ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบำทสมเดจพระปรมนทรมหำภมพลอดลยเดช

กระทรวงวฒนธรรม โดยกรมศลปากร

1

2

3

ค�ำน�ำ

(พลเอก ธนะศกด ปฏมาประกร) รองนายกรฐมนตร

ประธานคณะกรรมการฝายจดสรางพระเมรมาศ สงปลกสรางประกอบพระเมรมาศ และบรณปฏสงขรณราชรถ

และพระยานมาศ งานพระราชพธถวายพระเพลงพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

เนองในงานพระราชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช ปรากฏค�าศพททเกยวเนองในการพระราชพธเปนจ�านวนมากซงสะทอนมรดกภมปญญาทางดานภาษาและวฒนธรรมทงทเกยวกบราชประเพณ เครองประกอบพระราชพธ ศลปกรรม สถาปตยกรรม กระนนอาจมประชาชนทไมทราบถงความหมาย รวมถงรายละเอยดของ ค�าศพททปรากฏตามสอ ดวยเหตน คณะกรรมการฝายจดสรางพระเมรมาศ สงปลกสรางประกอบพระเมรมาศ และบรณปฏสงขรณราชรถ และพระยานมาศ งานพระราชพธถวาย พระเพลงพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช จงมอบหมายใหกระทรวงวฒนธรรมโดยกรมศลปากร คนควาและเรยบเรยงค�าศพททเกยวเนองกบงาน พระราชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช เพอสรางความรและความเขาใจเบองตนเกยวกบโบราณราชประเพณดงกลาว และเพอน�าองคความรดงกลาว ไปใชไดอยางถกตองเหมาะสม

ค�าศพทตาง ๆ ทรวบรวมในครงนไดคดเลอกเฉพาะศพททแสดงใหเหนภาพรวมของงานพระราชพธพระบรมศพตงแตการบ�าเพญพระราชกศล ณ พระทนงดสตมหาปราสาท กระทงถงการถวายพระเพลงพระบรมศพ ณ พระเมรมาศ ทองสนามหลวง รวมถงค�าศพท ในการพระราชพธทปรากฏตามสออยเสมอ เชน การอานพระปรมาภไธยพระบาทสมเดจ พระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช การบ�าเพญพระราชกศลแตละชวงเวลา พระพธธรรม การประโคมย�ายาม นอกจากน ยงไดคดเลอกค�าศพททเหนวาเปนประโยชนในการศกษาโบราณราชประเพณ รวมถงคตความเชอทไมปรากฏแลวในพระราชประเพณปจจบน เชน พระเมรทอง การทงทานตนกลปพฤกษ เปนตน

การจดพมพครงนเปนการพมพครงท ๒ โดยไดศกษาคนควาค�าศพทอนเกยวเนองในพระราชพธพระบรมศพเพมเตมและในสวนของเนอหาเดมนนไดแกไขปรบปรงรายละเอยดใหครบถวนสมบรณยงขน คณะกรรมการฝายจดสรางพระเมรมาศฯ หวงวาหนงสอค�าศพททเกยวเนองกบงานพระราชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช จะอ�านวยประโยชนแกนกเรยน นสต นกศกษา สอมวลชน และประชาชนทสนใจตามสมควร อกทงยงเปนการถวายพระเกยรตยศแดพระมหากษตรยผทรงพระคณอนประเสรฐ ตลอดจนเปนการสบสานมรดกภมปญญาทางดานภาษาวฒนธรรม และขนบธรรมเนยมประเพณสบไป

4

สำรบญ

กรนทรปกษา ไกรสรคาว ดรงคไกรสร

การอานพระปรมาภไธย ๗สวรรคต, เสดจสวรรคต ๘สวรรคาลย ๘พระบรมฉายาลกษณ, พระบรมรป ๘พระบรมสาทสลกษณ, พระบรมฉายาสาทสลกษณ, พระบรมรปเขยน ๘สตตมวาร ๑๐ปณรสมวาร ๑๐ปญญาสมวาร, ปณณาสมวาร ๑๐สตมวาร ๑๐พระทนงดสตมหาปราสาท ๑๐พระทนงพมานรตยา ๑๒พระชฎาหายอด ๑๒พระสพรรณแผนจ�าหลกปรมณฑลฉลองพระพกตร ๑๓เครองพระสก�า ๑๓พระโกศ และพระลอง ๑๔พระโกศจนทน ๑๗ถวายเพลงพระบพโพ ๑๗รวขบวนพระบรมราชอสรยยศ พระราชอสสยยศ พระอสรยยศงานพระเมร ๑๘นาลวน ๑๙มณฑลพธ ๑๙พระเมรมาศ ๒๐พระเมรทอง ๒๒พระเบญจา ๒๒พระจตกาธาน ๒๒ซาง, สาง, สราง หรอ ส�าสาง ๒๔หอเปลอง ๒๕พระทนงทรงธรรม ๒๖ศาลาลกขน ๒๗คด ๒๗ทบเกษตร ๒๘ทม ๒๘พลบพลายก ๒๙

5

กหม ไกรสรนาคา ไกรสรวารน

ราชวต ๓๐เกย หรอเกยลา ๓๐ฉากบงเพลง ๓๑ชาลา ๓๑สตวหมพานต ๓๒พระมหาพชยราชรถ ๓๓เวชยนตราชรถ ๓๔ราชรถนอย ๓๕ราชรถรางปน และราชรถปนใหญ ๓๖เกรนบนไดนาค ๓๗พระยานมาศสามล�าคาน, พระยานมาศสามคาน ๓๘พระทนงราเชนทรยาน ๓๙พระเสลยงกลบบว ๔๐พระเสลยงแวนฟา ๔๑ฉตร ๔๒นพปฎลมหาเศวตฉตร ๔๓สวดศราทธพรต ๔๓เปดเพลง ๔๔เกบพระบรมอฐ พระอฐ ๔๕การเกบรกษาพระบรมอฐ พระอฐ ๔๖พระโกศพระบรมอฐ พระอฐ ๔๗เดนสามหาบ ๔๘พระบรมราชสรรางคาร ๔๙การลอยพระบรมราชสรรางคาร พระสรรางคาร ๔๙การบรรจพระบรมราชสรรางคาร ๕๐ศลาหนาเพลง ๕๐พระภษาโยง ๕๑สดบปกรณ ๕๑พระพธธรรม ๕๑การประโคมย�ายาม ๕๓วงปพาทยนางหงส ๕๔เครองสงเคด ๕๔ตนกลปพฤกษ ๕๕

6

7

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

7

กำรอำนพระปรมำภไธยพระบำทสมเดจพระปรมนทรมหำภมพลอดลยเดช มหตลำธเบศรรำมำธบด จกรนฤบดนทร สยำมนทรำธรำช บรมนำถบพตร

ส�านกงานราชบณฑตยสภา อธบายวา สามารถอานได ๓ แบบ คอ อาน

ตามจงหวะหนกเบาในภาษาไทย ซงใชในราชส�านกมาแตโบราณ ๒ แบบ คอ

๑. พระ-บาด-สม-เดด-พระ-ปอ-ระ-มน-มะ-หา-พ-ม-พน-อะ-ดน-ยะ-เดด

ม ะ - ห ด - ต ะ - ล า - ท - เ บ ด - ร า - ม า - ท - บ อ - ด จ ก - ก ร - น ะ - ร - บ อ - ด น

สะ-หยา-มน-ทรา-ท-ราด บอ-รม-มะ-นาด-บอ-พด

๒. พระ-บาด-สม-เดด-พระ-ปะ-ระ-มน-มะ-หา-พ-ม-พน-อะ-ดน-ยะ-เดด

ม ะ - ห ด - ต ะ - ล า - ท - เ บ ด - ร า - ม า - ท - บ อ - ด จ ก - ก ร - น ะ - ร - บ อ - ด น

สะ-หยา-มน-ทรา-ท-ราด บอ-รม-มะ-นาด-บอ-พด

หรอจะอานพระปรมาภไธยตามหลกการอานค�าสมาสในภาษาบาล - สนสกฤต

๓. พระ-บาด-สม-เดด-พระ-ปะ-ระ-มน-ทระ-มะ-หา-พ-ม-พน-อะ-ดน-ยะ-เดด

ม ะ - ห ด - ต ะ - ล า - ท - เ บ ด - ร า - ม า - ท - บ อ - ด จ ก - ก ร - น ะ - ร - บ อ - ด น

สะ-หยา-มน-ทรา-ท-ราด บอ-รม-มะ-นาด-บอ-พด

8

8

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

สวรรคต, เสดจสวรรคต (สะ-หวน-คด, สะ-เดด-สะ-หวน-คด)

มาจากค�าวา สวรรค (โลกของเทวดา, เมองฟา) และ คต (ถงแลว, ไปแลว) แปลวา ไปสสวรรคแลว สวนค�าวา เสดจ แปลวา ไป เปนค�าราชาศพทใชในความหมายวา “ตาย” ใชแกพระมหากษตรย สมเดจพระบรมราชนนาถ สมเดจพระบรมราชน สมเดจพระยพราช สมเดจพระบรมโอรสาธราช พระบรมวงศชนสมเดจเจาฟาททรงไดรบพระราชทานเศวตฉตร ๗ ชน หรอผททรงพระกรณา โปรดเกลาฯ เปนการเฉพาะ

สวรรคำลย (สะ-หวน-คา-ไล)

ตามรปศพท แปลวา ทอยในแดนสวรรค มาจากค�าวา “สวรรค” (โลกของเทวดา, เมองฟา) และ “อาลย” (ทอย, ทพก) เปนการประกอบศพทเชนเดยวกบค�าวา “เทวาลย” “วทยาลย” ซงราชาศพทเรยกการเสดจสวรรคตของพระมหากษตรย และเจานายชนสงวา “เสดจสสวรรคาลย” มความหมายวา เสดจสแดนสวรรค อนง พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔ ใหความหมายค�าวา “สวรรคาลย” หมายถง ตาย (ใชแกเจานายชนสง)

พระบรมฉำยำลกษณ, พระบรมรป

หมายถง รปถายพระมหากษตรย

พระบรมสำทสลกษณ พระบรมฉำยำสำทสลกษณ พระบรมรปเขยน

หมายถง รปเขยนพระมหากษตรย

อนง นายภาวาส บนนาค ไดเคยอธบายความหมายและทมาของค�าพระบรมฉายาลกษณ และพระบรมฉายาสาทสลกษณ วา “ทนคนทรศพทแลวมาคดแตงตว ค�าวารปถายเสยใหมเปนพระบรมฉายาลกษณ ซงเพราะและเหมาะทงความหมาย ทงขนาดค�า ใครฟงกเขาใจโดยไมตองเปดอภธานศพท แตทวาเมอพดจากนตามธรรมดา กยงพดวา พระบรมรปอย ตอมาในสมยรชกาลท ๖ มการไปคนเอาค�า สาทสทแปลวาความแมน ความเหมอน ความคลาย มาเตมเขาใหเพรศพรงยงขนเปนพระบรมฉายาสาทสลกษณ...”

9

พระบรมฉายาลกษณ พระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

10

10

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

สตตมวำร (สด-ตะ-มะ-วาน)

วนทครบ ๗, การบ�าเพญพระราชกศลครบ ๗ วนในการเสดจสวรรคต

ปณรสมวำร (ปน-นะ-ระ-สะ-มะ-วาน)

วนทครบ ๑๕, การบ�าเพญพระราชกศลครบ ๑๕ วนในการเสดจสวรรคต

ปญญำสมวำร (ปน-ยา-สะ-มะ-วาน), ปณณำสมวำร (ปน-นา-สะ-มะ-วาน)

วนทครบ ๕๐, การบ�าเพญพระราชกศลครบ ๕๐ วนในการเสดจสวรรคต

สตมวำร (สะ-ตะ-มะ-วาน)

วนทครบ ๑๐๐, การบ�าเพญพระราชกศลครบ ๑๐๐ วนในการเสดจสวรรคต

พระทนงดสตมหำปรำสำท

ตงอยทางดานทศตะวนตกของพระราชฐานชนกลาง ในพระบรมมหาราชวง

พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช โปรดใหสรางขน เปนปราสาท

ยกพนสง รปจตรมข หลงคาทรงปราสาท มมขลด ๔ ชน ทง ๔ ดาน ยกเวนดานหนา

มมขเดจเปนมขลดอกชน รวมดานหนาเปน ๕ ชน แตละชนมงดวยกระเบองเคลอบส

พนเขยวขอบสม ประดบดวยชอฟา ใบระกา และนาคเบอนแทนหางหงส พระบญชร

และพระทวารมซมยอดมณฑปทกองค สวนหนาบนทมขทง ๔ ทศ เปนไมจ�าหลกลาย

ลงรกปดทองรปพระนารายณทรงสบรรณ บนพนกระจกสน�าเงนลอมรอบดวยลาย

กระหนกกานขดเทพนม

มขดานใตของพระทนงดสตมหาปราสาทเชอมตอกบพระทนงพมานรตยา

ดวยมขกระสน สวนมขดานทศตะวนออกมทางเดนเชอมกบพระทนงอาภรณพโมกข

ปราสาท และมขดานทศตะวนตกมทางเดนเชอมกบศาลาเปลองเครอง มอฒจนทร

ทางขนพระทนงสองขางมขเดจ และทางขนดานทศตะวนออกและทศตะวนตกดานละ

๑ แหง ซงสรางเพมเตมในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว

11

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

11

พระทนงดสตมหาปราสาทน สรางขนเพอใชเปนทเสดจออกวาราชการ

ตอมาเมอพระบรมวงศฝายบนชนสงสนพระชนมจงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหน�า

พระศพมาตงประดษฐานไวบนพระทนงดสตมหาปราสาทเพอบ�าเพญพระราชกศล

เชน สมเดจพระเจาพนางเธอ เจาฟากรมพระยาเทพสดาวด สมเดจพระเจาพนางเธอ

เจาฟากรมพระศรสดารกษ และสมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟากรมหลวงศรสนทรเทพ

เปนตน ครนเมอพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชเสดจสวรรคต

ไดเชญพระบรมศพมาประดษฐานบนพระมหาปราสาทแหงน ภายหลงจงเปน

ธรรมเนยมในการประดษฐานพระบรมศพพระมหากษตรยพระองคตอ ๆ มา รวมทง

พระอครมเหส และบางโอกาสกทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานให

ตงพระบรมศพ พระศพพระบรมวงศชนสงบางพระองคดวย

12

12

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

พระทนงพมำนรตยำ

ตงอยทางทศใตของพระทนงดสตมหาปราสาท โดยเชอมตอดวยมขกระสน พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชโปรดเกลาฯ ใหสรางขนพรอมกบพระทนงดสตมหาปราสาท เปนอาคารทรงไทยยกพนสง กออฐถอปนทาสขาว ตวอาคารทอดยาวตามทศเหนอ - ใต มเฉลยงรอบ ๓ ดาน คอเฉลยงดานทศตะวนออก และทศตะวนตกอยในระดบพนดน พนปดวยกระเบองดนเผาสแดง สวนเฉลยงดานทศใตยกพนสงตอกบชานหนาเรอนจนทร ทเฉลยงนปพนดวยหนออน หลงคา ลด ๓ ชน มงดวยกระเบองเคลอบสเขยว ประดบชอฟา ใบระกา หางหงส นาคสะดง และเชงชาย เดมพระทนงพมานรตยาเปนทบรรทมของพระมหากษตรยและเจานาย ชนสงในบางโอกาส ในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวใชเปนสถานท ส�าหรบชมนมสมาคม และพระราชทานเครองราชอสรยยศแกพระบรมวงศานวงศและขาราชบรพารฝายใน และใชเปนทสรงน�าพระบรมศพสมเดจพระศรพชรนทรา บรมราชนนาถ พระบรมราชชนนพนปหลวง ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช โปรดเกลาฯ ใหเปนทสรงน�าพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรเมนทรมหา อานนทมหดล พระอฐมรามาธบดนทร สมเดจพระศรสวรนทราบรมราชเทว พระพนวสสาอยยกาเจา สมเดจพระนางเจาร�าไพพรรณ พระบรมราชนในรชกาลท ๗ สมเดจพระศรนครนทราบรมราชชนน และพระศพสมเดจพระเจาพนางเธอ เจาฟากลยาณวฒนา กรมหลวงนราธวาสราชนครนทร สมเดจพระเจาภคนเธอ เจาฟาเพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด และเมอพระบาทสมเดจพระปรมนทร มหาภมพลอดลยเดชเสดจสวรรคตกไดมการสรงน�าพระบรมศพ ณ พระทนงองคนตามโบราณราชประเพณ

พระชฎำหำยอด

เป นพระชฎาส�าหรบพระมหากษตรย ทรงในวโรกาสส�าคญแทน

พระมหาพชยมงกฎ ซงในพระราชพธพระบรมศพพระมหากษตรยบางพระองคไดเชญ

พระชฎานถวายทรงพระบรมศพ ภายหลงจากเชญพระบรมศพประดษฐานใน

พระลองใน หรอวางไวขางพระเศยรในกรณทประดษฐานพระบรมศพลงในหบ

13

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

13

อนง ในจดหมายเหตพระบรมศพสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยระบวา

“ทรงพระมาลาสกร�าตาดทองมระบายสองชน” ส�าหรบการพระบรมศพ

พระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช เจาพนกงานไดถวายพระชฎาหายอด

แดสมเดจพระบรมโอรสาธราช เจาฟามหาวชราลงกรณ สยามมกฎราชกมาร ทรงรบ

พระชฎาหายอดนนวางขางพระเศยรพระบรมศพ แลวพระราชทานคนเจาพนกงาน

สวนการพระศพพระบรมวงศานวงศลงมาถงศพผไดรบพระราชทานโกศจะพระราชทาน

“ชฎาพอก” ซงท�าจากผาหรอกระดาษลกษณะอยางลอมพอก ประดบดอกไมไหว

ท�าดวยทองค�าหรอเงนตามฐานนดรศกด

พระสพรรณแผนจ�ำหลกปรมณฑลฉลองพระพกตร

เปนค�าทปรากฏในจดหมายเหต

พระบรมศพพระบาทสมเดจพระพทธ

เลศหลานภาลย หมายถง แผนทองค�าดน

ส�าหรบถวายปดพระพกตรพระบรมศพ

พระศพก อนเชญพระบรมศพ พระศพ

ประดษฐานในพระโกศพระบรมศพ พระโกศ

พระศพ หบพระบรมศพ หบพระศพ

ซงในพระราชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจ

พระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช เรยกวา

“แผนทองค�าจ�าหลกลายปดพระพกตร”

เครองพระสก�ำ

เปนเครองประกอบ เชน ผาขาว ดายดบ กระดาษฟาง ทเจาพนกงาน

ภษามาลาใชในการถวายพระสก�า (การหอและมดตราสงข) พระบรมศพ พระศพ

กอนเชญประดษฐานในพระบรมโกศ พระโกศ

แผนทองค�าจ�าหลกลายปดพระพกตร ทใชการพระบรมศพสมเดจพระนางเจาร�าไพพรรณ

พระบรมราชนในรชกาลท ๗

14

14

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

พระโกศ และพระลอง

เปนภาชนะเครองสงมรปทรงเปนทรงกรวยยอดแหลมใชบรรจพระบรมศพ พระศพ ศพ เรยกวา “พระบรมโกศ” “พระโกศ” “โกศ” “พระลอง” และ “ลอง” ม ๒ ชน ในสมยอยธยาเรยกชนนอกวา “ลอง” สวนในสมยรตนโกสนทรถงรชสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว เรยกชนนอกวา “โกศ” และกลบมาเรยกวา “ลอง” อกครงหนง ภาชนะทบรรจพระบรมศพ พระศพ ศพ ชนนอกน ท�าดวยโครงไมหมทองปดทอง ประดบกระจกและอญมณ สวนชนใน เรยกสลบไปมากบ ชนนอกดงกลาวขางตน ท�าดวยเหลก ทองแดง หรอเงนปดทอง อยางไรกด ในบางครง เรยกรวมกนทงชนนอกและชนใน วา “โกศ” ซงมขนาดและรปทรงตางกนไปตามล�าดบของพระอสรยยศ เชน พระโกศทองใหญ พระโกศทองนอย พระโกศไมสบสอง โกศแปดเหลยม เปนตน ปจจบนเรยกชนนอกวา พระโกศ ชนในเรยกวา พระลอง,

พระลองใน

พระโกศทองใหญทรงพระบรมศพพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวประดษฐาน เหนอพระแทนสวรรณเบญจดล (พระแทนเบญจา) บนพระทนงดสตมหาปราสาท

15

พระโกศทองใหญประดษฐานเหนอพระแทนสวรรณเบญจดล (พระแทนเบญจา) ในพระราชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

บนพระทนงดสตมหาปราสาท

16

พระโกศจนทนในงานพระเมร สมเดจพระเจาภคนเธอ เจาฟาเพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด

17

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

17

พระโกศจนทน

สรางจากไมจนทนเพอใชในการถวายพระเพลงพระบรมศพ พระศพ

เมอเชญพระโกศพระบรมศพ พระศพ สวนนอกเปลองออกเหลอแตพระลองใน

เจาพนกงานจะน�าพระโกศจนทนเขาประกอบพระลองใน ซงประดษฐานบนตะแกรง

เหลกชวงรดเอวของพระจตกาธานเพอถวายพระเพลง

ถวำยเพลงพระบพโพ

เปนพระราชพธซงจดขนเปนการเฉพาะเพอถวายเพลงพระบพโพ (น�าหนอง

หรอน�าเหลอง) ตลอดจนเครองพระสก�าพระบรมศพทเจาพนกงานถวายช�าระกอนการ

ออกพระเมร โดยจดขนทพระเมรพระบพโพซงสรางขนทวดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ

ขนตอนการถวายเพลงพระบพโพ คอ การตงกระทะขนาดใหญเคยวพระบพโพ

ตลอดจนเครองพระสก�าพรอมกบใสเครองหอมตาง ๆ จนกระทงแหงไป ธรรมเนยม

ดงกลาวไดถกยกเลกในงานถวายพระเพลงพระบรมศพพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหว ดวยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวมพระราชด�ารวาธรรมเนยม

ดงกลาวเปนสงลาสมย อยางไรกตาม การถวายพระเพลงพระบพโพของพระมหา

กษตรยตามแบบโบราณยงปรากฏในงานพระเมรพระบาทสมเดจพระปรเมนทร

มหาอานนทมหดล พระอฐมรามาธบดนทร

ครนตอมาในงานพระบรมศพสมเดจพระนางเจาร�าไพพรรณ พระบรมราชน

ในรชกาลท ๗ ไดน�าพระบพโพตลอดจนเครองพระสก�ามาถวายพระเพลงทเมรหลวง

หนาพลบพลาอศรยาภรณ วดเทพศรนทราวาส แทนการสรางพระเมรผาขาวแบบ

โบราณ การถวายเพลงพระบพโพครงหลงสดจดขนในพระราชพธพระราชทานเพลง

พระศพสมเดจพระเจาภคนเธอ เจาฟาเพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด

18

18

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

รวขบวนพระบรมรำชอสรยยศ พระรำชอสรยยศ พระอสรยยศ งำนพระเมร

รวขบวนพระบรมราชอสรยยศ พระราชอสรยยศ พระอสรยยศเปนเครอง

ประกอบส�าคญยงของการพระราชพธออกพระเมร ถวายพระเพลงพระบรมศพ

หรอพระราชทานเพลงพระศพ ตลอดการพระราชพธมการจดรวขบวนหลายชวง

สวนประกอบหลกของแตละชวงคอ ราชรถ ราชยาน ทใชในโอกาสและหนาท

แตกตางกนไป รปแบบและล�าดบขบวนแหในงานออกพระเมรพระบรมศพ

ทใชในปจจบนยดตามแบบแผนครงรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว

ล�าดบของรวขบวนแหม ๖ ขบวน ดงน

ขบวนทหนง เชญพระโกศจากพระทนงดสตมหาปราสาทเพอไปประดษฐาน

บนพระมหาพชยราชรถทหนาพลบพลายกวดพระเชตพนวมลมงคลาราม

ขบวนทสองเชญพระโกศทองใหญจากหนาวดพระเชตพนวมลมงคลาราม

ไปยงพระเมรมาศ มณฑลพธทองสนามหลวง

19

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

19

ขบวนทสาม เชญพระโกศเวยนพระเมรมาศ โดยเชญพระบรมศพ ลงจากพระมหาพชยราชรถมาประดษฐานบนราชรถปนใหญ หรอพระยานมาศ สามล�าคาน เพอเขามาแหเวยนรอบพระเมร ๓ รอบ

ขบวนทส เชญพระบรมอฐและพระบรมราชสรรางคารจากพระเมรมาศ ณ มณฑลพธทองสนามหลวงเขาสพระบรมมหาราชวง โดยพระบรมอฐทรงพระทนงราเชนทรยาน พระบรมราชสรรางคารทรงพระทนงราเชนทรยานนอยองครอง มขบวนพระบรมราชอสรยยศเตมเหมอนขบวนทหนง

ขบวนทหา เชญพระบรมอฐจากพระทนงดสตมหาปราสาทขนประดษฐาน ณ พระวมาน พระทนงจกรมหาปราสาท โดยพระบรมอฐทรงพระทนงราเชนทรยาน ขบวนพระบรมราชอสรยยศเหมอนดงขบวนทสแตแบบอยางยอ

ขบวนทหกเชญพระบรมราชสรรางคารไปบรรจ ณ สถานททไดก�าหนดไว

นำลวน

หมายถง พราหมณสยายผมเดนตามขบวนเชญพระบรมศพ พระศพ

มณฑลพธ

หมายถง บรเวณทใชประกอบพระราชพธ พธ ซงมสญลกษณ หรอสงกอสรางเปนเครองหมายแสดงอาณาบรเวณหรอขอบเขตทแนชด เชน มณฑลพธทองสนามหลวง ใชในการประกอบพระราชพธตาง ๆ รวมทงพระราชพธถวายพระเพลงพระบรมศพ และพระราชทานเพลงพระศพ มาตงแตครงรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก มหาราช จงเรยกวา “ทงพระเมร” โดยองคประกอบของสถาปตยกรรมและสงปลกสรางภายในมณฑลพธพระราชพธถวายพระเพลงพระบรมศพ และพระราชทานเพลง พระศพมดงน องคพระเมรมาศหรอพระเมรสรางขนตรงกลางของมณฑลพธตามคตการเปนศนยกลางของโลกและจกรวาล รายลอมดวยพระทนงทรงธรรม ศาลาลกขน พลบพลายก หอเปลอง ซาง ทบเกษตร ทม คด และประดบสตวหมพานต กนนร กนร รอบพระเมรมาศ ชนนอกสดลอมรอบดวยราชวตซงเปนแนวรวก�าหนดขอบเขตมณฑลพธ ประดบตกแตงดวยฉตรและธงเปนระยะ

20

20

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

พระเมรมำศ (พระ-เม-ร-มาด)

คอ สถาปตยกรรมชวคราวสรางขนบรเวณทองสนามหลวง เพอใช

ในการพระราชพธถวายพระเพลงพระบรมศพ พระราชทานเพลงพระศพ

ของพระมหากษตรย และเจานายชนสง สวนของพระบรมวงศานวงศเรยก

วา “พระเมร” (พระ-เมน) และของสามญชนเรยกวา “เมร” (เมน) การสราง

พระเมรมาศสรางขนตามความเชอเรองโลกและจกรวาล ลกษณะโดยรวมของ

พระเมรมาศ คอ มหลงคาเปนยอด มรวลอมรอบ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ

เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ ทรงพระวนจฉยวา

““เมร” เหนจะไดชอมาแตปลกปราสาทอนสงใหญขนทามกลาง

ปลกปราสาทนอยขนตามมมทกทศ มโขลนทวาร (โคประ) ชกระเบยงเชอม

ถงกน ปกราชวตลอมเปนชน ๆ มลกษณะดจเขาพระสเมร ตงอยกลาง

มสตตบรภณฑลอม จงเรยกวา พระเมร ทหลงท�ายอลง แมไมมอะไรลอม

เหลอแตยอดแหลม ๆ กคงเรยกวา เมร”

พระเมรในการพระราชพธพระราชทานเพลงพระศพ สมเดจพระเจาภคนเธอ เจาฟาเพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด

21

พระเมรในการพระราชพธพระราชทานเพลงพระศพ สมเดจพระเจาภคนเธอ เจาฟาเพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด

22

22

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

พระเมรทอง (พระ-เมน-ทอง)

ตงอยภายในพระเมรมาศ สรางเปนรปบษบกสวมพระเบญจา อาจจะท�า

ดวยดบก ทององกฤษ ทองน�าตะโก ลงรกปดทอง หรอหมดวยทองค�าจรง ใชในการ

พระบรมศพพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวเปนครงสดทายตามโบราณราช

ประเพณ

พระเบญจำ

เปนพระแทนท�าเปนฐานซอนขนไป ๕ ชน บางครงท�าเปน ๒ ชน ๓ ชน หรอ

๔ ชน ขนอยกบขนาดทตง โดยทวไปมกท�าขน ๔ ชน เมอนบรวมทงฐานหรอทตงดวย

จงเปน ๕ ชน ใชวางพระบรมโกศ พระโกศ หรอวางเครองประกอบพระราชอสรยยศ

เจานายชนสง และพระสงฆทรงสมณศกด หรอส�าหรบประดษฐานบษบกพระพทธรป

พระจตกำธำน

หมายถง แทนทเผาศพ ทวไปเรยกวา “เชงตะกอน” ใชเปนทส�าหรบถวาย

พระเพลงพระบรมศพ พระราชทานเพลงพระศพบนพระเมรมาศ

23

พระจตกาธานทประดบเครองสดเรยบรอยแลวในงานพระเมร สมเดจพระเจาภคนเธอ เจาฟาเพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด

24

24

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

ซำง, สำง, สรำง หรอ ส�ำซำง

เปนสงปลกสรางรปทรงสเหลยมดาดหลงคา สรางขนตามมมทงสของ

พระเมรมาศ พระเมร ใชเปนทส�าหรบพระพธธรรมสวดพระอภธรรมตลอดงาน

พระเมร นบตงแตพระบรมศพ พระศพประดษฐานบนพระจตกาธาน จนกวา

จะถวายพระเพลงพระบรมศพ พระราชทานเพลงพระศพแลวเสรจ โดยมพระพธธรรม

๔ ส�ารบ นงอยประจ�าซาง และจะผลดกนสวดทละซางเวยนกนไป

ซางในงานพระเมร สมเดจพระเจาพนางเธอ เจาฟากลยาณวฒนา กรมหลวงนราธวาสราชนครนทร

25

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

25

หอเปลอง

เปนสงปลกสรางขนาดเลกชนเดยวหลงคาจว เปนทเกบพระโกศพระบรมศพ

พระโกศ และเครองประกอบ หลงจากทเปลองพระบรมศพ พระศพออกจากพระลอง

ขนประดษฐานบนพระจตกาธานแลว และเปนทเกบเครองใชเบดเตลดในชวงการ

ถวายพระเพลงพระบรมศพ เชน ฟน ดอกไมจนทน ขนน�า ซงจะตองตงน�าส�าหรบ

เลยงเพลงเมอเวลาถวายพระเพลงพระบรมศพ พระราชทานเพลงพระศพ

หอเปลองในงานพระเมร สมเดจพระเจาพนางเธอ เจาฟากลยาณวฒนา กรมหลวงนราธวาสราชนครนทร

26

26

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

พระทนงทรงธรรม

เปนทส�าหรบพระบาทสมเดจพระเจาอยหวและพระบรมวงศานวงศประทบ

ทรงธรรมในพระราชพธบ�าเพญพระราชกศลออกพระเมรพระบรมศพ พระศพ

และเปนทส�าหรบคณะองคมนตร คณะรฐมนตร ขาราชการชนผใหญทงฝายทหาร

พลเรอน สมาชกรฐสภา ตลอดจนคณะทตานทต เฝาทลละอองธลพระบาท

พระทนงทรงธรรมในงานพระเมร สมเดจพระเจาภคนเธอ เจาฟาเพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด

27

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

27

ศำลำลกขน

เปนสงปลกสรางลกษณะโถงทรงไทยชนเดยว ใชเปนทส�าหรบขาราชการ

ชนผใหญเฝาฯ รบเสดจและรวมพระราชพธ

คด

สรางขนเพอแสดงขอบเขตมณฑลพธ มกสรางเปนระเบยงลอมรอบ

พระเมรมาศ พระเมร ใชเปนทนงของเจาหนาทผมารวมงาน

ศาลาลกขนในงานพระเมร

สมเดจพระเจาภคนเธอ เจาฟาเพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด

28

28

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

ทบเกษตร

เปนอาคารโถง หลงคาจว ประดบตกแตงลวดลายไทย ใชเปนทนงพก

ส�าหรบขาราชการทมาเฝาฯ รบเสดจ และรวมพระราชพธ

ทม

เปนทพกของพระสงฆ แพทยหลวง เจาพนกงาน และเปนทประโคมปพาทย

ประกอบพธ สรางตดแนวรวราชวตทง ๔ ทศ มลกษณะเปนสงปลกสรางชนเดยว

ดานหนาเปดโลง หลงคาแบบปะร�าคอหลงคาแบน

ทบเกษตรในงานพระเมร สมเดจพระเจาภคนเธอ เจาฟาเพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด

29

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

29

พลบพลำยก

เปนโถงใชส�าหรบพระมหากษตรยและพระบรมวงศานวงศ ทรงรอรบสง

พระบรมศพ พระศพ ขนราชรถ ในอดตมการสรางพลบพลายก หนาวดพระเชตพน

วมลมงคลาราม ตงอยมมก�าแพงวด เยองกรมการรกษาดนแดน พลบพลายกหนา

พระทนงสทไธสวรรยปราสาท และพลบพลายกสนามหลวง ดานหนาทางเขา

มณฑลพธทองสนามหลวง

พลบพลายกทองสนามหลวงในงานพระเมร สมเดจพระเจาภคนเธอ เจาฟาเพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด

30

30

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

รำชวต

เปนแนวรวก�าหนด

ข อ บ เข ต ป ร ม ณ ฑ ล ข อ ง

พระเมรมาศและพระเมรทง

๔ ดาน สรางตอเนองไปกบ

ทมและทบเกษตร ตกแตง

ดวยฉตรและธง บางทเรยก

รวมกนวา “ราชวตฉตรธง”

เกย หรอเกยลำ

เปนแทนฐานยกพนสเหลยมยอมม มรางเลอนส�าหรบเชญพระโกศ

พระบรมศพ หรอพระโกศขนประดษฐานบนพระยานมาศ ตงอย ด านหนา

ประตก�าแพงแกว ดานทศตะวนตกของพระทนงดสตมหาปราสาทในพระบรม

มหาราชวง มบนไดขนลง ๓ ดาน คอ ดานตะวนออกเปนทเชญพระบรมโกศ

พระโกศจากพระทนงดสตมหาปราสาทขนเกย ดานเหนอและดานใตส�าหรบ

เจาพนกงาน สวนดานตะวนตกเปนทเทยบพระยานมาศสามล�าคาน เพอเชญ

พระโกศพระบรมศพ หรอพระโกศขนประดษฐาน

ราชวตในงานพระเมรสมเดจพระเจาภคนเธอ เจาฟาเพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด

เกยลาในงานพระศพ สมเดจพระเจาภคนเธอ เจาฟาเพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด

31

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

31

ฉำกบงเพลง

เปนเครองกนทางขนลงพระเมรมาศ พระเมร มกเขยนเปนรปเทวดา

มลกษณะเปนฉากพบไดตดไวกบเสาทง ๔ ดาน บรเวณบนไดขนลงพระเมรมาศ

พระเมร เพอมใหเหนการถวายพระเพลงพระบรมศพ พระศพ และใชบงลม

ชำลำ

สวนของพนดนทยกระดบและปพนผวเรยบดวยวสดปพน ชาลามกท�า

เปนบรเวณกวางและเชอมตอกบอาคาร หรออยระหวางหมอาคาร บางครงเรยกวา

“ชาน”

ฉากบงเพลงในงานพระเมรสมเดจพระเจาพนางเธอ

เจาฟากลยาณวฒนา กรมหลวงนราธวาสราชนครนทร

32

32

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

สตวหมพำนต

เป นรปสตว ทประดบตกแตง

รายรอบพระเมรมาศ พระเมร ตามคต

เรองโลกและจกรวาล ซงมเขาพระสเมร

เป น ศนย กลา ง ล อมรอบด วย เขา

สตบรภณฑ และดาษดนดวยสงสาราสตว

นานาพนธ สมยกอนจงจดท�ารปสตว

รายรอบพระเมรมาศและพระเมร รวมทง

มการผกหนรปสตวเขาขบวนแหพระบรมศพ

และพระศพไปสพระเมรมาศ พระเมรดวย

ดรงคไกรสร เปนหนงในสตวหมพานตประดบพระเมร สมเดจพระเจาภคนเธอ เจาฟาเพชรรตนราชสดา

สรโสภาพณณวด

กนนร กนร ประดบพระเมร สมเดจพระเจาภคนเธอ เจาฟาเพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด

33

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

33

พระมหำพชยรำชรถ

เป นราชรถ ท�าด วยไม สกแกะสลกลงรกป ดทองประดบกระจก

ใชก�าลงพลฉด พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชโปรดเกลาฯ

ใหสรางขนเมอ พ.ศ. ๒๓๓๘ เพอเชญพระบรมอฐสมเดจพระปฐมบรมมหาชนก

ออกทองพระเมรเพอถวายพระเพลงใน พ.ศ. ๒๓๓๙ จากนนจงถอเปนพระราช

ประเพณทใชพระมหาพชยราชรถเชญพระบรมศพพระมหากษตรย พระราชน และ

พระบรมวงศชนสง

พระมหาพชยราชรถ เกบรกษาอยในโรงราชรถ พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร

34

34

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

เวชยนตรำชรถ

เปนราชรถ ซงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช โปรดเกลาฯ ใหสรางขนเพอเชญพระศพสมเดจพระเจาพนางเธอ เจาฟากรมพระศรสดารกษ ในงานพระเมรคกบพระศพสมเดจพระเจาพนางเธอ เจาฟากรมพระยาเทพสดาวด ซงทรงใชพระมหาพชยราชรถ เมอ พ.ศ. ๒๓๔๒ หลงจากนนจงใชเวชยนตราชรถเปนราชรถรองในงานพระเมรพระมหากษตรยรชกาลตอมาจนถงงานพระเมร พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ภายหลงเมอพระมหาพชยราชรถเกดช�ารด ในงานพระเมรพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว พระบาทสมเดจพระปรเมนทร มหาอานนทมหดล พระอฐมรามาธบดนทร และสมเดจพระนางเจาร�าไพพรรณ พระบรมราชนในรชกาลท ๗ จงใชเวชยนตราชรถเปนราชรถทรงพระบรมศพ โดยออกหมายก�าหนดการเรยกวา “พระมหาพชยราชรถ” และไมมราชรถรองใน รวขบวน

เวชยนตราชรถ เกบรกษาอยในโรงราชรถ พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร

35

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

35

รำชรถนอย

เปนราชรถ มลกษณะคลายพระมหาพชยราชรถ และเวชยนตราชรถ

คอมสวนตวราชรถทแกะสลกลงรกปดทองประดบกระจก คานทยนออกมาเปน

รปนาคราช บนราชรถมบษบกตงอยเชนเดยวกน เพยงแตมขนาดเลกกวา ราชรถ

นอยองคทหนงใชเปนราชรถทสมเดจพระสงฆราชประทบ ทรงอานพระอภธรรมน�า

ขบวนพระมหาพชยราชรถ ราชรถองคทสอง เปนราชรถโยงพระภษาจากพระโกศ

พระบรมศพ จากนนเปนราชรถนอยองคทสาม ใชเปนราชรถส�าหรบพระบรมวงศ

ผใหญประทบ เพอทรงโปรยทานพระราชทานแกประชาชนทมาเฝากราบพระบรมศพ

ตามทางสพระเมรมาศ

ราชรถนอย เกบรกษาอยในโรงราชรถ พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร

36

36

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

รำชรถรำงปน และรำชรถปนใหญ

เปนราชรถทเชญพระโกศพระบรมศพ พระศพของพระมหากษตรยและ

พระบรมวงศ ททรงรบราชการทหารเมอครงด�ารงพระชนมชพ แทนพระยานมาศ

สามล�าคานตามธรรมเนยมเดมจากพระบรมมหาราชวงหรอวงของพระบรมวงศ

พระองคนน ๆ สพระเมรมาศหรอพระเมร และแหอตราวฏรอบพระเมรมาศ ๓ รอบ

ซงเปนธรรมเนยมใหมเกดขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว

ในการพระราชพธพระราชทานเพลงพระศพจอมพล พระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวง

นครไชยศรสรเดช เมอ พ.ศ. ๒๔๕๙ เปนครงแรก และครงหลงสดในการพระราชพธ

ถวายพระเพลงพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรเมนทรมหาอานนทมหดล

พระอฐมรามาธบดนทร เมอ พ.ศ. ๒๔๙๓

ในหมายก�าหนดการพระราชพธถวายพระเพลงพระบรมศพ เรยกราชรถน

วา “ราชรถปนใหญรางเกวยน” สวนในพระราชพธพระราชทานเพลงพระศพเรยก

วา “รถปนใหญ” “เกวยนรางปน” “รถปนใหญรางเกวยน” “รางเกวยนปนใหญ”

ขบวนเชญพระโกศทองนอยทรงพระศพ

สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาอษฎางคเดชาวธ กรมหลวงนครราชสมา ดวยรถรางเกวยนปนใหญ

37

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

37

เกรนบนไดนำค

คอ อปกรณทใชเชญพระโกศพระบรมศพขนหรอลงจากราชรถ และ

พระเมรมาศแทนการใชนงรานไมตอยกสงแบบสมยโบราณ ทใชก�าลงคนยกขนลง

ซงมความยากล�าบาก ไมสะดวก เกรนมลกษณะเปนรางเลอนขนลงดวยกวานหมน

โดยมแทนทวางพระโกศเพอสะดวกในการเคลอนยายขนหรอลง ลกษณะเปนแทน

สเหลยม ขอบฐานแกะสลกลายปดทองประดบกระจก ทายเกรนเปนพนลดระดบ

ลงมา ซงเปนทส�าหรบเจาพนกงานภษามาลาขนนงประคองพระโกศพระบรมศพ

มลกษณะคลายทายส�าเภา ดานขางบผาตาดทอง มราวทง ๒ ขางตกแตงเปนรป

พญานาค จงเรยกวา “เกรนบนไดนาค” คดคนโดยสมเดจพระสมพนธวงศเธอ

เจาฟากรมหลวงพทกษมนตร พระโอรสในสมเดจพระเจาพนางเธอ เจาฟากรม

พระศรสดารกษ สรางขนเมอ พ.ศ. ๒๓๕๔ ใชครงแรกในงานพระเมรพระบาทสมเดจ

พระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช พ.ศ. ๒๓๕๕

เกรนบนไดนาค เกบรกษาอยในโรงราชรถ พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร

38

38

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

พระยำนมำศสำมล�ำคำน, พระยำนมำศสำมคำน

สรางขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยเพอใชเชญ

พระโกศพระบรมศพพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชเปนครงแรก

เปนยานทมคานหามขนาดใหญ ท�าดวยไมจ�าหลกลวดลายลงรกปดทอง มพนก

โดยรอบ ๓ ดาน และมคานหาม ๓ คาน จงเรยกวา พระยานมาศสามล�าคาน หรอ

พระยาศมาศสามคาน คนหามม ๒ ผลด ผลดละ ๖๐ คน ใชส�าหรบเชญพระโกศ

พระบรมศพจากพระทนงดสตมหาปราสาทในพระบรมมหาราชวง ไปประดษฐานบน

พระมหาพชยราชรถทจอดเทยบรออยใกลพลบพลายกวดพระเชตพนวมลมงคลาราม

เมอพระมหาพชยราชรถเชญพระโกศพระบรมศพไปถงพระเมรมาศแลว กจะใช

พระยานมาศสามล�าคานนเชญพระโกศพระบรมศพจากพระมหาพชยราชรถ

เวยนรอบพระเมรมาศ ณ ทองสนามหลวง อกครงหนง

พระยานมาศสามล�าคาน เกบรกษาอยในโรงราชรถ พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร

39

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

39

พระทนงราเชนทรยาน เกบรกษาอยในโรงราชรถ พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร

พระทนงรำเชนทรยำน

เปนพระราชยานทสรางขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก

มหาราช ลกษณะเปนทรงบษบกยอมมไมสบสอง หลงคาซอน ๕ ชน สรางดวยไม

แกะสลกลงรกปดทองประดบกระจก พนกพงและกระจงปฏญาณแกะสลกเปนภาพ

เทพนมไวตรงกลาง และมรปครฑยดนาคประดบทฐาน มคานส�าหรบหาม ๔ คาน

ใชคนหาม ๕๖ คน แตเวลาปกตจะคงคานประจ�าไว ๒ คาน ใชในการเสดจพระราชด�าเนน

โดยขบวนแหอยางใหญทเรยกวา “ขบวนสสาย” เชน ในพระราชพธบรมราชาภเษก

จะเสดจพระราชด�าเนนจากพระราชมณเฑยรไปถวายสกการะพระพทธมหา

มณรตนปฏมากร ณ วดพระศรรตนศาสดาราม นอกจากน ยงใชในการเชญ

พระโกศพระบรมอฐพระมหากษตรย สมเดจพระบรมราชน และพระอฐพระบรมวงศ

จากพระเมรมาศ พระเมร ทองสนามหลวง ไปยงพระบรมมหาราชวงอกดวย

40

40

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

พระเสลยงกลบบว เปนพระราชยานทใชก�าลงพลหามจ�านวน ๑๖ คน ส�าหรบสมเดจ พระสงฆราชหรอพระราชาคณะนงอานพระอภธรรมน�าพระโกศพระบรมศพ พระศพ จากพระทนงดสตมหาปราสาทออกจากพระบรมมหาราชวงไปยงพระมหาพชยราชรถทวดพระเชตพนฯ และน�าขบวนพระบรมราชอสรยยศ พระราชอสรยยศ พระอสรยยศเมอเชญพระโกศพระบรมศพ พระศพเวยนรอบพระเมร สรางดวยไมปดทองประดบกระจกทงองค มคานหาม ๒ คาน ล�าคานท�าดวยไมกลงกลมทาสแดงเรยบ ปลายคานประดบหวเมดปดทองประดบกระจก แทนพระเสลยงมลกษณะเปนฐานสงหบวลกแกว หนากระดานลางปดทองเรยบ เหนอเสนลวดประดบกระจงตาออยปดทองประดบกระจก หนาเทาสงหปดทองเรยบ ใตทองฐานประดบฟนสงหปดทองประดบกระจก บวอกไกแกะสลกลายรกรอยปดทองประดบกระจก ขอบลกแกวประดบกระจงฟนปลาปดทองทงดานบนดานลาง ทองไมทาสแดงเรยบ ลวดบวประดบกระจงฟนปลาปดทอง บวหงายแกะสลกลายบวรวนปดทองประดบกระจกซอนเสนลวดเดนเสนทอง หนากระดานบนประดบลายประจ�ายามกามป ประดบเสนลวดเดนเสนทอง เหนอหนากระดานบนประดบกระจงตาออยซอนลายกลบบว ปดทองประดบกระจก ๓ ดาน ขอบบนเหนอลายกลบบวท�าเปนราวพนกพงกลม ตดซลกกรงโปรงปดทองเรยบ ประดบกระจงปฏญาณใหญรปกลบบว ดานนอกปดทองประดบกระจก สวนดานในปดทองเรยบ ๓ ดาน พนกพงหลงซงซอนอยในกระจงปฏญาณ ดานหนา ปดทองเรยบ ดานหลงแกะสลกลายปดทองประดบกระจก

พระเสลยงกลบบวส�าหรบพระราชาคณะนงอานพระอภธรรมน�าพระโกศพระบรมศพ

41

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

41

พระเสลยงแวนฟำ

เปนพระราชยานขนาดเลก ใชก�าลงพลหามจ�านวน ๘ คน ส�าหรบเชญ

พระโกศพระบรมศพทเชญลงมาจากพระทนงดสตมหาปราสาทไปยงเกยเทยบ

พระยานมาศสามล�าคานทนอกก�าแพงแกวพระทนงดสตมหาปราสาทดานทศตะวนตก

มลกษณะเปนฐานแทนไมสเหลยมสลกลาย ปดทองประดบกระจกทงองค ตวแทนฐาน

เปนฐานสงหปากบว หนากระดานลางลงรกปดทองประดบกระจกลายดอกประจ�ายาม

ฐานสงหสลกลายปดทองประดบกระจก บวหลงสงหปดทองประดบกระจก

เสนลวดเดนเสนทองซอนประดบดวยลายเมดประค�า พนพระเสลยงปดวยพรมสแดง

ทงสมมตดหวงเหลกทาสแดง คานหามทง ๒ คานทาสแดงเรยบ ปลายคานเปนหวเมด

ทรงมณฑปดทองเรยบ ระหวางคานทงสองทงดานหนาและดานหลง คลองเชอก

มนลาหมผาแดง ส�าหรบเจาพนกงานใชคลองคอขณะยกพระเสลยง

พระเสลยงแวนฟา ใชเชญพระโกศในพระราชพธพระราชทานเพลงพระศพสมเดจพระเจาภคนเธอ

เจาฟาเพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด

42

42

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

ฉตร เปนเครองสง มรปรางคลายรมทซ อนกนขนไปเปนชน ๆ โดยชนบนมขนาดเลกกวาชนลาง มทงประเภทแขวน ปก ตง หรอเชญเขาขบวนแห เพอเปน พระเกยรตยศ ไดแก ฉตรแขวนหรอปก แบงออกเปน ๔ ชนด คอ เศวตฉตร (นพปฎลมหาเศวตฉตร สปตปฎลเศวตฉตร เบญจปฎลเศวตฉตร และเศวตฉตร ๓ ชน) ฉตรผาขาวลายทอง ฉตรตาด (ฉตรผาตาดสขาว ๕ ชน ฉตรผาตาดสเหลอง ๕ ชน) ฉตรโหมด (ฉตรผาโหมดสขาว ๕ ชน ฉตรผาโหมดสเหลอง ๕ ชน ฉตรผาโหมดสทอง ๕ ชน ฉตรผาโหมดสเงน ๕ ชน ฉตรผาโหมดสทอง ๓ ชน) ฉตรท ใช ประดบบนยอดพระโกศทบรรจพระบรมอฐ พระอ ฐ แบงเปน ๔ ชนด คอ ฉตรปรทองค�ากรผาขาว ๙ ชน ฉตรทองค�าลงยา ๗ ชน ฉตรทองค�าลายโปรง ๗ ชน ไมบผาขาวส�าหรบพระอฐสมเดจพระบวรราชเจา ฉตรทองค�าลายโปรง ๗ ชน ไมบผาขาว ส�าหรบพระอฐพระรชทายาท หรอสมเดจพระเจานองยาเธอทได รบการสถาปนาพระเกยรตยศขนเปนสมเดจ พระอนชาธราชเทยบเทาสมเดจพระรชทายาท ฉตรปกพระเบญจา หมายถงฉตรทองทรงกระบอกลายสลกโปรง ๕ ชน หนงส�ารบม ๘ องค ตงแตงมมพระเบญจาทง ๔ มม ฉตรส�าหรบตงในพธหรอ เชญเขาขบวนแหเปนเกยรตยศ แบงเปน ๖ ชนด คอ พระมหาเศวตฉตรกรรภรมย (ม ๓ องค คอ พระเสนาธปตย พระฉตรชย พระเกาวพาห) พระอภรมชมสาย (พระอภรมชมสายปกหกทองขวาง พระอภรมชมสายทองแผลวด)

ฉตรเครองสงวงหนา ฉตรเบญจา ฉตรราชวต

นพปฎลมหาเศวตฉตร ประดษฐานเหนอพระแทนราชบลลงกประดบมก

ภายในพระทนงดสตมหาปราสาท

43

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

43

นพปฎลมหำเศวตฉตร (นบ-พะ-ปะ-ดน-มะ-หา-สะ-เหวด-ตะ-ฉด)

หรอ เศวตฉตร ๙ ชน

ส�าหรบพระมหากษตรยททรงรบพระบรมราชาภเษกตามโบราณราช

ประเพณแลว ลกษณะเปนฉตรผาขาว ๙ ชน แตละชนมระบายขลบทองแผลวด

ซอน ๓ ชน ฉตรชนลางสดหอยอบะจ�าปาทอง เศวตฉตรแบบนใชแขวนหรอ

ปกในสถานทและโอกาสตาง ๆ คอ

• ใชปกเหนอราชบลลงกในทองพระโรง ในพระทนง พระมหาปราสาท

ในพระมหามณเฑยร

• ในรชกาลพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

ใชปกเหนอพระทนงภทรบฐเมอครงทรงรบพระราชพธบรมราชาภเษก

• ใชแขวนเหนอพระแทนราชบรรจถรณภายในพระมหามณเฑยร

• ใชแขวนเหนอพระโกศทรงพระบรมศพ ณ ทประดษฐานพระบรมศพ

• ใชปกยอดพระเมรมาศ

• ใช ป กบนพระยานมาศสามล�าคาน หรอพระยานมาศสามคาน

ในการเชญพระบรมศพโดยขบวนพระบรมราชอสรยยศ

• ใชปกเหนอเกรนขณะเชญพระโกศพระบรมศพขนสพระมหาพชย

ราชรถ และเชญขนประดษฐานบนพระเมรมาศ

• ใชแขวนเหนอพระจตกาธานเมอสมเพลงและเกบพระบรมอฐ

สวดศรำทธพรต (สวด-สาด-ทะ-พรด)

คอ บทสวดในการบ�าเพญพระราชกศลถวายพระบรมศพ พระศพ เมอครบรอบวนตางๆ ตามแตทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ในการบ�าเพญพระราชกศลออก พระเมร (คนกอนวนถวายพระเพลง พระราชทานเพลง ๑ วน) และในวนถวายพระเพลง พระบรมศพ พระราชทานเพลงพระศพ หรอพระศพสมเดจพระสงฆราชและพระสงฆ ชนผใหญ เรยกบทสวดนวา “ศราทธพรตคาถา” ซงเปนธรรมปจฉมโอวาทของพระพทธเจาทใหตงอยในความไมประมาทเพราะสงขารทงหลายไมเทยง

44

44

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

ในการบ�าเพญพระราชกศลออกพระเมรในชวงเยนวนสดทายทตงพระบรมศพ พระศพ ณ พระทนงดสตมหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวงกอนเคลอนพระบรมศพ พระศพไปยงพระเมรมาศ พระเมร ในวนรงขน มธรรมเนยมใหพระสงฆชนผใหญหรอพระราชาคณะ ๓๐ รป สวดศราทธพรตรบกณฑเทศน เพอเปนการเจรญอปปมาทธรรม คอ ใหตงอยในความไมประมาท จากนนพระมหากษตรยหรอผแทนพระองคถวายไทยธรรมบชากณฑเทศน และทรงทอดผาไตรถวายพระสงฆทเทศนและสวดศราทธพรต พระสงฆสดบปกรณ บรรพชตจนและอนมนกายสวดมาตกา สดบปกรณ ทรงจดธปเทยน พระสงฆสวดพระอภธรรมตลอดทงคน รงขนจงเชญพระบรมศพ พระศพ ไปยงพระเมรมาศ พระเมร ณ ทองสนามหลวง กอนการถวายพระเพลง พระราชทานเพลง พระมหากษตรยถวายพดรองทระลก สมเดจพระสงฆราชหรอพระสงฆชนผใหญททรงนบถอเทศน พระสงฆชนผใหญหรอพระราชาคณะจ�านวน ๕๐ รป สวดศราทธพรตรบกณฑเทศน พระมหากษตรยถวายเครองไทยธรรม

ทอดผาไตร จากนนจงเสดจฯ ขนถวายพระเพลง พระราชทานเพลง ตามล�าดบ

เปดเพลง

เปนธรรมเนยมการปลงศพทเรมในปลายรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เดมตงแตสมยอยธยา มกจะถวายพระเพลงหรอพระราชทานเพลงใหเสรจภายในครงเดยว อนเปนความคดของเจาพนกงานทเกยวของในการเผาศพหลวงซงพบขอขดของเรองกลนอนไมพงประสงคในการปลงศพ จงไดหาวธไมใหเกดความเดอดรอนแกผมารวมงานจงเปนทมาของการ “เผาพธ” และ “เผาจรง” ซงงานถวายพระเพลงพระบรมศพพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเปนงานถวายพระเพลงพระบรมศพพระมหากษตรยคราวแรกทไดรบการ “เปดเพลง” ซงได

ยดถอมาถงปจจบน

ในหมายก�าหนดการจงแบงการถวายพระเพลง หรอพระราชทานเพลงออกเปน ๒ ชวงเวลาคอ ชวงบายถงเยน และชวงดก ดงในพระราชพธถวายพระเพลงพระบรมศพพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวทมการถวายพระเพลงในเวลา ๑๘ นาฬกา ๑๕ นาท (๖.๑๕ ล.ท.) ครงหนง และในเวลา ๒๓ นาฬกา (๑๑.๐๐ ล.ท.) ครงหนง เรยกการถวายพระเพลงในชวงเวลาทสองนวา “การเปดเพลง” ทงน ตงแตงานพระราชพธพระราชทานเพลงพระศพสมเดจพระเจาพนางเธอ เจาฟา

45

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

45

กลยาณวฒนา กรมหลวงนราธวาสราชนครนทรเปนตนมาไดเปลยนการเปดเพลงทพระจตกาธานมาทเตาไฟฟา

อนง ในการถวายพระเพลงพระบรมศพพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา เจาอยหวนบเปนคราวแรกทไดคดเลอกประชาชนขนถวายพระเพลง ตลอดจนน�าธปเทยนของราษฎรมาประกอบการถวายพระเพลงดวย ซงทเหลอเจาพนกงานภษามาลา

ไดน�ามาจดทราวเทยนรอบพระเมรมาศเพอเปนการถวายสกการะพระบรมศพ

เกบพระบรมอฐ พระอฐ

เปนพธทกระท�าขนหลงจากการถวายพระเพลงพระบรมศพเสรจสนแลว โดยประกอบพธ ณ พระจตกาธาน เมอเสดจขนพระเมรมาศ เจาพนกงานภษามาลาเปดผาคลมพระบรมราชสรรางคาร ทรงสรงพระบรมอฐดวยน�าพระสคนธ เจาพนกงานแจงพระบรมอฐ โดยเชญพระบรมอฐ พระบรมราชสรรางคาร เรยงเปนล�าดบใหมลกษณะเหมอนรปคน หนพระเศยรไปทางทศตะวนตก จากนนหนพระบรมอฐ พระบรมราชสรรางคารทแจงไวมาทางทศตะวนออกเรยกวา แปรพระบรมอฐแลวจงถวายคลมดวยผา เชน พระราชพธถวายพระเพลงพระบรมศพพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ถวายคลมดวยผา ๓ ชน คอ แพรขาว ผาตาด และผากรองทอง ทรงจดเทยนเครองนมสการทองนอย ทรงกราบถวายบงคมพระบรมอฐ แลวเสดจลงมาประทบพระทนงทรงธรรม ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเหลาราชนกล ขาราชการ เดนสามหาบ ตอมาเปลยนเปนการท�าส�ารบภตตาหารสามหาบตงถวาย พระสงฆสดบปกรณพระบรมอฐ ทรงจดธปเทยนเครองนมสการทองนอย ทรงทอดผาไตร สมเดจพระราชาคณะและพระราชาคณะสดบปกรณ ทรงโปรยเหรยญทองเหรยญเงนพระราชทาน เจาพนกงานภษามาลาเปดผาคลมพระบรมอฐ ทรงเกบพระบรมอฐลงสรงในขนทรงพระสคนธ การเกบพระบรมอฐจะเลอกเกบแตละสวนของพระสรระอยางละเลกนอย พรอมกนนน ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระบรมวงศานวงศฝายหนาฝายในทไดรบพระบรมราชานญาตขนรบพระราชทานพระบรมอฐไปสกการบชา แลวทรงประมวลพระบรมอฐบรรจพระโกศ หลงจากนนเชญพระโกศพระบรมอฐไปยงพระทนงทรงธรรม ทรงประกอบพธบ�าเพญพระราชกศลถวาย สวนพระบรมราชสรรางคารเชญลงบรรจในพระผอบโลหะปดทองประดษฐานบนพานทองสองชนคลมผาตาดพกรอไวบน พระเมรมาศ

46

46

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

กำรเกบรกษำพระบรมอฐ พระอฐ

การน�าพระบรมอฐ พระอฐ ของพระมหากษตรย และพระบรมวงศทถวาย พระเพลง พระราชทานเพลงแลว บรรจใสพระบรมโกศ พระโกศขนาดเลก ไปเกบรกษานน ในสมยอยธยามธรรมเนยมการสรางพระสถปเจดยเพอบรรจพระบรมอฐ และพระอฐตรงทถวายพระเพลง พระราชทานเพลง และสถานทอน ๆ ตอมาไดเชญพระบรมอฐไปบรรจไว ณ ทายจระน�าพระอโบสถวดพระศรสรรเพชญ สวนพระอฐ กเชญบรรจไวในพระเจดยวดพระศรสรรเพชญ และวดแหงอนในกรงศรอยธยา

ในสมยรตนโกสนทร พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช โปรดเกลาฯ ใหเชญพระบรมอฐสมเดจพระปฐมบรมมหาชนกประดษฐานไว ณ หอพระธาตมณเฑยร ในพระบรมมหาราชวง ในรชกาลตอ ๆ มาจงโปรดเกลาฯ ใหเชญพระบรมอฐสมเดจพระบรมราชบพการประดษฐาน ณ หอพระบรมอฐ บนพระราชมณเฑยร รวมทงพระอฐพระบรมราชวงศชนสงบางพระองค สวนพระบรมวงศ ฝายในททรงศกดเสมอพระองคเจาลกหลวงทไมมเจาพเจานองทออกวงเปนสวนพระองคโปรดเกลาฯ ใหเชญพระอฐประดษฐาน ณ หอพระนาก ในบรเวณวด พระศรรตนศาสดาราม

ครนถงรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอย หวโปรดเกลาฯ ใหเชญพระบรมอฐของพระบรมชนกนาถจากหอพระธาตมณเฑยรมาประดษฐาน ณ พระทนงมหศรปราสาท ในรชกาลตอมาโปรดเกลาฯ ใหเชญกลบไปประดษฐาน ณ หอพระธาตมณเฑยรตามเดม ครนเมอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว โปรดเกลาฯ ใหสรางพระทนงจกรมหาปราสาท จงโปรดใหจดชนบนภายใต ยอดปราสาทองคกลางเปนทประดษฐานพระบรมอฐสมเดจพระบรมราชบพการ ภายหลงจงเปนทประดษฐานพระบรมอฐของรชกาลตอ ๆ มา รวมทงพระบรมอฐสมเดจพระอครมเหสในรชกาลท ๔ และรชกาลท ๕ สวนชนบนภายใตยอดปราสาทองคตะวนตกเปนทประดษฐานพระอฐพระประยรญาตททรงศกดสงและใกลชด

47

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

47

พระโกศพระบรมอฐ พระอฐ

คอ สงทท�าขนส�าหรบใชบรรจพระบรมศพ พระศพ หรอศพ และใชบรรจพระบรมอฐ พระอฐ หรออฐ ตวพระโกศ หรอโกศ จะมลกษณะและขนาดตาง ๆ กน ตามอสรยยศ หรอยศ ประกอบดวยสวนตาง ๆ ๕ สวน คอ สวนฐานพระโกศ สวนองคพระโกศ สวนพระโกศ สวนยอดพระโกศ และเครองประดบพระโกศ ซงบางคราวอาจจะการมถอดผลดเปลยนเครองประดบพระโกศเมอเชญออกประดษฐานในพระราชพธ นอกจากน ภายในพระโกศ พระบรมอฐ พระอฐ ยงมพระถ�าศลาทรงพระบรมอฐ พระอฐอกชนหนง

ตามประเพณการท�าศพ หลงเสรจสนงานถวายพระเพลงพระบรมศพ พระราชทานเพลงพระศพ หรอเผาศพแลว จะมการเกบพระบรมอฐ พระอฐ หรอ อฐ และพระบรมราชสรรางคาร พระสรรางคาร หรอเถากระดก น�าไปบ�าเพญกศลอก ครงหนงกอนจะน�าไปเกบรกษาบชา ณ สถานทอนสมควร เพอแสดงความเคารพ ความอาลย และความกตญญ ส�าหรบพระบรมอฐ พระอฐ หรออฐ และพระบรมราชสรรางคาร พระสรรางคาร หรอเถากระดกสวนทเหลอมกน�าไปลอยในแมน�า ตามคตความเชอลทธ ฝายพราหมณซงเชอวาเปนการลางบาปแกผวายชนม และเพอใหไดไปสสรวงสวรรค

ในสวนพระโกศพระบรมอฐ พระอฐ นน ขณะทเตรยมงานจะสราง พระโกศพระบรมอฐ พระอฐ ควบคไปตามโบราณราชประเพณ พระโกศพระบรมอฐพระมหากษตรย และสมเดจพระอครมเหสจะท�าดวยทองค�าลงยาราชาวด บางสวนประดบเพชร บางสวนประดบพลอย เชน ทเฟอง พมยอด และเครองประดบอน ๆ สวนพระโกศพระอฐของพระบรมวงศานวงศชนสมเดจเจาฟาลงมาถงพระองคเจา ตางกรมชนสมเดจกรมพระยา ท�าดวยทองค�าลงยา ทงน ในการสรางพระโกศพระบรมอฐ พระอฐ มกมการจ�าลองแบบตามอยางทเคยสรางกนสบมาตามพระราชประเพณ โดยอาจแตกตางกนในสวนรายละเอยด

48

48

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

เดนสำมหำบ

เปนค�าทปรากฏในเอกสารเกาในหมายก�าหนดการถวายพระเพลง พระบรมศพ พระราชทานเพลงพระศพ รวมทงในงานปลงศพของสามญชน ในอดตกอนการเกบพระบรมอฐ พระอฐ ไดจดพระบรมวงศานวงศ และขาราชการฝายหนาออกเปน ๙ ชด ชดละ ๓ คน ท�าหนาทถอและหาบสงของตาง ๆ คนทหนงถอผาไตร (ผาไตรสามหาบ) น�าหนา คนทสองหาบสาแหรกซงวางตะลมและเตยบบรรจภตตาหารถวายพระสงฆ (ภตตาหารสามหาบ) คนทสามถอหมอขาวเชงกรานซงเปนเตาไฟส�าหรบตงหมอหงตมในสมยโบราณ ในหมอใสขาวสาร พรก หอม กระเทยม กะป ฯลฯ เดนเวยนรอบพระเมรมาศ พระเมรโดยอตราวฏ (เวยนซาย) ๓ รอบ จากนนพระมหากษตรยเสดจฯ ขนบนพระเมรมาศ พระเมร ทรงทอดผาไตรสามหาบบนผาทถวายคลมพระบรมอฐ พระอฐ สมเดจพระราชาคณะ พระราชาคณะขนสดบปกรณบนพระเมรมาศ พระเมร จากนนทรงเกบพระบรมอฐ พระอฐเปนทเรยบรอยแลว เสดจฯ ยงพระทนงทรงธรรม ทรงประเคนภตตาหารสามหาบแดสมเดจพระราชาคณะ พระราชาคณะทสดบปกรณผาไตร เมอรบพระราชทานฉนเสรจแลว พระสงฆทงนนถวายอนโมทนา ถวายอดเรก ถวายพระพรลา

ภตตาหารคาวหวานสามหาบ

49

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

49

ทงนในพระราชพธปจจบนยกเลกการเดนสามหาบรอบพระเมรมาศ พระเมร คงไวแตเพยงการถวายผาไตรสามหาบกอนเกบพระบรมอฐ พระอฐ และถวายภตตาหารสามหาบเมอเชญพระโกศพระบรมอฐ พระอฐมาประดษฐานบนบษบกเหนอพระแทนแวนฟาทอง ณ พระทนงทรงธรรม โดยภตตาหารสามหาบจดตาม พระเกยรตยศคอ พระมหากษตรย สมเดจพระบรมราชน จด ๓ ชด (เกาส�ารบ) ชนเจาฟา จด ๒ ชด (หกส�ารบ) ชนพระองคเจาจด ๑ ชด (สามส�ารบ)

พระบรมรำชสรรำงคำร

คอ เถาถานทปะปนกบพระบรมอฐชนเลกชนนอยของพระบรมศพพระมหากษตรย สมเดจพระบรมราชน และสมเดจพระบรมราชบพการทเผาแลว ซงอาจเรยกวา พระสรรางคาร ตามล�าดบพระอสรยยศของพระบรมวงศ และเรยกวา องคาร ส�าหรบสามญชน

กำรลอยพระบรมรำชสรรำงคำร พระสรรำงคำร

หมายถง การเชญพระบรมราชสรรางคาร พระสรรางคาร (เถาถานของพระบรมศพ พระศพ ทถวายพระเพลง พระราชทานเพลงแลว) น�าไปลอยในแมน�า สนนษฐานวา เปนคตการปลงศพดงเดมของชาวฮนดในประเทศอนเดย ทนยมทงธาตลงในแมน�าใหญหรอทะเล ซงไทยรบอทธพลความเชอนมาโดยเฉพาะธรรมเนยมฝายราชส�านกมาแตครงกรงศรอยธยาเปนอยางนอย และปฏบตสบมาในสมยรตนโกสนทร โดยหลงจากถวายพระเพลงพระบรมศพ พระราชทานเพลง พระศพ และเกบพระบรมอฐ พระอฐแลว เจาพนกงานจะเชญพระบรมราชสรรางคาร พระสรรางคารลงในถงผาสขาวประดษฐานบนพาน แตเดมมการเตรยมกอนศลา ๓ กอนลงรกปดทอง นาก และเงน ใสในถงลอยเพอถวงใหจมลง ทงน ขนตอนการ เตรยมอปกรณน ปรบเปลยนไปตามกาลสมย เมอบรรจพระบรมราชสรรางคาร พระสรรางคาร ลงในถงและวางบนพานแลวเสรจ จะมพธเชญซงอาจเปนขบวนใหญแหทางสถลมารคจากพระเมรสเรอพระทนง หรออาจเปนขบวนขนาดยอมตามแตกรณ อนง ในสมยอยธยานยมเชญพระบรมราชสรรางคาร พระสรรางคารลอยทวดพทไธสวรรย หรอวดไชยวฒนาราม สวนในสมยรตนโกสนทรน�าไปลอยทวดปทมคงคา หรอวดยานนาวา สนนษฐานวา เนองจากนามของวดทงสองเปนสรมงคลและสอดคลองกบคตธรรมเนยมเดม

50

50

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

กำรบรรจพระบรมรำชสรรำงคำร

เปนขนตอนสดทายในพระราชพธถวายพระเพลงพระบรมศพของ

พระมหากษตรย สมเดจพระบรมราชบพการ และสมเดจพระบรมราชน เกดขนครงแรก ในคราวพระราชพธถวายพระเพลงพระบรมศพพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา เจ าอย หว เมอพ.ศ. ๒๔๕๔ โดยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอย หว โปรดเกลาฯ ใหยกเลกธรรมเนยมการลอยพระบรมราชสรรางคาร และโปรดใหเชญพระบรมราชสรรางคารมาประดษฐาน ณ รตนบลลงกพระพทธชนราช ภายใน พระอโบสถวดเบญจมบพตรดสตวนาราม จงกลายเปนธรรมเนยมในการเชญพระบรม ราชสรรางคาร พระสรรางคารไปประดษฐานในสสานหลวงหรอสถานทอนควรแทน โดยเจาพนกงานจะเชญพระบรมราชสรรงคารจากสถานททพกไวแลวตงขบวน พระบรมราชอสรยยศไปยงสถานทบรรจอนเหมาะสม อยางไรกด ยงคงมการเชญ พระสรรางคารของเจานายบางพระองคไปลอยน�าบาง แตไมเปนทนยม

ศลำหนำเพลง

คอ หนเหลกไฟ ทใชเหลกสบกบหนใหเกดประกายไฟ โดยมดนปะทเปนเชอใหตดไฟงาย แลวทรงจดเทยนพระราชทานแกเจาพนกงาน หากแตการใชหนเหลกไฟไมสะดวก ในสมยตอมาพระมหากษตรยจงทรงใชพระแวนสรยกานตสองกบแสงอาทตยใหเกดไฟ แลวจงน�าเอาเพลงนนจดถวายพระเพลงพระบรมศพหรอพระศพ ซงสนนษฐานวา การจดเพลงดวยวธการดงกลาวเปนวธเดยวกบการจดเพลงไฟฟาเพอถวายพระเพลงพระบรมศพสมเดจพระเจาอยหวบรมโกศ ทปรากฏในค�าใหการขนหลวงหาวด ซงธรรมเนยมดงกลาวยงคงปฏบตสบมา ในการถวายพระเพลงเจานาย ดงในคราวถวายพระเพลงพระบรมศพสมเดจพระศร นครนทราบรมราชชนน พระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช ทรงสองพลงความรอนจากแสงอาทตยดวยพระแวนสรยกานตแลวใหเจาพนกงาน ตงแตงมณฑปส�าหรบเลยงเพลงไว แลวเชญมายงพระเมรมาศ

ในปจจบนทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหน�าไฟทเกดจากพระแวนสรยกานตไปจดเลยงไวทพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม เมอมผมาขอไฟพระราชทานจะทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเจาพนกงานส�านกพระราชวงเชญ “ไฟหลวง” มาพระราชทานเพลงศพผนนตอไป

51

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

51

พระภษำโยง

หมายถง ผาทโยงจากพระโกศพระบรมศพไปยงอาสนสงฆโดยมเสาบว รองรบซงถอเปนสายท ๑ เพอไปเชอมกบพระภษาโยงอกหนงส�ารบ หรอสายท ๒ ซงวางอย บนพานทองสองชนตนอาสนสงฆส�าหรบทรงทอดผาไตรใหพระสงฆสดบปกรณ

สดบปกรณ

เ ป น ศ พ ท ท ใ ช ก บพระบรมศพ พระศพ ส�าหรบบคคลโดยทวไปใชบงสกล แตหากพจารณาจากการเขยนค�านทงในภาษาบาล และภาษาสนสกฤตพบวามความหมายคอ ปกรณทง ๗ หรอพระอภธรรม ๗ คมภรซงประกอบดวย สงคณ วภงค ธาตกถา ปคคลบญญต กถาวตถ ยมก และปฏฐาน

ดงนนทงบงสกล และสดบปกรณจงมทมาตางกนกลาวคอ บงสกล เปนการบ�าเพญกศลดวยการชกผาหรอทอดผาบงสกล สวนสดบปกรณ หมายถงการสวดพระอภธรรม ๗ คมภรเพอแสดงความกตญญตอผลวงลบ ซงในงานพระราชพธ พระพธธรรมจะสวดพระอภธรรมท�านองหลวงซงม ๗ คมภร

พระพธธรรม

คอ ต�าแหนงของพระสงฆทมาสวดบทพระอภธรรมในท�านองเฉพาะ และไดรบพระราชทานนตยภตจากพระมหากษตรย พระพธธรรมนนเกดขนในสมยใดไมมบนทกไวเปนหลกฐานทชดเจน หากวดทมพระพธธรรมมาแตเดมมทงสน ๙ วด คอ วดระฆงโฆสตาราม วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ วดราชสทธาราม วดพระเชตพนวมลมงคลาราม วดราชบรณะ วดสระเกศ วดโมลโลกยาราม วดหงสรตนาราม วดอรณราชวราราม ในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวไดเพมพระพธธรรม

พระสงฆสดบปกรณทปะร�า ณ พระลานพระทนงดสตมหาปราสาท ในงานพระเมร

สมเดจพระเจาภคนเธอ เจาฟาเพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด

52

52

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

วดสทศนเทพวรารามขนใหม และเลกพระพธธรรมวดโมลโลกยารามเปลยนมาเปน วดบวรนเวศวหาร ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว จงมพระพธธรรม ๑๐ ส�ารบ ปจจบนวดทมพระพธธรรม คอ วดระฆงโฆสตาราม วดประยรวงศาวาส วดราชสทธาราม วดอนงคาราม วดบวรนเวศวหาร วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ วดพระเชตพนวมลมงคลาราม วดสระเกศ วดสทศนเทพวราราม และวดจกรวรรด ราชาวาส

ก�าหนดการสวดพระอภธรรมแตกตางไปตามพระอสรยยศ ดงในงานพระบรมศพพระมหากษตรย จะอาราธนา ๒ ส�ารบ ส�ารบละ ๔ รป ผลดเปลยนกนสวดพระอภธรรมตลอดเวลาทงกลางวนและกลางคนมก�าหนด ๑๐๐ วน ซงท�านองการสวดพระอภธรรมจะมท�านองเฉพาะ เรยกโดยรวมวาท�านองหลวง

การสวดท�านองหลวงม ๔ ท�านอง ไดแก ท�ำนองกะ แบงเปน กะเปด เนนการออกเสยงค�าสวดอยางชดเจน กะปด เนนการสวดเออนเสยงยาว ท�ำนองเลอน สวดเออนเสยงท�านองตดตอกนไมใหขาดตอน ท�ำนองลำกซง สวดออกเสยงหนกทกตวอกษร โดยเออนเสยงจากหนกแลวแผวลงไปหาเบา

ท�ำนองสรภญญะ เนนค�าสวดชดเจนและเออนท�านองเสยงสงต�า

พระพธธรรมสวดพระอภธรรมในการพระราชพธ บ�าเพญพระราชกศลพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

53

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

53

กำรประโคมย�ำยำม

เปนเครองประกอบพระอสรยยศ ทงยงเปนเครองบอกเวลาแกเจาพนกงาน ในการปฏบตงาน ซงการประโคมนอาจรบมาจากการย�ายามในวฒนธรรมอนเดยแตโบราณโดยกระท�าทก ๓ ชวโมง ส�าหรบการประโคมย�ายามในงานพระบรมศพ พระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช เรมจากเวลา ๖ นาฬกาจนถง ๒๑ นาฬกา โดยใชวงเครองสงซงประกอบดวยวงแตรสงข (เครองดนตร ประกอบดวย ปไฉน กลองชนะ สงข แตรงอน และแตรฝรง) และวงปไฉน กลองชนะ (เครองดนตรประกอบดวย ป ไฉน เป งมาง และกลองชนะ) นอกจากน การประโคมย�ายามในงานพระบรมศพพระมหากษตรยยงไดเพม “กลองมโหระทก” เขามาดวย สวนวงปพาทยนางหงสไดน�ามารวมประโคมตงแตครงงานพระบรมศพสมเดจพระศรนครนทราบรมราชชนนเปนคราวแรกตามพระราชประสงคในสมเดจ พระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร การประโคมย�ายามจะประโคมตามล�าดบเรมจาก วงเครองสง คอวงแตรสงข ประโคม “เพลงส�าหรบบท” ในขณะเดยวกนกลองมโหระทกเรมประโคมดวย (และประโคมตอเนองจนจบการประโคมของวงเครองสง) ตอดวยวงปไฉน กลองชนะ ประโคมเพลง “พญาโศกลอยลม” โดยประโคมสลบเชนนสองครงและวงแตรสงขจะประโคมสดทายอกครงหนงกอนทวงปพาทยนางหงสจะประโคม “เพลงเรองนางหงส” ไดแก เพลงพราหมณเกบหวแหวน เพลงสาวสอดแหวน เพลงกระบอกทอง เพลงคแมลงวนทอง และเพลงแมลงวนทอง เมอบรรเลงจบตามล�าดบดงกลาวนถอวาเสรจการประโคมย�ายาม ๑ ครง

การประโคมย�ายามในการพระราชพธบ�าเพญพระราชกศลพระบรมศพ พระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

54

54

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

การบรรเลงของวงปพาทยนางหงส ในการพระราชพธบ�าเพญพระราชกศลพระบรมศพ พระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

วงปพำทยนำงหงส

เปนวงปพาทยทมบทบาทส�าคญในการประโคมประกอบพธศพอยางมแบบแผนของไทยมาแตครงโบราณ กอนทภายหลงจะหนมา นยมใชวงป พาทยมอญ ซงวงป พาทยนางหงสนเปนการน�าวงป พาทยสามญ (เครองดนตรประกอบดวย ปใน ระนาดเอก ฆองวงใหญ ฉง ตะโพน กลองทด) ประสมกบวงบวลอย (เครองดนตรประกอบดวย ปชวา กลองมลาย และเหมง) โดยลดทอนเครองดนตรของวงปพาทยสามญคอ ปใน ตะโพน และลดทอนเหมงในวงบวลอยออก ส�าหรบกลองทดและกลองมลายนนมวธการใชดงน กลองทดจะใชประโคม ในงานพระราชพธ กลองมลายจะใชประโคมในงานสามญชน ซงในงานพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช ใชวงปพาทยนางหงสเครองใหญ เครองดนตรประกอบดวย ปชวา ระนาดเอก ระนาดเอกเหลก ระนาดทม ระนาดทมเหลก ฆองวงใหญ ฆองวงเลก ฉง และกลองทด

ทงน ทใชชอวาวงปพาทยนางหงสนน เนองจากเรยกตามชอหนาทบทใชตประกอบเพลงชดนคอ หนาทบนางหงส จงเรยกชอวงและชอเพลงเรองนวา วงปพาทยนางหงสและเพลงเรองนางหงส

เครองสงเคด

สงเคด มาจากค�าวา สงคต แปลวา การสวด ดงนนทซงพระสงฆขนไปนงสวดได ๔ รป จงเรยกวา เตยงสงคตอนเดยวกบเตยงสวด หรอรานสวดในการศพ เวนแตท�าใหประณตขนมยอดดจปราสาทกม ไมมยอดกม ทงนเครองสงเคดอน หมายถงสงของทใชในการท�าบญศพมทมาจากแตเดมนยมน�าสงเคดอนเปนเตยงสวดของพระสงฆนนมาใสของหามเขาขบวนแหศพ ตอมาภายหลงของเหลานไมได จดใสในสงเคดแลว แตผคนยงเรยกของท�าบญในการศพวาเครองสงเคดอย ลกษณะของเครองสงเคดมหลายชนดตามแตจะเหนวาสงใดจ�าเปนแก พระสงฆ ครนถงรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว ทรงเปลยนธรรมเนยม

55

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช

55

ตสงเคดในงานพระเมร สมเดจพระเจาภคนเธอ เจาฟาเพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด

การถวายเครองสงเคดโดยมงประโยชนแกสาธารณะมากขน จ�าแนกเปน ๓ ประเภท คอ ถวายพระภกษ มพดรอง หรอพดสงเคด ยาม ผากราบ ถวายวดมธรรมาสน ตพระธรรม และ ใหส�าหรบโรงเรยน ไดแก เครองใชตาง ๆ ในปจจบนยงคงยดธรรมเนยมการถวายเครองสงเคดดงกลาวอย แตไดมการถวายหนงสอ อนเปนแหลงเกดปญญาเพมเขามา ดงในงานถวายพระเพลงพระบรมศพสมเดจพระนางเจาร�าไพพรรณ พระบรมราชนในรชกาลท ๗ ไดสรางตสงเคดบรรจพระไตรปฎกฉบบสยามรฐซงเปนพระไตรปฎก ทจดพมพขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว

ตนกลปพฤกษ

เปนตนไมทท�าขนเนองในการทงทานในงานเมรหลวง ซงมลกมะนาวหรอมะกรดบรรจเงนตราหอยอยตามกงตาง ๆ โดยมเจาพนกงานโปรยลกมะนาวหรอลกมะกรดดงกลาวใหแกราษฎร ตามคตไตรภม ตนกลปพฤกษนเปนตนไมในอตร กรทวป และในสวรรคชนดาวดงส เชอวาตนกลพฤกษเปนตนไมทใหผลตามความปรารถนาของผขอ และเงนนนมคาเปรยบไดดงสงสารพดนก ผไดรบจะเนรมตสงทพงประสงคไดดงใจ ประดจดงนกขอเอาไดจากตนกลปพฤกษ ในพระราชพธถวายพระเพลงพระบรมศพ หรอพระราชทานเพลงพระศพเจานายจงมธรรมเนยมการตงตนกลปพฤกษเพอใหงานพระเมรมความครบถวนตามคตไตรภม อกทงเพอใหทานแกราษฎร เปนการท�าบญอทศแกเจานายพระองคทลวงลบ ถอเปนทานมยบรจาค ซงเปนหนงในบญกรยาวตถ ๑๐ ทบคคลพงปฏบต การท�าตนกลปพฤกษในงานพระราชพธพระบรมศพ และพระศพ ปรากฏในเอกสารประวตศาสตรมาตงแตครงกรงศรอยธยาจนมาถงรชสมยพระบาทสมเดจ พระจลจอมเกลาเจาอยหว กอนจะมการยกเลกการตงตนกลปพฤกษในงานถวาย พระเพลงพระบรมศพพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว พรอมกบธรรมเนยมโบราณอน ๆ เชน การฉลองตาง ๆ ไดแก ดอกไมเพลง การมหรสพ และการตง

โรงครวเลยง

56

ค�ำศพททเกยวเนองกบงำนพระรำชพธพระบรมศพ พระบำทสมเดจพระปรมนทรมหำภมพลอดลยเดช

กรมศลปากร กระทรวงวฒนธรรม จดพมพเผยแพร ครงท ๒ (แกไขเพมเตม) เดอนธนวาคม ๒๕๕๙ จ�านวน ๓๐,๐๐๐ เลมเลขหมหนงสอ ๔๙๕.๙๑๓

ISBN : 978-616-283-305-2

ทปรกษา

นายวระ โรจนพจนรตน รฐมนตรวาการกระทรวงวฒนธรรม นายอนนต ชโชต อธบดกรมศลปากรนายขจร มกมคา รองอธบดกรมศลปากรนางสาวเพลนพศ ก�าราญ พนกงานส�านกพระราชวงพเศษ คณะบรรณาธการนางสาวอรสรา สายบว นายเอนก อาจมงกรนายธระ แกวประจนทร นางสาวอสรย ธรเดช นายบณฑต ลวชยชาญ นางสาวฉตราภรน จนดาเดช นายชญานน นยสนธ นายภวนารถ สงขเงนนางสาวรงนภา สงวนศกดศร นายทตพล พลสวรรณ นางสาวกมลพรรณ บญสทธ นางสาวพลอยชมพ ยามะเพวน คนควาเรยบเรยงกลมจารตประเพณ ส�านกวรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากรโทร. ๐ ๒๔๔๖ ๘๐๔๐-๔๕ ตอ ๓๐๐๓

ออกแบบและจดพมพบรษท สวรรณภม เฮอรเทจ จ�ากด