��

foto

© C

laire

Huy

nen

overwegen in stilte

A n t o o n V a n d e n B r a e m b u s s c h e

kleine filosofie van de stilte

1

Stilte en terreur - In de nietsvermoedende stilte voorafgaand aan de terreur sterft de onschuld langzaam en onmerkbaar. De stilte is hier bedekt met een waas van vanzelfsprekendheid, van uiterste alledaagsheid. Een roerloze, gewone gang van zaken. Het is een bij uitstek onheilspellende stilte, die op onzichtbare en onverstoor-bare wijze haar onheil verbergt. Een perverse stilte.

2

De kracht van de stilte - De stilte na de terreur, de spreekwoordelijke minuut stilte, of zelfs de onverhoedse, collectieve stilte is geen uiting van onmacht of onver-mogen, ook niet enkel een teken van rouw, zoals zo vaak wordt gedacht, maar tevens een daad van verzet, de ontvouwing van een innerlijke kracht aan gene zijde van de ultieme verstomming, de angst, de terreur…

3

Ecologie van de stilte - De drang om steeds meer gebieden tot stiltegebieden te verklaren, om lawaaihin-der te bestrijden, de wil om als het ware een “erfgoed van de stilte” te beschermen, de droom om een “topo-grafie van de stilte” te ontwikkelen, dit alles wijst op de toenemende noodzaak aan een ecologie van de stilte. Noodzaak ook aan herbronning, aan een supplement van de ziel, aan geestelijk tegenwicht.

4

Religie van de toekomst - Wellicht is de stilte de religie van de toekomst, zodat eenieder in het onuit-sprekelijke de Andere ontmoet, voorbij elke doctrine, elke religie en elk atheïsme, voorbij deze of gene cultuur. Religie in de zin van een sensus communis, een gedeeld, wederzijds, basaal gevoel. In de wereldwijde afschuw voor terreurdaden komt reeds een dergelijke begin van een transculturele, inter- en transreligieuze, gedeelde religie van de stilte tot uiting. Een religie waarin de oorspronkelijke betekenis van religie, namelijk religare of “verbinden”, pas gestalte krijgt.

5

Stilte en schrijven - Men kan niet genoeg bena-drukken hoe belangrijk stilte voor het schrijven is. Stilte niet enkel als geboortegrond van de inspiratie, maar ook de stilte in de tekst zelf, de ogenblikken waarop het zwijgen primeert en stilte een episch karakter krijgt.

6

Het wenen van de stilte - We leven in een beeldcultuur waarin je soms het wenen van de stilte kan horen. Het is het stille wenen dat achter de jour-naalbeelden schuilt wanneer we de ene na de andere verschrikking zien en waarbij we als toeschouwers ver-oordeeld worden om machteloos toe te kijken. De stilte als het in de kiem gesmoorde protest, dat ongemerkt de gedaante aanneemt van een ingehouden woede.

7

De taal van het overleven - De taal van het over-leven spreken is vaak al niet meer voldoende: deze we-reld biedt daarvoor écht te weinig waarborgen. Maar ook de taal van de liefde is al te veel aangetast. Zou dit verklaren waarom, althans in het Westen, authentieke schrijvers alleen nog over de taal zélf schrijven? Is dit een uiting van onmacht of van een superieur inzicht? Is het een noodzakelijke therapie, een soort opkuisen van de taal zodat zij niet langer ongestraft en onge-merkt de manipulatie belichaamt?

8

Mahler en het sublieme - Mahler, die over het “eeuwig ongrijpbare” en een “wrede en verschrikkelijke Onbekende” sprak, was zich als geen ander bewust van het paradoxale karakter en de ambiguïteit van het sublieme. Maar als geen ander begreep hij dat de subjectieve terreur enkel kon worden bedwongen door de stilte, het verdwijnpunt waarin de muziek langzaam wegebt of wegsterft in het ondoorgrondelijke.

��

9

Hegel en de stilte - In het Voorwoord van de Fenomenologie van de Geest spreekt Hegel over de geboorte van een nieuwe wereld en het belang van de stilte hierbij. Stilte als gisting van de idee, als het onbestemde voorgevoel van iets onbekends, als tasten in het duister waarin uiteindelijk eensklaps een nieuwe wereld oplicht.

10

Stilte en humor - Men kan belang van stilte voor humor niet onderschatten. Humor wordt geboren uit stilte, het onverwachte oponthoud, de korte adempau-ze waarin de déclic plaatsvindt, of waarin het absurde eerst doordringt. Als in een flits. Een banale kortslui-ting. Een blinde vlek in de geest. Het ogenblik waarop je op het verkeerde been wordt gezet. De stilte zit in de aarzeling, de haperende tijd, het genie waarmee de humorist de komische timing beheerst.

11

Stilte als baarmoeder van de filosofie - Zonder stilte is er geen wijsgerig denken mogelijk. Aan het denken gaat altijd een stilte vooraf, waarin het denken nog ongeboren, zwanger en ongevormd is. Dit stilzwij-gen is bij momenten zeer angstwekkend, een horror vacui, een angst voor de leegte, de angst voor een geblokkeerde, versteende stilte. Maar ze is als voor-geborchte onontbeerlijk, want enkel uit deze ondoor-grondelijke stilte ontstaat de gedachte die waarachtig wijsgerig kan worden genoemd.

12 De waarde van de stilte - Alleen wanneer de stilte een taboe betreft, is zij het waard verbroken te worden. In alle andere gevallen verdient zij omzichtig-heid, ontzag en zelfs mededogen.

13

Dans en trauma - Onderschat wordt hoezeer innerlijke kwetsuren uit het verleden die worden on-derdrukt, uiteindelijk in het lichaam worden opgesla-gen. Gegrift in flarden vlees, stiltes, fragmenten van bewegingen. Een eindeloze keten waarin het lichaam zijn vergeten verhaal vertelt. Het diepe geheugen van het vlees. Het is hier ook dat de dans het karakter kan hebben van een catharsis, het louteren, meer nog: het bevrijden van vroege trauma’s die in het lichaam bevroren liggen…

14

Witheid en stilte - In poëzie belichaamt de witheid de stilte. Het wit dat er altijd is in de letters, tussen de letters, tussen de regels en uiteindelijk als restruimte rond het gedicht. Wellicht was Mallarmé de eerste die dit heeft gezien. Die doorhad dat de witheid van het papier een betekenisvolle stilte is.

15

Stiltefobie - Ons huidige cultuur is in alle opzichten gekenmerkt door een abnormale angst voor de stilte. Alsof stilte een teken is van gevaar, bedreiging, dood. Alsof de alom geroemde flow van onze huidige cultuur schipbreuk zou lijden op de golfbrekers van de stilte. Is het daarom ook dat mensen, die alleen zijn, neuriën, fluiten, ‘hummen’, brommen, de keel schrapen, tot zichzelf spreken of doelloos TV of radio luisteren, zelfs wanneer ze met iets geheel anders bezig zijn.

16

Weerklank van de stilte - De stilte is geen afwezig-heid van geluid, wel integendeel: als vibratie, als plant-aardige resonantie grijpt ze dieper in, zindert ze na, op onnavolgbare wijze. Dit verklaart waarom stilte vaak als innerlijke stem wordt ervaren in het niemandsland van de ziel. Vandaar ook de prachtige, Chinese uitspraak: “Stilte is niet de afwezigheid van geluid. Stilte is de diepste klank”.

17

Stiltenisse - Er waren ooit in het Nederlands prachtige woorden voor stilte die verloren zijn gegaan. Een woord als stiltenisse bijvoorbeeld, dat een herin-nering oproept aan beeltenis, vroeger ook beeltenisse genoemd. De stilte verschijnt hier als een beeld, een sculptuur, de stilte van het onverhulde, dat tege-lijk aanwezig en onzichtbaar is. Zei Meister Eckhart daarom dat “het oog de ziel bij zich heeft”, en dat de ziel pas als Gods beeld één wordt met God?

18

Stilte ten gehore gebracht - Pas als de stilte ten gehore wordt gebracht, is zij letterlijk veelzeggend. Het is juist in de stilte dat de eenzaamheid niet enkel tot haarzelf komt, maar een ultiem middel wordt tot com-municatie, tot mededeelzaamheid, tot een spreken in het ongerijmde, waarin ik een brug sla met de Ander in zijn anders zijn, in zijn eigen absolute eenzaamheid. Deze stilte belichaamt, net als de muziek, een onverhoopte taal: een universele taal die elk woord overbodig maakt.

��

19

De stilte en het licht - In sommige doeken van Vilhelm Hammershoi dringt de stilte via de lichtinval binnen in een interieur. Het licht heeft iets onaards, voor eeuwig verstild, waardoor het interieur zelf het sublieme zeer nabij komt. De schilderijen zijn niet, zo-als gebruikelijk in het sublieme, geworteld in een aan-vankelijk onheilspellende, unheimliche, afgrondelijke sfeer, maar belichamen ook een ingehouden, getemper-de en uitgebalanceerde stilte. Dit zijn meesterwerken die enkel en alleen maar subliem zijn omwille van hun etherische schoonheid.

20

Stilte en architectuur - Het belang van stilte voor architectuur kan nauwelijks worden onderschat. De stilte veruitwendigt zich hier vaak als leegte, als een negatieve, vergeefse, verloren ruimte. De verloren, lege of stille ruimte is als het ware de uiterste bouwsteen van architectuur. Zij belichaamt tevens een esthetisch principe, namelijk Ma, een Japanse notie die letterlijk “tussenruimte” of “ruimte tussenin” betekent. Het mooiste voorbeeld hiervan is de Japanse tuin, de droge zentuin of kare sansui. Hier blijkt dat uiteindelijk de leegte krachtiger is dan wat zichtbaar is. De stilte wordt

Het stilzwijgen wordt heel vaak ingegeven door een onvermogen om te spreken uit schaamte of schuldgevoel bijvoorbeeld,

maar soms groeit het onvermogen uit tot een daad van verzet.

��

gecreëerd dankzij de extreme en uitgebreide naaktheid van de tussenruimte, een zone van stilte die tegelijk ongemerkt een onwezenlijke, sacrale leegte wordt…

21

Leegte en architectuur - Het pleit voor Rem Koolhaas dat hij de onschatbare waarde van de leegte voor de architectuur beklemtoont. In de gangbare architectuur ziet hij een levensgrote en bijna onuitroeibare angst voor de leegte, een weerzin of terugdeinzen voor de leegte. Vandaar zijn dubbele slagzin: “Waar er niets is, is alles mo-gelijk. Waar er architectuur is, is er niets (anders) mogelijk”.

22

Stiltegids - Dat we niet langer vertrouwd zijn met stilte, dat we in groten getale van de stilte zijn ver-vreemd blijkt uit het feit dat er nu heuse stiltegidsen bestaan die bezoekers in stiltegebieden begeleiden of rondleiden. Men kan het ook anders uitdrukken: het stil-tegebied is voor ons niet langer natuurlijk maar fungeert eerder als museum. Een cultureel artefact, niet langer een natuurlijke habitat…

23

Stilte als commodity - De tijd is niet veraf, zo ze al niet is gearriveerd, dat stilte wordt gecommercialiseerd, als koopwaar wordt aangeboden. Zo las ik onlangs een advertentie voor de huur van iemands tuinhuisje die als titel droeg: Stilteplek te huur…

24

Dans en stilte – Toen ik jaren geleden de dansop-voering Hyomeki van Sankai Juku bijwoonde, realiseerde ik me voor het eerst dat er stilte bestaat die tegelijk beweging is. De dansers bewogen onmerkbaar over de scène, in de uiterste stilte van het theater: een geluidlo-ze, onmerkbare, magnetiserende beweging, een niet met het blote oog waarneembare beweging die alles van een stilstand had. Pas na een tijd had je als toeschouwer door dat de dansers samen waren opgeschoven. Een beklijvend beeld van de impermanentie van het bestaan, waar het boeddhisme over spreekt.

25

Stilzwijgen als protest - Het stilzwijgen wordt heel vaak ingegeven door een onvermogen om te spreken uit schaamte of schuldgevoel bijvoorbeeld, maar soms groeit het onvermogen uit tot een daad van verzet. Zo

herinner ik me uit eind de jaren zeventig het eenzame protest van een Cambodjaans jongetje, wiens hele fami-lie tijdens het Rode Khmerbewind was uitgemoord: het jongetje weigerde in het vluchtelingenkamp, waar het verbleef, wekenlang één woord uit te brengen.

26

Geluid als bron van meditatie - Soms, zeker wan-neer men is toegespitst op de stilte, wordt geluid onver-wachts de leermeesteres van het ogenblik. Het geluid-verschijnt als lijnen in de ruimte, als verfstroken op het maagdelijke, witte doek van de stilte… Dankzij de stilte ga je bijna vanzelf elk geluid afzonderlijk horen, ogenblik na ogenblik. Elk moment is er een volstrekt nieuw geluid. Of zoals het in Zen heet: “De verlichting in één enkel geluid”.

27

Ambiguïteit van het sacrale - Het sublieme is een ervaring die zowel angst als genot evoceert, zowel angst voor de afgrond als bevrijding, extase, verheven-heid. Ook in de notie van het sacrale ontmoeten we een gelijkaardige dubbelzinnigheid. Oorspronkelijk betekende sacer zowel verdoemd als heilig. In het sacrale was in archaïsche tijden immers sprake van een mengeling van verering, ontzag en tegelijk van gruwel, ontzetting: er was, zoals sommige onderzoekers beweren, zelfs sprake van een “sacrale horror!”

28

Stiltologie - Het is hoog tijd voor een stiltologie of wetenschap van de stilte waarin met name aan bod komt: het fysieke verschil tussen stilte en geluid, het verschil tussen fysieke en innerlijke stilte, de historiogra-fie van de stilte (historische taboes en trauma’s, kortom het verzwegen verleden), de geografie van de stilte (stil-tehoeves, stilteplekken, enzovoort), de esthetica van de stilte (stilte in beeldende kunst, muziek, dans enzovoort!) en last but not least stilte en mystiek!

29

Stilte, adem en hoger bewustzijn - Fascinerend is dat het Sanskriet woord Atman, wat “hoger Zelf” of “kosmisch Zelf” betekent, verwant is met het Duitse Atmen en het Nederlandse adem. Tegelijkertijd verwijst het Griekse pneuma eveneens naar adem en ziel. De stilte van een hoger bewustzijn zou daarom “pneuma-tische stilte” kunnen worden genoemd, een stilte van de ziel, een stilte waarin het kosmische Zelf ademt, een stilte uiteindelijk van het universum zelf…

��

30

Liefde, stilte en het onuitsprekelijke bij Rûmi - Na de dood van Shams van Tabriz, met wie hij tussen oktober 1244 en mei 1247 in sublieme verbondenheid leefde, schreef soefi-dichter Rûmi ter nagedachtenis een immens aantal odes. Of zoals Teun Leopold schrijft: “De dood, de definitieve verdwijning van Shams, deed de vulkaan uitbarsten in een duizelingwekkende stroom gedichten en geschriften. Lava, puimsteen, rook en as, in alle tinten en vormen”. Mooi is ook hoe diezelfde vertaler over Rûmi schrijft: “Hij is niet alleen een zanger, maar een voorganger in de Stilte”. Meer dan duizend odes eindigen met een liefdesbetuiging aan Shams. Meer dan vijfhonderd odes besluiten met een ontboezeming over khamush, het Perzisch woord voor Stilte. Schitterend is hoe hier in deze onverganke-lijke poëzie liefde, stilte en het onzegbare culmineren, elkaar wederzijds doordringen en vooronderstellen. Hoe de passionele liefde slechts haar gelijke kent in een verlangen naar onmetelijke stilte, de mystieke ont-grenzing die tegelijk het onuitsprekelijke belichaamt en tenslotte leidt tot de onsterfelijke verzen:“Er komt een grote Stilte over meen ik vraag me af hoe ik ooit op het idee kwam taal te gebruiken”.

31

Nachtstilte (noctis silentium) - Stilte over de daken. In de nacht wordt in grote getale betekenis gebaard in beelden, eindeloze beelden en fragmenten van verhalen. Betekenis die niet inpasbaar is in de strakke contouren van het alledaagse leven. Zonder deze bevrijding en uitbarsting van verbeelding zouden we geamputeerd wakker worden, voor het leven en de dood toegedekt met een laag vernis van verveling en eeuwig zelfrespijt.

32

Stilte en communicatie - Er is een vorm van zwijgen die niets anders is dan een weigering om te spreken, een uiting van een volkomen onwil om überhaupt (over iets of iemand) te communiceren, om welke reden dan ook. Van zo een mensen zegt men wel eens: zij zijn als oesters zo stil. Een dergelijk stilzwij-gen is echter altijd ook een betekenisvolle vorm van communicatie. Letterlijk “een veelzeggende stilte”, die vaak echter enkel dankzij pure intuïtie wordt begrepen.

33

Filosofie en stilte - Het mooie (of moet ik zeggen het sublieme?) van de stilte van en voor de filosofie is dat de stilte in een tekst niet enkel de woorden en de betekenis mogelijk maakt, maar tevens zelf draagster is van een mysterie, dat even ijl, onbevattelijk als onzeg-baar is. Die stille betekenis die zich tussen de regels ver-schanst, die niet wordt uitgesproken maar wel aanwezig is, belichaamt altijd de diepere betekenis van de tekst. Of nog: het is het wezen van de tekst dat zelf onwezenlijk is, maar wel de diepere betekenis van de tekst omvat.

34

Kosmische stilte - Er is een angst voor de afgrond, de onmetelijke kosmos, de “eeuwige stiltes van oneindi-ge ruimtes” die Blaise Pascal zoveel angst inboezemden. Het heelal wordt hier gezien als geluidloos en angst-wekkend, terwijl het contact met de wereld het geluid belichaamt, de muziek, met name ook het gesproken woord dat gerust stelt.

35

Stilte en muziek - Niet zelden zijn dichters de voel-sprieten van de soort. Zo loopt Du Fu (712-770), één van China’s grootste dichters, met de twee volgende verzen op geniale en poëtische wijze vooruit op inzichten over stilte, muziek en geluid, die eerst eeuwen later met John Cage opgeld deden:

De stilte van de valleiIs zelf een soort van muziek

Uit: “ De Fengxian abdij bezoekend”

36

Elogie van de traagheid - Thich Nhat Hanh, de soms bedrieglijk eenvoudig schrijvende Viëtnamese boeddhist, die over loopmeditatie schrijft: “Wandel alsof je de aarde kust met je voeten” (Walk as if you are kissing the earth with your feet). Of nog, het onvolprezen: “Lach, adem en ga langzaam”. Momenteel belichaamt loopmeditatie niet enkel een effectief maar ook een symbolisch verzet te-gen de huidige allesdoordringende drang naar snelheid, hectiek, overdrive. Zeer mooi is ook hoe hij het trage eten en drinken aanprijst, bezingt bijna, zoals bijvoor-beeld in: “Drink je thee langzaam en respectvol, alsof het de as is waarrond de wereld draait, langzaam, gelijkma-tig, zonder haast te maken naar de toekomst”. ❚