107

કરણ-4

વસાવા આ દ િત ું લોકગીત સા હ ય

4.1 વનચ સંલ ન ગીતો : લ નગીતો

4.1.1 સગાઈ ચાંદલાના ંગીતો

4.1.2 લ ન વધામણી અને આમં ણના ંગીતો

4.1.3 પીઠ ચોળતી ગવાતાં ગીતો

4.1.4 ગાર ગોરમટ લેવા જતી વખતે ગવાતાં ગીતો

4.1.5 મંડપ ૂજન સમયે ગવાતાં ગીતો

4.1.6 મંડપના બેઠ કયા ંગીતો

4.1.7 મામેરાનાં ગીતો

4.1.8 વર-ક યાની નાનિવિધ સમયે ગવાતાં ગીતો

4.1.9 વરરા પરણવા ય યાર ગવાતાં ગીતો

4.1.10 ન ર તામાં હોય યાર ગવાતાં ગીતો

4.1.11 ન ઉતારો આપતી વખતે ગવાતાં ગીતો

4.1.12 મંગળફરા વખતે ગવાતાં ગીતો

4.1.13 ક યા િવદાય વખતે ગવાતાં ગીતો

4.1.14 વરરા પરણીને જતા હોય યાર ુસાફર દર યાન ગવાતાં ગીતો

4.1.15 નાચ ણયા અથવા ૃ યગીતો

4.2 છે લયા ગીતો

4.2.1 હોળ નાં છે લયા ગીતો

4.2.2 લ નનાં છે લયા ગીતો

4.2.3 ાનાં છે લયા ગીતો

4.2.4 લાગિતયા (લાગણી)ના ંછે લયા ગીતો

4.3 ઋ ુચ સંલ ન ગીતો

4.3.1 હોળ ઉ સવ િનિમતે ગવાતાં ગીતો

4.3.2 વાવણી, િનદંણ અને લણણી િનિમતે ગવાતાં ગીતો

108

કરણ-4

વસાવા આ દ િત ું લોકગીત સા હ ય

4.1 વનચક સંલ ન ગીતો - લ નગીતો :

સવ કા ય ુ ં મહાકા ય તે લ ન. સવ રસ ું સા ુ ં ઝરણ તે વનનાં સવ િધરની ઘોર

નસ તે આ લ ન છે. માનવ વનની સાં ૃ િતક ગિતના સોપાનો પૈક એક અ યંત મહ વ ું

સોપાન લ ન યવ થા છે. ભારતીય સં ૃ િત ુજબ લ ન એ મા ી અને ુ ુષને સામા જક ૃ ટએ

સલં ન કરનાર યાવહા રક યવ થા જ નથી, પરં ુ એ યવ થાને અ યંત પિવ સાં ૃ િતક

િમલન પ માનવામાં આવે છે. તેથી ાચીનકાળથી ભારતીય સં ૃ િતમાં દા પ ય યવ થાને

ઉ ચ મ સાં ૃ િતક દર જો સાંપડ ો છે. એક દ હક ૃ િ ઓને સં કારદશા આપવાની ઉમદા

યવ થા ઊભી કર છે. એમ કહ , ક જ મ ત િતય ૃ િ ને પણ લ ન યવ થાના પાવન વાહ

વહવા ુ ં સ ભા ય સાંપડ છે. એ યવ થા થક દાિય વ ૂણ સંતિતની પરંપરા એક ૂ ંફ ૂ વક

જળવાતી રહ છે. એટલે જ આ દકાળથી માનવી લ નો સવને લોકો સવ પે ધામ ૂમતી ઉજવતો

આ યો છે.

લ ન વન એ માનવ સં ૃ િતના ક સમાન છે. અલગ અલગ દશોના અલગ અલગ

લ નગીતો ુ ં મ ય બ ુ પણ એક છે, અને એ મ ય બ ુ છે બે ય તઓ ું િમલન. બે ય તઓની

એકતા ુ િનયાને વંત રાખવાની આ એકતા હોવાથી એ ું ૂ ય અને ુ ં બની ય છે. આ બે

ય તઓ ું એક-મેક સાથે ુ ં ગઠબંધન એક ઉ સવ સમાન કાય છે. હષ લાસના આ સંગો કોઈ

લોકકિવનાં દયતલમાંથી ઊિમ બહાર આવે છે, કંઠમાંથી ટ પડ છે તે લ નગીત ુ ં વ પ

પકડ લે છે. લ નગીતો િવિધ સંગો ુ ં મહ વ થાિપત કર છે. તે ઉપરાંત લ ન વન પછ શ

થનારા સમાજ વન સાંસા રક વન િવશે માગદશક બની ય છે. નો આધાર લઈને ી- ુ ુષો

સમાજ વન વે છે. ી ઝવેરચંદ મેઘાણી લ ન ગીતોનાં મહ વ ગે ન ધે છે ક – લોકગીતોમાં

ઘ ું ચ ડયા ું થાન રોકતો લ નગીતોનો દશ છે. લ ન એ સામા જક સંગ હોય એ ગીતોમાં

સામા જક યવ થા વણાયેલી છે. તેથી આ ગીતોમાં સમાજ ુ ં સા ુ ં, સા ુ-ંનર ું ચ ઉપ ું છે.

તેથી આપણા સમાજ વનનો ઈિતહાસ ઉકલવા બેસનારાઓને સાર પેઠ સહાયકતા થઈ પડ છે.

આ દકાળમાં સં ૃ િતના ારંભકાળે મ ુ યે કટલીક યવ થાઓ શ કર તેમાંની એક

ઉમદા સાં ૃ િતક યવ થા તે લ ન છે. તેથી પરા ૂ વથી લ ન સંગને માનવી લ નો સવ પે

109

મનાવતો આ યો છે. પોતાની ા ૃ િતક સં ૃ િતનો અ ૂ ય વારસો દશની આ દવાસી સં ૃિતમાં

પડલો છે એવા દ ણ ુજરાતના વસાવા િતમાં લ નને ઉ સવ પે રંગેચ ંગે ઉજવવાની પરંપરા

આ ય એટલી જ માતબર વ પે પડલી છે. આમ, જોવા જઈએ તો કોઈપણ દશની સં ૃ િત હોય,

લ નો સવ સાથે ગીત-ગાણાં તો સાહ જક ર તે જ ગવાતાં જોવા મળે છે. પરં ુ વસાવા

લ નપરંપરામા ંતો લ નો સવ પે ગવાતાં ગીતોમાં મા મનોરંજન ક સ ઉપદશ જ ન હ બ ક, આ

ગીતોમાં ૂ ણપિવ ભાવના જોડાઈને આવે છે. સાથોસાથ, લ ન સામા જક િત ઠાનો સંગ મનાય

છે. આ લ ન સંગે ગવાતાં મંગળ ગીત સમ નાર-સ ૂ હની સદ ઓપયતની રચના છે. એટ ું જ

નહ , લાખો કરોડો નાર ઓના દયના ધબકારા એમાં ઝલાયા છે. લ ન એ માનવ વનનો

ચરં વ સંગ છે. આ સંગે અનેકા-અનેક િમ લાગણીઓ અ ુભવાય છે. એ લાગણીઓના

ઉછળતા સાગરમાં નીપ લા મોતી એટલે લ નગીતો. નાર ના સા ૂ હક શાણપણ ું િત બબ, એની

એષણાઓ, ુખ- ુ ઃખ, ભાવ-અભાવ, રાગ-અ ુરાગ અને એના અરમાનો લ નગીતોમાં અ ભ ય ત

પામે છે. તો વળ નાર ની ંધાયેલી અ ભ ય ત યંગ- યંજના સાથે ક ણરસમાં અ ભ ય ત થાય

છે. તેથી જ તો કટલાંક લ નગીત િવ નાં ે ઠ ક ણગીતોમાં થાન પા યાં છે.

વસાવા આ દવાસી સ ુદાયનો લ ન સંગ ુદા ુદા નાના-મોટા રવાજોમાં વહચાયેલો

જોવા મળે છે. ના પ રણામે વતમાન સમયના થોડા ં લ ન સંગોને બાદ કરતાં લ નો ૂબ લાંબા

ચાલે છે. આ સમાજ દરક ર ત રવાજને પરંપરાગત માનસ માન આપી ઝણવટ ૂવક કાળ રાખી

અ ુસર છે. એના લીધે પણ લ નો ૂબ લાંબા ચાલે છે. આ સમાજ ુ ં લ ન કયા જોવાના રવાજથી

શ થાય છે અને સગાઈ-ચાંદલા િવિધ, દાગીના ખર દવા, દહજ ભર ુ,ં વાલો પહરાવવો, દવ-દવી

તેમજ મહમાનોને આમં ણ, ગણેશ થાપના, વર-ક યાને પીઠ ચોળવી, વર-ક યાને જમાડવા લઈ

જવા, ગારગોરમટ લેવા જ ુ,ં હશાંિત, મંડપ ૂજન, મોસા -ંમામે ુ ં ભર ુ,ં ભોજન સમારંભ,

નાચગાન, વર-ક યાને નાન કરાવ ુ,ં ન લઈ જવી, ન ઉતારો, પીઠ બદલવી, વરરા ને

પાણી પા ુ,ં નને માંડવે બોલાવવી, મંગળફરા, લહાર, ક યાને ઘર બતાવ ુ,ં બાર ું બ ંધ કર ું,

ક યાિવદાય અને છે લે લ ન પછ ના પાંચ દવસે આણાનો રવાજ ૂ રો થાય યાં ુધી લ ન સંગ

ચાલે છે. વતમાનમાં સમય અને પૈસાની બચત કરવા ટવાયેલા આ સમાજનાં લોકો આમાંથી

વધારાના લગભગ ઘણાં રવાજોની બાદબાક કર ને જ લ ન કરતાં જોવા મળે છે. પ રણામે

વતમાનનાં લ નો પહલાનાં લ નોની સરખામણીએ ઝડપથી સંપ થતા હોય છે. પહલાં તો લ ન

110

ઓછા નામે છ માસથી એક વષ ુધી ચાલતાં ક ના ઉદાહરણો આપણને મા હતીદાતાઓઓ

પાસેથી સાંભળવા મ યા છે. આ તબ ે લ નનાં વાસને ફા ટ ન ારા ઝડપથી ૂણ કરવાના

બદલે યેક સંગે ગવાતાં સમાજના આ ૂષણ પ લ નગીતોને એના ર તરસમ ુજબ ૂલવવા

ય ન કર ુ.ં

વતમાન સમયમાં લ નગીતો એક સમાજમાંથી બી સમાજમાં આદાન દાન થતાં હોવાને

લીધે તેમજ વસાવા બોલીમાં ુ -મા ય ુજરાતી ભાષા ુ ં િમ ણ થવાના લીધે ઘણાં ગીતોની

ભાષા આપણને અવાચીન ુજરાતી હોવા ુ ં જણાય છે. એટ ું જ નહ , કટલાક ગીતોમાં તળપદા

શ દોને બદલે પણ િશ ટ ુજરાતી શ દો વપરાયેલા જોવા મળે છે. આમ છતાં પણ આ અ ૂ ય

ગીતોનો લય એની ન કત એનો િમ જ નોખો-અનોખો સંભળાય છે, અ ુભવાય છે. હવે આપણે

વસાવા આ દવાસી લોકપરંપરાગત ુદા ુદા સંગે ગવાતાં લ નગીતો ઉપર ૃ ટપાત કર એ.

4.1.1 સગાઈ-ચાંદલાના ંગીતો :

ભ સમાજમાં સગાઈના રવાજને મહ વ ું થાન મ ું છે. તેમ આ દવાસી સમા પણ

પોતાની અ ૂ ય પરંપરામાં સગાઈ અને ચાંદલા િવિધને મહ ા દાન કર છે. અલબ અ ય

સ ૃ સમાજની માફક આ રવાજને ધામ ૂમથી નથી ઉજવતા ક માણતા પરં ુ લ નની મહ ાને

જરાપણ આણ ન આવે એ ુજબ લોકપરંપરાગત ુજબ ઉજવે છે. વડ લની આગેવાની હઠળ

ક યાની પસંદગી ૂણ થયા પછ બંને પ ના મોભી તેમજ ગામના આગેવાનો સગાઈ અને ચાંદલા

માટ તાર ખ અને િતિથ ન કર છે. આ રસમ ૂ ણ થયા બાદ ન કરલ તાર ખે સૌ થમ

છોકરાપ ના સ યો સગાઈ અને ચાંદલો કરવા છોકર ના ઘર ય છે યાર સામસામે એકબી થી

ચ ઢયાતાં ફટાણાં વ પના ચાંદલા-સગાઈનાં ગીતો ગવાય છે. ઘણી વખત સામાપ ને નીચો

કવા અ લલ ગીતો પણ ગવાતા,ં ના પ રણામે એ ગીતો ઝઘડા ુ ં ૂ ળ બનતાં. આથી વડ લો

ીઓને મયાદા ૂણ જ ગીતો ગાવા ુ ં ૂચન આપે છે. સગાઈની િવિધમાં વરપ તરફથી ક યાને

ુદ ુદ ચીજવ ુઓ અપાય છે યાર ક યાપ ની બહનો સામાપ પર કટા કરતાં નીચે ુ ં

ગીત ગાય છે :

આમા1 બેની માગય2 વ બેન જોળ 3 સા ળયો4.

રંગી સાલી લાવય5 વાળેતી6 સીતર7.

આમા બેની માગય વ બેન જોળ સા ળયો.

111

આમા બેની માગય વ રાજપીપલા સા ળયો.

ુમા સોરા8 લા યા વ ને ંગે સા ળયો.

આમા બેની પેરય9 વ પાલી-પાલી રળય10 વ,

તીન જોળ સા ળયો.

આમા બેની માગય વ બેન જોળ કબજો11.

ુમા સોરા લા યા વ વાળેતી િસતર.

આમા બેની પેરય વ પાલી-પાલી રળય વ,

બેન જોળ કબ .

શ દાથ :

1. આમા – અમાર 7. સીતર - ચ થરા

2. માગય – માંગ ે 8. સોરા - વર

3. જોળ – જોડ 9. પેરય - પહર

4. સા ળયો – સાડ 10. રળય - રડ ુ ં

5. લાવય – લાવ ુ ં 11. કબજો - લાઉઝ

6. વાળેતી – વાડ ના

લાડલી ક યાએ ું મ ંગા ું હ ું, એના બદલે સાસર પ ના વજનો ું લઈને આ યા,

એવો ભાવ આ ગીત ર ૂ કર છે. વરપ ના નેહ જનોએ દ કરાના લ ન માટ ક યાની શોધ ા ં

ા ં અને કવી ર તે કર તેમજ ઉ મ ક યા જોવા માટ કવા કવા ય નો કયા ના પ રણામ વ પે

આ ુશીલ ક યા સાંપડ છે. તો વળ ુંદર અને સં કાર ક યા જોઈને વરના ુ ુ ંબીજનો વારંવાર

નાહકના ટાફરા મારતા ખાતા થઈ ગયા અને વારંવાર લ નની સંમિત અથ ૂછવા આવતાં હતાં,

ના લીધે ગામનો સાંકડો ર તો તેમના ચાલવાને કારણે પહોળો થઈ ગયો છે. આવા કટા બાણો

સામાપ પર ફકતી ક યાપ ની બહનો નીચે ુ ં ગીત ગાય છે :

કળય1 વાટ2 આલની વ વેવાણ,

ર તે બીના3 અતી વ વેવાણ.

સા ુ4 ણૂ5 ફ ર 6 વ વેવાણ,

તેવના બેની જળ વ વેવાણ.

112

લવાળેમ7 આલની વ વેવાણ

તાંહા8 બેની જળ વ વેવાણ.

હાર બેની9 દખીન10 વ વેવાણ,

પરમ ધખા11 ખાતની વ વેવાણ.

હાગા ુ ુન12 હોટા13 વ બેની,

પાના ુ 1ુ4 પાતલી15 વ બેની.

સા ુ ૂ ણ ફ યા ર ુખદવ,

તેવના બેની જળ 16 ર ુખદવ.

લવાળેમ આલના ર ુખદવ

તાંહા બેની જળ ર ુખદવ

હાર બેની દખીત ર સ યા,

પરમ ધકા ખાતના ર સ યા.

ખોબા ઈડ 17 વાટ ર સ યા,

ગાડા ઈતી કઈ ર સ યા.

હાર બેની દખીન વ રખા,

હરા ફરા18 મારય વ રખા.

ખોબ ઈતી વાટ વ રખા,

ગાડા ઈડ કઈ વ રખા.

સા ુ ં ૂ ણ ફ ર વ હના,

તેવના19 બેની જળ વ હના.

લવાળેમ આલની વ હના,

તાંહા બેની જળ વ હના.

શ દાથ :

1. કળય – કયા 11. ધખા - ફરો

2. વાટ – ર તો 12. હાગા ુ ુન – સાગ વી

3. ર તે બીના – રવાજમા ં 13. હોટા - લાકડ

4. સા ુ ં – ચાર 14. ુ ુ - વી

5. ૂ ણ – ૂ ણા 15. પાતલી - પાતળ

113

6. ફ ર – ફયા 16. જળ - મળ

7. લવાળેમ – લવાડ (ગામ) 17. ખોબા ઈડ – ખોબા વડ

8. તાંહા – યાર 18. હરાફરા - ટાફરા

9. હાર બેની – સાર ક યા 19. તેવના – તેમ પણ

10. દખીન – જોઈને

ચાંદલાના પાટલા ઉપર બેઠલી અમાર લાડલી ક યા અણમોલ છે. સોના, ચાંદ ના ચાંદલા

વી ક મતી છે, ક ને જોઈ ભલભલા એની આગળ-પાછળ ટા-ફરા માર છે. એના મોહપાશમાં

લપટાઈને કંઈકટલા ુવાિનયા લ ન માટ ઉ ુક હોય છે. આવી ચાંદલા પી ક યાને જોઈને સામા

પ ની ય તઓ પણ મનોમન ુશ થાય છે. આ કારનો ભાવ ર ૂ કર ુ ંગીત ચાંદલાિવિધ સમયે

બહનો ગાતી હોય છે. હવે તે માણીએ :

સોનાં ચાંદ નો મારો ચાંદલો વ બેની,

સોના ચાંદ નો મારા ચાંદલો.

ચાંદલો દખીન હના મલક1 વ બેની,

ચાંદલો દખીન હના મલક.

ચાંદલો દખીન સતીષ મકલે વ બેની,

ચાંદલો દખની સતીષ મલક.

સોના ચાંદ નો મારો.....

ચાંદલો દખીન દલીપ મલક વ બેની,

ચાંદલો દખીન દલીપ મલક .

સોના ચાંદ નો મારો ચાંદલો વ બેની,

સોના ચાંદ નો મારો ચાંદલો.

શ દાથ : 1. મલક – ચળક

અહ તરામાં આવતો ‘બેની’ શ દ કટલાંક િવ તારમાં ‘બેના’ શ દ તર ક પણ વપરાય

છે. આમ, આ ગીત ુદા ુદા િવ તાર માણે અ ુક શ દના ફરફાર સાથે ગવા ું સા ંભળવા મળે છે.

ક યાપ ે સગાઈ-ચાંદલા માટ આવતા વેવાઈ પ ની ય તઓ માટ ઘરમાં તેમજ બહાર માંડવા

નીચે ુરશી તેમજ ઘરના તથા આડોશ-પાડોશમાંથી ખાટલાં મંગાવી ઉપર ગોદડાં બીછાવી વેવાઈ-

114

વેવાણો માટ બેસવાની યવ થા કરવામાં આવે છે. અહ એક વાત ન ધવી જોઈએ ક આ સમાજમાં

થતાં મોટાભાગના સંગો પર પરના સહકાર-સહયોગથી ઉજવાતા હોય છે. અહ આપણને વસાવા

િતના સંપથી હળ મળ ને વતી તર કના દશન થાય છે. વેવાઈએ બેસવા માટની તમામ

યવ થા તો કર છે પરં ુ વેવાણો એક જ ખાટલા ઉપર બેસે છે. પ રણામે ખાટલાના પાયા ભાંગી

ય છે. તેથી વેવાણોની ફ તી થાય છે. આથી સામા પ પર કટા કરતાં ફટા ંણા વ પનાં ગીતો

ક યાપ ની બહનો જોરશોરથી ગાતી જોવા મળે છે :

આલી1 વ આલી મીના ખાટનો2 ગોદળો3 માંગય વ.

આ યો વ આ યો મીના ખાટનો ગોદળો આ યો વ.

બઠ વ બઠ મીના સા ુ પાય4 બઠ વ,

પા યા5 વ પા યા મીના સા ુ પાયા વા યા વ.

નાઠ 6 વ નાઠ મીના ઉબ કોત7 નાઠ વ.

આલી વ આલી મીના.....

આલા ર આલા ુકદવ ખાટનો ગોદળો માંગય ર,

આ યો ર આ યો ુકદવ ખાટનો ગોદળો આ યો ર.

બઠા8 ર બઠા ુકદવ સા ુ પાય બઠા ર,

પા યા ર પા યા ુકદવ સા ુ પાયા વા યા ર.

નાઠા ર નાઠા ુકદવ ઉબ ખેત9 નાઠા ર.

આલા ર આલા ુકદવ.....

શ દાથ :

1. આલી – આ યા 6. નાઠ /નાઠા – ભાગ ુ ં

2. ખાટનો – ખાટ ુ ં 7. ઉબ કોત – ઊભા કોતર

3. ગોદળો – ર ઈ 8. બઠ /બઠા - બેસ ુ ં

4. પાય – પાયો 9. ઉબખેત – ઊભા ખેતર

5. પા યા – ભાંગ ુ,ં ભાં યો

115

ક યાપ ની બહનો વરપ ની બહનો અને ભાઈઓનાં નામ લઈ-લઈને કટા કરતાં ગીતો

ગાય છે. આ સંગે બ ે પ ે ગીતોની રમઝટ મે છે. પરં ુ તેમા ં મોટાભાગે ક યાપ ની બહનો

મેદાન માર ય છે. આ સંગના અ ુ પ ગવાતાં કટલાંક અ ય ગીતો પણ જોઈએ :

રા રામની તલાવળ મા1 માછલી લોરાય2,

વી માછલી લોરાય એવી સંગીતા લોરાય.

વા માછલીના કા ંટા એવા સંગીતાના કા ંટા

રા રામની તલાવળ મા.....

વા માછલી લોરાય એવી જ ાસા લોરાય.

વા માછલીના ભ ગળા3 એવા જ ાસાના ભ ગળા.

રા રામની તલાવળ મા.....

વી માછલી લોરાય એવી યમના લોરાય.

વા માછલીના કા ંટા એવા યમના તારા કા ંટા

રા રામની તલાવળ મા.ં....

શ દાથ :

1. તલાવડ મા – તળાવ 3. ભ ગળા – ચામડ , છોળા

2. લોરાય – લહરાય

હ ુ ઓટલમા1ં ુ તો સા2 બનાવા ગઈતી લાલ ેમી ર લોલ,

સા બનાવવા ગઈતી યાર ેિમલા દોડ આવી લાલ ેમની ર લોલ.

અળધો કપ આયપો3 યાર ુ ંસક ુ ંસક રડ લાલ ેમની ર લોલ.

આખો કપ આપયો યાર રા થઈને પીધી લાલ ેમની ર લોલ.

હ ુ ઓટલમાં ુ તો સા બનાવા.....

સા બનાવા ગઈતી યાર અ ણા દોડ આવી લાલ ેમની ર લોલ.

અળધો કપ આયપો યાર ુ ંસક ુ ંસક રડ લાલ ેમની ર લોલ.

આખો કપ આયપો યાર રા થઈને પીધી લાલ ેમની ર લોલ.

હ ુ ઓટલમાં ુ ંતો સા બનાવા......

116

શ દાથ :

1. ઓટલ – હોટલ 3. આયપો - આ યો

2. સા – ચા, હા

કારલીના વેલા ઝમકારા ઝોલા મારય વ

વિનતા તારા સ ણયા1 ઉસાલા2 ઝોલા મારય વ

કારલીના વેલા ઝમકારા......

રખા તાર સાળ 3 ઉસાલા ઝોલા મારય વ

કારલીના વેલા ઝમકારા ઝોલા.....

આશા તારા સ ણયા ઉસાલા ઝોલા મારય વ

કારલીના વેલા ઝમકારા ઝોલા.....

શ દાથ :

1. સ ણયા – ચ ણયો 3. સાળ - સાડ

2. ઉસાલા – ઊછળે

લવાળ ગામ તો મો ુ સે1,

ડૉ ટરનો એક બંગલો સે,

ચાલો ડૉ ટર પેટ લઈલો વેવાણો બીમાર સે.

વાસી ચકટા2 ખાધા સે,

તેનો આફરો3 ચ યો સે,

ચાલો ડૉ ટર પેટ લઈલો વેવાણો બીમાર સે.

લવાળ ગામ તો મો ુ સે,

ડૉ ટરનો એક બંગલો સે,

ચાલો ડૉ ટર પેટ લઈલે વેવાયો બીમાર સે.

વાસી ભ યા4 ખાધા સે,

તેનો આફરો ચ યો સે,

ચાલો ડૉ ટર પેટ લઈલો વેવાયો બીમાર સે.

117

શ દાથ :

1. સે – છે 3. આફરો - ઘેન

2. ચકટા – મીઠા 4. ભ યા – ભ જયા

તળાવમાં લહરોની સાથે માછલી મ હલોળા માર છે તેમ ચાંદલામાં આવેલી સંગીતા,

જ ાસા અને યમના હલોળે ચઢ છે. તો વળ આગતા- વાગતામાં પી ું અપાય છે. યાર ેિમલા

અ ણાને અડધો કપ ચા મળતાં રડવા લાગી છે અને ભરલો કપ આપતાં રા ુશીથી પીવા લાગી.

પવનથી કારલીના વેલા મી ર ા ં છે. તેમ વરપ ની વેવાણો પર ઝાકમઝોળ થઈ રહ છે. એટ ું

જ નહ આ સંગે બનાવેલ િમઠાઈ વ ુ પડતી ખાવાને લીધે આફરો ચઢ ો છે. એવા ઉપરો ત

કટા ગીતો આ સંગે ગવાય છે.

આમ, સગાઈ અને ચાંદલા વા સંગોએ મોટાભાગે સામસામે પ ે આ ેપ કરતાં, કટા

કરતા ંફટાણાં વ પનાં ગીતો જ વ ુ સા ંભળવા મળે છે. આ ગીતોમાં તા ુ-ંમા ુ,ં ુ-ંની ુ,ં સા ુ-ં

ખરાબ વા ભાવો ર ૂ થતાં હોવાથી ઘણીવાર આ ગીતો ઝઘડા ુ ં કારણ પણ બનતાં હોય છે. આમ

છતાં લડ ઝઘડ ને પણ આ સમાજ યેક રવાજને બ ૂબી િનભાવે છે. અને રંગેચ ંગે લ ન સંગને

આગળ ધપાવે છે.

4.1.2 લ ન વધામણી અને આમં ણનાં ગીતો :

સગાઈ અને ચાંદલાની િવિધ ૂણ થયા પછ બંને પ ના વડ લો ભેગા મળ સા ુ ં ુ ૂ ત

જોઈ લ નની િતિથ-તાર ખ ન કર છે. આજથી થોડા વષ પહલાં તો આ સમાજમાં શણની દોર

પર લ નની ગાંઠ લેવામાં આવતી હતી. યારથી ગાંઠો લેવાઈ યારથી બ ે પ ે લ ન વધામણીના

પમાં નાચ-ગાન શ થાય છે અને સાથેસાથ સગા હાલાંઓને લ ન ું આમં ણ પણ મોકલવામાં

આવે છે. લ નિતિથ, તાર ખ મ મ ન ક આવતી ય, તેમ તેમ ગીત ગાનાર ગીતાર ઓને

પણ લ નનો કફ ચઢતો જોવા મળે છે. લ ન વધામણીનાં ગીતોમાં ુ ય વે લ ન કરનાર સાથેના

સંભારણા,ં િપયરનાં માતા-િપતાનો નેહાળ ેમ, સા -ુસસરાનો વભાવ, સાસર પ ના સ યોની

હા ંસી-મ ક, હવે ુખનાં દવસો ૂણ થયા અને ુ ઃખના દવસો શ થાય છે, સાસર માં માન

મયાદા ળવવી અને બાળપણની સખીઓને ૂલી ન જતી વગેર વા ભાવોને ક થ બનાવીને

ગીતો ગવાતાં હોય છે. યાર આમં ણનાં ગીતો ગામ-ફ ળયાની બહનો ના ઘર લ ન હોય તેના

ઘર રા ે ભેગા થઈને ગાય છે. આ ગીતોમાં ુ ય વે સગા-સંબ ંધીઓને આમં ણ, લ ન માટ મામા-

118

મામીને િવશેષ મહ વ, સખી (નવવ )ુને િશખામણ, મૈ ીના ં સંભારણા, િપયર અને સાસર વ ચેનો

ભેદ વગેર વી લાગણીઓને ુત કરતાં ગીતો ગવાય છે. માનવીનો વભાવ છે ક તેને થો ુ ંઘ ું

માન-સ માન મળ ું જોઈએ. લ ન સંગે ગીતો ગાવા આવેલી ીઓ પણ મનથી આ ું જ કંઈ

અ ુભવે છે. પોતાની આ ઈ છાને ીઓ ગીત ગાયને વેવાઈ-વેવાણ, ભાઈ-ભાભીને સંભળાવે છે.

મ ક :

આમાન1 કળના2 કયો3 બેનો બેસો,

ચાંદ લયો જગે મગે (2)

આમાન સ યાભાયે કયો બેનો બેસો,

ચાંદ લયો જગ મગે (2)

આમાન કળના કયો બેનો બેસો,

ચાંદ લયો જગ મગ.ે (2)

આમાન ર યાભાયે કયો બેનો બેસો,

ચાંદ લયો જગે મગ.ે. (2)

અલય મનીષા વોવ4 ત ુન તન5 બઠ ,

ચાંદ લયો જગે મગ.ે. (2)

સીપટ 6 ુલ હા 7ુ ુન તન બઠ .

ચાંદ લયો જગે મગ ે(2)

અલય સંગીતા સાલી મોબ8 તન ટ ગાય,9

ચાંદ લયો જગે મગ.ે (2)

અલય હના સાલી ૂ ણ તન રળય10

ચાંદ લયો જગે મગ.ે (2)

આમાન કળના કયો બેનો બેસો,

ચાંદ લયો જગે મગ.ે (2)

શ દાથ :

1. આમાન-અમને 6. ુલહા ુ – ગોળ માટ

2. કળના – કોઈએ 7. તન - જઈને

3. કયો – ક ુ ં 8. મોબ - મોભ

119

4. વોવ – વ ુ 9. ટ ગાય - લટકાઈ

5. સીપટ – ચપટ 10. રળય – રડ ુ ં

ઘરમા ંલ ન સંગ હોઈ પ રણામે વેવાઈ-વેવાણ ુ ં યાન અ ય હોવાને લીધે ગીતો ગાવા

આવેલી બહનો તરફ ન હોય એ વાભાિવક છે. પરં ુ ઘરના કોઈપણ સ ય ું યાન ન હોવાને લીધે

બહનોની સંભાળ કોઈએ લીધી નહ એટ ું જ નહ, લ ન વધામણીનાં ગોળ-ધાણી પણ તેમને

આ યા નથી. આથી તેઓ નારાજ થઈને ઘર જવાની વાત કર છે. એ ભાવ દશાવ ું ગીત વેવાઈને

સંબોધીને ર ૂ થ ું છે :

િસપટ ટા યા1 ના આ યા વ આમી2 કય 3.

હના જબર 4 િસતીની5 વ આમી કય .

િસપટ ટા યાના આ યા વ આમી કય .

સંગીતા જબર ૂ તાર6 વ આમી કય .

દ પા જબરા સીકણા7 ર આમી કય .

િસપટ ટા યા ના આ યા વ આમી કય .

અમને ઠગી8 બોલા યા ર અમે ઘેર જઈએ.

મનીષા ઠગ ૂ તાર ર અમે ઘેર જઈએ.

અમને ઠગી બોલા યા ર અમે ઘેર જઈએ.

ચપટ ધાણી ના આપી ર અમે ઘેર જઈએ.

અમને ઠગી બોલા યા અમે ઘેર જઈએ.

ગોળની ગાંગળ9 ના આપી ર અમે ઘેર જઈએ.

અમને ઠગી બોલા યા અમે ઘેર જઈએ.

શ દાથ :

1. ટા યા – ધાણી 6. ૂ તાર - માંગણી

2. આમી – અમે 7. સીકણા - કં ૂસ

3. કય – ઘર જઈએ 8. ઠગી - ૂ ુ ં

4. જબર /જબરા – વધાર 9. ગાંગળ – નાની ગોટ

5. િસતીની – કં ુસ

120

આમ, તો લ ન વધામણીના ગીતો ગાવા આવેલી ીઓ સામાપ ને હંમેશા નીચો

બતાવીને જ ગીતો ગાતી જોવા મળે છે. વેવાઈપ ભલેને ગમે તેવો સ ૃ હોય છતાં ગીતોમાં તો

એન હલકો જ ૂલવવામાં આ યો છે. મક –

વેવાઈ તને સાની ખોટ પડ ર,

સા 1ુ ર કાગળ મોક યો ર

વેવાઈ તને ચોખાની ખોટ ર,

ચોખાનો કાગળ મોક યો ર.

એવા મારા અિનલભાય વેપાર ર,

ચોખાની ુણ2 મોકલી ર.

વેવાઈ તને સાની ખોટ ર...

વેવાઈ તને લાપસી ખોટ ર,

લાપસીનો કાગળ મોક યો ર.

એવા મારા જગદ શભાય વેપાર ર,

સા ુ ર કાગળ મોક યો ર.

વેવાઈ તને સાની ખોટ પડ ર,

સા ુ ર કાગળ મોક યો ર.

વેવાઈ તને પૈસાની ખોટ ર,

સા ુ ર કાગળ મોક યો ર.

એવા મારા સૈયદભાય શેઠ ર,

સામા ર પૈસા મોક યા ર.

વેવાઈ તને સાની ખોટ પડ ર,

સા ુ ર કાગળ મોક યો ર.

શ દાથ :

1. સા ુ – સામે 2. ુણ – અનાજની બોર

અહ ગીત ગાનાર બહનો પોતાના પ ને સામાપ કરતાં ચો બતાવવાની લાલસાનો

અ ુભવ આપણને થાય છે. ગીત ગાવા આવેલી નવોઢાની સહલીઓ પીયરના માતા-િપતા, ભાઈ-

121

બહનનો ેમ કવો િન યાજ હતો, પીયરમાં અયંત ુખ હ ું, આપણે ભેગા મળ નદ , તળાવ,

ખેતર, જ ં ગલમાં હયા-ફયા અને મૈ ીના સંભારણા બના યા હતાં, પરં ુ હવે િમ તા ૂ ટ છે. હવે

તાર અમને ૂલ ું પડશે, સાસ રયા ુ ં ુ ઃખ વેઠ ું પડશે, સા ુ અને સસરા ના આકરા વભાવને

ઝીલવો પડશે. આમ, િપયરની ુ િવધાઓ અને સાસ રયાની અ ુ િવધાઓ તેમજ મૈ ીની ુદાઈ

વા સં મરણોને વાગોળ ને નવેલી નવોઢાની સાહલડ ઓ ગીતો ગાય છે તે જોઈએ :

ુપર આયટમ કમ છોળ 1 ર િપય રયામા.ં

બૈના તારા માતા ુપર2 ર િપય રયામા.ં

નથી જ ુ,ં નથી ર ુ3ં ર સાસ રયામા.ં

બેની તારા સા ુ ખરાબ ર સાસ રયામા.ં

ુપર આયટમ ુલાબ ખી ું ર િપય રયામાં.

બૈના તારા બાપા ુપર ર િપય રયામા.ં

બેની તારા સસરા ખરાબ ર સાસ રયામા.ં

નથી જ ુ,ં નથી ર ું ર સાસ રયામાં.

ુપર આયટમ કમ છોળ ર િપય રયામા.ં

શ દાથ : 1. છોળ – છોડ 2. ુપર – સરસ 3. ર ું - રહ ુ ં

સેર યે1 રમીન2 વાટ3 ખાતની4 નીવ5 બેના.

આયસી6 બાયસા7 કો8 લાડકો9 નીવ બેના.

હાવળ 10 ભાર 11 તો આકર 12 નીવ બેના.

સેર યે રમીન વાટ ખાતની...

ભાયા-ભાભે13 કો લાડકો નીવ બેના.

હરસા14 બળા15 તો16 આકરા નીવ બેના.

સેર યે રમીન વાટ ખાતની નીવ બેના.

શ દાથ :

1. સેર યે – ગલીમા,ં શેર મા ં 9. લાડકો - વહાલો

2. રમીન – રમીને 10. હાવળ - સા ુ

3. વાટ – ર તો 11. ભાર - વધાર

4. ખાતની – ખા ુ ં 12. આકર /આકર - કડક

122

5. નીવ – હતી 13. ભાયા-ભાભે – ભાઈ-ભાભી

6. આયસી – માતા 14. હરસા - સસરા

7. બાયસા – િપતા 15. બળા – મોટા, વ ુ

8. કો – ઘર 16. તો – તારા

બેની પાળે1 પરદશી મેમાન2 ઉતયા.

બેની નાનેરા3 રમવાના વ.....

પાળે પરદશી મેમાન ઉતયા.

બેની નાનેરા ન દયેના વ,

પાળે પરદશી મેમાન ઉતયા.

બેની નાનેરા ુબી જવાય,

પાળે પરદશી મેમાન ઉતયા.

શ દાથ :

1. પાળે – કનાર 3. નાનેરા - નાના ં

2. મેમાન – િવમાન

નવોઢાની બહનપણીઓ પોતાની સખીને કવા કારના પર યાની અપે ા હતી અને તેને

કવો પિત મ યો એ ું ગીત ગાય છે.

બેનના માંડવે ચળા ું1 નાગરવેલ ર,

આ કળવો2 લીમળો3 (2)

બેનને ભણેલે જોયતેલો અભણ મ યો ર,

આ કળવો લીમળો (2)

બેનને ગોરો જોયતેલો કાળો મ યો ર,

આ કડવો લીમળો (2)

શ દાથ :

1. ચળા ું – ચઢા ુ ં 3. લીમળો - લીમડો

2. કળવો – કડ ુ ં

123

હરલબેન ુલાબની વેણી1 નાખજો,

મોગરાની કળ યાદ કરજો ર લોલ.

પીય રયામાં માતા સરખી સા ,ુ

સાસ રયામાં નહ મળે ર લોલ.

હરલબેન સા ુ તો સ પન2 મળશે,

માતા વી નહ મળે ર લોલ.

હરલબેન ુલાબની વેણી નાખજો,

મોગરાની કળ યાદ કરજો ર લોલ.

શ દાથ :

1. વેણી – ગજરો 2. સ પન - છ પન

રમો રમો ર હરલબેન તમે ર,

રમો સો લની વાણીમા.ં

તમાર સા ુના માથે ુધના ડગળા1,

એતો રબારણનો વેસ2 લઇને આવે ર હરલબેન,

તમે ર રમો સો લની વાળ મા.ં3

તમારા સસરાના માથે મોટ પાઘડ ,

એ તો ભરવાળનો વેસ લઈને આવે ર હરલબેન,

તમે ર રમો સો લની વાળ મા.

તમાર નણંદના માથે ઘીની બરણી,

એતો રબારણનો વેશ લઈને આવે ર હરલબેન,

તમે ર રમો સો લની વાળ મા.ં

રમો રમો ર હરલબેન તમે ર રમો સો લની વાળ મા.ં

શ દાથ :

1. ડગળા – માટલી 3. વાળ – વાડ /બાગ

2. વેસ – પહરવેશ

124

આ લ ન ું મા ું પોતે શોધીને ન ક ુ હોય એમ ગીત ગાનાર ભાયા (વર)ને કહ છે :

‘કોઈની આશા રાખશો નહ , ઈ ર તમને પરણાવી ર ા છે તેથી પરણો’ આવા ભાવ સાથે આ ગીત

ગવાય છે.

સોનાની થાળ માં મોતી લ તો1,

ુ પરણાવે તો પરણજો ર.

િપતાની આશા ના2 કરતા હલાદભાઈ,

ુ પરણાવે તો પરણજો ર.

માતાની આશા ના કરતા હલાદભાઈ,

ુ પરણાવે તો પરણજો ર.

બેનોની આશા ના કરશો હલાદભાઈ,

ુ પરણાવે તો પરણજો ર.

સોનાની થાળ માં મોતી લ તો,

ુ પરણાવે તો પરણજો ર.

શ દાથ :

1. લ તો – શોભતો 2. ના - નહ

પોતાની સખીને પાવાગઢની અમર ુંદડ ઓઢાડવાની કામના ય ત કર ું ગીત સખીઓ

ગાય છે તે જોઈએ.

ઓળો1 ઓળો પાવાગઢની ુંદળ2

ુ ં દળ ઓળો તો ુલ3 ઘ ું થાય ર,

પાવાગઢની ુંદળ.

ુ ં દળ ધો ું તો દ રયો રંગાય ર,

પાવાગઢની ુંદળ.

ુ ં દળ નીચ ું4 તો હાથના માય5 ર,

પાવાગઢની ુંદળ.

ુ ં દળ ુકા ુ ં તો વાળ6 ઝોલા ખાય ર,

પાવાગઢની ુંદળ.

125

ઓળો ઓળો ર મનીષા શીર ર,

પાવાગઢની ુંદળ.

પેરો પેરો7 ર હરલબેન પાવાગઢની ુંદળ.

શ દાથ :

1. ઓળો – પહરો, પહર ુ ં 5. માય - સમાય

2. ુ ં દળ – ૂ ં દડ 6. વાળ - વાડ

3. ુલ – ૂ ય 7. પેરો-પેરો – પહરો-પહરો

4. નીચ ું – િનચોવ ુ,ં િનચોડ ુ ં

રસોડામાં રાખ ચ ુરાય બેના,

સૌને જમા યા પછ જમ ર લોલ.

સા ુને માતા કર બોલાજો બેન,

સૌને જમા યા પછ જમ ર લોલ.

સસરાને િપતા કર બોલા બેન,

સૌને જમા યા પછ જમ ર લોલ.

માતાની િશખામણ લેજો બેન,

સૌને જમા યા પછ જમ ર લોલ.

િપતાન િશખામણ લે બેન,

સૌને જમા યા પછ જમ ર લોલ.

લી યો થા યો1 તારો ઓટલો2 વ બેની.

ભાયાનો છેળો3 કમ છોળ યો4 વ બેની.

સસરાનો છેળો કમ ઝાલીયો5 વ બેની.

લી યો થા યો તારો ઓટલો વ બેની.

માતાનો છેળો કમ છોળ યો વ બેની.

સા ુનો છેળો કમ ઝાલીયો વ બેની.

લી યો થા યો તારો ઓટલો વ બેની.

126

શ દાથ :

1. લી યો-થા યો – લીપ ુ-ંથાપ ુ ં 4. છોળ યો - છોડ ો

2. ઓટલો – છાજલી, પાળ 5. ઝાલીયો - પકડ ો

3. છેળો – સાથ

બી સમાજ સાથેનો સંબ ંધ વધવાને લીધે ક પછ િશ ણના યાપને લીધે હોઈ પરં ુ

ઉપરના મોટાભાગનાં ગીતોમાં િશ ટ ુજરાતી ભાષાના શ દોનો ઉપયોગ વ ુ થયેલો જોવા મળે છે.

લ નના દવસો ન ક આવતાં ય એટલે સગાસંબ ંધી અને મહમાનોને લ ન ું તે ુ ં મોકલવામાં

આવે છે. ગીતો ગાવા આવેલી ીઓ પણ નવોઢાના ુ ુ ંબના સ યોના માન-મોભાને યાદ કર ને

ગીત વડ આમં ણ પાઠવે છે. લ ન સંગ ઢોલ-શરણાઈ િવના ૂ નો લાગે છે. તેમજ ભાણેજના

લ નમાં તેના મામા-મામી ન આવે તો પણ લ ન સંગ સાવ ફ ો દખાય છે. આથી એમને થમ

આમં ણ આપવામાં આવે છે. એમના આગમનથી સંગની શોભા દ પી ઊઠશે એ માટ ગીતોમાં

પણ એમને થમ થાન આપવામાં આવ ું હોય છે એ ું ગીત ગવાય છે મક -

લીલો પીલો વા મા ુ ં બેના, નોતર1 દતી2 વા મા ુ ં બેના. (2)

નોતર દતી વા મા ુ ં બેના, ઢોલીળે3 આવતે4 વા મા ુ ં બેના. (2)

ઢોલીળે આવતે વા મા ુ ં બેના, માંડવ શોભે વા મા ુ ં બનેા. (2)

લીલી પીલો વા મા ુ ં બેના નોતર.....

નોતર દતી વા મા ુ ં બેના, ગીતાર5 આવતે વા મા ુ6ં બેના. (2)

ગીતાર આવતે વા મા ુ ં બેના, માંડવ શોભે વા મા ુ ં બેના (2)

લીલી પીલો વા મા ુ ં બેના નોતર......

નોતર દતી વા મા ુ ં બેના, મામા આવતે વા મા ુ ં બેના. (2)

મામા આવતે વા મા ુ ં બેના, માંડવ શોભે વા મા ુ ં બેના. (2)

લીલો પીલો વા મા ુ ં બેના નોતર..... (2)

શ દાથ :

1. નોતર – આમં ણ 4. આવતે - આવે

2. દતી – આપ ુ ં 5. ગીતાર – ગીત ગાનાર

3. ઢોલીળે – ઢોલી 6. મા ુ – માર

127

મે તો ખળ કરા કલમો મંગાવીયા,1

મે તો દવાના અજવાળે કાગળ લખીયા.

મે તો લખીયા મારા મામા દરબાર ર,

મે તો દવાના અજવાળે કાગળ લખીયા.

મે તો લખીયા મારા મોટા દરબાર ર,

મે તો દવાના અજવાળે કાગળ લખીયા.

મે તો ખળ કરા કલમો મંગાવીયા,

મે તો દવાના અજવાળે કાગળ લખીયા.

મે તો લખીયા મારા કાકા દરબાર ર,

મે તો દવાના અજવાળે કાગળ લખીયા.

મે તો ખળ કરા કલમો મંગાવીયા,

મે તો દવાના અજવાળે કાગળ લખીયા.

શ દાથ : 1. મંગાવીયા – મંગા ું

લ ન સંગે ુ ુ ંબનાં તમામ વજનોને ુશ રાખવા ુ ં કાય વેવાઈ માટ તેમજ વેવાઈના

સંબ ંધીઓ માટ ક ઠન હોય છે. વર ક ક યાની ભાભી ર સાય કા ંતો મામી-કાક ર સાઈ ય છે આથી

લ નમાં મા મામા, કાકા, મોટા (વરના િપતાનાં મોટાભાઈ) અને ભાઈ એકલાં જ આવે છે. આવી

પ ર થિત ઊભી થતાં મામી, કાક , મોટ અને ભાભીઓને મનાવવાના ય ન થાય છે અને એ

ગે ુ ં ગીત ુઓ :

કં ુ છા ંટ કંકોતર મોકલી,

મે તો મોકલી મારા મામા દરબાર ર, મામા વેલા આવજો.

મામા આ યા મામીઓ માર નઈ1 આવી,

કમ ર, મામી તે તેળવા2 આ ુ,ં પોતે તેળવા આ ુ,ં

લ ન3 આ યા ૂકંમા.ં

કં ુ છા ંટ કંકોતર મોકલી,...

મે તો મોકલી મારા કાકા દરબાર ર, કાકા વેલા આવજો.

કાકા આ યા કાક ઓ માર નઈ આવી,

128

કમ ર, કાક તે તેળવા આ ુ,ં પોતે તેળવા આ ુ,ં

લ ન આ યા ૂ ંકમા.ં

કં ુ છા ંટ કંકોતર મોકલી,...

મે તો મોકલી મારા મોટા દરબાર ર, મોટા વેલા આવજો.

મોટા આ યા મોટ ઓ માર નઈ આવી,

કમ ર, મોટ તે તેળવા આ ુ,ં પોતે તેળવા આ ુ,ં

લ ન આ યા ૂ ંકમા.ં

કં ુ છા ંટ કંકોતર મોકલી,

મે તો મોકલી મારા ભાયો દરબાર ર, ભાયા વેલા આવજો.

ભાયઓ આ યા ભાભીઓ માર નઈ આવી,

કમ ર, ભાભી તે તેળવા આ ુ,ં પોતે તેળવા આ ુ,ં

લ ન આ યા ૂ ંકમા.ં

કં ુ છા ંટ કંકોતર મોકલી...

શ દાથ :

1. નઈ – નહ 3. લગન - લ ન

2. તેળવા – બોલાવવા

મામા-મામી, કાકા-કાક , મોટા-મોટ , ભાઈ-ભાભી બધાં સજોડ આવે તેમાં જ લ નની શોભા

છે. ુત ગીત ુજરાતી ‘કં ુ છા ંટ કંકોતર મોકલી’ ગીતની યાદ અપાવે છે. તો વળ ઘણી વખત

ક યાપ ે ગીતો ગાવા આવેલી ીઓ ક યાના િપતાને પોતાની લાડલી દ કર કવી માંગણી કર છે

એ ગેનો ણે મીઠો ઠપકો આપતી હોય એમ ફટાણાં વ પના ગીત ગાય છે. મ ક :

કોરા કોરા કાગ ળયા1 મંગાવો, કંકોતર છપાવો સોનલબેન,

માર બેનને વ ટ પેરવી2 જોયશે, વ ટ પર નંબર જોયશે3,

નંબર પર નામ જોયશે સોનલબેન.

કોરા કોરા કાગ ળયા મંગાવો......

માર બેનને દોરો પેરવો જોયશે, દોરા પર નંબર જોયશે,

નંબર પર નામ જોયશે સોનલબેન.

129

કોરા કોરા કાગ ળયા મંગાવો......

માર બેનને ઝાંઝર 4 પેરવી જોયશે, ઝાંઝર પર નંબર જોયશે,

નંબર પર નામ જોયશે સોનલબેન

કોરા કોરા કાગ ળયા મંગાવો કંકોતર છપાવો સોનલબેન.

શ દાથ :

1. કાગ ળયા – કાગળ 3. જોયશે – જોઈશે, જોઈએ

2. પેરવી – પહરવી 4. ઝાંઝર – પાયલ

કોર 1 ઘાઘેરોમા2ં મધ ભ ુ ર ઉપર લખીયો સે મોર.

કમ ર, ક પનાબેન અનમન3 ર ઉપર લખીયો સે મોર.

કોર ઘાઘેરોમા મધ ભ ુ ર.....

બેની પરણાવા ુ ં મન ઘ ું ર ઉપર લખીયો સે મોર.

કમ ર, જયદ પ ભાઈ અનમન ર ઉપર લખીયો સે મોર.

કોર ઘાઘેરોમા મધ ભ ુ ર......

દ કર પરણાવા ુ ં મન ઘ ું ર ઉપર લખીયો સે મોર.

કમ ર, ુધીરભાઈ અનમન ર ઉપર લખીયો સે મોર.

કોર ઘાઘેરોમા મધ ભ ુ ર ઉપર લખીયો સે મોર.

શ દાથ :

1. કોર – નવી ન ોર 3. અનમન - ૂ ંઝવણ

2. ઘાઘેરો – મટક

મ સમય વહતો ય છે તેમ તેમ પ રવતન હરએક જ યાએ જોવા મળે છે. ભાષા પણ

પ રવતનશીલ છે. તેથી ભાષામાં પણ નવા નવા શ દો ઉમેરાતા ય છે અને ૂના ૂ સા ંતા ય

છે. સમાજ પ રવતનશીલ છે. સમયના વહતા વાહની સાથે અને બદલાતા વાતાવરણની સાથે

એની વનશૈલી, ર ત-રસમ અને તેની બોલીમાં પણ મહદ શે બદલાવ આવતો જોવા મળે છે.

વસાવા સમાજના ઘણાં લ નગીતો વષ થી ગવાતાં એના એજ વ પમાં ગવાતાં ચા યા આવે છે.

યાર કટલાંક ગીતો થળ, િવ તાર બદલાતા પ રવતન પામી ન ું વ પ, ન ું પ ધારણ કરતા

130

િનહાળવા મળે છે. મ ક ઈ.સ. 1968માં ડૉ. જયાનંદ જોશીએ રાજપીપલા િવ તારના લ નગીતો ુ ં

સ ંપાદન અને સંશોધન કાય કર ું એમનાં ‘લ નગીતો એક વા યાય’ ુ તકમાં પાન ન.ં98 પર -

‘‘માર ગ ણયે વ લયાર નો1 સોડ ર2 ભાંગેસે3 મારો સોડવો

વીરસંગ તાર બેની ર પૈણે સે4 ભાંગેસે મારો સોડવો

ભાંગે તો ભાંગવા દ બેની છે માર લાડક5 ર

બેની ને લાડવો6 લઈ આપો, ર ભાંગે સે મારો સોડવો ર.”1

આ ગીત સંપાદન કર ું છે.

શ દાથ :

1. વ લયાર – વ ળયાર 4. પૈણેસે – પરણે છે

2. સોડ – છોડ 5. લાડક - લાડકડ

3. ભાંગેસે – ભાંગે છે 6. લાડવો – લા ુ

ુઓ ઈ.સ.2012 માં આ ગીત નવા સંદભ સાથે કઈ ર તે ગવાય છે. આમ ઈ.સ. 1968 ુ ં

ગીત ઈ.સ. 2012માં નવાં િવષય સાથે ગવાય છે પરં ુ ગીતનો લય કદાચ યાર અને આ

એકસરખો હશે એ ું અ ુમાન લગાવી શકાય. ુઓ પ રવતન પામે ું ગીત :

કં ુના ગાર1 ગોલાવો2, ર સ ુ ર પાળ ઓક યો3 ર

ુધીર તાર દ કર ને વાળ4 ર, ભાંગે સે માર ઓક યો ર

ભાંગે તો ભાંગવા દજો ર, દ કર સે માર લાડક ર

લાડક ને લાડવો લઈ આલો ર, પાટલે બેસી ખવળાવો ર.

કં ુના ગાર ગોલાવો ર, સ ુ ર પાળ .....

શોભના તાર દ કર ને વાળ ર, ભાંગે સે માર ઓક યો ર

ભાંગે તો ભાંગવા દજો ર, દ કર સે માર લાડક ર

લાડક ને લાડવો લઈ આલો ર, પાટલે બેસી ખવળાવો ર

કં ુના ગાર ગોલાવો ર, સ ુ ર પાળ .....

િનરમા તાર બેનીને વાળ ર, ભાંગે સે માર ઓક યો ર

ભાંગે તો ભાંગવા દજો ર બેની સે માર લાડક ર

લાડક ને લાડવો લઈ આલો ર, પાટલે બેસી ખવળાવો ર

131

કં ુના ગાર ગોલાવો ર, સ ુ ર પાળ .....

સતીષ તાર બેનીને વાળ ર, ભાંગે સે માર ઓક યો ર

ભાંગે તો ભાંગવા દજો ર, બેની સે માર લાડક ર

લાડક ને લાડવો લઈ આલો ર, પાટલે બેસી ખવળાવો ર

કં ુના ગાર ગોલાવો ર, સ ુ ર પાળ ઓક યો ર.

શ દાથ :

1. ગાર – માટ નાં ગારો 3. ઓક યો – ઓકળ -છાપ

2. ગોલાવો – ૂ ંદ ુ ં 4. વાળ – પાછ બોલાવ

િ યજનોને નેહ ુ ં તે ુ ં મોકલવામાં આવે છે અને આ ુરતા ૂ વક એમની રાહ પણ જોવામાં

આવે છે. ક ુ કોઈ કારણસર આવવામાં િવલંબ થઈ ય છે. આ ઈ ત રની પળો ઝડપથી ૂણ

થતી નથી. આથી વર-ક યાના મામા, મામી, ભાઈ-ભાભી, કાકા-કાક ઈ યા દને જોવાની ઉ ુકતા

ગીત ગાનાર રોક શકતી નથી. તેથી તો ગાય છે –

મારા વાળામા1 અવેલનો છોડ ર,

ુ ં તો ચ ં પે ચ ને માગર ઉત ુ ં.

મારા ઝવેરભાયના મામા ાર આવશે ર,

ુ ં તો ચ ં પે ચ ને મોગર ઉત ુ ં.

મારા વાળામાં અવેલનો છોડ ર.....

મારા ઝવેરભાયના ભાભી ાર આવશે ર.

ુ ં તો ચ ં પે ચ ને મોગર ઉત ુ ં.

મારા વાળામા ંઅવેલ.....

મારા ઝવેરભાયના કાકા ાર આવશે,

ુ ં તો ચ ં પે ચ ને મોગર ઉત ુ ં.

મારા વાળામાં અવેલનો છોડ ર.....

શ દાથ : 1. વાળામા – વાડામા,ં ઘરનો વાડો

ઈ ત રની ઘડ ઓ ૂણ થાય છે અને સવ આતજનો ુશીના સંગે આવી પહ ચે છે.

સાથે પરણનાર વજન માટ ભેટસોગાદ લઈને આવે છે. આથી બહનો એ ું પણ ગીત ગાય છે –

મેદ વાવી ર, ઊભા દ રયા કનાર નાદલ1 બેની પરણે સે.

132

મામા આવે ર, લાવે દોરાની જોળ2 નાદલ બેની પરણે સે. મેદ વાવી ર, ઉભા દ રયા કનાર..... મામી આવે ર, લાવે બેળા3ની જોળ નાદલ બેની પરણે સે, મેદ વાવી ર ઉભા દ રયા કનાર..... કાકા આવે ર, લાવે ઘ ડયાલ4ની જોળ નાદલ બેની પરણે સે

મેદ વાવી ર ઉભા દ રયા કનાર..... કાક આવે ર, લાવે બંગળ ની જોળ નાદલ બેની પરણે સે

મેદ વાવી ર ઉભા દ રયા કનાર...... ભાઈઓ આવે ર, લાવે સાળ 5ની જોળ નાદલ બેની પરણે સે

મેદ વાવી ર ઉભા દ રયા કનાર નાદલ...... શ દાથ :

1. નાદલ – નાદાન 4. ઘ ડયાલ – ઘ ડયાળ

2. જોળ – જો , જોડ 5. સાળ – સાડ

3. બેળા - બે ુ જો તો 1ુ ર, માર ુબેન ુ ં જો નાદલ બેની પરણે સે. જો બાં ુર, પેલી મીના સાલીન જો નાદલ બેની પરણે સે. મેદ વાવી ર ઉભા દ રયા કનાર..... જો તો ુ ર, મારા અભયભાઈ ુ ં જો નાદલ બેની પરણે સે. જો બાં ુ ં ર, પેલી િમના ી સાલીન જો નાદલ બેની પરણે સે. શ દાથ : 1. તો ું - તોડ ુ ં

મા-બાપ બધા જ નેહ જનોને લ ન ું તે ુ ં મોકલાવે છે. ખાસ કર ને મના િવના લ નની શોભા અ ૂ ર છે એવા મામા-મામીને િવશેષ મહ વ આપી તેમને થમ આમં ણ મોકલે છે. ભાણેજના લ ન ું તે ુ ં હોવાથી મામા અ યંત ુશ હોય છે. પરં ુ લોહ ની સગાઈ િવનાનાં મામી, કાક , ભાભીના ંદ દાર સ જણાતા નથી. આ હક કત આપણા સામા જક સંબ ંધો ઉપર સારો કાશ પાડ છે. લોહ ની સગાઈવાળાં કરતાં લોહ ની સગાઈ િવનાનાં મામી, કાક , માસા, આ, બનેવી, જમાઈઓ વધાર માન માગે છે. આવા માન-સ માન, રસામણા-ં નામણાંના સંગો હ ુ સમાજમાં ચાલે છે. એ ું અહ વસાવા ભીલ સમાજમાં પણ તે ુ ં િત બબ અવ ય જોવા મળે છે.

આમ, લ ન વધામણી અને આમં ણની િવિધની ૂ યવ ા અનેર હોવાથી આ િવિધઓ

શરત ૂ ક િવના કરવામાં આવે છે. આ સંગે આ સમાજના લોકો ભેદભાવ, માન-અપમાન, વીસર

એક ૂ તા કળવી આ રવાજને સંગા ુ પ વધામણી કર ઉજવતા જોવા મળે છે.

133

4.1.3 પીઠ ચોળતી વખત ગવાતાં ગીત :

લ ન તાર ખ પહલાના પાંચ ક સાત દવસથી વર-ક યાને પીઠ ચોળવામાં આવે છે. એમ

કહ શકાય ક આ સમાજ સૌ થમ ુળદવતા યારબાદ ગામદવતાની ૂ -અચના કયા બાદ

ગણેશ થાપના કર છે. આ લોક ઘરની ઉગમણી દવાલ પર ગણપિત ુ ં ચ દોર ુ ંદાળાદવની

થાપના કર છે. આ િવિધ ૂણ થયા બાદ જ સૌ થમ વર-ક યાને તેલ ચઢાવી યારબાદ પીઠ

ચોળવામાં આવે છે. આ સંગે ઉપ થત બહનો પીઠ નાં ગીતો ગાય છે. અહ પણ બ ે પ ની

બહનો પોતાના વર ક ક યાને લગાડવામાં આવતી પીઠ અને તેલ ઉ મ છે. અને સામા પ ે પીઠ

નહ પરં ુ રાખોડો, ુ વેચ અને આકળા-ધ ૂ રા ુ ં તેલ ચઢાવવામાં આવે છે એમ કહ સામાપ ને

નીચો નબળો, હલકો બતાવીને જ ગીતો ગવાય છે. વસાવા સમાજ આ યાં યા ં વસે છે યાં યા ં

બધે જ વર-ક યાને પીઠ લગાડવાનો રવાજ છે. પરં ુ િવ તાર બદલાતાં પીઠ ચોળવાની રસમમાં

ભ તા જોવા મળે છે. મ ક, ડ ડયાપાડાના ડાણના િવ તારમાં તેલ ચઢાવવાનો રવાજ નથી

યાર બી િવ તારમાં તેલ લગા યા બાદ જ પીળા હાથ કરવામાં આવે છે. માલસામોટ િવ તારમાં

મંડપના દવસે રા ીના ં આઠ-નવ કલાક અને ન પરણવા જવાની હોય યાર વરને પીઠ

લગાડવામાં આવે છે. યાર રાજપીપળા, ને ંગ, ભ ચ િવ તારમાં વર-ક યાને સવાર પીઠ

ચઢાવવામાં આવે છે. આમ પોતાના ૂ વજોએ શ કરલા પીઠ લગાડવાના રવાજને આ પણ આ

સમાજ જરા પણ શરત ૂ ક િવના અ ુસર છે. તો વળ મણે ભાગી જઈને દા ંપ ય વન શ ક ુ

હોય અને પીઠ લગાડવી બાક હોય એવા ુગલમાંથી કોઈ ૃ ુ પામે યાર એ બ ે જણને પીઠ

લગાડવામાં આવે છે. આમ પીઠ ની પરંપરા વસાવા સમાજમાં સવ જોવા મળે છે. આ સંગે

ુદા ં ુદા ં ગીતો બહનો ગાય છે તે જોઈએ :

પીઠ યો1 સોલાય2 ર માર બેનીને (2)

હળદ રયો3 સોલાય ર પેલાં સોરાને (2)

તેલળ યો4 સોલાય ર માર બેનીને (2)

ખોવસળો5 સોલાય ર પેલા સોરાને6 (2)

ત રયો7 સોલાય ર માર બેનીને (2)

રાખોળો8 સોલાય ર પેલા સોરાને (2)

પીઠ યો સોલાય ર માર બેનીને (2)

134

શ દાથ :

1. પીઠ યો – પીઠ 5. ખોવસળો - ૂવેચ

2. સોલાય – ચોળા ુ ં 6. સારાને - વરને

3. હળદ રયો – હળદર 7. ત રયો - અ ર

4. તેલ ળયો – તેલ 8. રાખોળો – રાખ

ભાયા તારા વાળકામા1 ુ ં રંગ ભય ર,

ભાયા ુ ધે િપયાલીમા2 ગોડાલી ર. (2)

ભાયા તારા વાળકામાં હળદ રયો બો યો3 ર,

ભાયા ુ ધે િપયાલીમા ગોડાલી ર (2)

ભાયા તારા વાળકામાં ુ ં.....

સોર 4 તારા વાળકામા ું રંગ ભય ર,

સોર ુ ધે િપયાલી મા ગોડાલી ર. (2)

સોર તારા વાળકામાં ખોવસ5 બો યો ર,

સોર ુ ધે િપયાલી મા ગોડાલી ર. (2)

ભાયા તારા વાળકામાં ુ.ં....

ભાયા તારા વાળકામાં ત રયો બો યો ર,

ભાયા ુ ધે િપયાલીમા ગોડાલી ર. (2)

સોર તારા વાળકામાં રાખોળો બો યો ર,

સોર ુ ધે િપયાલીમા ગોડાલી ર. (2)

ભાયા તારા વાળકામાં ુ ં રંગ ભય ર,

ભાયા ુ ધે િપયાલીમા ગોડાલી ર. (2)

શ દાથ :

1. વાળકા – વાડકો 4. સોર - ક યા

2. િપયાલી – યાલી 5. ખોવસ - ૂવેચ

3. બો યો – બોળ ુ ં

135

બ ે પ પોતાના વર ક ક યાની જ પીઠ ે ઠ છે. તેથી અમાર આ પીઠ વર ક ક યાને

ઉ મ ર તે ચઢસે એવો દાવો બ ે પ પોતપોતાની ર તે કર છે. તો વળ વર-ક યાને યાર તેલ

લગાડવામાં આવે છે યાર પણ ગીત ગવાય છે. મ ક :

ઝીણી1 તલી2 ુ ં તેલ,

ચ ુ માર બેની ુ ં તેલ. (2)

ફરતી ધાણી ુ ં તેલ,

ચ ુ માર બેની ુ ં તેલ. (2)

આકળા3 ધ ૂ રા ુ ં તેલ,

ના ચ ુ સોરા ુ ં તેલ. (2)

ઝીણી તલી ુ ં તેલ,

ચ ુ માર બેની ુ ં તેલ. (2)

શ દાથ :

1. ઝીણી – નાની 3. આકળા - આકળો

2. તલી – તલ

આમ ક યાને ચઢાવવામાં આવતી પીઠ અને તેલ બ ે સાર ુણવ ા ધરાવતા હોવાને

લીધે લ નઉ ુક ક યા ુ ં શર ર ચમક ને તેની ુંદરતામાં વધારો કર ર ું છે એવા ભાવવાળા ગીતો

ગવાય છે. તો વળ વર-ક યાને પીઠ ચોળતાં પહલાં ાિત- રવાજ ુજબ પાંચ ુ ંવા રકા બહનો

ારા ઘ અને ુવાર ભેગા કર પરંપરાગત પ થરની ઘંટ વડ અનાજને ભરડવામાં આવે છે. આ

રવાજ સમ િવ તારમાં યા ત નથી પરં ુ રાજપીપલા, ને ંગ, ઝઘ ડયાનાં ગામડાઓમાં જોવા

મળે છે. આ ભરડ ુ,ં દળે ું અનાજ પછ થી ગાયને ખવડાવવામાં આવે છે. આ ન વી તક પણ

ીઓ ગીત ગાવામાં ૂ કતી નથી અને તેઓ ગાય છે :

ભળ ુ1 ભળસે2 ર અચ ો ર મચ ો.

યાં તો પેલી મીના વેવાણનો અચ ો ર મચ ો,

ભળ ુ ં ભળસે ર અચ ો.....

યાં તો પેલી કલા વેવાણનો અચ ો ર મચ ો,

ભળ ુ ભળસે ર અચ ો ર......

136

યાં તો પેલી સરલા વેવાણનો અચ ો ર મચ ો,

ભળ ુ ભળસે ર અચ ો ર......

યાં તો પેલી િમના ી વેવાણનો અચ ો ર મચ ો,

ભળ ુ ભળસે ર અચ ો ર.....

શ દાથ :

1. ભળ ુ – ભડ ુ ં 2. ભળસે – ભડ ુ,ં ભચળ ુ ં

પોપટડ ખાંડ ખ ૂર ર,

પોપટડ લીલા વરની ર. (2)

પોપટડ કયા ભાયે ઓર 1 ર,

પોપટડ લીલા વરની ર. (2)

પોપટડ સતીષ ભાયે ઓર ર,

પોપટડ લીલા વરની ર. (2)

પોપટડ ર યા ભાયે ઓર ર,

પોપટડ લીલા વરની ર. (2)

શ દાથ : 1. ઓર – ઘંટ માં નાખ ું

નવોઢાને પીઠ લગા યા બાદ ભાભી ુંગારની વ ુઓ વડ તૈયાર કર છે. લ ન સંગે

ભાભી ુ ં િવશેષ મહ વ આ સમાજમાં હોય છે. પીઠ ના સંગે પણ પાંચ ુ ંવાર ક યાઓ ારા સૌ

થમ વર-ક યાને પીઠ લગા યા બાદ મોટા ભાભી પીઠ લગાવીને દયર ક નણંદને તૈયાર કર છે.

આ તબ ે તૈયાર કરલા લ નઉ ુક દ યર ક નણંદ પાટલા ઉપરથી નીચે ન ઊતર તો ભાભીએ

દા આપ ું પડ છે. આ પ ર થિતનો લાભ લઈ બહનો નીચે ુ ં ગીત ગાય છે :

પોપટ સોના પાંજર 1એ બો યો ર

પોપટ માંગે સે ઝાંઝર ની જોળ2 ર

આપો આપો રિવભાય ઝાંઝર ની જોળ ર

પોપટ સોના પાંજર એ.....

પોપટ માગંે સે કડલાની જોળ ર

આપો આપો ર અભયભાય કડલાની જોળ ર

પોપટ સોના પાંજર એ બો યો ર.....

137

પોપટ માંગે સે દોરાની જોળ ર

આપો આપો ર મનીષાબેન દોરાની જોળ ર

પેરો પેરો ર હરલબેન દોરાની જોળ ર

પોપટ સોના પાંજર એ બો યો ર..... (2)

શ દાથ : 1. પાંજર એ – પ જરામા ં2. જોળ - જોડ

પીઠ લાગી ગઈ છે. પરં ુ ક યા કોઈક કારણથી સ દખાતી નથી. એ મનોમન કંઈક

ધા અ ુભવતી જોવા મળે છે. ક યાની આ મનઃ થિત સખીઓ પારખી ય છે. પરં ુ હવે પા ં

ફર ું ુ કલ છે અને તમામ યવ થા થઈ જશે એ ર તે નવોઢાને સાં વના આપતી તેની સખીઓ

ગાય છે :

પાટલો બી1 ૂ ય ગયો, અલદર2બી લગડાય ગયો,

આ ુન3 કા િવચાર બેની, આ ુન કા િવચાર. (2)

દો તી પયરો4 મીલો5 આવય6,

ુ મન સાલો નીચો7 આવય,

આ ુન કા િવચાર બેની, આ ુન કા િવચાર. (2)

દો તી પયર 8 મીલી આવય,

ુ મન સાલી નેઈ આવય,

આ નુ કા િવચાર બેની, આ ુન કા િવચાર. (2)

પાટલો બી ૂ ય ગયો, અલદરબી લગડાય ગયો,

આ ુન કા િવચાર બેની, આ ુન કા િવચાર.

શ દાથ :

1. બી – પણ 5. મીલો/મીલી - મળવા

2. અલદર – હળદર 6. આવય - આવે

3. આ ુન – હવે 7. નીયો/નેઈ - લેવા

4. પયરો – છોકરો 8. પયર – છોકર

હવેલી હા ુપે1 ઉભી ર બેના હવેલી સોબે2.

મામા આખ3ે બે ટ4 લાવના,

મામી આખે સોકાર 5 લગન,

138

સોકાર લગન લઈ લૈ બેની હવેલી સોબે (2)

હવેલી હા ુયે ઉભી ર.....

કાકા આખે માઈક લાવના,

કાક આખે સોકાર લગન,

સોકાર લગન લઈલૈ બેની હવેલી સોબ.ે (2)

હવેલી હા ુયે ઉભી ર બેના......

ભાયો6 આખે મંડપ લાવના,

ભાભી આખે સોકાર લગન,

સોકાર લગન લઈલૈ બેની હવેલી સોબે (2)

હવેલી હા ુયે ઉભી ર બેના હવેલી સોબ.ે

શ દાથ :

1. હા ુપે – ઝ ખ ે 4. બે ટ - બે ડવા

2. સોબે – શોભ ે 5. સોકાર - સં કાર

3. આખે – કહ 6. ભાયો – ભાઈ

પીઠ નો શણગાર સ ને ઘરના ઝ ખે િવચાર મંથનમાં ઊભેલી ક યા ુ ં વણન ગીતની

શોભા વધાર છે. િપતાની આિથક થિત નબળ હોવાને લીધે દ કર ચતામ ન છે. ક ુ હાલસોયા

વજનો – ભાઈ, મામા અને કાકાએ લ નની ુદ ુદ યવ થાની જવાબદાર વીકાર લીધી છે

અને ધામ ૂમથી સગં થશે એવો દલાસો ક યાને અપાય છે યાર તે ુ ં ુખ આનંદથી લત

થઈ ય છે. આ ભાવ ર ૂ કર ું આ ગીત અ ુત છે. આ સમાજમાં પીઠ વાળા હાથ કયા પછ

વર-ક યાને ગ ું નચાડવાનો રવાજ છે. તેમાં શરણાય અને નગારાના તાલે વર-ક યાને ખભે

બેસાડ ભાભી અથવા બનેવી તેમને નચાડ ને દા આપે છે. આ સંગે પીઠ લગાડવા માટ

ઉપ થત ુ ંવાર પાંચ બાળાઓને અ ગયાર-અ ગયાર િપયા આપવામાં આવે છે. યાર બી

ીઓને ગોળ વડ મ મી ુ ં કરાવી ુશ કરવામાં આવે છે. ૃ િતના ખોળે હળ મળ ને રહતી આ

માં ‘વ ુધૈવ ુ ુ બક ’્ની ભાવના હોય છે અને તે ુ ં આચરણ એમના યવહારમાં પણ િનહાળવા

મળે છે. પીઠ લગાવેલ વર-ક યાને તેનાં સગાંવહાલાં પોતાના ઘર જમવા માટ લઈ ય છે.

રાજપીપલા િવ તારના વસાવા સમાજના લોકો આ રવાજને ‘પોશ ભર ુ’ં એમ કહ છે. ના ઘર

જમવા જવા ુ ં હોય તે ઘરના સ ય વર-ક યાને વાજતે-ગાજતે ગીત ગાતા-ંગાતાં બોલાવી લાવે છે.

139

બહનો વં ૂ ઉ સાહથી આ કાય મમાં જોડાય છે. અને આ વેળાએ પરણનાર ક યા ક વર સાથે તેના

અ ય વજનો કયા સંબ ંધથી જોડાયેલ છે તે પણ તે વજન ુ ંનામ દશાવતા ગીતો ગવાય છે.

આ ગીતો વર-ક યાની યાિત સતત વધતી રહ તેમજ રા -રાણી બનેલ િ યજન માટ

ગલીગલીનાં ર તાઓ ઉપર લોની ચાદર પથરાયેલી રહ વગેર વી ભાવનાઓ ગીતોમાં ર ૂ થતી

હોય છે. મ ક :

શેર વંચ1ે શાનો ર ઝમકાર2, વા વા ગયા ર.

રિવભાયના વીરા પરણાય તેનો ર ઝમકાર, વા વા ગયા ર.

શેર વંચે શાનો ર ઝમકાર.....

રસીલાબનેના વીરા પરણાય તેનો ર ઝમકાર, વા વા ગયા ર.

શેર વંચે શાનો ર.....

ધી ભાયના વીરા પરણાય તેનો ર ઝમકાર, વા વા ગયા ર.

શેર વંચે શાનો ર......

રામિસગભાયનો વીરો પરણાય તેનો ર ઝમકાર, વા વા ગયા ર.

શેર વંચે શાનો ર ઝમકાર, વા વા ગયા ર.

શ દાથ :

1. વંચે – વ ચ ે

2. ઝમકાર – અવાજ

શેર યે શેર યે1 ર ભાયાના લડા વેરાવો2,

ભાયા વીના ર ભાયાના ઘ ડયેના3 ચાલ ે

ઘ ડયેના ચાલે ર ભાયાના પોણેના ચાલ ે

શેર યે શેર યે ર ભાયાના.....

શેર યે શેર યે ર સોર ના કા ંટા વેરાવો.

કાંટા વેરાવો સોર ના કા ંટા વેરાવો.

ભં યા વીના ર સોર ના ઘ ડયેના ચાલ,ે

ઘ ડયેના ચાલે ર સોર ના પોણેના ચાલ.ે

શેર યે શેર યે ર ભાયાના લડા વેરાવો.

140

શ દાથ :

1. સેર યે-સેર યે – શેર માં શેર મા ં 3. ઘ ડયે – ઘડ , પળ

2. વેરાવો – નખાવો

લી ુ ના રયેલ1 ભાયા હસીને લેજો,

હસીને લેજો ભાયા નમીને લેજો.

લી ુ ના રયેલ.....

ુ ુ ના રયેલ બેની રળ ને લેજો,

રડ ને લે વ સોર પડ ને લે .

લી ુ ના રયેલ ભાયા હસીને લે .

શ દાથ : 1. ના રયેલ – ના રયેળ

આ તમામ ગીતો વર અને ક યા એમ બંને પ ે શ દ પ રવતન સાથે ગવાય છે. મ ક –

ગાનાર વરપ ે હોય તો ઉપર ુજબ ગીતો ગવાય છે યાર ક યા પ ે હોય તો ‘રિવભાયની બેની

પરણાય તેનો ર ઝમકાર વા વા ગયા ર’, ‘શેર યે શેર યે વ બેનીના લડા વેરાવો’, ‘લી ુ

ના રયેલ બેના હસીને લેજો’ આમ ી- ુ ુષ લ ગ થાનની અદલા-બદલી કર બહનો ગીત ગાય

છે. ‘ભં યા વીના ર સોર ના ઘ ડયેના ચાલ’ે, ‘ ુ ુ ના રયેલ બેની રળને લેજો’ વી ગીતની

પં તમાં સમાજ દશન જોવા મળે છે. આ સમાજમાં હલ ુ ં કામ કરનાર ય તની તેમજ ૂ કા ં

ના રયેલની કમત હોતી નથી અહ સમાજના ૂ યો પણ ગીતમાં સહજતાથી વણી લેવાતા જોવા

મળે છે. વળ જમાડવાની ર તરસમ લ નની તાર ખ આવે તે દવસ ુધી ચાલે છે. તેથી

વરરા ના જમવાની ચતા તેના માતા-િપતાને રહતી નથી. સગાવહાલાં વરરા ને જમાડ ાનો

આનંદ અ ુભવે છે. જોક આ તબ ે ુ ુ ંબીઓને યાં જમવા જ ું વર-ક યા માટ ફર જયાત હો ુ ં

નથી. પરં ુ હરખ ું તે ુ ં સમ જમવા નહ તો હાથ ધોવા માટ પણ વર-ક યા અ ૂ ક ય છે.

4.1.4 ગાર ગોરમટ લેવા જતી વખતે ગવાતાં ગીત :

વસાવા સ ુદાય ૃ િત ૂ જક હોવાને લીધે એમના દવીદવતાં પણ ૃિતના તવો જ હોય

છે. માટ ૃ િતના ત વો એમના હરએક સંગે અવ ય હોવાના જ. ધરતીના ખોળે તેઓએ જ મ

લીધો અને ધરતીએ તેમને અ આપી તેમનો વનિનવાહ કર તેમને સતત ટકાવી રા યા એ

ધરતીમાતા ુ ં ૂ જન આ અ ુધ પરંપરાથી ણતાં-અ ણતાં કરતી આવી છે, અને કરતી

રહશે. લ ન સંગે પણ ધરતીમા ુ ં યો ય ૂ જન કર, ધરતી પાસે માટ ની માંગણી કર , મંડપ ૂ જન

141

માટ કાદવ લઈ આવે છે. ને ‘ગાર-ગોરમટ લાવ ુ’ં એમ આ લોક કહ છે. ધરતીમાતાની ૂ જન

સામ ી ટોપલીમાં બાંધી કોદાળ સાથે ગામનો ૂ ર વરની નાનીબેન તેમજ ગીત ગાનાર બહનો

સ ૂ હમાં ગોરમટ લેવા ય છે યાર નીચે ુ ં ગીત ગાય છે :

બેની તો ચોર લેવા ચાયલા ર,

ુઘરો વાગે સે. (2)

બેની ુ કના1 દરબાર ચાયલા ર,

ુઘરો વાગે સે. (2)

બેની ુ બાપા દરબાર ચાયલા ર,

ુઘરો વાગે સે. (2)

ભાયા ુ ચોર લેવા ચાયલા ર,

ુઘરો વાગે સે. (2)

ભાયા ુ ભ ં યા2 દરબાર ચાયલા ર,

ુઘરો વાગે સે. (2)

બેની તો ચોર લેવા ચાયલા ર,

ુઘરો વાગે સે. (2)

શ દાથ :

1. કના – કોના 2. ભં યા – ભંગી

ને ંગ િવ તારના વસાવા આ િવિધને ‘ચોર લેવા જ ુ’ં એવા નામા ભધાનથી ઓળખે છે.

ક યાપ ની ‘બેન’ અને વરપ નો ‘ભાયો’ ા ં ચોર લેવા માટ ય છે. એ ું વણન સહજ ર તે

કરવામાં આવે છે. અહ થળ ું મહ વ ું છે ? એનો સીધો ઉ લેખ નથી. પરં ુ લાડલી ક યા માટ

‘બાપાના દરબાર’ યાર વર માટ ‘ભં યાના દરબાર’ એવો મા નામો લેખ કર થળ ું મહ વ

દશાવા ું છે. અહ આ ભોળ ના લોકગીતોમાં શ દની યંજના શ તનો પણ પ રચય થાય છે.

4.1.5 મંડપ ૂ જન સમયે ગવાતાં ગીત :

લ ન સંગે મ ગણેશ થાપના ૂ બ જ અગ યની િવિધ છે તેમ મંડપ ૂ જનની િવિધ પણ

ઘણી મહ વની અને આવ યક લ નિવિધ છે. ુજરાતનો મોટાભાગનો આ દવાસી સ ુદાય આ િવિધ

કરતો જોવા મળે છે. અલબ દરક આ દવાસી સમાજની આ િવિધમાં ભ તા રહલી છે, એ અલગ

142

બાબત છે. આમ છતા,ં આ સંગની કટલીક િવિધઓમાં એકાદ યામાં એકવા તા અવ ય

િનહાળવા મળે છે. ભ ચ, નમદા જ લાનો વસાવા સ ુદાય લ નના અગાઉના દવસને મંડપનો

દવસ ગણી તે દવસે ગામલોક રાિ ના નવ-દશ કલાક એકિ ત થાય છે અને ગામ ૂ રો અને

બી પાંચ વ ડલો એ વેળાએ મંડપ ૂ જન કર છે. આ લોક એમની બોલીમાં આ િવિધને

‘મંડવાળાની િવિધ’ એમ કહ છે. મંડપ ૂ જનની પ િત ગે ‘સામા જક ર ત- રવાજ’ કરણમાં

િવગતે ચચા કર છે. મંડપ ૂ જન માટ માંડવામાં આવેલ બહનો મંડપ ણાલી તેમજ માંડવાના

બેઠ કયા ગીતો ગાય છે. બે બહનો ગીતનો ઉપાડ કર છે અને આ ું ૃ ં દ એ ગીતને ઝીલે છે. આ

ુભઘડએ મોટાભાગે મંડપની શોભા વધારવા કોણ કોણ આ ુ ં છે તથા કાકા, મામા, મોટા વગેર

પાસે હાથપર સગવડતા હોય તોજ મંડપ નીચે આવે એવાં ૂચના ૂલક ફટાણાં લઢણના તેમજ

તમામ સગા હાલાંઓને આ ુભઅવસર આમં ણ પાઠવો વગેર વી ભાવનાઓને આલેખતા ગીતો

ગાવામાં આવે છે. મ ક :

ચો માંડવળો1 બેનીનો કોણે રસા યો2.

ુમા3 વાલેરા મામા તીમણ4ે રસા યો.

ચો માંડવળો બેનીનો.....

ચો માંડવળો સોરાનો કોણે રસા યો.

ુમા વાલેરા ખાલપા તીમણે રસા યો.

ચો માંડવળો બેનીનો.....

ચો માંડવળો બેનીનો કોણે રસા યો.

ુમા વાલેરા કાકા તીમણે રસા યો.

ચો માંડવળો બેનીનો.....

નીચો માંડવળો સોરાનો કોણ ેરસા યો.

ુમા વાલેરા ભ ં યા તીય રસા યો.

ચો માંડવળો બેનીનો કોણે રસા યો.

શ દાથ :

1. માંડવળો – મંડપ 3. ુમા - તમારા

2. રસા યો – શોભાવ ુ ં 4. તીમણે – તેમણ ે

143

વસાવા સ ુદાય મોટા િવ તારમાં િવ તરલ હોવાથી તેમના ગીતોમાં બોલી ભેદ રહ એ

વાભાિવક છે. આ બોલીભેદને લીધે એકબી સાથેનો બેટ યવહાર બંધ થઈ જતો નથી. મ

બેટ યવહાર થાય છે તેમ ગીતનો યવહાર પણ થયેલો જોવા મળે છે. અલબ લય અને શ દો

પોતપોતાના છે પરં ુ ગીતનો ૂળ ભાવ સરખો જ હોય છે. મ ક ‘ ચો માંડવળો બેનીનો કોણે

રસા યો’ આ ગીત ડ ડયાપાડા િવ તારમાં આ ુજબ ગવાય છે :

ઈ1 લીલો માંડવ કડા2 રસા યો રા ભાયા. (2)

ઈ લીલો માંડવ ભાયા રસા યો રા ભાયા. (2)

ઈ લીલો માંડવ યાહક3 રસા યો રા ભાયા. (2)

ઈ લીલો માંડવ ભાયા બાહક4 રસા યો રા ભાયા. (2)

ઈ લીલો માંડવ ભાયા કાક રસા યો રા ભાયા. (2)

શ દાથ :

1. ઈ-આ 3. યાહક - માતા

2. કડા – કોણે 4. બાહક – િપતા

ચો માંડવો રસાવો1 ઝીણી ઓકલી પળાવો મોરા રાજ,

લાલે ઘોળે2 દ કરો પરણાવો મોરા રાજ.

ભાયના મામાને તેળાવો,3

ભાયના મામીને તેળાવો મોરા રાજ.

લાલે ઘોળે ભાણેજ પરણાવો મોરા રાજ.

ચો માંડવો રસાવો.....

ભાયના બાપાને તેળાવો,

ભાયના માળ ને4 તેળાવો મોરા રાજ.

લાલે ઘોળે દ કરો પરણાવો મોરા રાજ.

ચો માંડવો રસાવો.....

ભાયના ભાભીને તેળાવો,

ભાયના ભાયોને તેળાવો મોરા રાજ.

લાલે ઘોળે દ યર પરણાવો મોરા રાજ.

ચો માંડવો રસાવો.....

144

શ દાથ :

1. રસાવો – બનાવો 3. તેળાવો - બોલાવો

2. ઘોળે – ઘોડ 4. માળ ને – માતાને

માંડવો સોનાનો થાબ1 ર પા કર ભર યો2.

માંડવે બાપા હોય ર માંડવ મારો ભર યો.

માંડવો સોનાનો થાબ ર.....

માંડવે મામા હોય ર માંડવ મારો ભરયો.

માંડવો સોનાનો થાબ ર.....

માંડવે કાકા હોય ર માંડવ મારો ભર યો.

માંડવો સોનાનો થાબ ર.....

માંડવે બેનો હોય ર માંડવ મારો ભર યો.

માંડવો સોનાનો થાબ ર.....

શ દાથ :

1. થાબ – થાંભલો 2. ભર યો - ભય

ચો માંડવ રલ છેલ માંડવળો રંછાવો1 ર.

િવજય ભાય તો રાજમે’લ2 દ કર પરણાવો ર.

દ કર પરણાવીને રાજ કરાવો ર.

ચો માંડવ રલ છેલ......

િનલેશ ભાય તો રાજમે’લ દ કર પરણાવો ર.

દ કર પરણાવીને રાજ કરાવો ર.

ચો માંડવ રલ છેલ.....

ુકલ ભાય તો રાજમે’લ ભાણેજ પરણાવો ર.

ભાણેજ પરણાવીને રાજ કરાવો ર.

ચો માંડવ રલ છેલ......

ુધીર ભાય તો રાજમે’લ દ કર પરણાવો ર.

દ કર પરણાવીને રાજ કરાવો ર.

ચો માંડવ રલ છેલ.....

145

હ રલાલ ભાય તો રાજમે’લ દ કર પરણાવો ર

દ કર પરણાવીને રાજ કરાવો ર

ચો માંડવ રલ છેલ......

શ દાથ :

1. રંછાવો – શોભાવો 2. રાજમે’લ - રાજ ુ ંવર

ભાય1નો ભરલો માંડવળો2 ગા છે.

ભાયના ભાયો આયવાને માંડવ ગા છે.

ભાયનો ભરલો.....

સોર 3નો ખાલી માંડવળો ગા છે.

ભાયના મામા આયવાને માંડવ ગા છે.

ભાયનો ભરલો.....

સોર ના ભં યા આયવાને માંડવ ગા છે.

ભાયના બેનો આયવાને માંડવ ગા છે.

ભાયનો ભરલો માંડવળો.....

સોર નો ખાલી માંડવળો ગા છે.

ભાયાનાં કાકા આયવાને માંડવ ગા છે.

ભાયનો ભરલો માંડવળો.....

સોર નો ખાલપો આયવોને માંડવ ગા છે.

ભાયાના મોટા આપવાને માંડવ ગા છે.

ભાયનો ભરલો માંડવળો.....

શ દાથ :

1. ભાય – ભાઈ 3. સોર - છોકર

2. માંડવળો-મંડપ

મા ુ ંબાર બેળા ુ ં મા ુ ં માટ ુ,ં

માટ ું ભરો ર સરોવરની પાળે ર, વાળ ના ભ મર નોતયા1.

મે તો નરપત જમાયળાને2 નોતયા.

146

મારા માંડવે વા લઈને આવો ર, વાળ ના ભ મર નોતયા.

મા ુ બાર બેળા ુ ં મા ુ ં માટ ું,

માટ ું ભરો ર સરોવરની પાળે ર, વાળ ના ભ મર નોતયા.

મે તો કયા જમાયળાને નોતયા.

મે તો દ પક જમાયળાને નોતયા.

મારા માંડવે ઢોલીળા લઈને આવો ર, વાળ ના ભ મર નોતયા.

મા ુ ં બાર બેળા ુ ં મા ુ ં માટ ું.

માટ ું ભરો ર સરોવરની પાળે ર વાળ ના ભ મર નોતયા.

મે તો કયા જમાયળાને નોતયા.

મે તો સંજય જમાયળાને નોતયા.

મારા માંડવે શરણાયો લઈને આવો ર, વાળ ના ભ મર નોતયા.

શ દાથ :

1. નોતયા – આમં ણ આપ ુ ં 2. જમાપળા - જમાઈ

વસાવા સમાજ લ ન વા મોટા સંગોએ સં ુ તપણે જવાબદાર વીકાર, સાથ-સહકાર

ારા સંગને સંપ કર છે. આવા સંગોએ બેન-બનેવી, ભાઈ-ભાભી, મામા-મામીને ખાસ મહ વ

આપી એમની હાજર ની અ ૂ ક રાહ જોવાય છે. ઘણીવાર આ લોકો જ સંગને િવનાિવ ને પાર

પાડવામાં મહ વની ૂ િમકા ભજવતા હોય છે. આથી એમને થમ આમં ણ મોકલવામાં આવે છે.

જોક મંડપના દવસે એમનાં પર કટા બાણ મારવામાં બહનો પાછ પાની કરતી નથી. ુઓ :

ચાર-પાંચ કંકોતર ચાર-પાંચ દશ મોકલાવો ર.

પહલી કંકોતર િવર ુર ગામ મોકલાવો ર.

હરશને કજો1 બે ટની સગવળ કર ર

ચાર-પાંચ કંકોતર ચાર-પાંચ દશ....

ઘરમા નથી બંટ , દળવા નથી ઘંટ ,

ુ ં એનાથી પુ 2 શાની સગવળ કર ર.

ચાર-પાંચ કંકોતર ચાર-પાંચ દશ...

બી કંકોતર રાણીપરા ગામ મોકલાવો ર.

147

િવણને કજો મંડપની સગવળ કર ર.

ઘરમા નથી બંટ , દળવા નથી ઘંટ ,

ુ ં એનાથી પુ શાની સગવળ કર ર.

ચાર-પાંચ કંકોતર ચાર-પાંચ દશ...

ી કંકોતર બીલાઠા ગામ મોકલાવો ર.

બિપનને કજો માઈકની સગવળ કર ર.

ઘરમાં નથી બંટ, દળવા નથી ઘટં ,

ુ ં એનાથી ુપ શાની સગવડ કર ર.

ચાર-પાંચ કંકોતર ચાર-પાંચ દશ મોકલાવો ર.

શ દાથ :

1. કજો – કહજો 2. ુપ - ુપ ુ ં

દરક જ યાએ પરણનારના સગા-સંબ ંધીનાં નામ ર ૂ કર ર ત ગવ ું સા ંભળવા મળે છે.

બેનીના મંડપ ુ ં ૂ જન ઉ મ ર તે થવા ુ ં છે. આથી આ ુ ૂતનો લાભ લેવા તેમજ ૂ જનમાં

સહભાગી થઈ સંગની શોભામાં અ ભ ૃ કરવા માટ ભલભલા માણસો આ યા હોય છે. તેથી મંડપ

માણસોથી ભય ભય બ યો છે એ ગે ુ ંવણન ર ૂ કર ું ગીત ુઓ :

આજ માપા માંડવે, ચોખ લયે1 વધાવો, લ ળયે વધારો ર

આજ મારા માંડવે તો ભલા ભલા મામાને,

ભલી ભલી મામીઓ ને આવો મારા માંડવે ને,

બેશો મારા માંડવે.

આજ મારા માંડવે ભલા ભલા કાકાને,

ભલી ભલી કાક ઓને આવો મારા માંડવે ને,

બેશો મારા માંડવે.

આજ મારા માંડવે ચોખ લયે વધાવો,

લ ળયે વધાવો ને આવો મારા માંડવે.

શ દાથ : 1. ચોખ લય – ચોખાથી

148

તમા ુ ં વાગત અ ત અને લવડ કર ું થી તમે આવો અને મંડપની શોભા વધારો

એવી િવનંતી ર ૂ થતી જોવા મળે છે.

બેનનો આવો ભ ય માંડવો કોણે બનાવીને સ યો ? આવો જ ાસાસભર ગીત

ગાનાર ૂ છે છે યાર ના ઉ ર પે ર ૂ થતાં ગીતમાં બેનના લાડકા મામા, કાકા અને ભાઈએ આ

આલીશાન લ નમંડપ બના યો છે. આમ, ભાણેજ, ભ ી અને લાડલી બેનને પરણાવવાનો

ત રક ઉ સાહ અહ જોઈ શકાય છે. વસાવા સ ુદાય ુદા- ુ દા િવ તારમા ં વસેલો હોવાથી

એમની બોલીના લય-લહકામાં ભ તા રહલ છે. તો વળ આ સ ુદાયની ન ક વસવાટ કર રહલા

તડવી, પાડવી, વલવી, ભીલ વી ાિતઓનાં લ નગીતો થોડા ં શે વસાવા લ નગીતો સાથે

સા યતા ધરાવે છે, મક –

વસાવા ગીત :

“ ચો માંડવો રસાવો ઝીણી ઓકલી પળાવો મોરા રાજ.

લાલે ધોળે દ કરો પરણાવો મોરા રાજ.

ભાયના મામાને તેળાવો,

ભાયના મામીને તેળાવો મોરા રાજ.

લાલે ધોળે ભાણેજ પરણાવો મોરા રાજ.’’

તડવી ગીત :

“ ચો મ ડવો રોચવો નેચી ચકલી પડાવો મોરા રાજ.

બેનના મોમા તેડાવો,

બેનની મોમીઓ તેડાવો મોરા રાજ.

લાડ કોળે ભાણેજ પઈણાવો મોરા રાજ.’’

મંડપ ૂ જન તો થઈ ગ ું પરં ુ આવતી કાલના જમણવાર તેમજ ન થાન માટ

ગામના લોકો તથા મામા-મામી, કાકા-કાક , ભાઈ-ભાભી, બનેવી વગેરને નોત ુ ં આ ું છે ક નહ

એ ું મરણ તા ુ ં છે.

વીણેલા સોખા1 કા વેયા2 ક નાહ3 વેર નેરા ભાયા,

સોખા કા ગામાસ નોતયા ક નાહ,

નોતર નેરા ભાયા.

તોતય4 મામેન5 કા નોતર ક નાહ,

149

નોતર નેરા ભાયા.

વીણેલા સોખા કા વેયા....

તોતય ભાયાન6 કા નોતર ક નાહ,

નોતર નેરા ભાયા.

વીણેલા સોખા કા વેયા....

તોતય કાકન7 કા નોતર ક નાહ,

નોતર નેરા ભાયા

વેણેલા સોખા કા વેયા...

તોતય પાબીસેન8 કા નોતર ક નાહ,

નોતર નેરા ભાયા.

તોતય મામાન9 કા નોતયા ક નાહ,

નોતર નેરા ભાયા.

તોતય કાકાન10 કા નોતયા ક નાહ,

નોતર નેરા ભાયા.

વીણેલા સોખા કા વેયા ક નાહ,

વેપી નેરા ભાયા.

શ દાથ :

1. સોખા – ચોખા 6. ભાયા - ભાઈ

2. વેયા – નાખવા ં 7. કાકન - કાક

3. નાહ – ના, નથી 8. પાબીસેન - ભાભી

4. તોતય – તાર 9. મામાન - મામા

5. મામેન – મામી 10. કાકાન - કાકા

આજથી ઘણાં વષ પહલાં યાર ુ ણયં ની શોધ નો’તી થઈ યાર આ સમાજ લ ન ું

આમં ણ અ ને લાલ કર ને અથવા પીળા કર ને ઘરના બર નાખીને આમં ણ આપતા હતા.

એવો સંદભ આપણને ુત ગીતમાંથી મળે છે. આ સમય બદલાયો છે. છતાં હ પણ ઘણાં

ખરાં ડાણનાં ગામડાંઓમાં પરંપરા ુજબ આ થા જળવાઈ-સચવાઈ છે. યાં આ પણ પરંપરા

ુજબ ચોખા નાખવાનો રવાજ અ ત વમાં છે. જો ક િવ તારના શહર સાથે વ ુ અ ુસંધાન

જળવા ુ હોય છે યા ં ુ ણયં મા ં છપાયેલ પિ કા મોકલવા ુ ં ચલણ જોવા મળે છે.

150

વરરા નો માણસોથી ભરલો મંડપ ું ર ો છે, શોભી ર ો છે. ભાયા (વર)ના મામા,

કાકા, ભાભી આ યા એટલે સંગને ચારચાંદ લાગી ગયા છે. યાર સોર (ક યા)નો ખાલી માંડવ

ૂનકારથી ગા ર ો છે. એટ ું જ નહ , પોતાના ગામમાં થ ું મ ંડપ ૂ જન સા ુ ં અને સા ું છે કમ ક

િવિધ ભગત લોકોએ કર છે યાર સામાપ ની મંડપિવિધ સકટા (દા ડયા) લોકોએ કર છે. થી

એ િવિધ ખોટ છે. આ ઉપરાંત ભાયાના સગાંસ ંબ ંધીઓ પાસે હાથ ઉપર સંપિ હોય તો જ મંડપમાં

આવી મંડપ સંગની શોભા વધાર એવા મમાળા યંગ કારનાં ગીતો પણ ગવાતા આપણને

સાંભળવા મળે છે :

હાથમાં સંપત1 હોય તો માંડવળે આવે ર.

ના સંપત હોય તો ઝાપા2 બાર ઊભા ર.

ભાયના મામા હોય તો માંડવળે આવે ર.

ના સંપત હોય તો ઝાપા બાર ઉભા ર.

હાથમાં સંપત હોય તો...

ભાયના કાકા હોય તો માંડવળે આવે ર.

ના સંમત હોય તો ઝાપા બાર ઉભા

હાથમાં સંમત હોય તો....

ભાયના બનેવી હોય તો માંડવળે આવે ર.

ના સંમત હોય તો ઝાપા બાર ઉભા ર.

હાથમાં સંમત હોય તો માંડવળે આવે ર.

શ દાથ :

1. સંપત – સગવડ 2. ઝાપા – દરવાજો, મંડપ

ક ુ યા1 ૂ રો2 હા યો3 ૂ રો.

માંડવે તી ૂ રો સાકટો4 ૂ રો.

ક ુ યા ૂ રો ભ તો5 ૂ રો.

માંડવે તી ૂ રો સાકટો ૂ રો.

શ દાથ :

1. ક ુ યા – કંબો ડયા 4. સાકટો - દા વા ં

2. ૂ રો – ૂ જન 5. ભ તો – ુ , ભ ત

3. હા ચો – સા ુ,ં ુ

151

શશીના ચાંદરણામાં ક અમાસના ધારામાં ભાતીગળ સં ૃ િતની પરંપરાની લાંબી મંડપ

ૂ જનિવિધ ૂણ થયા પછ એની ુશાલીમાં બધાને ગોળ-ધાણી વહચી મ -મી ુ ં કરાવાય છે. ગોળ-

ધાણા વહચાઈ ગયા બાદ પણ ગીત ગાનારાઓનાં ગીતો ચા ુ જ રહ છે. કારણ એમના માટ તો

ણે આજની તક ગીતોની રલમછેલ વહવડાવવાની હોય છે. આથી મંડપની બહનો વારાફરતી

વર-ક યાને િશખામણ વ પના, સાંસા રક ેમના, સાંસા રક સંબ ંધના ગીતો ગાય છે. લ ન પછ

ક યા સાથેની પોતાની મૈ ી ૂ ટ જશે, ક યાિવદાય પછ તે ુ ં ુનરાગમન ાર થશે, સખી-

ક યાના િવદાય થવાથી નદ નો ઘાટ-ર તો ૂ નો થઈ જશે, એ ઉ જડ થયેલો ઘાટ જોઈ ક યાના

માતાિપતા અમે તેની સખીઓ રડશે. સખીના સા -ુસસરા તો દા ડયા છે, આટલે ૂર સાસર કોણે

શોધી, તેની સાસર ૂબ ૂર હોવાથી ઘડ એ ઘડ એ મળ ું હવે અશ બનશે. તાર સોસર ૂર-

વેરાન ુ ંગરમાં છે. માટ અમને ગમતી નથી, ભાભી સાથે તે ુ ં મન- ુ ઃખ હ ું થી કર ને તેઓ તેને

તેડવા પણ આવશે નહ પરં ુ માડ યો ભાઈ લાડકો છે, તેને તેડવા-મળવા જ રથી આવશે

અને જો એને મા-બાપ, ભાઈ-બહન યાદ આવે તો સાસ રયાની જરા પણ ચતા-પરવા કયા િવના

િપયરમાં દોડ આવ , સખીના લ ન નાની મરમાં થયા છે છતાં સાસ રયામાં ચ ુરાઈથી રહ

અને ચકોરપણે કામ કર , સા ુને માતા કહ ને બોલાવ અને એની િશખામણ માન , સૌની સાથે

સંપથી રહ બધાને જમાડ ા પછ જ જમ , હવે પછ સાસ ર ું જ તા ુ ં સવ વ છે. માટ માતા-

િપતા, ભાઈ-બહનના લાડ છોડ દ , વા અનેકા-અનેક ભાવોને ર ૂ કરતાં ગીતો ગવાય છે.

આમાંના ં ઘણાં ગીતો તો ઉ મ કિવતાના ન ૂના પ છે. આ ગીતોમાં રહલા િવિવધ કારના લય

મંડપમાં આવેલા ભલભલાનાં દયને ઝં ૃત કર આનંદ અને ક ુણતાના ભાવોમાં તરબોળ કર દ

એવાં છે. આમ, મંડપ નીચે ગવાતાં ગીતોમાં િશખામણ, ઉપદશ તેમજ સરળ છતાં મમા યવહા ુ ં

ાન પરોસાયે ું આપણને અ ુભવવા મળે છે તો આવા દયવીણાથી ઝં ૃત થતાં ગીતો માણીએ :

બેના ઇતો1 છેટો2 વા,

બેના કડો સગાઈ લીધી.

બેના મામા મેરાલો3,

બેના તીયો સગાઈ લીધી.

બેના ઈતો છેટો વા...

બેના સમક ડોગ4 વા,

બેના કદ 5 આવો6 વા.

બેના મામા મેરાલો

152

બેના નેનો7 આવે વા.

બેના ઈતો છેટો વા...

બેના બેન-બેન8 ખાડ ા9 વા,

બેના કક 10 ઉતરો11 વા.

બેના મામા મેરાલો,

બેના તળ 12 ઉતાર.

બેના ઈતો છેટો વા...

બેના પાવો13 મેરાલો,

બેના તીયો14 સગાઈ લીધી.

બેના પાવો15 મેરાલો,

બેના તીયો16 સગાઈ લીધી.

બેના બેન-બેન કોતે17,

બેના કક ઉતરો વા.

બેના પાવો મેરાલો,

બેના તાર 18 ઉતાર.

બેના ઈતો છેટો વા,

બેના કડો19 સગાઈ લીધી.

બેના સમક જ ં ગલ વા,

બેના કક હો20 વા.

બેના કાકા મેરાલો,

બેના નેનો આવે વો.

બેના ઈતો છેટો વા,

બેના કડો સગાઈ લીધી.

શ દાથ :

1. ઇતો – એટલ ે 11. કક –કમ કર ને

2. છેટો – ૂર 12. ઉતરો - ઊતર શ

3. મેરાલો – લાગણીશીલ, લાડકો 13. તળ - કનાર

4. સમક – ચારબા ુ 14. પાવો - ભાઈ

153

5. ડોગ – ુ ંગર 15. તીયો - તેણ ે

6. કદ – ાર 16. કોતે - કોતર

7. આવો – આવીશ 17. તાર – તર ને, તરણ

8. નેનો - લેવા 18. કડો - કોણ

9. બેન-બેન - બે, બ ે 19. હો - જઈશ

10. ખાડ ા – નદ

ઉસ1 આકાસ વ બેની, નીચે2 ધરતી વ બેની,

મ ા3 ગમતો વ બેની, 4ુ ક કયોવ5 ગમીનો6

તો તો હરસા7 વ બેની, જબરા8 સાકટા9 વ બેની,

મ ા ગમતો વ બેની, ુ ન ક કયોવ ગમીનો.

ઉસ આકાસ વ બેની નીસે ધરતી...

તોતય હાવળ 10 વ બેની, જબર સાકટ વ બેની,

મ ા ગમતો વ બેની, ુ ન ક કયોવ ગમીનો.

ઉસ આકાસ વ બેની નીસે ધરતી...

તોતય ઠાણી બેની, જબર ુતાર બેની,

મ ા ગમતો વ બેની, ુ ન ક કયોવ ગમીનો.

ઉસ આકાસ વ બેની નીસે ધરતી...

તોતય નણંદ વ બેની, જબર સીતીની11 વ બેની,

મ ા ગમતો વ બેની ુન ક કયોવ ગમીનો.

ઉસ આકાસ વ બેન નીરને ધરતી...

તો તો ઠ સા12 વ બેની, જબરા દબાણેવાલા13 વ બેની,

મ ા ગમતો વ બેની ુન ક કયોવ ગમીનો.

ઉસ આકાસ વ બેની, નીસે ધરતી વ બેની,

મ ા ગમતો વ બેની, ુ ન ક કયોવ ગમીનો.

શ દાથ :

1. ઉસ – ઉપર 8. સાકટા - દા ડયો

2. નીસે – નીચ ે 9. હાવડ - સા ુ

3. મ ા – મને 10. સીતીની - કં ૂસ

154

4. ક કયોવ – કમ કર ને 11. ઠ સા - ઠ

5. ગમીનો – ગમ ુ ં 12. દબાણેવાલા - ધાકધમક વાળો

6. હરસા – સસરા

7. જબરા – વ ુ પડ ુ ં

ુ રયા1 ડોગે2 ુ ર વા બેના, ુ ર સગાઈ લેદ લ3ે ખર બેના.

હા ા4 પાવો યાદ આવે બેના,

ધમે5 વાટ રડાલ6ે ખર બેના.

ુ રયા ડોગે ુ ર વા બેના...

હા ી બોહ 7 યાદ આવે બેના,

ઉધમે વાટ રડાલે ખર બેના.

ુ રયા ડોગે ુ ર વા બેના...

મેરાલી8 યાહવી9 યાદ આવે બેના,

ઉધમે વાટ રડાલે ખર બેના.

ુ રયા ડોગે ુ ર વા બેના...

મેરાલી બાહકો10 યાદ આવે બેના,

ઉધમે વાટ રડાલે ખર બેના.

ુ રયા ડોગે ુ ર વા બેના ુ ર 11 સગાઈ લેદ લે ખર બેના.

શ દાથ :

1. ુ રયા – ૂર 7. બોહ – બહન

2. ડોગે – ુ ંગરો 8. મેરાલી – લાડક

3. લીદ લે – લીધી 9. યાહક – મા

4. હા ા – નાનો 10. બાહકો – િપતા ી

5. ઘમે – ઘમા ં 11. ુ ર – ઘણે ૂર

6. રડાલે – રડ ુ ં

તો સાળ 1 ુવને2 ખળખો3 ઉજળ4 પ યો5 બેના મા યો.

તો મેરાલી યાહક ખળખો જયને6 રડ 7ે બેના મા યો.

તો સાળ ુવને ખળકો....

155

તો કબજો8 ુવને ખળકો ુનો9 પ યો બેના મા યો.

તો મેરાલી મામી ખળકો જયને રડ ે બેના મા યો.

તો સાળ ુવને ખળકો...

તો સાળલી10 ુવને ખળકો ુનો પ યો બેના મા યો.

તો મેરાલી દો તી ખળખો જયને રડ ે બનેા મા યો.

તો સાળ ુવને ખળકો ઉજળ પ યો બેના મા યો.

શ દાથ :

1. સાળ – ૂ ગ ુ ં 6. જયને - જઈને

2. ુવને – ધોવા, ધો ુ ં 7. રડ ે - રડ ુ ં

3. ખળકો – પ થર 8. કબ - લાઉઝ

4. ઉજળ – ઉ જડ, ૂ મસામ 9. ુનો – ૂ મસામ

5. પ યો – પડ ુ ં 10. સાળલી - સાડ

એક ુલાબ ુ ં લ સર ુ,

ર નાબેન સાસ રયામાં સમ લેજો.

એક િપતાની લાળ1 છોળ 2,

ર નાબેન સાસ રયામાં સમ લેજો.

એક ુલાબ ુ ં લ સર ુ,

ર નાબેન સાસ રયામાં સમ લેજો.

એક િપતાની લાળ છોળ ,

ર નાબેન સાસ રયામાં સમ લેજો.

એક ુલાબ ુ ં લ સર ુ....

એક માતાની લાળ છોળ ,

ર નાબેન સાસ રયામાં સમ લેજો.

એક ુલાબ ુ ં ફલ સર ું...

એક ભાયાની લાળ છોળ ,

ર નાબેન સાસ રયામાં સમ લેજો.

એક ુલાબ ુ ં લ સર ું...

એક બેનોની લાળ છોળ ,

156

ર નાબેન સાસ રયામાં સમ લેજો.

એક ુલાબ ુ ં લ સર ું,

ર નાબેન સાસ રયામાં સમ લેજો. શ દાથ : 1. લાળ – લાગણી 2. છોળ - છોડ

લાલ દોરો બાં યો વ બેના ઓસી1 મરમા. દોરો છોળ 2 નાખ વા બેના ઓસી મરમા. લીલો દોરો બાં યો વ બેના ઓસી મરમા. દોરો તોળ 3 નાખ વા બેના ઓસી મરમા. લાલ દોરો બાં યો4 વ બેના ઓસી મરમા. શ દાથ : 1. ઓસી – ઓછ 3. તોળ - તોડ

2. છોળ – છોડ 4. બાં યો - બાંધ ું એક ુ ંગર સ ળયો1, બીજો ુ ંગર ઉત રયો2, બેની તને તેળવા3 કોયના આવે ર. ભાયો સે4 આપણો, ભાભી સે પારક , બેની તને તેળવા કોયના આવે ર. એક ુ ંગર સ ળયો... મામા સે આપણા, મામીઓ સે પારક , બેની તને તેળવા કોયના આવે ર. એક ુ ંગર સ ળયો... કાકા સે આપણા, કાક સે પારક , બેની તને તેળવા કોયના આવે ર. બેનો સે આપણી, બનેવી સે પારકા, બેની તને તેળવા કોયના આવે ર. એક ુ ંગર સ ળયા, બીજો ુ ંગર ઉત રયો, બેની તને તેળવા કોયના આવે ર. શ દાથ : 1. સ ળયો - ચઢ ુ ં 3. તેળવા – બોલાવવા, લેવા 2. ઉત રયો - ઉતર ુ ં 4. સે - છે

157

આજનો દાળો1 બાપાને બોલાવ, માર હરલ બેન ર. કાલે તારા સસરાના ઘર, માર હરલ બેન ર. સસરા દસે2 ગાળમાર હરલ બેન ર. ગાળ પાસી3 બાળ, માર હરલ બેન ર. આજનો દાળો બાપાને બોલાવ.. કાલે તાર સા ુના ઘેર, માર હરલ બેન ર. સા ુ દસે ગાળ માર હરલ બેન ર. ગાળ પાસી વાળ માર હરલ બેન ર. આજનો દાળો બાપાને બોલાવ, માર હરલ બેન ર. શ દાથ : 1. દાળો - દવસ 2. દસે - આપસે 3. પાસી - પાછ

પારકા પરદશ બેની કમ કર ગમશે1 ર. પારક સા ુને બેની કમ કર બોલાવશો ર. પારક સા ુને બેની માતા કહ બોલાવજો ર. પારકા પરદશ બેની કમ કર ... પારકા સસરાને બેની કમ કહ બોલાવશો ર. પારકા સસરાને બેની બાપા2 કહ બોલાવજો ર. પારકા પરદશ બેની કમ કર ... પારકા દયર બેની કમ કર બોલાવશો ર. પારકા દયર બેની વીરા કહ બોલાવજો ર. પારકા પરદશ બેની કમ કર ગમશે ર. શ દાથ : 1. ગમશે – ગમ ુ ં 2. બાપા-િપતા સાસ રયે વ તો બેની ઝીણા ઝીણા1 બોલજો.

ર ુબેન, સાસર સંભાળજો.

સાસ રયે વ તો બેની મીઠા મીઠા2 બોલજો

158

ર ુબેન, સાસર સંભાળજો.

પારક સા ુને તમે માતા કહ બોલાવજો

ર ુબેન, સાસર સંભાળજો.

પારકા સસરાને તમે િપતા કહ બોલાવજો

ર ુબેન, સાસર સંભાળજો.

સાસ રયે વ તો બેની ઝીણા ઝીણા બોલજો

ર ુબેન, સાસર સંભાળજો.

શ દાથ :

1. ઝીણાઝીણા – ધીમે-ધીમે 2. મીઠામીઠા - મ ુર

અ ય સમાજની ુલનાએ આ સમાજને ુદા ં પાડનાર કટલાંક પ રબળો છે.

એમાં ુ ં એક પ રબળ એ સમાજના આગવા લોકપંરપરાગત ર ત- રવાજો પણ ખરા. વસાવા

લ ન સંગે ઉપયોગમાં લેવાતી દરક ચીજવ ુ ુ ં િવશેષ મહ વ હોવાથી એને પિવ

કરવાના ઇરાદાથી હોય ક પછ એના વડ સંગને પિવ બનાવવાનો ઉ ેશ હોય. ક ુ

સંગે વપરાતી વ ુ અ ૂ યમાની તે ુ ં ૂ જન-અચન કરવામાં આવે છે. મંડપ ૂજન

લ નિવિધનો અગ યનો સંગ છે. મંડપ ૂજન િવનાના લ ન સંગની ક પના જ કર શકાય

નહ . મારા આયખામાં એકપણ મંડપ ૂ જન િવનાના લ નને મ જોયો નથી એ ું કારણ

કદાચ સમા વીકારલી એની અગ યતા હશે.

4.1.6 મંડપના ંબેઠ કયાં ગીતો :

લ ન સંગે મંડપના દવસ ું ખાસ મહ વ હોય છે. લ નની બી રસમો કરતાં આ િવિશ ટ

કારની િવિધ છે કારણ ક અહ િનજ વ વ ુની મહ ા સ વ કરતાં પણ વ ુ હોય છે. એટ ું જ

નહ , ાણિવહ ન વ ુ ને ાણવાન બનાવવાની આ અનોખી રસમ છે. મંડપની ચાર થાંભલી

લ ન ૂણ થશે યાં ુધી અડ ખમ ઊભી રહ સંગને દ પાવશે. માટ પણ એ ું િવશેષ મહ વ હોય

છે. મંડપનો દવસ બ ે પ માટ તેમજ લ ન કરનાર અને કરાવનાર તથા લ નમાં સહભાગી

થનાર સૌ માટ િવશેષ દન બની રહ છે. આખી રાત ગીતો ગાવા મળશે માટ ગાનાર ઓ આનંદ

અ ુભવે છે. આખી રાત ઢોલ-શરણાઈના તાલે નાચ-ગાન થાય છે. થી ૃ ય કરનારાઓને પણ

આનંદ ા ત થાય છે. તો વળ આ સંગે લ નગીતો સાંભળવા અને ૃ યની છટા જોવાનો લાભ

મળશે થી એવા લોભનથી આવે ગક લ ન રિસયાઓ પણ આનંદ માણે છે. ગામના વડ લોને

159

મોભો મ યાનો હષ છે. યાર બાળકોને ગોળ-ધાણી ખાવા મ યાનો આનંદ છે. આમ તમામ માટ

મંડપનો દવસ આનંદ ઉ લાસનો બની રહ છે.

મંડપના દવસે મંડપ ુ ૂતનાં ગીતો ગવાય છે. રા ીના દશ-અ ગયાર કલાક આ િવિધ ૂણ

થાય પરં ુ મંડપના ગીતો ૂ ણ થતાં નથી. યારપછ પણ આખી રાત ુધી બહનો મંડપના

બેઠ કયાં ગીતો ગાતી રહ છે. આ બેઠ કયાં ગીતો અ ય સંગે ગવાતાં ગીતોની ુલનાએ િવશેષ

કા ય વ ધરાવનારા ં હોય છે. સ દયની બાબતમાં પણ આ ગીતો ચ ઢયાતા છે. આ ગીતો આખી રાત

ગવાતાં હોવાથી ઘણી સં યામાં ા ત થાય છે. અહ પણ મોટાભાગે ગીત ગાનાર સાહલીઓ

નવોઢા સાથેના સંભારણાંને યાદ કર છે. સખીને િપયર અને સાસર વ ચેની ભેદરખાથી મા હતગાર

કરાય એવાં ગીતો, ઉપરાંત મંડપની શોભા વણવતા, વરરા યે કટા કરતાં ગીતો ગવાય છે.

આ સંગે મંડપને લગતાં ગીતો ગવાય છે તે જોઈએ :

લીલી ા ોની છાયા1 બેની તારા માંડવે.

બેની બાપાને ૂ છે આ આનંદ ું છે ?

આપણા ગણે (2)

દ કર ુજને પરણા ું ડો મંડપ રંછા ુ2,

આ આનંદ એ છે આપણા ગણ.ે (2)

લીલી ા ોની છાયા બેની તારા માંડવે.

બેની કાકાને ૂ છે આ આનંદ ું છે ?

આપણે ગણે. (2)

દ કર ુજને પરણા ું ડો મંડપ રંછા ું,

આ આનંદ એ છે આપણા ગણે (2)

લીલી ા ોની છાયા બેની તારા માંડવે.

બેની મામાને ૂ છે આ આનંદ ું છે ?

આપણા ગણે. (2)

દ કર ુજને પરણા ું ડો મંડપ રંછા ું,

આ આનંદ એ છે આપણા ગણ.ે (2)

લીલી ા ોની છાયા બેની તારા માંડવે.

શ દાથ :

1. છાયા – છાંયડો 2. રંછા ું - બના ુ ં

160

લીલી ા ોના વેલાથી ુશો ભત મંડપ જોઈને ક યા િપતા, મામા અને કાકાને આ યથી

તેના આ તજનોને ૂ છ રહ છે. આ ૃ ય ુ ં તા ૃશ વણન કર ું ગીત હવે જોઈએ :

સખી સૈયરનો1 માંડવો લેર2 ચ યો.

સખી વીરાનો માંડવો લેર ચ યો.

સખી વીરાના માંડવો માઈક બંધાવો ક,

માંડવો લરે ચ યો.

સખી વીરાનો માંડવો લેર ચ યો.

સખી વીરાના માંડવો બે ટ બોલાવો ક,

માંડવો લેર ચ યો.

સખી સૈયરનો માંડવો લેર ચ યો

સખી વીરાનો માંડવો લરે ચ યો

સખી વીરાના માંડવે લાઈટ બંધાવો ક,

માંડવો લેર ચ યો.

સખી સૈયરનો માંડવો લેર ચ યો.

શ દાથ :

1. સૈયર – સ હયર 2. લેર - ઉમંગ ે

અહ સહજ ર તે સ વારોપણ અલંકારનો ઉપયોગ થયેલો જોવા મળે છે. ‘માંડવો’ િનજ વ

વ ુ છે. ક ુ એને ‘લેર ચ યો’, ‘ઉમંગે ચ યો’ એમ કહ માંડવામાં સ વારોપણ થ ું છે. આમ

એમના ગીતોમાં છંદ, અલંકાર અનાયાસે યો યેલા જોવા મળે છે.

માડંવળો ૂ નો વ બેની,

માંડવળો જગાળો1 ર. (2)

કાકા ઘેર આવય2 વ બેની

કાકા જગાળ વ.

માંડવળો ૂ નો વ બેની.....

મામા ઘેર આવય વ બેની,

મામા જગાળ વ.

માંડવળો ૂ વો વ બેની

161

માંડવળો જગાળો ર.

શ દાથ :

1. જગાળો – ઉઠાડો 2. આવય – આવે છે

બેની મંડપમાં લીલીપીલી1 લાઈટ ઘ તને કમ આવે.

બેની માળ ને સોળ ને2 કમ ય ઘ તને કમ આવે.

બેની મંડપમાં લીલીપીલી લાઈટ.....

બેની બાપાને સોળ ને કમ ય ઘ તને કમ આવે.

બેની બેનોને સોળ ને કમ ય ઘ તને કમ આવે.

બેની મંડપમાં લીલીપીલી લાઈટ.....

બેની વીરાને સોળ ને કમ ય ઘ તને કમ આવે.

બેની કાકાને સોળ ને કમ ય ઘ તને કમ આવે.

બેની મંડપમાં લીલીપીલી લાઈટ.....

શ દાથ :

1. લીલીપીલી – લીલીપીળ 2. સોળ ને - છોડ ને

ુવતેલા1 ઢો લયા2 જગાળો3 માર ક યાબેન ર

નથી મારા ઢો લયાની ખોટ,

ઢો લયા જગાળો માર ક યાબેનના માંડવે ર.

ુવતેલી શણાયો4 જગાળો માર ક યાબેન ર.

નથી માર શણાયોની ખોટ,

શણાયો જગાળો માર ક યાબેનના માંડવે ર.

ઢો લયે5 ુવતેલી ક યાને જગાળો ર.

ના ગે તો વાપરો6 નાખીને જગાળો ર.

નથી માર વાયરાની ખોટ,

વાયરો નખાવો માર ક યાબેનના માંડવે ર.

શ દાથ :

1. ુવતેલા – ઘેલા 4. શણાયો - શરણાઈ

2. ઢો લયા – ઢોલી 5. ઢો લયે - પલંગ ે

3. જગાળો – ઉઠાડો 6. વાયરો – પવન

162

થમ ગીતમા ં અણસમ ુ દ કર િપતા , કાકા અને મામા ને મંડપ સ વતાં જોઈ

ુ ૂ હલવશ ૂ છ રહ છે. અને સામાપ ેથી પણ તેને અ યંત ેમથી જવાબ મળે છે ક તેને

પરણાવવાના અવસરનો આ મંડપ સ ર ો છે.

તીયગીતમાં ગીત ગાનાર સખીઓ એકબી સાથે વીરાના મંડપની શોભા ગે વાત

કરતી હોય એ વ પમાં ગીત ગવા ું જોવા મળે છે. વીરાના મંડપની સ વટમાં લાઈટ, માઈક

અને બે ટની અછત વતાય છે તો તેની ૂ િત કરવા ુ ં ૂ ચન પણ અહ થ ું છે.

ી ગીતમાં બેનનાં િવશાળ મંડપમાં ઢોલ-શરણાઈ ુ ં સંગીત ુંજ ું નથી, થી ૂ મસામ

લાગી ર ો છે. માટ કાકા, મામાને બોલાવી મંડપ જગાડવા ુ ં ૂ ચવા ું છે.

ચોથા ગીતમાં લ ન ન થઈ ગયા છે, માટ બદા ત થઈ ગયેલી નવોઢાને સખીઓ ૂછ

રહ છે ક તેને તેના ેમાળ વજનોને છોડવા ુ ં ુ ઃખ નથી થ ું ? ુ ં શા માટ ઘી રહ છે ? હવે

ગવાનો સમય આવી ગયો છે.

તો વળ પાંચમા ગીતમાં ક યાના આ ુભ અવસર ઢોલયાઓ ું સંગીત બંધ છે, તેથી એ

સંગીત ચા ુ કર ને વાતાવરણને સંગીતમય બનાવવા ુ ં ૂચન સાથોસાથ ક યાપ પાસે ઢોલ-

શરણાઈની ખોટ નથી એવો િનદશ આ ગીતમા ંથયો છે.

નવોઢાની સખીઓ ન થયેલા લ નસંદભ િવિવધ કારના ો નવોઢાને ૂ છે છે. મ ક :

દ રયા કનાર તારો ઉ યો મોરા રાજ

ન દના કનાર અજવા મોરા રાજ.

ુ ં તમને ુ માર હરલબેન,

વગેર1 સાસર કોણે ખોળ 2 મોરા રાજ.

બાપાએ ખોળ ને માળ એ3 ઝાલી4 મોરા રાજ,

વગેર સાસર કોણે ખોળ મોરા રાજ.

દ રયા કનાર તારો ઉ યો મોરા રાજ.....

ુ ં તમને ુ ં માર હરલબેન,

વગેર સાસર કોણે ખોળ મોરા રાજ.

મામાએ ખોળ ને મામીએ ઝાલી મોરા રાજ,

વગેર સાસર કોણે ખોળ મોરા રાજ.

દ રયા કનાર તારો ઉ યો મોરા રાજ.

163

ુ ં તમને ુ માર હરલબેન,

વગેર સાસર કોણે ખોળ મોરા રાજ.

કાકાએ ખોળ ને કાક એ ઝાલી મોરા રાજ,

વગેર સાસર કોણે ખોળ મોરા રાજ.

દ રયા કનાર તારો ઉ યો મોરા રાજ

ન દના કનાર અજવા ં મોરા રાજ.

શ દાથ :

1. વગેર – ૂ બ ૂર, વેરાન 3. માળ - માતા

2. ખોળ – શોધી 4. ઝાલી – પકડ

ભોળ આ દવાસી બહનો ુ ં આ ગીત એના લય તેમજ તેમાં થતાં વણનના લીધે ઉ મ છે.

આ િનર ર બેનો ા ંય કિવતાના પાઠ શીખવા નથી ગઈ, છતાં એમના ુખમાંથી આ ું ઉ મ

કિવતા પ ગીત અનાયાસે વહ છે યાર અવ ય ચ કત થવાય છે. આટલે ૂર સાસર કોણે શોધી ?

આ ના ુ રમાં મામા, કાકા અને બાપાએ શોધી છે. યાર આ શોધને મામી, કાક અને

માળ એ વખાણીને વધાવી લીધી છે એમ કહવાય છે.

ગીત ગાનારા સાહલીઓ સખી સાથેના ુવાનીના અને બાળપણના મરણો વાગોળતી

નીચેના ગીતમાં જોવા મળે છે.

આપો ક ુ યા1 ગામોમ2 દલે વા યા3 પોયયા.4

ઈકા5 છોળ 6 હો7 લૈ ખર બેના. (2)

ઈયો8 માંડવી ગા ુમ ડોગા વા યા પોયયા,

ુનકા9 ગમી રયા10 મા લૈ ખર બેના. (2)

આપો ક ુ યા ગામોમ દશ માલા અવે યા.11

ઈકા છોળ હો મા લૈ ખર બેના.

ઈયો માંડવી ગા ુમ છા 12 વા યા પ યા.13

ુનકા ગમી14 રયા મા લૈ ખર બેના. (2)

આપો ક ુ યા ગામોમ દલે વા યા પોયયા

164

શ દાથ :

1. ક ુ યા – કંબો ડયા 8. ઈયો - પેલા

2. ગામોમે – ગામમા ં 9. ુનકા - તને

3. દલે વા યા – દલવાળ 10. રયા - ર ુ ં

4. પોયયા – છોકર ઓ 11. અવે યા - હવેલી

5. ઈકા – એમને 12. છા - ઘાસ

6. છોળ – છોડ 13. પ યા - ંપડ ઓ

7. હો – જઈશ 14. ગમી – ગમ ુ ં

હાત1 ચોપળ 2 ડ ડયાપાળ3 લીખન4 ,ુ5

દો તી કર લૈ ખર બેના. (2)

દો તે વગર ર તે કડાન6 ઉભી રહો,7

દો તી કર લૈ ખર બેના. (2)

દો તે વગર ર તે હનાન ઉભી રહો,

દો તી કર લૈ ખર બેના. (2)

હાત ચોપળ ડ ડયાપાળ લીખન ,ુ

દો તી કર લૈ ખર બેના.

શ દાથ :

1. હાત – હાથ 5. ુ - જઈ ુ ં

2. ચોપળ – ુ તક 6. કકાન - કોને

3. ડ ડયાપાળ – ડ ડયાપાડા (શહર) 7. રહો - રહ શ

4. લીખન – લખવા

ખેત ખેત સબાય કોયામ1 ટપ વાગય,

કતો હારો2 લવાળ ગામ છોળના મનના વેતો.3

નેતરંગે4 ુજર ટો કજ દો તાર મીલો5 આવય,6

કતો7 હારો દો તી પયરો છોડના મનના વેતો.

165

શ દાથ :

1. કોયામ – ઘરમા ં 5. મીલો - મળવા

2. હારો – સરસ, ુ ંદર 6. આવય – આવે છે

3. વેતો – થ ુ ં 7. કતો - કટલો

4. નેતરંગે – ને ંગ (શહર)

ફયા1 ુન2 ડ ડયાપાળા કવળ 3 બળ ટસન4 વ બેની.

ફર આવીન આરામ ુરશી પર ગોઠાર5 બેની વ.

ફયા ુન નેતરંગે સેરામ6 બળ ટસન વ બેની.

ફર આવીન7 આરામ ુરશી પર ગોઠાર બેની વ.

શ દાથ :

1. ફયા – ફરવા 5. ગોઠાર – વાત કર ુ ં

2. ુન – જઈ ુ ં 6. સેરામ - શહર

3. કવળ – કવડ (શહર) 7. આવીન - આવીને

4. ટસન – બસ ટશન

પરણનાર ક યા તેની સહા યાયી સાહલીને છોડ ને જઈ રહ છે. પરં ુ હવે પછ ર તા ઉપર

તે કોની રાહ જોશે ? સખી આપણે ને ંગ ડ ડયાપાડા વા મોટા શહરમાં ફરવા જઈ ુ.ં કબો ડયા

ગામની બધી સખીઓ સરળ અને ેમાળ છે. એટ ું જ નહ , ક યાના ગામમાં દશ-દશ માળની

હવેલીઓ છે એ છોડ ને પડામાં રહનાર કપટ માણસોની દો તી તે શા માટ કર આવી દદભર

ફ રયાદ સાથે સાહલીઓ અતીતના સં મરણો તા ૃશ કર છે.

લ નની ુશી હોય ક પછ વેદનાને લીધે, નવોઢા ઘરમાં આમતેમ ટાફરા કર છે, ઘરની

બહાર બની રહલ ઘટનાઓ તરફ તે બે યાન હોય છે. માટ એ ું યાન આકષવા માટ નીચે ુ ં ગીત

ગવાય છે.

કોમેબાર1 ફયા બેના ર તે નજર ટાકો,2

મેરાલો મામો આવે બેની લૈ ખર બેના.

મેરાલો મામો આવે બેના પલંગ વાલી લેજો,

ગોદળો3 લાખી4 લેજો બેના લૈ ખર બેના.

166

કોમેબાર ફયા બેના ર તે નજર ટાકો,

મેરાલો મામો આવે બેના લૈ ખર બેના.

શ દાથ :

1. કોમેબાર – ઘરમાં અને બહાર 3. ગોદળો - ર ઈ

2. ટાકો – નજર નાખવી 4. લાખી – નાખી, પાથર ુ ં

લાડકા મામા આવી ર ા ં છે તેથી એમના માટ બેઠક યવ થા કરવા સખીઓ પરણનાર

સાહલીને કહ છે.

પોતાના ગામની સ ૃ કવી છે, એની ણ સાસર પ ના સ યોને થાય એવા ઉ ેશથી

ગીત ગાનાર ીઓ નીચે ુ ં ગીત ગાય છે.

લાહા1 વાળ 2 બેના લાહા વાળ ,

આપો ક ુ યા ગામોમ લાહા વાળ . (2)

ને તોળા ુ રન તાન ગજર ુથા ુ,

ઈય રન ત સાલાન ગજર ુથા .ુ (2)

કલાહા3 વાળ બેના કલાહા વાળ .

આપો ક ુ યા ગામોમ કલાહા વાળ . (2)

કલે તોળા ુ રસીલાન કલે તોળા ું,

ઈય રસીલા સાલીન કલે તોળા ુ.ં

ચકાહા4 વાળ બેના ચકાહા વાળ ,

આપો ક ુ યા ગામોમ ચકાહા વાળ .

ચક તોળા ુ શરદ ન ચક તોળા ું,

ઈય શારદ સાલીન ચક તોળા .ુ

શ દાથ :

1. લાહા – લોની 4. કલાહા - કળાની

2. વાળ – વાડ 5. ચકાહા - ચી ુની

3. ને – લો

આ ઉપરનાં ગીતો ઉપરાંત ઘણાંબધાં ગીતો આ સંગે ગવાતાં સા ંભળવા મળે છે. મ ક :

167

કારબન1 બી2 લઈ લૈ ચોપળ બી લઈ લ,ૈ

ટબલ વાલી લેખા3 બોહ 4 જોરા5 ભાયા.

ુજરાત બી ખો યો મહારા ટ બી ખો યો,

તો સરખો6 જોળો નઈ મી યો નીરા ભાયા.

કારબન બી લઈ લૈ ચોપળ બી લઈ લ.ૈ

શ દાથ :

1. કારબન – બોલપેન 4. બોહ - બેસી

2. બી – પણ 5. જોરા -

3. લેખા – લખવા 6. સરખો – સર ુ ં

ર તા પે1 મોગરો, મોગરા તોલે2 ચ ી વા બેના,

લૈ ખર બેના.

તીયો3 ચઠયો મ ા ંક લેખનો4 આતો5 વા બેના,

લૈ ખર બેના.

તીયો ચઠયો મ લગન લેખનો આતો વા બેના,

લૈ ખર બેના.

ર તા પે મોગરો, મોગરા તોલે ચ ી વા બેના,

લૈ ખર બેના.

શ દાથ :

1. ર તા પે – ર તા ઉપર 4. લેખનો - લખે ુ ં

2. તોલે – નીચ ે 5. આતો - હ ુ ં

3. તીયો – તેમા ં

આમ, મંડપના દવસે આ ુજબના બેઠ કયાં ગીતો ગવાય છે. આ ગીતો શાં િત ૂ વક બેસીને

ગવાતાં હોવાને લીધે બેઠ કયાં ગીતો તર ક ઓળખાય છે.

4.1.7 મામેરાનાં ગીત :

લ નના અથવા મંડપના દને મોસાળપ તરફથી મામા-મામી ભાણેજ ુ ં મામે ુ ં લઈને

બેનના ઘર આવે છે. વસાવા સ ુદાય આ િવિધને ‘મોહા ુ ભર ું’ એમ કહ છે. મોસાળપ તરફથી

168

વર-ક યા માટ ચીજવ ુઓ લવાતી હોવાથી આ રસમને આ લોક મોસા ં ભર ું એમ કહ છે. આ

િન નંદ સમાજ ારથી આ િવિધ આ મસાત કરતો આ યો છે એનો કોઈ ઈિતહાસ મને

સંશોધનકાય દર યાન સાંપડ ો નથી. ક ુ વા માં પહ ચેલા માણસો સાથે સંપક સાધતાં

ણવા મ ું ક આ ર મ છે લા ીસ-ચાલીસ વષની ઉપજ છે. એમની આ મૌ ખક વાતને આપણે

મા ય રાખી વીકારવી પડ એમ છે. કારણ ક આ ગે કોઈ લે ખત ુરાવો આપણી પાસે ઉપલ ધ

નથી. સં ૃત સમાજના સંપકને લીધે આ િવિધ અ ત વમાં આવી હશે એમ કદાચ કહ શકાય.

અ ય સમાજમાં મામેરાના િનયમો હોય છે એવા આ સમાજમાં નથી. પરં ુ યથાશ ત બને તે

ર તે મામે ુ ં આ મોસા ં કરવાનો રવાજ છે. મામા-મામી પરણનાર ભાણેજ માટ તેમજ બેન-બનેવી

તથા બનેવીના ુ ુ ંબીજનો માટ કપડાં લાવે છે. પરણનાર જો દ કર હોય તો તાંબા-િપ ળ ું બે ુ ં

તેમજ ભેટ આપવા સોના-ચાંદ ની જણસ ઉપરાંત મ મી ુ ં કરાવવા માટ પતાસા લઈને આવે છે.

વર-ક યાની માતા મોસા ં લઈને આવનાર ભાઈ ુ ં ઉમંગભેર િતલક કર લહાર પહરાવી વાગત

કર છે. ભાઈ ઢોલ-શરણાઈ સાથે વાજતે-ગાજતે મામે ુ ં લઈને આવે છે. તેથી િપયરપ તરફથી

આવેલા મોસાળામાં ુ ં ? ુ ં ? આ ું છે, કોના કોના માટ કઈ કઈ વ ુ છે ? એ જોવાનો ઉ સાહ

મંડપમાં ઉપ થત સૌ કોઈમાં હોય છે. ખાસ કર ને ીપ ે મોસાળા ગે જ ાસા વ ુ જોવા મળે

છે. મંડપ નીચે મામા-મામી સગાસંબ ંધીને મોસાળામાં લાવેલ વ ુઓ આપીને મામે ુ ં ભર છે. એ

વેળાએ આ ુબા ુ ઊભેલી ીઓ ગીતોનો દોર ચા ુ કર છે. નીચે ુજબ છે :

મોસાળામાં ુ ં ુ ં આ ું,

ચાલો જોવા જઈએ ર. (2)

રિવભાઈની વ ટ આવી,

ચાલો જોવા જઈએ ર. (2)

મોસાળામાં ુ ં ુ ં આ ું......

સતીષભાઈનો દોરો આ યો,

ચાલો જોવા જઈએ ર.

મોસાળામાં ુ ં ુ ં આ ું......

ધી ભાઈની વ ટ આવી,

ચાલો જોવા જઈએ ર. (2)

169

મોસાળામાં ુ ં ુ ં આ ું,

ચાલો જોવા જઈએ ર.

* * *

ઝીલો1 ઝીલો ર સતીષભાઈ મોસાળા તમારા ર. (2)

સગા મામા લા યા મોસાળા તમારા ર. (2)

તાપ મામા લા યા મોસાળા તમારા ર. (2)

ઝીલો ઝીલો ર સતીષભાઈ મોસાળા તમારા ર. (2)

લીલો ને પીલો મોસાળા તમારા ર. (2)

ર પકા મામી લાવી મોસાળા તમારા ર. (2)

ઝીલો ઝીલો ર સતીષભાઈ મોસાળા તમારા ર. (2)

થાળ માં ઝલક મોસાળા તમારા ર.

સગી મામી લાવી મોસાળા તમારા ર. (2)

ઝીલો ઝીલો ર સતીષભાઈ મોસાળા તમારા ર. (2)

ઝીલો ઝીલો સતીષભાઈ મોસાળા તમારા ર. (2)

શ દાથ : 1. ઝીલો – પકડો

ૂર રહતા મામા-મામી અ યંત ઉમંગથી ભાણેજ માટ મોસા લઈ આ યા હોય છે. તેથી

તેમનો આદર-સ કાર કર મોસા ં વીકારવા ગે ુ ં ૂ ચન પણ આ ગીતોમાં કરવામાં આ ું છે.

ર ા તો ૂરથી આવે ર,

બેન મારા માગે મોસાળા. (2)

મામા મોસાળા લાવે ર,

બેન મારા માગે મોસાળા. (2)

ર ા તો ુ રથી આવે......

મામી મોસાળા લાવે ર,

બેન મારા માગે મોસાળા. (2)

ર ા તો ુ રથી આવે ર,

બેન મારા માગે મોસાળા. (2)

170

ૂ બ ૂર રહતા મામા-મામી ઉમંગથી મોસા ં લઈને આ યા છે ને સ માનથી લેવા ુ ં

ૂચન ગીતમાં કરવામાં આવે છે. અહ થમ ગીતમાં મોસાળામાં કઈ કઈ વ ુઓ મામા લઈને

આ યા છે, એનો ઉ લેખ છે. મામા-મામી વરરા એવા ભાણેજ માટ વ ટ લઈને આ યા હોય છે,

યાર બી ભાણેજ માટ ગળાનો દોરો લઈને આ યા હોય છે. આમ મામા ુ ં મોસા ં ુ ં તે ુ ં નથી

હો ુ.ં અહ મોસાળામાં આવેલાં કપડાં, બે ુ ,ં ઈતર શણગારનો ઉ લેખ નથી. સામા યતઃ મામા

પોતાની વી આિથક થિત હોય એ ું મોસા ં લઈને આવે છે. સાં ત સમયમાં આ સ ુદાય

પ ર મી વનને પ રણામે આિથક ર તે મજ ૂત બ યા છે, થી ઘણીવાર મામા મોસાળામાં કબાટ,

પલંગ, ુ રશી, રસોડાની ચીજવ ુઓ, ઇ યા દ પણ લઈને આવે છે. અથા ્ વતમાનમાં મામા-

મામીની મર ુજબ ુ ંમોસા ં થ ું જોવા મળે છે.

બી નંબરના ગીતમાં મામાના મોસાળાને ઉમંગથી વીકારવાની વાત થઈ છે. ૂ પ ુ ં અને

થાળ માં િપયાના સ વટથી ૂ કલી વ ુઓ શોભી રહ છે. એટ ું જ નહ , લીલા, પીળા રંગના

કપડાં પણ શોભી ર ા ં છે. અહ કયાં મામા-મામી મોસા ં લઈને આ યા છે એમના નામનો ઉ લેખ

કર ને ગીતો ગવાય છે. અહ ગીત ગાનાર ીઓ પરણનારના તમામ સંબ ંધીઓને નામ જોગ

ઓળખતા હોય છે. કારણ ક આ સ ુદાય એકબી ના સંપકમાં રહવાય એ ર તે વસવાટ કરતા હોય

છે અને કદાચ ૂર વ યા હોય તો પણ વારતહવાર મળવા ુ ં બન ું હોવાથી બધાં એકબી થી

પ ર ચત હોય છે. મામા-મામી મોસા ં લઈને આ યા છે માટ રા ુશીથી એને વીકારો એ ું

િવનંતી ગીત ગવાય છે. પરં ુ યાર મામે ુ ં નોહ ું આ ું યાર વર-વ ૂ એની આ ુરતાથી રાહ

જોઈ ર ા ં હોય છે. એનો ઉ લેખ ‘ર ા તો ૂરથી આવે ર, બેન મારા માગે મોસાળા’ આ ગીતમાં

મળે છે. આ સમાજ ુસાફર માં મોટાભાગે પ-ર ા વા વાહનનો ઉપયોગ કરતાં હોવાથી એમના

ગીતોમાં પણ વાહનોનો ઉ લેખ થયો હોય છે. વતમાન સમયમાં લ ન સંગોએ થતાં મોસાળા ુ ં

ખાસ મહ વ હોય છે. જો મામા-મામી મોસા ં લઈને ન આવે તો એ ુ ુ ંબ ની ુ-ંહલ ુ ં ુ ુ ંબ તર ક

ગણના થાય. માટ વર-ક યાની માતા મનોમન ઈ છતી હોય છે ક ભાઈ-ભાભી ના ુ-ંમો ુ ં ુ ં તે ુ ં

પણ મામે ુ ં લઈને આવે. તેથી જ તો મોસાળામાં ુ ં લા યા એના કરતાં મામા-મામી મોસા ં લઈને

આવે એ વાતની ુશી ક યા અને ક યાની માતાના ચહરા ઉપર છલક ઉઠતી જોવા મળે છે. બહન,

ભાઈના મોસાળાને ઉ સાહથી વીકાર ને આનંદ અ ુભવે છે. મામા-મામી મના માટ વ ુ

લા યા હોય તે આપીને મામે ુ ં ૂ ુ ં કર છે. મામેરામાં મોટાભાગે સંબ ંધીઓ માટ કપડાં જ લઈ

171

આવવાનો રવાજ હોય છે. મામેરાની િવિધ સંપ થયા પછ મોસાળામાં આવેલ સૌને જમાડ ને

િવદાય આપવામાં આવે છે. રાજપીપલા િવ તારમાં તો મામા પોતાના ગામથી ય તઓને લઈને

મામે ુ ં ભરવા ય છે. આથી ઘણીવાર મામેરામાં બસો- ણસો માણસો જોડાય છે. બહન ું સૌથી

પહ ું સંતાન પરણ ું હોય યાર તો ભાઈ મામે ુ ં અવ ય લાવે છે. યાર મામે ુ ં ભરવા વી સંપત

ન હોય યાર ભાઈ પોતાની યથાશ ત માણે બને તે ભેટ લઈને આવે છે. મોસાળાની િવિધ

ભલે સં ૃત સમાજના સંપકને લીધે આ સમાજમાં અ ત વમાં આવી હોય પરં ુ આ સમાજ આ

િવિધને પોતાની આગવી ૂઝ-સમજથી કર છે. આ ર ત-રસમ જ અ ય સમાજથી આ સ ુદાયને

અલગ પાડ છે. મોસા ળયા ગીતો ગાતા,ં ઢોલ શરણાઈના તાલે મતાં મા ંડવે આવે છે યાર બહન

મોસાળાની વ ુઓ તેમજ ભાઈ ુ ં ૂ જન કર છે એ સમય ું વાતાવરણ અ ુત હોય છે. આ પળ જ

એમની આગવી ઓળખ અને િવશેષતા છે એમ કહ શકાય.

4.1.8 વર-ક યાની નાનિવિધ સમયે ગવાતાં ગીત :

વસાવા સ ુદાયનાં લ ન સંગની એકપણ એવી ર ત-રસમ નથી ક યાં ગીતો ગવાતાં ન

હોય. આ સ ુદાયે યેક સંગને મન ૂ ક ને મા યો છે, અને ઉજ યો છે. પ રણામ વ પે જ,

આપણને એમની દરક દરક સંગ-િવિધનાં ગીતો સાંપડ ા ં છે. લ ન સંગે વર-ક યા ુ ં કરાવવામાં

આવ ું નાન પણ વસાવા સમાજનો અગ યનો સંગ-િવિધ ગણાય છે. ડાંગના આ દવાસો તો

નવર (ક યા) નવરો (વર)ને પીઠ લગાડતાં પહલા ‘ ુળ ’ (પિવ નાન) શાહ નાન કરાવી

પિવ કર છે. આ નાન ગાયના પિવ થળ ગભાણમાં કરાવવામાં આવે છે. રાઠવા આ દવાસીઓ

પણ વર-ક યાને લ ન માટ િવિવધ ુગ ંધી પદાથ વડ નાન કરાવી તૈયાર કર છે. આમ નાનની

િવિધ તો દરક આ દવાસી સ ુદાયમાં હોય છે, પરં ુ ા ંક વર-ક યા પોતે નાન કર , તે જ

તૈયાર થાય છે. યાર વસાવા આ દવાસીઓ આ રસમને સ ૂ હમાં ઉજવે છે. આ દ િત વસાવા લોક

વરરા ની ન જવાની હોય તેના બે કલાક પહલાં વરને નાન કરાવે છે. વરની ભાભી દહ વડ

નાન કરાવે છે. આજથી થોડા વષ પહલાં તો વરરા ને મંડપ નીચે જ બાજટ ઉપર બેસાડ ને

નાન કરાવવાનો રવાજ હતો. પરં ુ વતમાનમાં અહ પ રવતન આવે ું જોવા મળે છે. વરરા ને

આવતી શરમ-સંકોચને પ રણામે તેને હાલમાં બાથ મમાં નાન કરાવવામાં આવે છે. ભાભી નાન

કરાવી વરને ગણેશ થાપનાની જ યાએ તેડ જઈ તૈયાર કર છે. યાર નાન મંડપ નીચે કરાવા ું

યાર વરરા ને તૈયાર પણ મંડપ નીચે જ કરાવવામાં આવતો હતો. આમ, આ ર તે તૈયાર થયા

172

પછ વરરા ન લઈને ક યાના ગામના પાદર આવી પહ ચે છે અને યાર ઉતારો અપાયા

યારબાદ ક યાને નાન કરાવવામાં આવે છે. આ બ ે સંગે ીઓ નાન કરાવવાનાં ગીતો ગાય

છે. મ ક:

નાવણ1 કર વ બેની,

નાવણ કર બગીચા મે. (2)

પાણી લાવય2 વ સંગીતા સાલી,

પાણી લાવય બગીચા મ. (2)

પાણી રળય3 વ હના ભાભી,

પાણી લાવય બગીચા મ. (2)

નાવણ કર વ બેની,

નાવણ કર બગીચા મ. (2)

નાવણ કર વ બેની,

પાણી રળય વ મેરાલી4 ભાભી,

પાણી રળય બગીચા મ. (2)

નાવણ કર ર સોરા,

નાવણ કર કોતેળા મ. (2)

પાણી લાવય ર સોરા,

પાણી લાવય મેરાલી ભંગળ. (2)

નાવણ કર વ બેની,

નાવણ કર બગીચા મ.

શ દાથ :

1. નાવણ – નાન 3. રળય - રડ ુ ં

2. લાવય – લાવે 4. મેરાલી – પોતાની

ુન1 ગમતો સા ળયો2 લાવ બેની,

ુન ગમતો સા ળયો લાવ વ.

ુન ગમતો સા ળયો પેર3 વ બેની

173

ુન ગમતો સા ળયો પેર વ.

વદયતી4 રંગીતા કળે5 બાંદ વ બેની

ુન ગમતો સા ળયો લાવ વ.

ુન ગમતો કબજો લાવ બેની.

ુન ગમતો કબજો લાવ વ.

વદયતી હના કળે બાંદવ તેની.

વદયતી હના કળે બાંદવ.

ુન ગમતો સ ણયો6 લાવ બેની.

ુન ગમતો સ ણયો લાવ વ.

વદયતી સ યા કળે બાંદવ બેની.

વદયતી સ યા કળે બાંદવ.

ુન ગમતો સા ળયો લાવ વ બેની.

ુન ગમતો સા ળયો લાલ.

શ દાથ :

1. ુન-તને 4. વદયતી – વધે તે, વધ

2. સા ળયો – સાડ 5. કળે - કમર

3. પેર – પહર, પહર ુ ં 6. સ ણયો – ચ ણયો

આ ગીત ઘણી જ યાએ ‘ઓ’ યયને બદલે ‘આ’ યય વાપર ને પણ ગવા ું સ ંભળાય

છે. યાર ઘણી ગીત ગાનાર ‘બેની’ શ દને બદલે ‘બેના’ શ દ વાપર ને પણ ગીત ગાય છે.

વાલીઆ તા ુકાના મ યના ગામડાઓમાં આવો ફરફાર થતો જોવા મળે છે. આ ભેદ સાવિ ક નથી

પરં ુ બોલી ભેદને કારણે અ ુભવાય છે.

લીલી હાળ 1 લઈ લૈ ઉભી રવ2 બેની,

ખાડ3 યા4 5ુ વ બેની. (2)

હના દો તાર આવય6 મનબી7 વહાલી લાગય,8

હાતી9 હાદ ત10 ને 1ુ1 વ બેની. (2)

લીલી હાળ લઈ લૈ ઉભી રવ બેની.....

174

સંગીતા દો તાર આવય મનબી વહાલી12 લાગય,

હાતી હાદ ત ને ુ વ બેની. (2)

ખાડ યા ુન વ બેની.

લીલી હાળ લઈ લૈ ઉભી રવ બેની.....

નયના દો તાર આવય મનબી હાલી લાગય

હાતી હાદ ત ને ુ વ બેની. (2)

ખાડ યા ુન વ બેની.

લીલી હાળ લઈ લૈ ઉભી રવ બેની...

શ દાથ :

1. હાળ – સાડ 7. મનબી – મને પણ

2. રવ – રહ 8. લાગય - લાગે

3. ખાડ – નદ એ 9. હાતી - સાથે

4. ઉ યા – નાહવા, નાન 10. હાદ ત – બોલાવી, બોલાવ ુ ં

5. ુ – જઈ ુ,ં ુ ં 11. ને ુ - લઈ ુ ં

6. આવય – આવે 12. વહાલી – હાલી, હા ુ ં

બ ે પ ે યાર નાનની િવિધ થાય છે. યાર બ ે પ ની ગીત ગાનાર ીઓ પોતાની

વર-ક યા વ છ પાણી અને બગીચા વી ુંદર જ યાએ બેસીને નાવણ કર રહ છે, યાર

સામાપ ે ગ ંદાપાણીએ તેમજ કોતર વી જ યાએ નાન કરાવે છે એ ુજબના ગીતો ગવાય છે.

અહ ક યા પ ની બહનો વરના પ કરતાં પોતાના પ ને ચ ઢયાતો બનાવવાની કોિશશ કરતી

િનહાળવા મળે છે. એમની નજરમા ં વ છ પાણી અને ુંદર જ યામાં થતી નાનિવિધને શાહ નાન

કહવામાં આવે છે. આ કાર લ ન ું શાહ નાન કયા, પછ ક યાએ કયા વ ાલંકારનો શણગાર

કરવો, એની ક યાને ટછાટ હોતી નથી. તેથી ક યાપ સાસ રયા પ ના વ ાલંકારનો ણે ક

િવરોધ હોય એ ર તે બહનો ‘ ુન ગમતો સા ળયો લાવ બેની’ એ ગીત ગાતી હોય એમ જણાય છે.

તો વળ આ ઘડ એ સાહલીઓ નદ ના ુ ત નાનને યાદ કર ને સખીને યાં નાન માટ જઈ ું

એમ કહ છે. આમ, આ ઘડ એ સખીઓ ૂના સં મરણો યાદ કર છે.

175

4.1.9 વરરા પરણવા ય યાર ગવાતાં ગીત :

વરરા ને પરણવા જવાનો નૈયાઓમાં અિતરક ઉ સાહ હોવાથી તો વરરા કરતાં પહલાં

તૈયાર થઈ ગયા છે. આ તબ ે વરને આપમેળે નાન કરવા ુ ં હો ુ ં નથી. આથી એણે ભાભીની

અવ ય રાહ જોવી જ પડ છે. વરરા ુ ં શાનદાર શાહ નાન ૂણ થયા પછ જ એને તૈયાર

કરવામાં આવે છે. માટ નમાં જવા અધીરા થયેલા નૈયા તો આ ુળ યા ુળ થઈ ય છે.

આજથી ઘણાં વષ પહલાં યાર વાહન યવહારની સગવડ ન હતી યાર બળદગાડામાં ન જતી.

વરરા ના શણગારલા ગાડાની પાછળ ગામના તમામ ગાડા ંઓની હારમાળ રચાતી. ગાડાંઓમાં

મોટાભાગે ીઓ તેમજ બાળકોને જ બેસાડવામાં આવતા.ં યાર ુ ુષો સ ૂ હમાં પગે ચાલીને

નમાં જતા.ં વેવાઈ ુ ં ગામ ૂર હોય તો નૈયાઓ માટ એક ટાણા ુ ં ભોજન પણ સાથે લઈ

લેવામાં આવ ું. વતમાનમાં વાહનની ુ િવધા વધવાને પ રણામે વરરા માટ પ તેમજ નૈયા

માટ ક ક ટ પાની સગવડ કર ને ન લઈ જવામાં આવે છે. નમાં જવા માટ સ -ધ ને

આવેલી બહનો વરરા તેમજ તેના િપતાને ઉતાવળ કરવા ૂચવે છે અને આમ મો ુ ં કમ થઈ ર ું

છે એ ણવા બહનો ય ન કર છે. જો ક વરરા તો જવા માટ તૈયાર જ થઈ ગયા હોય છે. પરં ુ

તેના ુ ુ ંબીજનોના કારણે મો ુ ં થઈ ર ું છે એવો ુ ર વરરા તરફથી મળતો જોવા મળે છે.

કમ ર રા ના ુ ંવર કટલી વાર ર.

માર નથી વાર મારા ભાયાની વાર ર.

કમ ર રા ના ુ ંવર કટલી વાર ર.

માર નથી વાર માર માળ ની વાર ર.

કમ ર રા ના ુ ંવર કટલી વાર ર.

માર નથી વાર માર બાપાની વાર ર.

કમ ર રા ના ુ ંવર કટલી વાર ર.

માર નથી વાર માર બેનોની વાર ર.

કમ ર રા ના ુ ંવર કટલી વાર ર.

માર નથી વાર માર ભાભીની વાર ર.

કમ ર રા ના ુ ંવર કટલી વાર ર.

માર નથી વાર મારા મામીની વાર ર.

176

કમ ર રા ના ુ ંવર કટલી વાર ર.

માર નથી વાર માર કાક ની વાર ર.

કમ ર રા ના ુ ંવર કટલી વાર ર.

નૈયા બહનો વરરા ને ઉતાવળ કરવા ુ ં કહ છે, પરં ુ લ ન સંગ જ એવો હોય છે ક

ુ ુ ંબના તમામ સ યોને સાથે રાખીને સંગને પાર પાડવો પડ છે. માટ પોતાને વાર નથી પરં ુ

મામી, કાક અને બહનોની રાહ જોવાઈ રહ છે એમ કહ છે. પરં ુ વરરા ના આવા ઉ રથી

નૈયા બહનો સં ુ ટ નથી થતી. તેઓની ધીરજ ૂ ટ ગઈ છે. તેથી ઉતાવળ કરવા સંદભ બી ુ ં

ગીત ગાવા માંડ છે :

ઉતાવળ કરો ર ઝવેર ભાય,

આપણે 1ુ સે વેગર2 ગામ.

આપણને ુટસે ુબ ળયા લોક,3

ઉતાવળ કરો ર ઝવેર ભાય,

આપણે ુ સે વેગર ગામ,

આપણને ુટસે ડોગયા લોક,

આપણે ુ સે વેગર ગામ,

ઉતાવળ કરો ર ઝવેર ભાય,

આપણે ું સે વેગર ગામ.

શ દાથ :

1. ુ – જ ુ ં 3. લોક - લોકો

2. વેગર – વેરાન, ૂર

ઝવેરભાઈ અથા ્ વરરા . ઘણીવખત બહનો ગીતમાં વરરા માટ સામા યતઃ ઝવેરભાઈ

શ દ યો ને પણ ગીતો ગાતી હોય છે. ઉતાવળ કરવા ુ ં કારણ જણાવતાં બહનો કહ છે ક,

આપણે ન લઈને વેરાન ૂરના ગામ જવા ુ ં છે. જો મો ુ ંથશે તો ધારાનો લાભ લઈ ુબળા

અને ડોગયા લોકો આપણને ર તામાં ૂ ંટ લેશે માટ સમયસર વેવાઈના ગામ પહ ચી જવાય તો

સા ુ.ં આ ગીત યાર ન ગાડામાં જતી હતી યાર ગીતની પં તઓ એ પ ર થિતને વ ુ અ ુ ૂળ

હશે એમ કહ શકાય. તેથી એ સમયે ૂ ંટફાટો થતી હશે. આથી તીિત સાં તમાં પણ ગામમાંથી

177

રા ે ન ઉઘલવાની હોય યાં ચોર ૂ ંટફાટનો ડર તો અવ ય રહતો હોય છે. તો યાં પણ આ ગીત

વ ુ સા ુ ૂળ લાગે એ વાભાિવક છે. આ તબ ે અહ ન ધવા વી બાબત એ છે ક આ પણ ન

દવસ અને રા ી એમ બ ે સમયે ય છે. છતાં પણ નૈયા ટુાયાનો એક પણ બનાવ બ યો

સાંભળવા મ યો નથી. આ સમાજની િવશેષત ગણી શકાય.

ન ૂબ ૂર અને ુ ંગર દશમાં જવાની છે માટ બહનો વરરા ને સંબોધીને નીચે ુ ં ગીત

ગાય છે.

એખલો1 કમ કર લળસે2 રા ભાયા.

બાપાન બી સંગાતે3 લેજ4 રા ભાયા.

બાપા આવયત5 લળાય6 ઝીલસે7 રા ભાયા.

એખલો કમ કર લળસે રા ભાયા.

બેનોન બી સંગાતે લેજ રા ભાયા.

બેનો આવયત લળાય ઝીલસે રા ભાયા.

એખલો કમ કર લળસે રા ભાયા.

ભાયોન બી સંગાતે લેજ રા ભાયા

ભાયો આવયત લળાય ઝીલસે રા ભાયા.

એખલો કમ કર લળસે રા ભાયા.

મામાન બી સંગાતે લેજ રા ભાયા.

મામા આવયત લળાય ઝીલસે રા ભાયા.

એખલો કમ કર લળસે રા ભાયા.

કાકાન બી સંગાતે લેજ રા ભાયા.

કાકા આવયત લળાય ઝીલસે રા ભાયા.

એખલો કમ કર લળસે રા ભાયા.

શ દાથ :

1. એખલો – એકલો, એકલવા ુ ં 5. આવયત – આવે તો

2. લળસે – લડ ુ ં 6. લળાય - લડાઈ

3. સંગાતે – સાથે 7. ઝીલસે – પડકારનો સામનો કરવો

4. લેજ – લેજો, લે ુ ં

178

ુત ગીતમા ંવરરા ણે ક ુ ના મેદાને જતો હોય, એમ િપતા, બહન, મામા અને

કાકાને સાથે લઈ જવા ુ ં ૂચન નૈયા કરતા હોય તેમ લાગે છે. લ ન સંગની િવિધને યથાથ

ર તે સમજનાર આ નૈયા બહનોની વાત સાચી લાગે છે. વન પી ુ મા ં વેવાઈના ઘરથી

િવના િવ ને ક યાને લઈ આવવાની આ વાત વી તેવી ક નાની- ૂ ની નથી. અને કદાચ એટલા

માટ જ વરરા પોતાની સાતે કટાર અથવા તલવાર લઈને પરણવા જતા હોય છે. લ ન વી

અિત પિવ િવિધમાં કટાર સાથે રાખવી એ શા ોની ૃ ટએ અસલ સમજ ુદ હશે ક ુ ‘એખલો

કમ કર લડશે રા ભાયા’ ગીત સાંભ યા પછ ુ ના મેદાને શ -શરં મ સાથે જઈ િવજયપતાકા

લહરાવી પાછા ફરવાનો સંદભ અ ે ઉ ચત લાગે છે. કદાચ ગીત ગાનાર બહનોના મન ઉપર

રામાયણ-મહાભારતના ુ ુ ં ૃ ય રમ ું હશે. યાં મ ધમરા ુ િધ ઠર સાથે ૃ ણ અને પાંચ

ભાઈઓ હતા. રા રામ સાથે ભાઈ લ મણ અને ચાર પવન ુ હ ુમાન હતા એમના સાથ-

સંગાથને લીધે જ ધમ ુ ુ િધ ઠર અને ીરામ તી શ ા. અહ પણ વરરા ને બધાને સાથે

લઈ જવા ુ ં કહવા ું છે. કારણ ક લ ન સંગની િવિધમાં કોઈક બાબતે ુ કલી ઊભી થાય તો

જદગીનો અ ુભવ લઈ ૂ કલા એવા એ વડ લોના અ ુભવની કમતી ચાવી પડ સમ યામાંથી

ર તો કાઢશે. તેથી આવી પડ એ સમ યામાંથી માગ કાઢવા ુ ં સરળ થઈ પડ. એમને સાથે લઈ

જવાનો આ હ ગીતમાં થયો છે. આવી ભોળ , અિશ ત બહનોના ુખમાંથી ગવા ું આ ગીત

વરરા માટ આ તબ ે ૂ બ સાથક લાગે છે.

નૈયાઓની યા ુળતાનો તે ત આવે છે. વરરા બનીઠનીને માતા-િપતા,

ૂળદવતાને પગે લાગી મોટરગાડ માં બેસી ય છે. એ વેળાએ વરરા ની માતા મોટરગાડ ુ ં

ૂ જન કર સારા ુકન કરાવે છે. યારબાદ વાજતેગાજતે ન ક યાના ગામ તરફ રવાના થાય છે.

4.1.10 ન ર તામાં હોય યાર ગવાતાં ગીત :

વરરા ની ગાડ આગળ અને તેની પાછળ નૈયાઓનો ટ પો ક ક હોય એ ર તે ન

હારબંધ મહાલે છે. અ ય સમાજની મ ન બસ વા આરામદાયક વાહનમાં જતી નથી. પરં ુ

વરરા ને આિથક બોજ ઓછો પડ, એ માણે સાધનોની યવ થા કરવામાં આવે છે. આ તબ ે

સગવડતા ખાતર ભાઈઓ તેમજ બહનો માટ અલગ-અલગ વાહનની સગવડ કરવામાં આવે છે.

ન વરરા ના ઘરથી નીકળે યાંથી લઈને ન ઉતાર પહ ચે યાં ુધી ગીતો ગવાતાં જ રહ છે.

ક યાના ગામનો ર તો. ુ ંગર અને જ ં ગલમાંથી પસાર થતો હોવાથી તેમજ વેવાઈ ુ ં ગામ ૂબ ૂર

179

છે તથા ક યા વરરા ના ુળ કરતાં નીચા ુળની છે. માટ એ વરરા ના ુ ુ ંબની સોભામાં

અ ભ ૃ કરશે નહ. વરરા ુ ં ુ ુ ંબ તો રમણીય િવ તાર ુ ં રહવાસી છે. એ તો ચા ુળના અને

ુખી સંપ છે, માટ આ ક યા એમને ગમશે નહ , એવા હસી-મ ક ર ૂ કરતાં ગીતો ર તામાં

ગવાતાં હોય છે.

જ ં ગલ સય1 ઝાળ 2 ભાયા વાટ3 સય લંબાતી4.

અય5 ડોગયા6 પયર ભાયા આપનની7 શોબય8 ર.

જ ં ગલ સય ઝાળ ભાયા વાટ સય લંબાતી

અય પીનમા9 પયર ભાયા આપનની શોબય ર.

જ ં ગલ સય ઝાળ ભાયા વાટ સય લંબાતી.

ઈ10 તુારા ગામ ભાયા આપનની શોબય ર.

જ ં ગલ સય ઝાળ ભાયા વાટ સય લંબાતી.

અય સીમટા11 પયર ભાયા12 આપનની શોબય ર.

જ ં ગલ સય ઝાળ ભાયા વાટ સય લંબાતી.

શ દાથ :

1. સય – છે 7. આપન - આપણને

2. ઝાળ – ઝાડ 8. શોબય - શોભ ે

3. વાટ – ર તો 9. પીનમા - ગર બ

4. લંબાતી – લાં ,ુ લાંબી 10. ઈ - એ

5. અય – એ 11. સીમટા – િવચરતી િતના લોકો

6. ડોગયા – ુ ંગરમાં વસનાર 12. ભાયા – વરરા

વરરા ની ગાડ ઝડપથી ક યાના ગામ તરફ દોડ રહ છે. આથી વેવાઈને વરરા માટ

યવ તા કરવા ુ ં ૂચન અપા ું નીચે ુ ં ગીત ગવાય છે.

વેવાણ સળકના1 ખાડા ુરાવજો ર.

તમારો લાડકડો જમાય આવસે ર.

વેવાણ સળકના ખાડા ુરાવજો ર.

વેવાણ આગળ ૂ ર યો2 મંગાવજો ર.

180

તમારો લાડકડો જમાય આવસે ર.

વેવાણ સળકના ખાડા ુરાવજો ર.

વેવાય ભોજનની સગવળ કરજો ર.

તમારો લાડકડો જમાય આવસે ર.

વેવાણ સળકના ખાડા ુરાવજો ર.

વેવાણ આગળ પાણીની સગવળ કરજો ર (2)

તમારો લાકડકો જમાય આવસે ર

વેવાણ સળકના ખાડા ુરાવજો ર.

તમારો લાડકડો જમાય આવસે ર.

શ દાથ :

1. સળકના – સડકના 2. ૂ ર યો - ુ રશી

વેવાઈ, વેવાણનો લાડકડો જમાઈ ન સાથે પધાર ર ો છે. આથી વરરા ને ગાડ ને

તકલીફ ન પડ માટ ર તા ઉપરના ખાડા ૂ રાવવા ુ ં તેમજ એને બેસવા માટ ુરશી તથા પીવા

માટ પાણી, ખાવા માટ ભોજનની સગવડ કરવાની વાત થઈ છે. આ સંબ ંધ વેવાઈ-વેવાણે રા -

ુશીથી વીકાય છે. તેથી વરરા માટ ગમા-અણગમાનો ઉ ભવતો નથી. અહ વરરા માટ

‘લાડકડો’ િવશેષણ વપરા ું છે. એજ િનદશ કર છે ક સાસર પ ના તમામ સ યોને જમાઈ વહાલો

છે. આથી એના માટ તેઓ ઉમંગ-ઉ સાહથી બધી સગવડ કરશે જ. એવો સૌને િવ ાસ હોય છે. જો

ક વેવાઈ ુ ં ગામ ૂ બ જ ૂર હોવાથી વરરા અને નૈયાઓને યાં પહ ચવામાં ુ કલી પડ છે.

આ તકલીફ ુ ં વણન નીચેના ગીતમાં મળે છે :

આમા1 ભાયાન સાની સાની2 થાક લા યા વ.

મનીષા સાલી કટલેક ુ ર અસય3 વ.

આમા ભાયાન સાની સાની થાક લા યા વ.

હ ના સાલી કટલેક ુ ર અસય વ.

રવા4 રતેમ5 સાની સાની થાક લા યા વ.

આમા ભાયાન સાની સાની થાક લા યા વ.

સંગીતા સાલી કટલેક ુ ર અસય વ.

181

આમા ભાયાન સાની સાની થાક લા યા વ.

શ દાથ :

1. આમા – અમારો, મારો 4. રવા – નમદા (નદ )

2. સાનીસાની – ચાલીચાલી 5. રતેમ - રત

3. અસય – છે

નમદા નદ ના કા ંઠા પર િવકસેલી આ િત પર નમદા નદ નો ભાવ પણ જોવા મળે છે.

નમદા નદ ના દરક વ પને એમણે ન કથી જો ું છે. તેનો કનારો આ લોક માટ આ િવકા ુ ં

સાધન પણ બ યો છે. માટ એમના વંત ઉ સવોમાં આ ત વો અિવભા ય ર તે સંકળાયેલા છે.

વરરા નો થાક બતાવવા માટ રવાના િવશાળપટનો આશરો લેવામાં આ યો છે. સાસર પ ના

સ યો ુ ં નામ અહ ૂરના તર ુ ં તીક બનીને આવે છે. સાસર પ ે વરરા ની રાહ જોવાઈ રહ

છે. પરં ુ નૈયાઓને સાથે લઈને પહ ચવા ુ ં હોવાથી એને પણ પહચવામાં િવલંબ થઈ ય છે.

પ રણામે સાસર પ ના સ યો ુ ંગર ઉપર ચઢ ને વરરા ની રાહ જોઈ ર ા હોય છે. આ કાર ુ ં

અ ુમાન કર ને નીચે ુ ં ગીત ગવાય છે :

ઘોડલો1 ખેલાવતો2 આવય આમા ભાયો.

ક ળયે3 સ ડો4 ખોલીન પાલય5 સોર લોડ . (2)

ઘોડલો ખેલાવતો આવય આમા ભાયો.

ટકર6 સળ સળ 7 પાબય સોર લોડ . (2)

ઘોડલો ખેલાવતો આવય આમા ભાયો.

શ દાથ :

1. ઘોડલો – ઘોડો 5. પાલય - જો ુ ં

2. ખેલાવતો – રમાડતો 6. ટકર – ુ ંગર, ટક રયો

3. ક ળયે – ભ ત 7. સળ સળ – ચઢ ચઢ

4. સ ડો – કા ુ,ં બોકા ુ ં

ક યા પણ ભાિવ પિતદવને જોવા માટ ઉ ુક હોય છે. એ પોતાના ઈ છાને રોક શકતી

નથી અને એ પણ ચાતકની મ ર તા તરફ ટગર-ટગર રાહ જોઈ રહ હોય છે. અહ વરરા

ઘોડાને રમાડતાં રમાડતાં આવી ર ા છે, એવી ક પનાથી રચાયે ું આ લ નગીત નોખી જ આભા

182

ઊભી કર છે. વરરા ને ૂ બ ચાહનાર ક યા તેમજ એના ુ ુબંીજનોનો વરરા ઉપરના િવ ાસ ુ ં

પાર ું કરવા, વરપ ની ુવાન સાહલીઓ વરરા સાથે ફોટો પડાવીને એ ફોટો ક યાને

બતાવવાની વાત કર છે. એ ર તે અહ સાહલીઓ ક યા ુ ં શાર રક અ માનિસક ર તે પાર ું

કરવા ુ ં ન ક ુ હોય છે. એવા સંદભ સાથે ગવા ું ગીત ુઓ:

લાંબી સળક1 પીલી મોટર ફોટા પળા 2ુ ભાયા રા.

ફોટા પળાવીન સોરન દખા 3 ુસક રળા ુ4ં ભાયા રા.

લાંબી સળક પીલી મોટર ફોટા.....

ફોટા પળાવીન મીનાન દખા ુસક રળા ુ ભાયા રા.

લાંબી સળક પીલી મોટર ફોટા.....

લાંબી સળક પીલી મોટર િવ ડયો ઉતા ુ ભાયા રા.

િવ ડયો ઉતાર ન5 મં ુન દખા ુસક રળા ુ ભાયા રા.

લાંબી સળક પીલી મોટર ફોટા.....

લાંબી સળક પીલી મોટર બે ટ વગા ભાયા રા.

બે ટ વગાળન સોરન દખા ુસક રળા ું ભાયા રા.

લાંબી સળક પીલી મોટર ફોટા.....

શ દાથ :

1. સળક – ર તો 4. રળા ુ - રડાવ ુ ં

2. પળા ુ – પડાવ ુ ં 5. ઉતાર ન – સં હ કર ને

3. દખા – બતાવ ુ ં

પોતાનો ભાિવ પિત બી કોઈ ી સાથે ફોટો પડાવે, મોજમ તી કર એ ૃ ય કોઈપણ

પ ની સહન ન કર શક. પરં ુ અહ તો ક યા અને ક યાપ ના સ યોને હરાન કરવાનો મોકો

સાંપડ ો હોય છે. આથી સાહલીઓ આ તકને જવા દવા માગતી હોતી નથી.

આમ, ુસાફર દર યાન અનેક કારનાં ગીતો આપણને સાંભળવા મળે છે. આ સંગે

ખાસ કર ને બહનોને વતં તા મળ રહ છે, તેથી તેઓ મન ૂ ક ને ગીતોનો દોર ચલાવતી હોય છે

અને એ ર તે ગીતો માણતાં માણતાં જોતજોતમાં વેવાઈ ુ ં ગામ આવી ય છે.

183

4.1.11 ન ઉતારો આપતી વખત ગવાતાં ગીતો :

વરરા નૈયા સાથે સસરાના ગામ પહ ચી ગયા છે. પરં ુ ગામર િત ુજબ ન ગામમાં

વેશ કર શકતી નથી. વેવાઈ પ નો મોભી નને ઉતારા ુ ં થાન બતાવે-આપે પછ જ

નૈયાઓ ગાડ માંથી નીચે ઊતર છે. નૈયાઓ વેવાઈના ગામ આવે છે. યાર બહનો વેવાઈપ

પાસે ઉતારો આપવા ગેના ગીતો ગવાય છે.

ઉતારા આપ1 વ ઉતારા આપ,

મા ભાયા િનયાન2 ઉતારા આપ. (2)

મકત3 મેદાન વ મકત મેદાન,

મા ભાયા િનયાન ઉતારા આપ. (2)

ઉતારા આપ વ ઉતારા આપ,

મા ભાયા િનયાન ઉતારા આપ. (2)

તલ4 ન તાપામ5 વ તલ ન તાપામ,

આમી6 આ યા7 વ તલ ન તાપામ.

ઉતારા આપ વ ઉતારા આપ.

મા ભાયા િનયાન ઉતારા આપ. (2)

પીપલા8 છાંયે વ પીપલા છાંયે,

મા ભાયા િનયાન ઉતારા આપ.

ઉતારા આપ વ ઉતારા આપ.

શ દાથ :

1. આપ – આપો 5. તાપામ - તડકામા ં

2. િનયાન – નૈયાઓને 6. આમી - અમે

3. મ ત – મો ુ,ં ૂ ુ ં 7. આ યા - આ યા

4. તલ – બપોર 8. પીપલા – પીપળો

નૈયાઓ ભર બપોરનો તડકો સહન કર ને આ યા છે. આથી એમને છાંયડાની ૂ બ જ ર

છે. એટ ું જ નહ , નૈયાની સં યા વ ુ છે. આથી ુ લા મેદાનમાં પીપળાના ૃ ના નીચે ઉતારો

આપો એવી માંગણી વેવાઈપ પાસે કરવામાં આવે છે. વેવાઈપ પણ નૈયાઓ માટ ઉતારા ુ ં

થળ પહલેથી જ પસંદ કર રાખે છે. મોટાભાગના ગામ રવાજ માણે ગામના પાદરજ ન

184

ઉતારો હોય છે. પરં ુ વેવાઈ ુ ં ઘર ભાગોળથી ૂર હોય તેવા ક સામાં િવસામા ુ ં થળ બદલાય છે.

નૈયાઓને િવસામા ુ ં થળ મળ જતાં પાણી પીને શાતા મેળવી શરણાઈ ઢોલના તાલે તેઓ નાચ ે

છે. વરપ ે આપેલા વાયદા અ ુસાર ન સમયસર લઈને આ યા નથી માટ ક યાપ ની બહનો

પોતાનો બળાપો ય ત કર ું નીચે ુ ં ગીત વરપ ના સ યોને સંભળાવે છે.

બાર વાગેનો વાયદો કધો,

કસમે1 ુસાય2 રલો3 લા સોરા લ ડા. (2)

સંગીતા તો લાંબો સણીયો તેમા,

ુસાય રલો લા સોરા લ ડા. (2)

બાર વાગેનો વાયદો કધો,

કસમે ુસાય રલો લા સોરા લ ડા. (2)

હના તે લાંબો ખાસળો4 તેમા,

ુસાય રલો લા સોરા લ ડા. (2)

બાર વાગેનો વાયદો કધો,

કસમે ુસાય રલો લા સોરા લ ડા. (2)

નયના તો લાંબો ઘાઘરો તેમા,ં

ુસાય રલો લા સોરા લ ડા (2)

બાર વાગેનો વાયદો કધો,

કસમ ુસાય રલો લા સોરા લ ડા. (2)

શ દાથ :

1. કસમે – સામા 3. રલો - રહ ુ ં

2. ુસાય – ભરાઈ 4. ખાસળો – ઘાઘરો

ક યાપ ની બહનો વરરા ને ‘સોરા લ ડા’ એવા સંબોધન સાથે ૂ છ રહ છે, ક આટલી

બધી વાર શા કારણે થઈ ? ગીતમાં નો જવાબ સાંભળનારને હા ય સાથે ુ સો- ોધ આવે એવો

મળે છે. વરપ ની સંગીતા, હના અને નયનાનો લાંબો ચ ણયો, ખાસળો, ઘાઘરો છે. એમાં વરરા

પેસી ર ા ં હતાં એવો જવાબ ારા વરરા ને નીચા બતાવી રહ છે. આમ, ક યા પ તરફથી ગમે

185

તેવા ગીત ગાઈ નૈયા અને વરરા ને હરાન પરશાન કરવામાં આવે છે. તો બી તરફ નૈયા

બહનો પણ પાછ પાની કર એમાંની નથી. તેઓ પણ પ થરનો જવાબ ટથી આપે છે. ુઓ :

નેયા1 આ યા નેયા વગરની 2 ભાયા,

ની3 આપય4 ત5 ને ંગે સેરામ6 રાત ર ુ7ં ભાયા.

નેયા આ યા નેયા વગરની.....

હના સોરન ખ યા8 વગરની ભાયા.

નેયા આ યા નેયા વગરની.....

ની આપય ત નાંદ9 સેરામ રાત ર ુ ં ભાયા.

સંગીતા સાલેન ખ યા વગરની ભાયા.

નેયા આ યા નેયા વગરની.....

નયના સાલેન ખ યા વગરની ભાયા.

નેયા આ યા નેયા વગરની ભાયા.

શ દાથ :

1. નેયા – લેવા 6. સેરામ - શહર

2. – જઈએ 7. ર ુ ં - રહ ુ ં

3. ની – નહ , ના 8. ખે યા – લીધા, લે ુ ં

4. આપય – આપે 9. નાંદ – નાંદોદ (શહર)

5. ત – તો

ઘરથી ૃઢિન ય કર ને નીકળેલા નૈયા કહ છે અમે સોર (ક યા)ને લેવા માટ આ યા છે

અને લઈને જ જઈ ુ.ં વરરા પણ પાછ પાની ન કર એ માટ નૈયા ૂ ંફ આપે છે. આ તબ ે બ ે

પ ે એકબી થી ચ ઢયાતાં ગીતો ગવાય છે અને એ ર તે પોતાનો ત રક ુ સો બતાવે છે.

4.1.12 મંગળફરા વખતે ગવાતાં ગીત :

નને ઉતારો અપાય એટલે સા ુ અને વડ લ ીઓ વરને પાણી પીવડાવવા તેમજ સામ

સામે પીઠ બદલવાની િવિધ તથા ક યાના કપડાં અને શણગાર સામ ી લેવા આવવા-જવાના વા

નાના-મોટા ર ત- રવાજ ૂ રા કર છે. આ તમામ િવિધઓ વાજતે-ગાજતે જ કરવામાં આવે છે. આ

તરફ ક યા તૈયાર થઈ ય એટલે વરરા અને નૈયાઓને માંડવે બોલાવવામાં આવે છે.

186

વરરા માંડવા ન ક આવી પહ ચે એટલે ક યાની માતા વરરા ને પાણી પીવડાવી ૂ કર છે.

આ િવિધ ગામનો ૂ રો અથવા ા ણ કરાવે છે. વરરા માંડવાના ાર પર બાંધે ું બા ક

આસોપાલવ ું તોરણ તોડ, સગાઈ ું ીફળ માડંવા ઉપર નાખી મંડપમાં વેશ કર મોયરામાં બેસે

છે. લ ન કરાવનાર ૂ રો અથવા ા ણ નાની-મોટ િવિધ શ કર છે. તૈયાર થઈ ગયેલી ક યાને

ક યાના મામા ક યાદાન માટ મંડપમાં લાવે છે. આ સમયે વર અને ક યા કવા દખાય છે, એ ગે

સામ-સામે પ ે એકબી થી ચ ઢયાતાં ગીતો ગવાય છે. બનીઠનીને, અ રનો છંટકાવ કર ને

આવેલી ક યા ૂબ ુંદર છે યાર ૂર ગામડથી આવેલો સોરો (વર)ના શર રમાંથી ખરાબ ગંધ

આવી રહ છે એ ું વણન કર ું ગીત ક યાપ તરફથી ગવાય છે :

ઘરમાંથી બનેી આવી તર1 ગંધાય2 છે.

છેટથી3 સોરો આ યો ઉબર4 ગંધાય છે.

ઠલી મેલો5 ઠલી મેલો ન દયે નાવા6 ય છે.

ને સોરા ન દયે નાવા ઉબર ગંધાય છે.

ઘરમાંથી બેની આવી તર ગંધાય છે.

છેટથી વેવાણ આવી ઉબર ગંધાય છે.

ઠલી મેલો ઠલી મેલો કોતેળે નાવા ય છે.

ને વેવાણ કોતેળે7 નાવા ઉબર ગંધાય છે.

ઘરમાંથી બેની આવી તર ગંધાય છે.

છેટથી વેવાય આ યો ઉબર ગંધાય છે.

ઠલી મેલો ઠલી મેલો ન દયે નાવા ય છે.

ને વેવાય ન દયે નાવા ઉબર ગંધાય છે.

ઘરમાંથી બેની આવી તર ગંધાય છે.

શ દાથ :

1. તર – અ ર 5. ઠલી મેલો – ધ ો મારો

2. ગંધાય – ુગ ંધ 6. નાવા - નાન

3. છેટથી – ૂરથી 7. કોતેળે – કોતર, નાની નદ

4. ઉબર – પરસેવો

187

અહ ‘ તર ગંધાય છે’ એટલે ક અ રની ુગ ંધ આવી રહ છે એવા ભાવ સાથે

ક યાપ ની બહનો આ ગીત ગાય છે. ક યા માંડવામાં આવીને બઠે એટલે શણગાર સ જ ક યાને

જોવા વરપ ના નૈયા અને એમાં ખાસ કર ને ીઓ કવી ચી-નીચી થાય છે. એ ભાવને ય ત

કર ું વરપ ની બહનોની મ ક કર ું ગીત ક યાપ ની બહનો ર ૂ કર છે ુઓ.

માંડવે બેઠ સકલી સલકારા1 મારય.

માર બેનને જોયને પલકારા મારય.

એવી કવી સિવતા ઉસાલા2 મારય.

માંડવે બેઠ સકલી3 સલકારા મારય.

માર બેનને જોયને પલકારા મારય.

એવી કવી મનીષા ઉસાલા મારય.

માંડવે બેઠ સકલી સલકારા મારય.

માર બેનને જોયને પલકારા મારય.

એવી કવી આશા ઉસાલા મારય.

માંડવે બેઠ સકલી સલકારા મારય.

શ દાથ :

1. સલકારા – ચમકારા 3. સકલી – ચકલી (પ ી)

2. ઉસાલા – ઉછાળો, ઊછળ ુ ં

ક યાપ ની બહનો ક યાને ‘ચકલી’ની ઉપમા આપી ક યા ચળક રહ છે. એટ ું જ નહ ,

ક યાના આગમનની સાથે જ અ રની ુગ ંધ ચારકોર સર ગઈ છે. યાર નૈયાઓમાંથી ખરાબ

પરસેવાની ગંધ આવી રહ છે. આ ઓ ં હોય તેમ એમને મંડપમાંથી કાઢ ૂ કો થી નદ એ નાન

કરવા ય. આમ નૈયાઓની મ ક કરતાં ગીતો ક યાપ ારા આ સંગે ગવાય છે. અહ

ગીતમાં ‘સલકારા’, ‘પલકારા’ અને ‘ઉસાલા’નો ત રક ાસ બહનોએ ૂ બ સરસ ર તે બેસાડ ો

છે. ક યાપ નાં મ ક-કટા કરતાં ગીતો સાંભળ ને વરપ ની બહનો પણ તેનો સણસણતો

ુ ર વાળતી જોવા મળે છે :

માંડવે બેઠ સોર , ભાયા ઘે સે.

એ સોર ને માંડવે ઝાલી1 બાંધર, સોર ઘે સે.

188

એ સોર ને માંડવે હચકો બાંધર, સોર ઘે સે.

એ સોર ના માળ ને બોલાવ ર, સોર ઘે સે.

એ સોર ને હાલોડોલો2 કર ર, સોર ઘે સે.

એ સોર ના બેનોને બોલાવ ર, હાલોડોલો કરાવ ર સોર ઘે સે.

એ સોર ના બાપાને બોલાવ ર, સોર ઘે સે.

માંડવે બેઠ સોર , ભાયા ઘે સે.

શ દાથ :

1. ઝાલી – બાંધી, બાંધ ુ ં 2. હાલોડોલો - હાલરડા ં

આવા ગીતો વડ સામ સામે વા ્ હાર ચાલે છે. લ નિવિધના આગળના ચરણ માટ વર-

ક યાને સામસામે બેસાડવામાં આવે છે, યાર વરરા શણગાર સ જ ુંદર ભાિવ પ નીને તીરછ

નજરથી િનહાળ લે છે. આ સમયે બ ે પા ો તારામૈ કની મઝા માણે છે. પરં ુ ક યાપ ની બહનો

આ થિતને સહન કર શકતી નથી. તેથી થિત યે નારાજગી દશાવ ું નીચે ુ ં ગીત ુઓ :

ુવા કા ંઠ કારલી પવન લાગ.ે (2)

સોરા સામે ના જોસો નજર લાગ.ે (2)

માર બેની સે નાની શરમ લાગ.ે (2)

સોરા સામે ના જોસો નજર લાગ.ે (2)

ુવા કા ંઠ કારલી પવન લાગ.ે

વરને ક યા સામે ના જોવા ુ ં ફરમાન ફરમાવતી હોય એ ભાવમાં આ ગીત ગવાય છે. હવે

મંગળ ફરાની િવિધનો સમય આવી ગયો છે. તેથી ા ણ અથવા લ ન કરાવનાર ગામ ૂ રો

વરક યાને માંગ ય ૂણ વનના મંગળફરા લેવડાવે છે યાર ક યાપ તરફથી નીચે ુ ં ગીત

ગવાય છે :

આગળ માર ક યા બેન,

પાછળ સોરો ડોલે ર. (2)

હળવા હળવા1 ચાલ બેની,

ના ુ ં બાળક દ સે ર. (2)

આગળ માર ક યા બેન,

189

પાછલ સોરો ડોલે ર. (2)

ના ુ ં બાળક કંઈના2 સમ ,

રળ ને3 રોટલો માંગે ર. (2)

આગળ માર ક યા બેન,

પાછળ સોરો ડોલે ર. (2)

શી વરસનો ઘરડો ગધેડો,

ધા મંગળ4 ફર ર. (2)

હળવા હળવા ચાલ બેની,

ના ુ ં બાળક દ સે ર. (2)

આગળ માર ક યા બેન,

પાછળ સોરો ડોલે ર. (2)

શ દાથ :

1. હળવા હળવા – ધીમે ધીમે 3. રળ ને - રડ ને

2. કંઈના – કંઈપણ નહ 4. મંગળ – મંગળફરા

ુત ગીત બ ે પ ની બહનો પોતપોતાના વર-ક યા ુ ં નામ લઈને ગીત ગાય છે. અહ

ક યાપ ની બહનો દા ંપ ય વનમાં ક યા હરહંમેશા આગળ રહ અને મંગળફરામાં પણ આગળ રહ

એવા ભાવ સાથે ગીત ગાય છે. ક યાને અણસમજ ના ુ ં બાળક કહ, મંગળ ફરામાં હળવા-હળવા

ચાલવાં િશખામણ અપાય છે. યાર વરને શી વરસનો ઘરડો ગધેડો કહ તેની હા ંસી ઉડાવવામા ં

આવી છે.

ક યાપ ની બહનો પોતાની ક યાને ના ુક-નમણી કહ ને તેની શંસા કર છે. અહ

િપયરમાં લાડકોડમાં તે ઊછર છે. ઝાઝી સમજ એને નથી હ અણસમ ુ છે. માટ વેવાઈપ ના

સ યોને સંબોધન કર ને, આવી દ કર સાથે કઈ ર તે યવહાર-વતન કરવા ગેની સમજણ

આપ ું નીચે ુ ં ગીત ગાય છે.

આમા1 બેની હા ી2 અસય3 હા ો બાળક વ.

ુમા4 સોરા બળા5 અસય બળા બાળક વ.

ઝાઝી6 દમણ7 આપતી ન 8ુ રંગી વેવાણ વ.

190

આમા બેની હા ી અસય હા ો બાળક વ.

ઝાઝી દમણ દમતી ન ુ ર ુ વેવાણ વ.

સંપા9 છાંયે રમના10 દજ આમા બેનીન વ.

આમા બેની હા ી અસય હા ો બાળક વ.

ઝાઝી દમણ દમતી ન ુ નયના વેવાણ વ.

લીમળા11 છાંયે રમના દજ આમા બેનીન વ.

આમા બેની હા ી અસય હા ો બાળક વ.

ુમા સોરા બળા અસય બળા બાળક વ.

શ દાથ :

1. આમા – અમાર 7. દમણ - હરાનગિત

2. હા ી, હા ો – ના ુ ં 8. ન ુ – ના, નહ

3. અસય – છે 9. સંપા – ચંપો ( ૃ )

4. ુમા – તમારો 10. રમના - રમવા

5. બળા – મોટો, મો ુ ં 11. લમળા – લીમડો ( ૃ )

6. ઝાઝી – વધાર

અહ ણે ક વરપ ની ીઓ જ ક યાને વ ુ તકલીફો આપશે એ ર તે મા ીઓનાં જ

નામ લઈને ગીત ગવાય છે. ણે ક ી વભાવ ુ ં વણન અ હયા થ ું હોય એ ું અ ુભવાય છે.

સાથોસાથ ી જ ીની ુ મન બને છે. એવો સંકત પણ મળ રહ છે.

આ સંગે બ ે પ ની બહનો પોત-પોતાના પ નો વટ રહ એ ર તે ગીતો ગાય છે.

જોતજોતામાં લ નિવિધ ૂણ થાય છે અને નૈયાઓ પોતાના વાહનમાં બેસી ય છે અને વર-

ક યાની રાહ ુએ છે. વરરા પણ નાની મોટ િવિધઓ સંપ કર ગણેશ , ક યાના માતા-િપતા

તેમજ સગાંવહાલાંને પગે લાગી મંડપ વધામણી કર, નૈયાઓ સાથે ગામના પાદર

ક યાિવદાયની રાહ ુએ છે.

4.1.13 ક યાિવદાય વખતે ગવાતા ંગીતો :

ક યાિવદાય વરપ માટ ુશીનો યાર ક યાપ માટ ુ ઃખનો સંગ છે, પ રવાર સાથે

બાળપણ િવતા ુ,ં ુવાનીના મોજ-મ તીના દવસો પસાર કયા, એ નેહ જનોને છોડતા ુ ઃખ થાય

191

એ સહજ બાબત છે. માતા-િપતાના લાડકોડ-છ છાયામાં ઉછરલી, દ કર પર ુળને ઉ ગર કરવા

જઈ રહ છે, એવા ટાણે ુખ સાથે ુ ઃખ અવ ય થાય છે અને કમ ન થાય ? ક વ ઋિષ વા સંસાર

યાગીને શ ુ તલા િવદાય સંગે ુ ઃખ થ ું હ ું તો સંસાર જનોની તો વાત જ શી કરવી ?

પ રવારના મોભી-વડલા સમા દાદાના ખોળામાં ક યા રમી છે, માતા-િપતાનો િન યાજ નેહ

તેને મ યો છે. ભાઈ-બહન સાથે રમિતયાળ શૈશવ પસાર ક ુ છે, ના મ ુર સં મરણો તા ૃશ થતાં

ક યા ુ ં દય ભરાઈ આવે છે. સખીઓ સાથે પસાર કરલા બાળપણાનાં દવસો હવે પાછા

આવવાનાં નથી, િપતાનો કઠોર છતાં િન યાજ ેમ, માતાની ેમસભર િશખામણ નજર સમ

તરવરતાં ક યાની ખોમાંથી ુની ધારા વહવા લાગે છે. મા-બાપને છોડવાની ઈ છા નથી

છતાં આ ૃ દલે જવાની મં ૂર માંગે છે. યાર પોતાના લ સમી કોમળ દ કર ને પર ુળે સ પતા હ ું

નથી માન ું છતાં દલ ઉપર પ થર ૂ ક ને મા-બાપ વહાલના દ રયાને િવદાય આપે છે. ણે ક

વેવાઈને દ કર નહ પરં ુ પોતા ુ ં કાળ ુ ં આપતાં હોય, એ ું ગમગીનીભ ુ ૃ ય આ સમયે રચાય

છે. પેલો કસ રયાળો સાફા ણે ક ઘર અને ફ ળયાને સાથે લઈ જતો હોય એવી ક ણ પ ર થિત ુ ં

િનમાણ થાય છે.

િવદાય સંગે ક યાને તેના સગાંવહાલાં અને ામજનો ઢોલ અને શરણાઈમાંથી નીકળતા

ક ણ વરનાં વાતાવરણમાં િવદાય આપે છે. એ વેળાએ ક યા વજનોને ગળે વળગીને, લાગણીને

વહચે છે. એવા ટાણે સખીઓ ક યાને સંબોધન કર ાર પાછા આવશો ? એવી લાગણી સાથે

નીચે ુ ં ગીત ગાય છે.

સાસ રયે જસો ાર આવસો વ બેની.

માતાના કપડા કોણ ધોવસે વ બેની.

માતા ધોવસેને માતા રોવસે1 વ બેની.

સાસ રયે જસો ાર આવસો વ બેની.

માતાની રસોય કોણ કરશે વ બેની.

માતા તો ુલે જયને2 રોવસે વ બેની.

સાસ રયે જસો ાર આવસો વ બેની.

િપતાના કપડાં કોણ ધોવસે વ બેની.

િપતા તો ન દએ જયને રોવસે વ બેની.

192

િપતા ધોવસે ને િપતા રોવસે વ બેની.

સાસ રયે જસો ાર આવસો વ બેની.

શ દાથ :

1. રોવસે – રડશે 2. જયને – જઈને

તારા જવાથી માતા-િપતાનાં કપડાં કોણ ધોસે ? માતાને કામમાં કોણ મદદ કરશે ? તાર

યાદ આવશે અને તા ુ ં સ ંભાર ું તા ુ ં કરવા, ુ ં યા ંકપડાં ધોતી હતી યાં જશે, પરં ુ યા ં તને ન

જોતાં તેઓ રડ પડશે. આમ, માતા-િપતાના દયની ક ણ અ ભલાષા સખીઓ અહ ય ત કર છે.

પંચમહાલ જ લાના સંતરામ ુર િવ તારની આ દવાસી બહનો પણ યાંના િવદાય સંગને અ ુ પ

ગીત ગાય છે. તે ુઓ :

ર બેની બા ુ ં દાતણ ૂ ુ ં લાગશે ર.

ર બેની બા ુના કપડાં કોણ ધાવશે ર.

ર બેની બા ુ તો ૂવે જઈ જઈ રડશે ર.

ર બેની બા ુ ં દાતણ ૂ ુ ં લાગશે ર.

(મા હતીદાતા – લ મણભાઈ, દ તાભાઈ ખરાડ બટકવાડા)

આમ આ દવાસી સમાજના આવા કટલાંક ગીતો મહદ શે સમાન ર તે મળતાં આવે છે.

સખીઓને પણ ક યા સાથેની ુદાઈ ગમતી નથી, આથી તેઓ કહ છે : માતા-િપતા ુ ં ુ દર ઘર

છોડ ને સા -ુસસરા ુ ં ઘર શા માટ વીકા ુ. પોતાની આ સંવેદનાને બહનપણીઓ નીચેના ગીતમાં

ય ત કર છે :

લી યો થા યો તારો ઓટલો વ બેની.

માળ ની માયા કવ1 છોળ 2 વ બેની.

હાવળે માયા3 કવ લાગી વ બેની.

ુનો4 પ યો5 તારો ઓટલો વ બેની.

લી યો થા યો તારો ઓટલો વ બેની.

બાપાની માયા કવ છોળ વ બેની.

હરસા માયા કવ ઝાલી વ બેની.

લી યો થા યો તારો ઓટલો વ બેની.

193

બેનોનો સેળો6 કવ છો ળયો વ બેની.

નણંદનો સેળો કવ ઝા લયો7 વ બેની.

લી યો થા યો તારો ઓટલો વ બેની.

ભાયોની માયા કવ છોળ વ બેની.

દ યરની માયા કવ ઝાલી વ બેની.

લી યો થા યો તારો ઓટલો વ બેની.

શ દાથ :

1. કવ – ક 5. પ યો - પડ ુ ં

2. છોળ – છોડ 6. સેળો - છેડો

3. માયા – મમતા, લાગણી 7. ઝા લયો - પકડ ો

4. ુનો – ૂ ુ-ં ૂ મસામ

ક યાએ માતા-િપતા, ભાઈ-બહનની માયા છોડ ને સા -ુસસરા, નણંદ- દયરની માયા બાંધી

લીધી છે. પરં ુ િપયરમાં અ યાર ુધી ુખ ભોગ ું છે. હવે સાસ રયામાં ુ ઃખ વેઠ ું પડશે. અહ

તો જનેતાએ ૂબ લાડ કરા યા છે ક ુ સા ુ-સસરાના કવેણ તાર સાંભળવા પડશે. હવે ફર થી

િપયરના ુખના દવસો આવશે નહ . માટ ું સાસર માં કમ કર ને રહ શ એવો સાહલીઓ ૂ છે

છે :

ુખના દવસ તો બેની વહ ગયા ર લોલ.

ુ ઃખના ઉ યા સે ઝીણા ૃ ો બેની,

ુ ઃખીયાર સાસર માં નય1 રવાય ર લોલ.

સાસ રયામા સા ુ દસે ગાળ બેની,

ુ ઃખીયાર સાસર માં નય રવાય ર લોલ.

િપયર યામાં માતા કરાવે લાડ બેની,

ુ ઃખીયાર સાસર માં નય રવાય ર લોલ.

સાસ રયામાં સસરા દસે ગાળ બેની,

ુ ઃખીયાર સાસર માં નય રવાય ર લોલ.

િપયર યામાં િપતા કરાવે લાડ બેની,

194

ુ ઃખીયાર સાસર માં નય રવાય ર લોલ.

ુખના દવસ તો બેની વહ ગયા ર લોલ.

ુ ઃખના ઉ યા સે ઝીણા ૃ બેની,

ુ ઃખીયાર સાસર માં નય રવાય ર લોલ.

શ દાથ : 1. નય – નહ

લ ન થઈ ગયાં છે માટ હવે કામઅથ સાસર માં વહલા ગ ું પડશે. તારા પિતદવને

દાતણ, પાણી અને ભોજન આપીને ુશ રાખવા પડશે. આળસ ય તમામ કારના કામ તે

કરવા પડશે વગેર વી જવાબદાર ઓ ક યાને તેની સાસર માં િનભાવવી પડશે એ ગે સાહલીઓ

ક યાને સાવધાન કરતી હોય તેમ લાગે છે.

સવાર વે’લા ઉઠ ું પડસે લાડકડ. (2)

ભાયાને દાતણ આલ ુ પડશે લાડકડ . (2)

સવાર વે’લા ઉઠ ું પડશે લાડકડ . (2)

ભાયાને પાણી આલ ું પડશે લાડકડ. (2)

સવાર વે’લા ઉઠ ું પડશે લાડકડ . (2)

ભાયાને ભોજન આલ ું પડશે લાડકડ. (2)

સવાર વે’લા ઉઠ ું પડશે લાડકડ. (2)

િપતાના ઘર તો માતા અને બહન હતા.ં તેથી બધાં કાય થઈ જતાં હતાં. ક ુ એ બધાં કામ

હવે ક યાએ તે કરવા પડશે. ક ટ સહન કર ને પણ તેને સાસર માં રહ કામ કર ું જ પડશે. હવે

તેના લ ન પરગામ થઈ ગયા છે. માટ પોતે મદદ અથ પણ યાં આવી શક તેમ નથી. તેણે તો

ગામની દો તી ૂલીને પરગામની દો તી વીકાર છે. હાથના માલ વી આપણી મૈ ીને

પળવારમાં તેણે ખોઈ નાખી છે. છતાં તેના વનમાં સોનાનો ૂ રજ ઊગે અને િપયર અને

સાહલીઓ સાથેની િમ તા કરતા ંપણ વ ુ ુખ તેને મળે એવી તરની અપે ા સાહલીઓ ય ત

કર છે. આવી સંવેદના આ નીચેના ગીતો ારા ુત થઈ છે :

તોળ 1 વ છોળ 2 ુ ં ય3 ગામ દો તી વ બેની.

ઝાલી વ ઝાલી ું ય પરગામ4 દો તી વ બેની.

તોળ વ છોળ લવાળે ગામ દો તી વ બેની.

195

ઝાલી વ ઝાલી બલાડા ગામ દો તી વ બેની.

તોળ વ છોળ ુંય ગામ દો તી વ બેની.

આવતી રજ5 લવાળે ગામામ વ બેની.

લવાળે ગામામ6 ુલાબ ખી યા વ બેની.

મંજો ગામામ થોર યા7 ખી યા વ બેની.

આવતી રજ આપ ગામામ વ બેની.

તોળ વ છોળ ુંય ગામ દો તી વ બેની.

ઝાલી વ ઝાલી ું ય પરગામ દો તી વ બેની.

શ દાથ :

1. તોળ – તોડ 5. રજ - રહ

2. છોળ – છોડ 6. ગામામ - ગામમા ં

3. ુ ં ય – તે 7. થો રયા - થોર

4. પરગામ – બી ગામ

પીઠ વાલો પાટલો ૂ ય ગીયો1 વા બેની,

હોના2 વો ુરજ ઉગી3 ગીયો વા બેની.

પીઠ વાલો4 પાટલો ૂ ય ગીયો.....

હાથો વેની5 માલ ખોવાય6 ગીયો વા બેની,

એવી કવી દો તી ટ ગીઈ7 વા બેની.

પીઠ વાલો પાટલો ૂ ય ગીયો વા બેની.

શ દાથ :

1. ગીયો – ગયો 5. હાથવેની - હાથમાંની

2. હોના – સોના, સો ુ ં 6. ખોવાય - ખોવાઈ

3. ઉગી – ઉ યો 7. ગીઈ - ગઈ

4. પીઠવાલો – પીઠ વાળો

સખીને િવદાય આપવાનો સમય થઈ ગયો છ. નેહ જનો િવલાપ કરતાં કરતાં ભાર હયે

િવદાય આપે છે. હવે પછ સખી માતા-િપતા અને સખીઓને ાર મળવા આવશે – અવાશે ક નહ ,

196

એ ન નથી. પરં ુ આટલા સમયનો નેહ આમ કંઈ પળમાં ૂ ટ ય એવો પણ નથી. આથી

સાહલડ ઓ સખીને મળવાનો વાયદો આપ ું નીચે ુ ં ગીત ગાય છે.

બા વાલ1 ખેલ ઉબી2 રજ3 વ બેના,

તો મેરાલી યાહક મીલી4 આવય વ બેના.

ખાડ5 વાલ6 ખેત ઉબી રજ વ બેના,

તો મેરાલા બાહકા મીલા આવય વ બેના.

બા વાલ ખેત ઉબી રજ વ બેના,

મીલો આવયત મીલીત નેજ વ બેના.

મોમને વાલ ખેત ઉબી રજ વ બેના,

તો મેરાલી દો તી મીલી આવય વ બેના.

આથ7 જોળ ત8 મીલીત નેજ વ બેના,

બા વાલ ખેત ઉબી રજ વ બેના.

શ દાથ :

1. બાવાલ – બાવા ં 5. ખાડ - નદ એ

2. ઉબી – ઊભી 6. વાલ - વા

3. રજ – રહ 7. આથ - હાથ

4. મીલી – મળવા 8. જોળ ત – જોડ ને

સખીઓના િવરહનાં ગીતો સાંભળ ને તેમજ સગાસંબ ંધી, બહનપણીઓનો િવરહ યાદ

આવતા ક યા ુ ઃખી થઈ ય છે. િપયરમાં પા ં ાર અવાશે એ પણ અિનિ ત છે. તેથી એ

જોરથી રડ પડ છે. આથી સખીઓ ણે ક સમ વતી હોય એમ ગાય છે :

ુ રના છેટોવા બેની રડતી ન 1ુ વા બેના.

પાવો મેરાલો બેના હાદો2 આવે વા બેના.

ુ રના છેટોવા બેની રડતી.....

બોહો3 મેરાલો બેના હાદો આવે વા બેના.

ુ રના છેટોવા4 બેની રડતી.....

યાહક મેરાલી બેના હાદ આવે વા બેના.

197

ુ રના છેટોવા બેના રડતી.....

મામો મેરાલો બેના હાદો આવે વા બેના

ુ રના છેટોવા બેના રડતી ન ુ વા બેના.

શ દાથ :

1. ન ુ – નહ 3. બાહો - િપતા

2. હાદો – બોલાવવા 4. છેટો – ૂર

આમ ક યા િવદાયનો સંગ િપયરપ ે ૂ બ જ ક ુણ બની રહ છે. ક યાને વરરા ની

ગાડ માં બેસાડવામાં આવે છે. સા ુમા ં વરરા ની ગાડ ુ ં ૂ જન કર છે, અને યારબાદ ક યાને

િવદાય કરવામાં આવે છે. વસાવા સમાજના લ નિવદાય સંગ ે કારનાં ગીતો ગવાય છે. એ

કારનાં ગીતો ડાગં દશના આ દવાસી સ ુદાયમાં પણ ગવાતાં સંભળાય છે. ડાંગમાં િવદાયવેળાએ

‘ગહરગીત’ ગાવામાં આવે છે. ક યાિવદાયનાં ક ુણગીતોને આ લોક ‘ગહરગીત’ તર ક ઓળખાવે

છે. ક યાની િવદાયવેળાએ ક યાની સાહલીઓ આવાં ગીતો ગાય છે, માં દ કર ના દયની

ફ રયાદ, િપયર છોડ ાનો વલોપાત, વજનોની મીઠ યાદ વા સંવેદના મક સં મરણોને વાચા

મળતી હોય છે. ૂરદશાવર પરણાવેલી દ કર માતા-િપતાને ઋ ુ દયે ફ રયાદ કરતી આ ગીતોમાં

જણાય છે. મક -

ચ ચલે પાને ઈન વ મીત, ચ ચલે પાને ઈન વ

ધરાત વહતવ તાંહા વ બાપા, સાક ુ વાટ ુલા વ બાપા

સાક ુ ં વાટ ુલા વ.

સાસર ઈન તાહા ં વ બાપા, ગહ ુ પેતી ુલા વ બાપા

ગહ ુ પેતી ુલા વ.

(મા હતીદા – ુ િનતાબેન શૈલેષભાઈ દશ ુખ, આહવા)

આવા ગીતો ગવાતાં હોય યાર કઠણ કાળ ની ય તનાં નયનોનાં ૂ ણા ુડ છલકાયા

િવના રહતા નથી. ઉપરો ત ગીતો ક યાિવદાય વેળાએ ગવાતાં હોય યાર ક ુણમંગલ ભાવ ૃ ટ

તા ૃશ થઈ ય છે તે અવણનીય હોય છે. ‘પારક થાપણ’ પ દ કર ને વળાવવા આવેલા સમ

વજનો- ામજનો આવાં ગીતોતી ભાિવત થઈ ય છે. એટ ું જ નહ, તેઓ ક યાિવદાયનાં

સંગે સંવેદનમ ુર ક ુણ ૃ ટમાં ખોવાઈ ય છે.

198

આમ, ઉપરો ત ગીતો કોઈપણ લ ન સંગે ક યાિવદાય વેળાએ યાર ગવાતાં હોય છે

યાર ક ુણમંગલ ભાવ ૃ ટ ખડ થાય છે તે અવણનીય હોય છે. ‘પારક થાપણ’ પ દ કર ને

વળાવવા આવેલા સમ વજનો- ામજનો આ ગીતો ગવાતાં હોય યાર ક યાિવદાયના અનોખા

આઘાતથી સંવેદનમ ુર ક ુણ ૃ ટમાં તરબોળ થઈ ય છે. આ અવસર આવીને ઊભા રહલાં

લોકમાંથી ભા યે જ કોઈ એવી ય ત હશે ક ની ખમાં ુડાએ દખા દ ધી ન હોય. ુજરાતી

અમર ફ મ ‘પારક થાપણ’ ુ ં ‘બેના ર સાસ રયે જતાં જો જો પાપણ ના ભ ય’ ગીતમાં કા ુ ય

અને ભાવમા ુય િનમાણની મતા રહલી છે એવી જ મતા વસાવા સમાજનાં આ

ક યાિવદાયના સંગે ગવાતાં ગીતોમાં છે.

4.1.14 વરરા પરણીને જતા હોય યાર ુસાફર દરિમયાન ગવાતાં ગીતો :

ક યાિવદાય ક યા અને િપયરપ માટ દયિવદારક સંગ છે. માટ ક યાિવદાય સંગ

િવલં બત થાય એ વભાિવક બાબત છે. જોક િવલંબને કારણે નૈયાઓને અકળામણ થતી હોય છે.

તેથી નૈયાઓ ક યાને ઉતાવળ કરવા કહ છે, અને ઉતાવળ શા માટ કરવાની છે, એ ું કારણ પણ

જણાવે છે. ુઓ :

સમી1 સાજંના આવેલા,

અળધી રાતના આવેલા,

ભાભી કર2 ર ઉતાવળ ઘેર જઈએ. (2)

તાર એખલી નણંદ ઘેર વાટ ુએ,

ભાભી કર ર ઉતાવળ ઘેર જઈએ. (2)

તાર એખલી સા ુ ઘેર વાટ ુએ,

ભાભી કર ર ઉતાવળ ઘેર જઈએ. (2)

સમી સાંજના આવેલા,

અળધી રાતના આવેલા,

ભાભી કર ર ઉતાવળ ઘેર જઈએ. (2)

શ દાથ :

1. સમી – વહલી 2. કર - કરો

199

નૈયા બહનો ક યાને ‘ભાભી’ સંબોધન કર ગીત ગાય છે. લ ન લેવાઈ ગયા છે માટ હવે

ભાભી સંબોધન કરવાનો સંકોચ એમને લાગતો નથી. નૈયાઓ વહલી સાંજના આવેલા છે અને

ૂબ થાક ગયા છે, માટ પણ ઉતાવળ કરવા ુ ં કહ છે. પરણવા ન આવેલી એકની એક નણંદ

આ ુરતા ૂ વક રાહ જોઈ રહ છે, એમ કહ ઉતાવળ ું કારણ પણ જણાવવામાં આવે છે. છતાં

ક યાપ ના વજનો ક યાને વળાવવામાં જરા પણ ઉતાવળ કરતાં નથી. આથી નૈયા બહનો વ ુ

ુ સે થઈ ય છે. અને તેઓ વરરા ને સંબોધીને નીચે ુ ં ગીત શ કર છે.

ઘોડા ગાડ આખર1 ભાયા,

આપ2 કય3 જતૈ4 ર ન5. (2)

સોર બાયસા6 ગરજ વયત7,

ગરજ કય મેકા8 આવય. (2)

ઘોડા ગાડ આખર ભાયા,

આપ કય જતૈ ર ન. (2)

ર લે ગાડ આખર ભાયા,

આપ કય જતૈ ર ન. (2)

લોડ આયસે ગરજ વયત,

ગરજ કય મેક આવય. (2)

ર લે ગાડ આખર ભાયા,

આપ કય જતૈ ર ન. (2)

સોર પાઉસા ગરજ વયત,

ગરજ કય મેકા આવય. (2)

ઘોડા ગાડ આખર ભાયા,

આપ કય જતૈ ર ન. (2)

શ દાથ :

1. આખર – હાંક 5. ર ન - રહ એ

2. આપ – આપણા 6. બાયસા - િપતા

3. કય – ઘર 7. વયત – હોય તો

4. જતૈ – જતા 8. મેકા – ૂ કવા

200

ક યાના મા-બાપ, ભાઈ-બહનને ગરજ હશે તો આપમેળે તેને સાસર ૂ કવા આવશે માટ હ!

વરરા ઘોડાગાડ અને રલગાડ હા ંકવા માંડો. હવે આપણે આપણાં ઘર જતાં રહ એ એમ બહનો

પોતાના ભાયા (વરરા )ને કહ છે. સાસર ના નણંદ- દયર અને ક યાની સાહલીઓનાં નામ ણતાં

હોય તેવા સંજોગોમાં બહનો એમનાં નામના સંબોધનથી પણ આ ગીત ગાય છે. અહ ક યાને વધાર

ગરજ બતાવવી નથી એ ું ૂચન થયે ું જોવા મળે છે. આમ છતા,ં ક યાને િપયર છોડ ું ગમ ું

નથી. તેથી એ વારંવાર માતા-િપતાને વળગીને ુદન કર છે. આથી વધાર ુ સે થયેલી નૈયા

બહનો હવે ક યાને ઉ ેશીને જ ગીત ગાવા ુ ં શ કર છે.

ખ ળયા1 પોટલા બાંધવ સોર , લઈ જ ું ર લઈ જ ુ.ં

તારા બાપાને રળતા મેલ,2

ચાલ વેલી તૈયાર થા.

લઈ જ ું ર લઈ જ ુ ં

ખ ળયા પોટલા બાંધવ સોર , લઈ જ ું ર લઈ જ ુ.ં

તારા માળ ને રળતા મેલ,

ચાલ વેલી તૈયાર થા.

જઈ જ ું ર લઈ જ ુ,ં

ખ ળયા પોટલા બાંધવ સોર , લઈ જ ું ર લઈ જ ુ.ં

તારા ભાયોને રળતા મેલ,

તારા બેનોને રળતા મેલ.

ચાલ વેલી તૈયાર થા.

લઈ જ ું ર લઈ જ ુ,ં

ખ ળયા પોટલા બાંધવ સોર લઈ જ ું ર ભાઈ જ ું.

શ દાથ :

1. ખ ળયા – બી ો 2. મેલ – ૂ ક

તારા બાપાને િપયા ભાવતેલા સોર ,

ુ ં કરવા રળતેલી.

તારા બાપાને જોય જોય1 રળતેલી સોર ,

ુ ં કરવા રળતેલી.

201

તારા બાપાને2 દા ડો3 ભાવતેલો સોર ,

ુ ં કરવા રળતેલી.

તારા માળ ને4 જોય જોય રળતેલી સોર

ુ ં કરવા રળતેલી.

તારા માળ ને િપયા ભાવતેલા સોર ,

ુ ં કરવા રળતેલી.

શ દાથ :

1. જોય જોય – જોઈ જોઈ 3. દા ડો – દા

2. બાપા – િપતા 4. માળ - માતા

તાર ગમે તેટલી આનાકાની હશે તો પણ અમે તને લઈ જઈ ું માટ હવે ું તારો બી ો-

ઘરવખર બાંધી લે તારા માતા-િપતાએ દહજ પેટ િપયા લીધાં છે. માટ એમને જોઈ જોઈને

રડવા ુ ં કોઈ કારણ નથી. અલબ , લ ન સંગે વરપ તરફથી ક યાપ ને દહજ પે ગામના

રવાજ ુજબ એક હ ર એક અથવા બે હ ર િપયાની રકમ અપાય છે. એ િપયાને વેવાઈ

દ કર ના લ નમાં જ વાપર છે. આમ છતા,ં ૂ બ મો ુ ં થવાને કારણે નૈયા બહનોને કટા માં

કહવા ુ ં હવે કારણ મળ ય છે. ૂ બ રાહ જોવા છતાં ક યાને િવદાય કરતાં નથી અને

નૈયાઓનો ઈ ત ર હવે પરાકા ઠાએ પહ ચી ગયો હોય છે. ઘણી તકલીફ પડવાને લીધે હવે

નૈયા બહનો તો પોતાના વરરા ને પણ ભાંડવા માંડ છે, તેઓ વરરા ને કહ છે :

ુ ત ડોગયા પયર વ ઝ લક ુળો.

ભાયા ુકા1 દખીત2 મોયા3 ર ઝ લક ુળો.

ુ ત માસનાન4 વે યા પયર વ ઝ લ ુળો.

ભાયા ુકા દખીત મોયા ર ઝ લક ુળો.

ભાયા અયત5 ભં યા પયર ર ઝ લક ુળો.

ભાયા ુકા દખીત મોયા ર ઝ લક ુળો.

શ દાથ :

1. ુ કા – ુ 4. માસનાન - માછલી

2. દખીત – જોઈને 5. અયત - એતો

3. મોયા – મો હત થ ુ ં

202

આ ક યા તો િન ન ાિતની છે. એ તો માછલી વેચનાર, ગામ ું મે ું ઉપાડનારની છોકર

છે. ુ ં ુ ં જોઈને તેના પર મોહ પડ ો એવો વરરા ને ૂ છે છે. સાથોસાથ અકળામણને લીધે

વરરા ને પોતે ભાંડ ર ા ં છે. તે નૈયાઓના ઉ કરાહટનો ત આવે છે. ક યાપ ક યાને

િવદાય કરવા ગામપાદર આવી પહ ચે છે. ક યાની માતા િવિધ ૂ જન કર નૈયાઓને િવદાય કર

છે. આ સંગ ભલભલા કઠણ દયને પીગળાવી દ એવો હોય છે.

ક યાને લઈને ન રવાના થાય છે પરં ુ નૈયા બહનોનાં ગીતો ૂ ણ થતાં નથી. તેમણે

ક યાની રાહ જોવામાં ૂ બ અકળામણ અ ુભવી હોય છે. તેથી તેમનો ુ સો હ શાંત થયો નથી.

તેથી ક યાને ક માં બનાવીને તેઓ નીચે ુ ં ગીત ગવાય છે :

વાંસેલામા1 ઢફા ફો યા સોર તારા કાજ2 ર.

નાના છોકરા ૂખે મર સોર તારા કાજ ર.

વાંસેલામા ઢફા ફો યા સોર .....

ઘયળા-તયણાં તા ંણી માયા સોર તારા કાજ ર.

વાંસેલામા ઢફા ફો યા સોર તારા કાજ ર.

શ દાથ :

1. વાંસેલામા – પડતર ખેતર 2. કાજ – માટ

તલન તાપામ ૂ પર1 િવસા 2ુ વ ગદળ 3 લોડન.4

ની િવસય ત પાટવે5 મરા 6ુ વ આમા ભાયાન.

તલન તાયામ ૂ પર િવસા ુ.....

મણ મણ7 દલનો8 દલા 9ુ વ ગદળ રાંડન.

ની દલય ત પાટવે મરા ુ વ આમા ભાયાન.

તલન તાયામ ૂ પર િવસા ુ.....

શ દાથ :

1. ૂ પર – કપાસના ુ ંઠા 6. મરા ુ – મા ુ ં2. િવસા ુ – વણા ુ ં 7. મણ મણ - વીસ વીસ ( કલો)

3. ગદળ – ગધે ુ ં 8. દલનો - દર ુ ં4. લોડન – ક યાને 9. દલા ું - દળા ુ ં5. પાટવે – લાત

203

ભાભી ત આવવાની ઉતાવળ કર નથી, ના પ રણામે નાના છોકરા ં અને ઘરડાં વડ લો

ૂખના માયા આ ુળ- યા ુળ થઈ ર ા છે. માટ એની સ પે તાર હવે ખેતરમાં ઢફા ં ફોડવા પડશે

એટ ું જ નહ , ભર બપોર તડકામાં ખેતર જઈ કામ કર ું પડશે અને મણ મણ દળ ું ઘંટ માં દળ ું

પડશે. વાં કામની યાદ ર ૂ કરવામાં આવે છે. એટ ુ ંજ નહ , આનાથી પણ વધાર તકલીફો તાર

વેઠવી પડશે માટ હ પણ પાછા ફરવાનો સમય છે, એમ કહતા આ ગીતનો ઉપાડ કર છે :

લવાળે ટકર1 કા સળાય2 વ સોર લોડ ,

અળાયની સળાય ફાસી વલજ વ લોડ . (2)

મા ભાયા દાબણ કા વેઠાય3 વા લોડ ,

વેઠાયની વેઠાય ફાસી4 વલજ5 વ લોડ .

લવાળે ટકર કા સળાય વ સોર લોડ ,

હરસા દાબણ કા વેઠાય વા લોડ ,

વેઠાયની વેઠાય ફાસી વલજ વ લોડ .

હાવળે દાબણ કા વેઠાય વા લોડ

વેઠાયની વેઠાય ફાસી વલજ વ લોડ

મા ભાયા દાબણ કા વેઠાય વા સોર લોડ .

શ દાથ :

1. ટકર – ટકર પર 4. ફાસી - પાછ

2. સળાય – ચઢાઈ 5. વલજ - વળ

3. વેઠાય – સહન

નૈયાઓ પરણીને ઘર આવી ર ા ં છે, યાર ઘર સાચવવા રોકાયેલા વરરા ના નાના

ભાઈ-બહનને સંબોધીને ક યા પર કટા કરતાં નીચે ુ ં ગીત ગવાય છે :

ખીસળો બાફતી વજવ નયના,

હતાલી1 પાલીસી2 આવય.

ઉનો ઉનો3 હલતો4 કજવ5 નયના,

હતાલી પાલીસી આવય.

ખાપટામ6 હલતો કજવ નયના,

હતાલી પાલીસી આવય.

204

ઉનો ઉનો હલતો કજર સિતષ,

હતાલી પાલીસી આવય.

ટગારામ7 હલતો કજર સિતષ,

હતાલી પાલીસી આવય.

ખીસળો8 બાફતા વજર સિતષ,

હતાલી પાલીસી આવય.

શ દાથ :

1. હતાલી – ેમવાળ 5. કજવ - કર

2. પાબીસી – ભાભી 6. ખાપટામ - ઠ ક ુ ં

3. ઉનો ઉનો – ગરમાગરમ 7. ટગારામ - ટોકર

4. હલતો – કં ુ 8. ખીસળો – ખીચડ

તારા ભાભી આવી ર ા ં છે માટ એના માટ ુઘર (બાફ ને બનાવેલી વાનગી) બનાવીને

તૈયાર રાખ . પરં ુ એના માટ ટોકર અને ઠ કરામાં ઠં ુ કરવા ુ ં કહ ને હા ંસી પણ ઉડાડ છે.

પોતાનો િપ ુ ુ ઃખ નહ જ પડવા દ એની ખા ી ક યાને છે માટ ક યા િનિ ત છે.

નૈયાની ગાડ ધીમે ધીમે પોતાના ઘર તરફ જઈ રહ છે. યાર નૈયાઓ ર તાની ૃ િતનો

આનંદ લેવાનો ૂ કતા નથી. પોતે તો આનંદ ૂ ંટ ર ા છે. પરં ુ ક યા સાથે બેઠલા વરરા ને પણ

આ ુસાફર નો આ ુબા ુની ૃ િતનો આનંદ લેવા ુ ં ૂ ચન નૈયા બહનો આ ર તે કર છે :

સળક1 સળક ડ2 સાળે3 ર ભાયા.

લાવળે સળક ડ સાળે ર ભાયા.

આવતા તા4 ુગ ંધ નેજ5 ર ભાયા.

ને ંગે સળક ડ સાળે ર ભાયા.

આવતા તા કા ંટા વાગય ર ભાયા.

રડતા હા રડતા આવ ર ભાયા.

લવાળે સળક ડ સાળે ર ભાયા.

આવતા તા ુગ ંધ નેજ ર ભાયા.

નાંદા6 સળક ઝાઝે કા ંટ ર ભાયા.

205

આવતા તા કા ંટા વાગય ર ભાયા.

લવાળે સળક ડ સાળે ર ભાયા.

શ દાથ :

1. સળક – ર તો 4. તા - જતા

2. ડ – વધાર 5. નેજ - લે

3. સાળે – ઝાડ 6. નાંદા – નાંદોદ (રાજપીપલા)

આમ ુસાફર નો આનંદ ૂ ંટતા- ૂ ં ટતા નૈયા સ હત વરરા પોતાના ઘર આવી પહ ચે

છે. વરરા અને ક યા મંડપને લઅ ત વડ વધામણી કર ઘરના ાર ઊભા રહ છે. વરરા ની

માતા અથવા બહન વરક યાને િતલક કર ઘર વેશ કરાવે છે. યાર ગીત ગાનાર ૃંદ ફર ક યાને

િનશાન બનાવી વરના માતા-િપતાને કહ છે.

પારક સોર ઘરમાં ઘાલી બાયણ1ે હાંક કાઢો ર.

તિપલા2 બિપલા ખરવી ખાસે3 બાયણે હા ંક કાઢો ર.

પારક સોર ઘરમાં ઘાલી......

પોયરા4 બોયરા રમાળ ખાસે બાયણે હા ંક કાઢો ર.

ના નીકળે તો લાત માર કાઢો ર,

પારક સોર ઘરમા ઘાલી બાયણે હા ંક કાઢો ર.

શ દાથ :

1. બાયણે – બહાર 3. ખાસે - ખા ુ ં

2. તિપલા – તપે ું (વાસણ) 4. પોયરા – છોકરા

આમ, અનેક ુ કલીઓને પાર કર વરરા ક યાને પરણીને ઘર લાવે છે. યાં ુધી ક યા

િપયર હતી યાં ુધી તો આપણે દબાયેલા હતાં પરં ુ હવે તો ક યા આપણા ઘર આવી ગઈ છે.

માટ ડરવાની જ ર નથી. હ ! વરરા , ક યા તાર છે માટ ું એની સાથે વાત કર અને જો તાર

સાથે વાત ન કર તો ૂ ણામાં લઈ જઈને એની સાથે વાત કર આવ. એ ું ફરમાન ર કરતી હોય

એમ બહનો વરરા ને નીચેના ગીત ારા કર છે :

હવે ઝવેર ભાય આપણી કવાય ર ઘમ ઘિમયો.

ૂ ણામા જઈને વાત કર આવ ર ઘમ ઘિમયો.

206

ના માને તો લાત માર આવ ર ઘમ ઘિમયો.

હવે ઝવેર ભાય આપણી કવાય ર ઘમ ઘિમયો.

ક યા ઘર આવી ય એટલે પાંચ દવસે આણાંના રવાજને બાદ કરતાં લ ન ૂણ થ ું

કહવાય છે. ક યાને ઘરની તમામ વ ુઓથી મા હતગાર કરાવવામાં આવે છે. થી ક યાને

પારકાપણાનો અહસાસ ન થાય.

4.1.15 નાચ ણયા અથવા ૃ ય ગીતો :

ૃ ય આ સમાજ ુ ં અ ભ ગ છે. આ સમાજનો એવો એક પણ સંગ નથી ક યાં ૃ ય

અથવા ગીતની ઉપ થિત ન હોય. ૃ ુ વા ક ુણ સંગે પણ આ સમાજની ીઓ ૃ ય કરતાં-

કરતાં મરિશયા ગાતી હોય છે. તો લ ન વા આનંદ મંગલના સંગની તો વાત જ શી કરવી ?

મંડપના દવસે આખી રાત ૃ ય થાય છે. ુવાન ુવક- ુવતી, મોટ મરના ી- ુ ુષો તેમજ ૃ

ય તઓ પણ શાન-ભાન ૂલી, મદમ ત બની હારમાં અને એકલ-દોકલ ર તે ૃ ય કર છે. આ

ૃ યના આનદંની સાથો સાથ લોકગીત ગાવાનો પણ આનંદ માણે છે. મ મ ગીત અને

શરણાઈ-ઢોલનો તાલ બદલાય તેમ તેમ હારબંદ અને કમરમાંથી વાંકાવળ ૃ ય કરતાં આ લોકને

જોવાનો એક લાહવો છે. ઘણીવાર આખી રાત નાચ-ગાન ચાલે છે, છતાં એમના શર રમાં થાક ક

ઉ ગરાનો જરા સરખો અણસાગર પણ ુ ા ં જોવા મળતો નથી. કદાચ આ તં ુ ર તી ઈ ર પાસેથી

સાંપડલી બ સ કહવાય. વતમાનમાં ઘણાંબધાં સંગીતના નવાં સાધનો શોધાયા છે. પ રણામે ૃ ય

સાથે ગીતો ગવાતાં ઓછા થઈ ગયા છે. પરં ુ ૂના જમાનામા ંતો ૃ ય અને ગીતો એકબી નાં

પયાય હતા.ં સાં તની નવી પેઢ માં ૃ ય સાથે ગીતો ગવાતાં હોય એ ું સા ંભળાવા ક જોવા ારક

જ મળે છે. આમ છતા,ં ટલાં ગીતો ા ત થયાં છે તે નીચે ુજબ છે.

મન આતો1 દલવાલો દો તી હાર ,2

લ ન કરાવે બેના.

બાપા ના પાડ દલના રાખો,

સોરા હાતી3 લ ન કરાવે બેના.

મન આતો દલવાલો દો ત હાર .....

મન આતો દલવાલો દો તી તોળ ,

લ ન કરાવે બેના.

207

યાહક ના પાડ દલના રાખો,

સોરા હાતી લ ન કરાવે બેના.

મન આતો દલવાલો દો તી હાર

લ ન કરાવે બેના.

શ દાથ :

1. આતો – હ ુ 3. હાતી - સાથે

2. હાર – સાથે

કાલી પીપર પાક વ ુંબ મ.

મનીષા પીપર ખાઈ સળ વ ુંબ મ.

ઢાંઈ1 દખીત2 ૂ ટ વ ુંબ મ.

સે ી3 ઢાંયે ની વ4 ુ ંબ મ.

સિતષ ભાયે સીની5 વ ુંબ મ. કાલી પીપર પાક વ ુંબ મ. શ દાથ :

1. ઢાંઈ – ડાળ 4. ની વ – ગઈ’તી

2. દખીત – જોઈને 5. સીની - ઝીલી

3. સે ી – જોઈને

પૈસા પૈસે રમી નેજ વ બેની. માંડવા છાંયે રમી નેજ વ બેની. માળે પૈસા રમી નેજ વ બેની. હારક1 પૈસા ુ ી2 રમાય વ બેની. થોર યા છાંયે રમી નેજ ર સોરા. માંડવા છાંયે ુ ી રોમાય ર સોરા. લવાળે તલાયામ3 રમી નેજ વ બેની.

ને ંગે તલાયામ ુ ી રમાય વ બેની. બાપા પૈસા રમી નેજ વ બેની. હારક પૈસા ુ ી રમાય વ બેની.

208

શ દાથ :

1. હારક – સાસર 3. તલાયામ - તળાવ

2. ુ ી – તને

બાજર ખેતામ રજો1 ઉ યો2 ર, ભાય સબાય સબાય. કઈના3 ખાસળામ4 રજો ઉ યો ર, ભાય સબાય સબાય. મીના ખાસળામ રજો ઉ યો ર, ભાય સબાય સબાય. બાજર ખેતામ રજો ઉ યો ર, ભાય સબાય સબાય. મીનાન રાખના મ 5 પળ 6 ર, ભાય સબાય સબાય. સ યાન રાખના મ પળ ર, ભાય સબાય સબાય. બાજર ખેતામ રજો ઉ યો ર, ભાય સબાય સબાય.

શ દાથ :

1. રજો – રજકણ 4. ખાસળામ - ઘાઘરામા ં

2. ઉ યો – ઉડ ુ,ં ઊડ ુ ં 5. મ - મઝા

3. કઈના – કોના 6. પળ - પડ

આ માણે સરળતાથી ગાઈ શકાય એવા લયવાળાં ગીતો ૃ ય સાથે ગવાય છે. આ સંગે

મોટાભાગે છે લયા કારનાં ગીતો િવશેષ કર ને ગવાય છે. આથી ૃ યના બી ં ગીતો ‘લ નના

છે લયા’માં ૂ કલા છે. આમ, આ દવાસીઓની વનશૈલીમાં ગીત, સંગીત અને ૃ યો ાણત વ છે.

તેથી કોઈપણ સંગને ૃ ય િવનાનો ક પવો અશ છે. આ આ સમાજનો એકપણ મંગલ સંગ

ૃ યના આયોજન િવનાનો નથી હોતો. ખાસ કર ને લ ન સંગે તો ૃ ય જ લ નની સાથકતા બને

છે.

209

આ ૃ યગીતોને બ ુધા ઢોલ અને શરણાઈનો સાથ મળે છે. મ મ વા જ ના તાલ

બદલાય તેમ તેમ ૃ યના ચાળા બદલાય છે. ૃ યમાં યો તાં ગીતોમાં ઘ ું કર ને શ દાથગત

સ કતા કરતાં લય, તાલ અને પગની ઠક ઉપર વ ુ યાન અપાય છે.

4.2 છે લયા ગીતો :

સામા યત: કા ય મીમાંસકોએ ણય, ૃ િત અને ુને કા ય જગતના સવદશીય િવષયો

તર ક મા ય ગ યા છે. અ યંત ુસ ં ૃત, ુખી અને સ ૃ ઓથી માંડ વનચર વ પે વનવાસ

કરતાં આ દવાસીઓએ પણ ણયને સ ુથી પહલા અને યાપક ર તે ગીતોમાં ઉતાયા છે. ણય એ

દયનો સહજોપલ ધ ભાવ છે. તેથી કોઈપણ માનવસમાજમાં ણયકા યો વ રત મળ આવે છે.

આ વાભાિવકતા ેમ, દય અને લાગણીના પાતાળ ૂવા તોડ છે અને તેના ઉભરા ક ધોધ કા ય વ

ધારણ કર છે.

ુ હાઓ મ સૌરા ની િવિશ ટતા છે તેમ છે લયા રાજપીપળા િવ તારની લા ણકતા છે.

છે લયા અહ ના આ દવાસીઓની વનયા ાનો ક િવિશ ટ વનર િતનો એક અિવભા ય ભાગ છે,

તેમના વનનો ાણ છે. છે લયા એ છેલછબીલાઓનાં ક છેલછબીલીઓનાં ણયગીત છે. વનને

નવપ લિવત કરવા તેમજ પ ર મનો થાક ઉતારવા સં વની સમાન છે લયા ગાય છે. રાજપીપળા

િવ તારના આ દવાસીઓ ૃિતની રંગદિશતામાં પહાડો અને જ ં ગલોમાં ઉ ુ ત રંગીન અને રસમય

વાતાવરણમાં વે છે. વન દશનાં પંખી, ાણીઓ તથા ૃ િત એમનાં વન અને ાણમાં

આ મ સ તાની િવિશ ટ હવા ૂ ર છે. તેઓ ખાડ -કોતર ક નદ નાળે, ઉ જડ વનમાં ક વગડામા,ં

ૂ ની સડકો ક ખેતરોમાં, હોડ માં ક ખટારામા,ં મ વનની દોડધામમાં હોય ક યા ાએ પગે ચાલતાં

જતા હોય, ૃ દમા ં હોય ક એકલ દોકલ, જ ં ગલના એકા તમાં ઢોર ચરાવતાં હોય ક હર મેળાઓ,

લ નો સવો, હોળ , દવાળ ક અ ય પવ નો આનંદ ૂ ટતાં હોય યાર યૌવનથી સભાન થયેલાં ી-

ુ ુષો પોતપોતાનાં િ યપા ો સાથે દયની ૂખ અને વનની એકલતા છે લયાના મા યમ ારા

ગાય છે. આમ તો મહદ શે સંગીત ૃ ય અને મ પાને તેમના વનના થાકને ૂર કય છે. એટ ું

જ નહ , વનના ભીષણ સંઘષ નાં સાચી ક ખોટ શાતા મેળવી છે. અહ ના આ દવાસીઓનો

પગમાં ૃ યની ગિત અને કંઠમાં લય ભર મદમ તીમાં મહ વનો ઉમેરો કરવા ુ ં કામ મધે ક ુ છે.

સમાજના માની લીધેલાં ુઠા ં બ ંધનોને ફગાવીને તેમના દયને ુ લા કયા છે. આથી ીઓ અને

ુ ુષો શરમ, સંકોચની ૃ િ મ દવાલો તોડ એકબી ની વ ુ િનકટ આવે છે. ુદરતને ખોળે તેઓ

210

યાર ુદરતી વ પમા ં વાભાિવક ર તે જ આવી ય છે યાર છે લયા ગીત, સંગીત અને ૃ ય

એકબી નાં ૂ રક બની રહ છે. એ વેળાએ તેમના દયની ૂખ ગીત જ માવે છે અ સંગીત ૃ ય

જ માવે છે.

મોટાભાગે બધા જ આ દવાસી સ ુદાયનાં ગીત સંગીત અને ૃ યમાં ા ૃ િતક પ રવેશ અને

સામા જક યવ થાએ મોટો ભાગ ભજ યો છે. રોજબરોજના મ વનમાં ી- ુ ુષોની સહયો ગતા

એમને એકબી નાં સમાનાિધકાર બનાવે છે. આ સમાનતા તેમનાં વન અને મનમાં આકષણ,

અ ુરાગ અને મ ુરતાના ભાવો ભર ૃ ય તથા ગીતોમાં ઉ પન િવભાવ બની રહ છે. ીઓની

િવિશ ટ ય તમ ા, દહછટા તથા ુ ુષો સાથેના ૃ યમાં સ તી િવિશ ટ ુ ાઓ વાભાિવક ર તે

જ બ ેની દયવીણાના તારોને ઝણઝણાવી ૂ ક છે, તેમનો આ િવ ળ અ ુરાગ છે લયાગીતોમાં

અ ુભવાય છે. છે લયામાં ણયની મયા દત ભાવના િસવાય અ ય િવષયો ય ત થતા નથી.

ણય છે લયા ુ ં વા ુ ૂ ત ત વ છે, એટ ું જ નહ, બ ક એમ કહ શકાય ક ણય જ એનો એક

અને એકમેવ િવષય છે. ી- ુ ુષના ૂ ળ ેમ િસવાય છે લયામાં ેમનાં અ ય વ પો, ેમની

ઉ ત ભાવના, ેમની ૂ મતા, ુમાશ, ગૌરવ ઈ યા દ જોવા મળતાં નથી. એ ું કારણ એ પણ હોઈ

શક ક હ ુ ણય વનની શ આત થઈ નથી. એથી વભાિવક ર તે જ ણય વનના ગહનભાવો,

વેદનાઓ, આશા, િનરાશા, સમપણ, ૃ ઢ અ ુરાગ અને થરતા વા ેમની ગાથા રચનારા ં ત વો

એમાં ગેરહાજર છે. આમ, તો છે લયા ૂળ વાસનાની મ માણવા માટ ુ ં દયમાંથી એકાએક

ઊછળ આવે ું ણ વી વ પ ું ગીત છે. છે લયામાં ૃ ંગાર િસવાય વીર, ક ણ, રૌ , ભયાનક,

બીભ સ ક હા ય વા રસો ુ ં થાન નહ વત હોય છે. છે લયાગીત ફ ત અને ફ ત દયની

લાગણીઓનો મા ઊભરો છે. માં ઠરલપ ું ક િનમળતા હોતી નથી. ફ ત ણયરસ અને

ણયભાવ જ એનો આ મા હોય છે. છે લયામાં લાગણીઓના સહજોથ ઉભરો મઠારાતો નથી,

શ દોના યવ થત અને ચમ ૃિત ૂણ ઉપયોગ થતો નથી. મનમાં આવે ું ગેય બની ય છે.

ુ હાઓ પરંપરાગત ા ત સાથે શા ીયતા ા ત થઈ લોક ભે સરસ ર તે ૂ ં ટાતા ચાલે છે અને

નવા રચાતાં ય છે. છતાં એમાં િવષય યાપ, કા ય વ વગેરની વાભાિવક કાળ રાખવામાં

આવતી હોય છે. યાર છે લયા તા કા લક પ ર થિતની પેદાશ છે. તે ુ ં માળ ું પણ વાતાલાપ

વ પ ું તેમજ જોડકણાં વ પ ું છે. તેથી મોટભાગે ગ ગેય બનીને આવ ું હોય એમ લાગે છે.

સામસામા સવાલ જવાબ છે લયાને સંવાદા મકતા ક નાટ ા મકતાનાં વા ંગમાં ૂ ક દ છે. સામી

211

ય તના આ મલ ી નો ુ ર આ મલ ી જ હોય છે. કથન સીધેસીધાં આવે છે. ફ ત

મયા દત વ ત ય જ ફરવી ફરવીને ુદા ં ુદા ં જોડકણાંમા ં, આરોહઅવરોહમાં ુદા ુદા રાગમાં

ગાવામાં આવે છે. તો વળ એકના એક જ ભાવો ુ ં ુનરાવતન પણ છે લયાઓમાં વારંવાર જોવા

મળે છે. ઉ સવ- સંગોએ સાંજ ુ ં વા કયા પછ ી ુ ુષો એકબી ની કડ હાથ ભીડાવી વ ુ ળાકાર

બે- ણની ૂકડ ઓમાં ઢોલ, શરણાઈ સાથે નાચણાંની શ આત કર છે અને ઘણી વખત તો પહોર

ફાટતા ુધી સતત નાચે છે. એક પ ે છેલછબીલી મદમ ત યૌવનાઓ હોય તો બી પ ે

છેલછબીલા મદમ ત ુવાન હોય અને સામ સામે છે લયાની રમઝટ આખી રાત ચા યા કર છે.

મેળાઓ યો ય છે, યાં ૃ યોની ધાનતા રહતી નથી. પણ સામા ય ર તે ર તે ચાલતા,ં

ુસાફર કરતાં ક ચગડોળના િપજરાઓમાં લતી વેળાએ ફ ત ગીત વ પે જ છે લયા ગવાય છે.

છે લયા ગાનાર ુવક મોટાભાગે તેના િમ સાથે હોય છે ને તે છે લયા ગાતો હોય યાર એનો

પડકાર ઝીલનાર નાિયકા પણ તેની સખી સાથે હોય છે. અને િમ ક સખીના મ પાસે મ રાખીને

છે લયાના સવાલ-જવાબ થતા રહ છે. મેળાની જનમેદનીમા,ં લ નો સવ સંગે ક યા ાની

ભીડાભીડમાં ુવક- વુતીઓ છે લયા ગાઈને આનંદ માણતા હોય છે. દય તલસાટને પે

છે લયામાં વહતો કર છે. તેમાં ેમનો એકરાર ક ઈ કાર હોય છે.

હોળ ક લ ન સંગ વેળાના છે લયા ૃ યોમાં ી ુ ુષો ભેગા ં એક વ ુ ળાકાર ુદા ુદા

ચાળાઓમાં નાચતાં ય છે. સાથોસાથ ુ ુષો અને ીઓ વ ચે સા ૂ હક સવાલ જવાબની આપલે

પણ થતી હોય છે. મોટાભાગે છે લયામાં પા ંગરતા ેમનો હરમાં એકરાર થતો હોય છે.

અપ રણીત ુગલો તેમજ પ રણીતાનો પરણેતર તરફનો અસંતોષ અને ેમી તરપનો તલસાટ,

તરફડાટ પણ અહ ય ત થાય છે. અહ હયાની ણય ૂખ ખાનગી ુફતેગોનો િવષય રહતો નથી.

લ નસંબ ંધના રસામણાં મનામણાં તેમજ ેમીઓની ભાગવાની યોજના, તેના સંકત થાનો, મમાળા

આ બ ું કોઈપણ તના ોભ શરમ ક સંકોચ િવના વડ લોની હાજર માં જ ગાઈને ર ૂ થ ું હોય

છે. આમ, ુદરતના સંતાનો ેમને પણ ુદરતી વ પે જ માણતા હોય છે.

છે લયામા ં વ પગત કોઈ વૈિવ ય જોવા મળ ું નથી. આમ છતા,ં આ સમાજના િવિવધ

સંગે છે લયા ગવાતાં હોય છે. તેથી આ કારનાં ગીતો ુ ં વગ કરણ અને કાર તે સંગ

આધા રત પાડ શકાય :

212

1. લ નના છે લયા : લ ન સંગ િનિમ ે ૃ ય સાથે ગવાતાં છે લયા, ુ ત વયનાં

ી ુ ષુો ારા આખી રાત ગવાતાં હોય છે.

2. હોળ ના છે લયા : વસંતઋ ુમાં હોળ ના દવસો દરિમયાન ૃ ય ારા ર ૂ થતાં છે લયા

તર ક ઓળખાય છે.

3. લાગિતયા (લાગણી)ના છે લયા : આને ેમીઓના છે લયા તર ક પણ ઓળખવામાં

આવે છે. એકાંતમાં ઢોર ચરાવતાં ક મ ૂર કરતાં ેમીઓ પર પરને સબંોધીને છે લયા

ગાતાં હોય છે. આ છે લયા કદમાં ૂ ંકા અને નાના હોય છે.

4. ાના છે લયા : ચગડોળમાં ક ુસાફર માં ુવક ુવતીઓ ારા ગવાતાં આ છે લયા

છે. આ છે લયા માણમાં નાના કદના તથા ૃ યની અિનવાયતા હોતી નથી.

5. ન ફટ છે લયા : બેફામ તીયતા ક યૌન પદાવ લમાં ર ૂથતાં છે લયા.

કટલાક છે લયામાં ફ ત એક પ ુ ં બી પ ને સી ું સ ંબોધન હોય છે. તા કા લક વળતો

ુ ર હોતો નથી. તો કટલાક છે લયાઓમાં એક પ સામટ ણચારથી માંડ દશેક પં તઓ

ગાઈ નાખે પછ ુ ર શ થાય છે. કટલાકમાં િનયિમત સામસામા સવાલજવાબો થાય છે. આમ,

તો છે લયા સ ૂ હગત કા ય કાર હોવાથી એમાં વૈય તક અ ભ ય તનાં ક સં ૂ ણ િશ તનાં દશન

થતાં નથી. તેમાં અ યવ થા પણ મોટા માણમાં જોવા મળે છે. આથી રચનામાં અને ગેયતામાં

એની સીધેસીધી અસર પણ પડલી જોવા મળે છે. મ કોઈક વખત બ ે પ ો એક સાથે જ ગાવા

માંડ છે. તો કોઈ વખત એક જ પ ની ુદ ુદ ય તઓ ુદા ુદા ૂ ર-લય કાઢતી સાંભળવા

મળે છે. આમ છતાં છે લયા આ દવાસી વસાવાઓના વનનો થાક તથા ઊણપો ૂર કરવામાં

મહ વનો ભાગ ભજવતાં હોય છે. ુ તતા, િવલાસ અને વનની મ તીને પોષી વનમાં આનંદ

સારવા ુ ં કાય છે લયા કર છે. છે લયા િવના આ ને ચાલ ું નથી. છે લયા િવણા તેમને વન

અ ૂ ુ ં અને ૂ ુ ં લાગે છે. કલે ર ઝઘ ડયા, નાંદોદ, વા લયા તા ુકામા ં છે લયાની લોકિ યતા

અ ૂત છે. આ િવ તારમાં ભા યે જ કોઈ બાળક-બાળક , ુવક- ુવતી ક ૃ - ૃ ા છે લયાથી

અ ાત હશે. કારણ ક છે લયાએ તો આ આ દવાસી ને રસવંતી કર છે. અહ ના

લોક વનમાંઓથી છે લયા ુદા ં પાડ શકાય તેમ નથી, અલગ કર શકાય તેમ નથી.

213

4.2.1 લ નનાં છે લયા :

માનવ વનના સોળ સં કારમાંનો એક સં કાર એટલે લ ન. ુ િનયાભરના હરએક માનવ

સ ુદાયે લ ન સં કારને પોતપોતાની ૃ ટએ મહ વ ું થાન આ ું છે. આમ જોવા જઈએ તો

માનવ સહજ ૃ િ આવેગોને યો ય દશા ચ ધવા ુ ં કામ લ નસંબ ંધ કરતો હોય છે. ઋિષપરંપરાએ

શ કરલી આ િવિધને આજનો માનવસ ુદાય પોતાની સમજણ માણે મહ વ આપી તેની ઉજવણી

કર છે. આ દવાસી વસાવા સમાજમાં લ નસં કારની એક આગવી-અનોખી ઓળખ રહલી છે, ની

તીિત આપણને તેમના લ ન ગેના ર ત રવાજો િવિધ-િવધાનોમાં થાય છે.

આ દવાસી લ ન યવ થા એટલે અનેક ર ત રવાજો, ભાતીગળ પરંપરાઓ તથા

એકલદોકલ અને ૃંદ નાચગાનનો ુભગ સમ વય. આમ જોવા જઈએ તો આ સમાજ માટ લ ન

સામા જક સં કારની ર તે અગ યની સં કારિવિધ તો છે જ પરં ુ અનેક ઉમદા રસમો રવાજને લીધે

વનને આનં દત ઉ લાસભ ુ કરના ુ ં અને ુ ં પવ પણ છે. અહ લ ન કરનાર દંપિત, લ ન

કરાવનાર પ રવાર અનેક ર તે ુશ હોય છે, પરં ુ શાનભાન ૂલી ુ ત ર તે નાચગાન કરનાર

ુવાન, ૃ સૌ કોઈ અનેરો આનંદ અ ુભવે છે. ેમનો એકરાર ન કર શકનાર ેમી- ેિમકાનો

અસંતોષ, ેમને પામવા માટ અસં ય લોભામણાં વાયદા, દાંપ ય વનનો અસંતોષ ઈ યા દ

ભાવોએ લ ન સંગે થતાં નાચગાનમાં ય ત કરવાની તક યેક ય તને સાંપડ છે.

છે લયા ઢ ુ ત બંધનો, દંભ, માન-મયાદાને બે ફકરાઈથી ફગાવી દઈ ુ ત ર તે વનને

માણવા ુ,ં ય ત કરવા ુ ં મા યમ છે. યૌવાનના બર વેશેલા ુવક- ુવતીઓ એકબી ના

કમરમાં હાથ વ ટાળ ુદ ુદ ુ ાઓમાં ઠકા લગાવી પરંપરાથી ગવાતાં છે લયામાં મનના

ભાવોને સવાલના પમાં અ ભ ય ત કર છે. તો સામાપ થી પણ દયને હચમચાવી નાખે તેવો

ુ ર મળતો હોય છે. અને આમ છે લયા ગવાતાં ય, સમય સરતો ય અને જોતજોતામાં

ભાત થઈ ય છે. ા અને લાગિતયા છે લયા કરતાં લ ન અને હોળ ના છે લયા બ ુ મોટ

સં યામાં ા ત થાય છે. અથા ્ આ છે લયા ગીતો મોટો િવ તાર રોક છે. અહ આપણે ફ ત

લ નના છે લયાની જ વાત કરવાના છ એ યાર લ નની ગોઠવણી થાય અને પીઠ ચોળાય એટલે

વર અને ક યા પ ે નાચણ શ થાય, યાર નાચવા આવેલી મદમ ત, યૌવનથી થનગનતી

ુવતીઓ નાચતા-ંનાચતાં ુવાનને ૂ છતી હોય છે ક ું અહ નાચવા આ યો છે ક જોવા

આ યો છે ? આ નો યથો ચત ઉ ર આપવાને બદલે રંગીલો ુવક કહ છે : ઝીણાઝીણા ડગ

214

ૂ ક નાચનાર તા ુ ં નામ-ગામ ક’તી જ . યાર ુવતી કહ છે : તાર ૂ છ ને ું કામ છે ? આવા

સવાલ જવાબ ય ત કર ું ગીત જોઈએ :

ી : પરગામા1 પયરા (2) પરગામા પયરા,

નાસા2 આલા કા3 પાલા4 આલા રા.

.ુ : પરગામી5 પયર (2) પરગામી પયર ,

નાસી આલી કા પાલી આલી વા.

ઝીણી ઝીણી6 નાસણ7 નાસય8, (2)

નાસી આલી કા પાલી આલી વા.

તો9 ગામા10 નામ કતી11..... પરગામી પયર (2)

તો ગામ નામ કતી જ12 વા.

ી : તો સીતન13 કા...... પરગામા પયરા, (2)

તો સીતન કા14 કામ રા.

ુ : યા15 ઉતર16 મય17..... પરગામી પયર (2)

યા ઉતર મય આ ુ વા

ઝીણી ઝીણી નાસણ નાસય (2)

યા ઉતર મય આ ુ વ.

ી : પરગામા પયરા (2) પરગામા પયરા,

નાસા આલા ક પાલા આલા રા.

શ દાથ :

7. પરગામા – બી ગામનો 10. ગામા - ગામ

8. નાસા – નાચવા 11. નામ કતી – નામ કહતી

9. આલા કા – આ યો ક 12. જ - જ

10. પાલા – જોવા 13. સીતન - ૂ છ ને

11. પરગામી – બી ગામની 14. કા - ુ ં

12. ઝીણી ઝીણી – નાની નાની 15. યા - ૂ છેલો

13. નાસણ – નાચણ 16. ઉ ર - જવાબ

14. નાસય – નાચ ુ ં 17. મય - ુ ં

15. તો – તારા

215

લ ન સંગે થતાં ૃ ં દ ૃ યમાં જ એકબી ની પસંદગી પી ર તે કર લીધી હોય છે. છતાં

ુવક- ુવતી એકબી ની પસંદગીથી અ ણ છે. માટ બ ે જણ શ દિનદશ ારા સામસામે કહ છે :

ુ માર નજરમાં છે અથા ્ ુ ં મને પસંદ છે. આવી ભાવનાઓને અ ભ ય ત કર ું છે લયા ગીત :

ી : પયરા ુ બી1 અ ણા2, મય બી3 અ ણી,

પયરા ુત4 મા5 નજરોમ6 અસય7 ર લોલ.

ુ : પયર ુ બી અ ણી, મય બી અ ણા,

પયર ુત મા નજરોમ અસય ર લોલ.

પયર યા8 યા9, સોબ યા10, રંગી યા.11

પયર ુત મા નજરોમ અસય ર લોલ.

ી : પયરા ુ બી રંગાલા મય બી રંગાલી,

પયરા ુત મા નજરોમ અસય ર લોલ

શ દાથ :

1. ુબી – ુ ં પણ 7. અસય - છે

2. અ ણા – અ ણ 8. યા - ખો

3. મય બી – ુ ં પણ 9. યા - રંગેલી

4. ુત – ુ ં પણ 10. સોબ યા - હોટ

5. મા – મારા, માર 11. રંગી યા - રંગેલા

6. નજરોમ – નજરમા ં

આમ, ુ ત ર તે મનપસંદ પા પસંદ કર લે ુ ં અને દશાિનદશ કર સામેના પા ને ણ

કર ું આ ર તે ેમની અ ભ ય ત ર ૂ કર ું આ છે લયા ગીત અ ુત છે. ચાંદલો, લ ન વા

સંગે એકબી સાથે તારામૈ ક થતાં બ ં નેના દય ેમા ં ુર ટ છે. પરં ુ બ ેના ગામ રૂ

હોવાલ ી વારંવાર િમલન થ ું અશ હોવાથી તે બં ને ેમી ુગલ એકબી ને મળવાનો વાયદો

ગીત ારા આપતાં જોવા મળે છે. મક -

મકાલી પીયર..... વાયદો ર ુવાન પયરા,

મકાલી પીપર, વાયદો ર ુવાન પયરા,

મકાલી પીપર, વાયદો ર લોલ. (2)

વાયદો ુ કન1 મય2 આ ુ ર ુવાન પયરા,

216

વાયદો ુ કન મય, આ ુ ર ુવાન પયરા

વાયદો ુ કન મય આ ુ ર લોલ. (2)

ુ ત3 જોળ દાર4 ુ ર ુવાન પયરા,

ુ ત જોળ દાર, ુ ર ુવાન પયરા,

ુ ત જોળ દાર ુ ર લોલ. (2)

મકાલી પીપર......

શ દાથ :

1. ુ કન – ૂ યા વગર 3. ુ ત – જ ું તો

2. મય – ુ ં 4. જોળ દાર – જોડ સાથે

એ બંને ેમી પંખીડા ગમે તેવી આપિ - ુ કલી હશે તો પણ હચકાવાળા પીપળાના ૃ ો

મળવાનો આપેલો વાયદો પોતે િનભાવશે એવા વચનથી બ થાય છે. સાથોસાથ બોરડ વાળા

કોતર બોર ખાવા જવાની ઈ છા પણ નાિયકા ય ત કરતી જોવા મળે છે. તો વળ નાિયકા તેના

ેમીને પોતાના આ ેમસંબ ંધની વાત ન જણાવવાની સલાહ આપે છે. તેને ભય હોય છે ક કદાચ

ેમીના માતાિપતાને આ સંબ ંધ પસંદ ન પડ તો બં નેને હંમેશ માટ ૂર કર દશે. પ રણામે બંનેએ

સાથે મળ ને િનહાળેલાં વ નો રોળાઈ જશે. આવી મનની ઈ છા નાિયકા નીચેના છે લયા ારા

િ યતમને કહ છે :

બોર પાદામ1 ર પયરા, બોર ખાયે2 ુ3ં,

પયરા બોર ખાયે ,ુ

સેલમી4 સગાઈ ર પયરા ુદાય5 ફાસે6 આ 7ુ રા. (2)

આયસી બાયસાન8 પયરા ગોઠ ા9 નાખી10 કતા11 રા,

ગોઠયા નખી કતા રા,

સેલમી સગાઈ ર પયરા ુદાય ફાસે આ ુ રા. (2)

બોર પાદામ ર પયરા બોર ખાયે......

શ દાથ :

1. પાદામ – ખેતર 7. બા ુ ં - આવી ુ ં

2. ખાયે – ખાવા 8. આયસી, બાયસાન – માતા િપતાને

3. ુ ં – જઈ ુ ં 9. ગોઠ ા - વાત

217

4. સેલમી – લાગણી 10. નખી - નહ

5. ુદાય – કાલ ે 11. કતા – કરતો, કહ ુ ં

6. ફાસે – પાછા

એકબી ના ેમબંધનમાં બ ંધાયે ું ુગલ મળવા માટ તલપાપડ થઈ ગ ું છે. આપેલા

વાયદા ુજબ ેિમકા પીપળાના ઝાડ નીચે રાહ ુએ છે. પરં ુ ખેતરના ઊભા પાકની જવાબદાર

નાયકનાં િશર હોવાથી, પાકના ર ણાથ તેને ખેતર જ ું પડ છે. તેથી તે વાયદો િનભાવી શકવા

અસમથ રહ છે. આ તરફ નાિયકા યા ુળ ચ ે રાહ જોતી હોય છે. પરં ુ ખેતરના કામને લીધે

બંને ુ ં િમલન સધા ું નથી. આથી આ ુગલ િમલન ું થળ બદલીને એકબી ને મળવાનો વાયદો

ુનઃ આપે છે. તે બ ં ને ુ ં િમલન શ બને છે. આમ એક ુલાકાત માટ દયની ઉ ુકતા તેમજ

ેમમાં એકબી ને મેળવવા માટ ગમે તેવા અવરોધોને પણ પાર કરવાની ભાવના ર ૂ કર ું

છે લયા ગીત જોઈએ :

ુ : મા ખેતામ ઝાઝ1ે સીળે2 પ યે3 વ,

ઓ માળ ઢોલા માર 4 આલના વ (2)

ી : તો લીદન5 પીપલા6 છાંય7 બઠ 8 ર,

ઓ સેલ9 ુવાિનયા. (2)

ુ : આ યા10 વાયદા આમને તલ11 આવજ વ,

ઓ માળ ઢોલા માર આલના ર (2)

ી : તો લીદન આમને તલ બઠ ર,

ઓ સેલ ુવાિનયા (2)

ુ : કયા12 વાયદા ુવાયે વાલ13 ખેત14 વ,

ઓ માળ ઢોલા માર આલના ર, (2)

ી : કયા વાયદા ુવાયે વાલ ખેત ર,

ઓ સેલ ુવાિનયા. (2)

મા ખેતામ ઝાઝે સીળે પ યે વ.....

શ દાથ :

1. ઝાઝે – વધાર 8. બઠ - બેઠ

2. સીળે – પ ીઓ 9. સેલ – રંગાલા, રંગીલા

218

3. પ યે – પડ ા 10. આ યા - આ યો

4. ઢોલા માર – ઉડાવવા માટ 11. આમને તલ – બલી નીચ ે

5. લીદન – લીધે 12. કયા – ક ધો, કયા

6. પીપલા – પીપળો 13. ુવાયે - ુવાર

7. છાંયે – છાંયડો 14. ખેત – ખેતર

આ દવાસી ેમી ુગલો ુ ં િમલન થળ પણ ેમી- ુગલોની ણયભાવના સાથે તાદા ય

ધરાવનાર ુ ંગર, ખેતર, કોતર ક ૃ ો જ હોય છે. જો ક આ , ટકનોલો ના િવકાસને પ રણામે

શહર કરણ વ ું છે. આમ, છતાં એમ ું િમલન થાન કોઈ આલીશાન ર ટોરા ં ક િસનેમા ૃહ નથી

હો ુ.ં પરં ુ ેમા ભ ય ત કરવા ુ ં થળ તો ૃ િત ુ ં સાિન ય જ ર ું છે. આમ, પ રવતન પામવાના

પ રવેશમાં પણ ૃિતના ત વો અ પયત આ સમાજના લોકોના, ેમીઓના વનના અ ભ ગો

ર ા છે. એ અહ ુરવાર થાય છે. ુદરતના ેમને એના અસલ વ પે માણવો અને િન યાજ

ેમને ખાતર સમાજના બંધનોને બે ફકરાઈથી ફગાવી દઈ પોતાના િ યપા ને મેળવવાનો અદ ય

ઉ સાહ એમનામાં જોવા મળે છે. વનની મ તી ૂ ંટતા ુગલોમાં મોટાભાગે ેમ ુ ં આ ાન ેિમકા

જ કરતી હોવા ુ ં જોવા મળે છે અને આમ પણ, તમે છે લયા ગીતો ઉપર એક નજર નાખશો તો

ુ ુષ પા ો કરતાં ી પા ોને વ ુ ચ ઢયાતા, નીડર તથા પોતાના ેમ ખાતર ેમીને આહવાન

આપતા મા ૂ મ પડ છે. એટ ું જ નહ પાંગરતા ેમને ુખદ અથવા ુ ઃખદ પ રણામ ુધી

પહ ચાડવા ુ ં ભગીરથ કાય પણ નાિયકા જ કર છે. આનો મતલબ એવો પણ નથી ક નાયક

થત બનીને બેસી રહ છે. જો ક નાિયકાના દરક િનણયમાં તેનો સાથ સહકાર તો હોય છે જ.

તેમ છતાં ી પા ો ુ ુષ પા ો કરતાં ચ ઢયાતા છે. જ ં ગલ, ખેતર, ુ ંગર, કોતર અને નદ નાળે

મળવાનો વાયદો આપતી ેમદ વાની િ યતમા તેના િ યતમને કહ છે : આપણે નદ એ જ ું અને

માછલી પકડ ુ ંઆવી ઈ છા ય ત કર ું છે લયાગીત જોઈએ :

તળવી1 ખાડ મ2 નોદ3 ુ ર......

ઓ સેલ ુવાિનયા,

તળવી ખાડ મ નોદ ુ ર લોલ. (2)

મો યા4 માસે5 આપી6 ત 7ુ ર......

ઓ સેલ ુવાિનયા,

219

મો યા માસે આપી ત ુ ર લોલ. (2)

તળવી ખાડ મ નોદ ુ ર......

શ દાથ :

1. તળવી – છ છર 5. માસે - માછલી

2. ખાડ મ – નદ મા ં 6. આપી - આપણ ે

3. ન દ – પકડવા 7. ત ુ - પકડ ુ ં

4. મો યા – મોટા

લ ન સંગે નાચવા માટ આવે ું સખી ૃંદ પોતાની સાથે ૃ ય કરતા ુ ુષ ૃંદને પોતાની

સાથે ૃ ય કરતા ુ ુષ ૃંદને પોતાનો પ રચય છે લયા ારા સરસ ર તે આપે છે, તે જોઈએ :

આમીવ1 સોગા યા2 વ સોગા યા,

આમીવ નાસણમી3 સોગા યા. (2)

આમીવ નાંદ4 નાસણ નાસનાયા5

આમીવ નાસણમી સોગા યા. (2)

આમીવ સીણી6 નાસણ નાસનાયા,

આમીવ નાસણમી સોગા યા. (2)

આમીવ હાત પાગ7 મખા યા,8

આમીવ નાસણમી સોગા યા. (2)

આમીવ કળ 9 નાસણ નાસનાયા,

આમીવ નાસણમી સોગા યા. (2)

આમીવ ગલે ગલે10 રોમનાયા11

આમીવ નાસણમી સોગા યા. (2)

આમીવ ડોગયા12 નાસણ નાસનાયા,

આમીવ નાસણમી સોગા યા. (2)

આમીવ હા ુભાયા13 મકા યા,

આમીવ નાસણમી સોગા યા. (2)

220

શ દાથ :

1. આમીવ – અમે 8. મખા યા - શોભાવાળ

2. સોગા યા – શોભાવાળ 9. કળ - કમરની

3. નાસણમી – નાચણમા ં 10. ગલેગલે – ગલી-ગલી

4. નાંદ – નાંદોદ, રાજપીપળા 11. રોમનાયા - રમવાવાળ

5. નાસનાયા – નાચવાવાળ 12. ડોગયા – ુ ંગરવાળ , ુ ંગરની

6. સીણી – નાની 13. હા ુ ભાયા - હા ુભાઈ

7. હાત, પગ – હાથ, પગ

નાચણની શોભા વધારનાર અમે હા ુભાઈના ગામની શોભા છ એ, અહ અમે અમાર

મનપસંદ ઝીણી અને કડ નાચણ નાચવા માટ આ યા છ એ. આમ, લ ન સંગે ઉપર ુજબના ઘણાં

બધા છે લયા ગીતો ગવાય છે. આ તો આ છે લયા ગીતોને બે ટપાટ ના કલાકારોએ ૂબ જ

યાત કયા છે.

4.2.2 હોળ ના ંછે લયાગીતો :

છે લયા ગીતોનો બીજો કાર છે, હોળ ના છે લયા. આમ તો હોળ ના દવસે મા ને મા

હોળ ગીતો જ ગવાય છે અને તેમાં પણ હોળ વધામણીનાં જ ગીતો ગવાય છે. પરં ુ હોળ ના

છે લયા ગીતો હોળ ના પંદર દવસ પહલા ખેલાતા ૃંદ ૃ ય ારા ગવાતાં સા ંભળવા મળે છે. અને

તે પણ ો ર વ પમાં જ. ૃ િષ વન સાથે જોડાયેલા આ સ ુદાય સાથે જ ં ગલ, ુ ંગર, ખીણ,

કોતર, ખેતર, સીમ, ૃ , નદ , વગેર ૃ િત ત વો અને વાવણી-લણણી વી ૃ િ ઓ એમના

માટ વચા પ છે. આથી એમના ાસં ગક ગીતોમાં પણ ુદરતના આ વ પો અિવભા ય ગ પે

આવે છે. અહ ના લોકસ દુાયમાં હોળ નો તહવાર આવતાં જ તેમનામાં અનોખો ઉ સાહ જોવા મળે

છે. હોળ ને પંદર દવસ બાક હોય તેવામાં દવસના કામકાજ ૂણ કયા બાદ રા ીના નવ-દશ

વાગે નવયૌવન ત ુણો ઢોલના તાલે નાચતા ય અને છે લયા ગાય તો વળ એમને પોરસ

ચઢાવવા તેમજ નો ઉ ર આપવા માટ ત ુણીઓ ું ૃ ં દ પણ આ નાચગાનમાં જોડાય છે. આમ

તો આ છે લયા ગીતોમાં રોજબરોજના સંગો તેમજ બોલચાલની લઢણવાળા યવહા ુ શ દોને લય

ૂ ર આપી ગીતના વ પમાં ગાવામાં આવે છે. આસમાની ખેતી આધા રત આ લોક ખેતરનાં પાક

તૈયાર થાય યાં ુધી તેને સાચવવા માટ ખેતરની વ ચે માળો (માચંડો) બનાવે છે અને યાં ુધી

221

પાકની કાપણી ન થાય યાં ુધી આ માળ જ ઘર બની ય છે. આથી પોતાનાં ખેતરનો માળ કવો

છે એ ું વણન કર ું ગીત ક ું હોય છે તે જોઈએ :

તો માલા1 હસકા ફસકા,2

મા3 માલા હબદા4 ર.

હબદા માલ આવજ5 પયરા,

હબદા માલ આવજ ર.

તાળ 6 પીનો7 વયત8 હકા મા માલ આવજ ર.

તાળ તાળ કતા આલા,9

તાળ બીના10 મીલી11 ર.

તો માલા હસકા ફસકા,

મા માલા હબદા ર.

બી યા12 પીનો13 વયત સ યા,

મા માલ આવજ ર.

બી યા બી યા કતના14 સ યા,

બી યા બીના મી યા ર.

તો માલા હસકા ફસકા,

મા માલા હબદા ર.

શ દાથ :

16. માલા – માળ 8. વયત – હોય તો

17. હસકા, ફસકા – કાચો, પાકો 9. આલા - આ યો

18. મા – મારા 10. તાળ બીના – તાડ પણ

19. હબદા – મજ ુત 11. મીલી - મળ

20. આવજ – આવ 12. બી યા - બીડ

21. તાળ – તાડ 13. પીનો - પી ુ ં

22. પીનો – પી ુ ં 14. કતના – કહ ુ ં

અહ માલા, હસકા- ફસકા, તાળ , બી યા આ બધા શ દો બોલચાલની ભાષાના શ દો છે.

બધી ર તે પોતાને પાવરધી ગણાવતી આ દવાસી નવયૌવના પોતાના મનના મા ણગરને ખેતર

222

તાડ અને બીડ પીવા માટ બોલાવે છે. અને સાથોસાથ એમ પણ કહ છે ક સિતષ વા કંઈ કટલા

લો ુપ ય તઓ બીડ અને તાડ પીવા માટ મારા ખેતર આ યા ક ુ એમને કા ંઈ આ ું નથી.

જો ું આવીશ તો બ ું જ તને મળશે. આમ, મદાનગી ઉપર વાર જનાર પહાડની િસહણ

માયકાંગલાને વશ થતી નથી, એના જોમ ુ સાને પચાવી-પારખી, સાહસથી ખરો ઊતર છે. એને

જ એ તાબે થાય છે. જોક આ દયરાણી પોતાના મા કૂની વીરતાને િનરખવા પારખવા અનેક

ુ ત- ુ તઓ અપનાવતી જોવા મળે છે. મક,

તીનબોર1 બોર પા 2ે પયરા. (2)

તીનબોર બોર ખાયે3 4ુ પયરા. (2)

તીનબોર કા ંટા વા યા પયરા,

લેની5 મને કડ, ચાલની પેલા ટકર,

કાળની મારો કા ંટો, ચીરની6 તારો ફટકો,7

બાંધની મારો પાટો લીલી લબળ યે વાયદો પયરા (2)

તીનબોર પા ે પયરા...

શ દાથ :

1. તીન બાર – ણ બાર 5. લેની - લે

2. પા ે – પાક ુ ં 6. ચીરની - ફાડ ને

3. ખાયે – ખાવા 7. ફટકો - પાઘડ

4. ુ – જઈ ુ ં

નવજોબના ુવાન ુ ં ખમીર પારખવા ણીસમ એ પોતાના પગમાં કા ંટો વગાડ લોહ

કાઢ છે. યાર િસહને બોકડો બનાવનાર સાહસવીર િનભય ુવાન યૌવનાને ચક ને ટકર ઉપર

લઈ જઈ વાગેલો કા ંટો કાઢ , માથાપાઘડ નો છેડો ફાડ પગની પાનીએ બાંધે છે. ના પ રણામે

તેના પર ફદા થયેલી નવજોબના લીલી લબડ એ મળવાનો વાયદો આપે છે. આમ, પરા મ

બતાવી મનને હર લે છે તેને સવ વ આપી દવા તૈયાર થઈ ય છે. આ ું જ સાહસ અને ેમ ુ ં

પાર ું કર ું અ ય ગીત પણ જોઈએ :

આમ વીરતા દશાવીને મન હર લેનાર ુવક પર નાિયકા પોતા ુ ં સવ વ ૂ ંટાવી દવા

ત પર થઈ ય છે.

223

ુ ં ુલામ1 વેર 2 ખોદ લા,

ઓ મારા નાના દયર યા.3

વેર ખો ુ ન4 વેર ુ 5ુ લા,

ઓ મારા ના દયર યા.

રાધા ુ પાણી પીવા આવેલી,

ઓ મારા નાના દયર યા.

કાંટા કા ત6 પાણી આ 7ુ લા,

ઓ મારા નાના દયર યા.

ુ ં ુલામ વેર ખોદ લા,

ઓ મારા નાના દયર યા.

શ દાથ :

1. ુલામ – ૂ ળમા ં 5. ુ ુ – ૂ ર ુ ં, ઢાંક ું

2. વેર – ુ ંડ 6. કા ત – કાઢ તો

3. દરર યા – દયર 7. આ ુ - આ ુ

4. ખો ુ ને – ખો ુ ને

ભાભી, દયરની ેયસી પણ હમતવાન છે ક નથી એની પરખ ઉપરો ત ગીતમાં કર છે.

આમ આડકતર ર તે વનપા પસંદગીમાં આ દવાસી ુવક- ુવતી ૂ બ જ સાવધાની રાખતા

જોવા મળે છે.

આ દવાસી આ સ ુદાયમાં ભાભી- દયરનો સંબ ંધ ૂબ સરળ અને નેહભય હોય છે. માટ

તેઓ એકબી ને પોતાના મનની વાત સરળતાથી કર શક છે. લાકડાં લેવા માટ વનમાં ગયેલી

ભાભીથી વ ટ અને લો લ ું (એક કાર ુ ં ઘર ુ)ં ખોવાઈ ય છે. થી એને ચતા સતાવી રહ છે

એ મનનો ભાર હળવો કરવા માટ એ વાત તે તેના દયરને નીચેના છે લયા ારા જણાવતી જોવા

મળે છે :

ુળા વનમા ગયતી1 ર દયર યા,

યંઈતો2 િવ ટયો3 ખોવાયો ર લોલ.

િવ ટયો જળય ત4 મન5 આપજ6 ર દય રયા,

224

તો પાઉસા7 ન જોયતા8 મન ુ ટય9 ર લોલ.

ુળા વનમા ગયતી.....

બોરલી10 વનમા ગયતી ર દયર યા,

બોરલી કા ંટો વાયગો11 ર લોલ.

ચાલ પેલી ટક રયે બાંધ પેલો પટકો,12

બોરલી કા ંટો વાયગો ર લોલ.

બાવ લયા13 વનમા ગયતી ર દયર યા,

બાવ લયા કા ંટો વાયગો ર લોલ.

લો લયો14 જળયત મન આપજ ર દય રયા,

તો પાઉસા મન ુટય ર લોલ.

શ દાથ :

1. ગયતી – ગઈ હતી 8. ન જોયતા – ન કામ ુ ં

2. યંઈતો – યાં તો 9. ુ ટય - માર ુ ં

3. િવ ટયો – વ ટ 10. બોરલી - બોર

4. જળય ત – મળે તો 11. વાયગો - વા યો

5. મન – મને 12. પટકો – પાઘડ

6. આપજ – આપ 13. બાવ લયા - બાવળ

7. પાઉસા – ભાઈ 14. લો લયો – કાન ુ ં ઘર ું

સં ુ ત ુ ુ ંબમાં ઘરનો મોભી િપતા હોય છે. પરં ુ યા ં િવભ ત ુ ુ ંબો છે, યાં પિત જ

ઘરના આિથક યવહારો સંભાળતો હોય છે. અહ પ ની પર ુ વ ધરાવતા પિતનો ડર પ નીનો

લાગે એ વાભાિવક છે. કમતી વ ુ ખોવાઈ ગઈ છે, માટ દયરને કહ છે ‘વ ુ મળે તો મને

આપ ’. અહ એનકન કાર વસાવા સમાજના ુ ુષો ુ ં પ ની ઉપરના વચ વના દશન થાય છે.

હોળ ના તહવાર િમષે ુશ ુશાલ થયેલો આ સમાજ હોળ ને વધાવવાના આનંદ ૃ ય સાથે

ય ત કરતો હોય છે એ આવી સ તા ય ત કરતા કટલા ગીતો મળે છે નીચે ુજબ છે.

ઉનાલા1 જબરો2 તીકો3 લા યો નીરા ઘે રયા (2)

તોતય4 બાલ5 મન આપજ ર રંગાલા (2)

225

બાલ ગીત6 મય7 ના 8ુ રા રંગાલા (2)

ઉનાલા જબરો તીકો લા યો9 નીરા ઘે રયા (2)

શ દાથ :

1. ઉનાલો – ઉનાળો 6. ગીત - ઓઢ ને

2. જબરો – વ ુ પડતો 7. મય - ુ ં

3. તીકો – તડકો 8. ના ુ - ના ુ ં

4. તોતપ – તાર 9. લા યો - લા ુ ં

5. બાલ – માલ

મા બાયે1 આમને2 તલ3 ુ કાન ર ટોનાવાલા,4

બ ટોલ જોવય ત5 નીયા6 આવજ ર લોલ. (2)

તો ટોના સાલા7 બીના નાસતી8 ર ટોનાવાલા,

મા બાયે હલો હલો9 ના 1ુ0 ર લોલ. (2)

શ દાથ :

1. મા બાયે – મારા બારણ ે 5. જોવય ત – જોઈએ તો

2. આમને – બલી 6. નીયા - લેવા

3. તલ – નીચ ે 7. હલો હલો – ઠં ુ ં ઠં ુ ં

4. ટોનાવાલા – ઢોલવાળા 8. ના ુ – ના ુ

રા ુવાળે1 નાર સેલ,2

મન કવના3 કયો4 ર.

મન કવના કયો સેલ,

મયત5 પાલી6 આવતી ર.

મન કવના કયો સેલ

મયત સાલી7 આવતી ર.

શ દાથ :

1. રા ુવાળે – રા ુવા ડયા (ગામ) 5. મયત – ુ ં પણ

2. સેલ – રંગાલા 6. પાલી - જોવા

226

3. કવના – કમ 7. સાલી - ચાલી

4. કયો – ક ુ ં

ઓલેમ1 મારો એક કા ંઈ યો2 ર ુવાિનયા,

ઓલેમ મારો એક કા ંઈ યો ર લોલ.

ઓલેમ મારો સલમ3 ૂટ ગયો ર ુવાિનયા.

ઓલેમ મારો સલમ ૂટ ગયો ર લોલ.

શ દાથ :

1. ઓલેમ – હોળ મા ં 3. સલમ - ચલમ

2. યો – ગયો

ી, ુ ુષો ુ ં ૃ ં દ આવા ગીતો સાથે ૃ ય કર છે. ી ૃ ં દ છે લયાનો ઉપાડ કર વ પે

છે લયો ગાય યાર ુ ુષ ૃંદ છે લયાના જવાબ વ પે છે લયાની બી પં ત ગાય છે. અને

આમ િનરંતર હાજર અને હાજરજવાબ વ પે ઢોલના તાલે છે લયા ગવાતા ય છે. આ

મોટાભાગનો સમાજ આિથક સ રતા તરફ વ ુ ક ત થતો ય છે માટ હોળ ઉ સવમાં

છે લયાગીતો ઓછા ગવાય છે. કદાચ થોડા વષ પછ હોળ િનિમ ે આ ગીતો ગવાશે ક કમ ? એ

બ ુ મોટો છે. આવા બ ુ ૂ ય ગીતો પરંપરાગત ગવાતાં રહ અને જળવાતાં રહ એ માટ તો

સમા ય નો જ ર કરવા પડશે.

4.2.3 ાના છે લયા ગીતો :

ભારતીય લોકસા હ યની ખર નાડ પકડવી હોય, એની સં ૃ િતનો સાચો યાલ આણવો

હોય, તેની ઉ િતના દશન કરવા હોય તો આપણે ગામડા ભણી નજર કરવી પડશે. ભારતીય

લોકસં ૃ િતમાં તહવારો, ઉ સવો અને પવ ું ટ ું મહ વ છે. એટ ું જ સિવશેષ મેળા ુ ં મહ વ છે.

માનવ વનને આનંદથી તરબોળ કર ૂ કનાર મેળા હરકોઈ સમાજ માટ આગ ું મહ વ ધરાવે છે.

યં વ ્ ૃષક વનથી કંટાળેલા, થાકલા આ દવાસી વસાવા સ ુદાય માટ મેળાઓ આનંદમંગલ ું

મા યમ છે. ૂ રપાણે ર મહાદવનો મેળો, ક ડયા ુ ંગર, સારસા ુગંરનો મેળો, દવમોગરા માતાનો

મેળો તેમજ ુ લતીથનો મેળો વગેર આ સમાજના અનોખા કહ શકાય તેવા મેળાઓ છે. આ

મેળાઓનો સમય આવતા જ મેળામાં જવા આ લોક નાના-નાના સ ૂ હ બનાવી સાથે ર તા ુ ં ભા ું

લઈ ામાં જવા ઉમટ પડ છે. એમ કહ એ ક તેમના વનના ઉ લાસને આનંદથી માણવાની

તક આ મેળાઓ આપે છે. તેથી આબાલ ૃ સૌ કોઈ મેળા માટ ઉ ુક હોય છે. એકબી ના ેમમાં

227

હોય તેવાં ુગલો પણ મેળામાં ુ તમને હાલ ું એવી ત રક ઈ છાને લીધે તેમનામાં િવશેષ

ઉમળકો જોવા મળે છે તો વળ ુવાિનયા પોતાના મનગમતા પા ને મેળામાં આવવા આ હ કર

છે. ક ુઆ ુવતી આમ કાંઈ સરળતાથી સાથે જવા તૈયાર થાય એવી નથી. આ બ ે વ ચે

મેળામાં આવવા-જવા ગેનો સંવાદ ગીત ારા ચાલે છે. હવે આ કાર ુ ં છે લયાગીત જોઈએ :

ુ : મેળા પાલાન મય ુ પૈયર,

મેળા પાલાન મય ુ વ.

આવનો વયત ુ આવજ પૈયર,

આવનો વયત ુ આવજ વ.

ી : નો1 વયત2 ુ જ પયરા,

નો વયત ુ જ ર.

મયત3 કાંઈ4 આવતી નાહા5 પૈયરા,

મયત કાંઈ આવતી નાહા ર.

ુ : મેળા પાલન6 મય7 ુ પૈયર8

મેળા પાલાન મય ુ વ.

તો આયસીન9 સતી10 આવજ પૈયર ,

તો આયસીન સતી આવજ વ.

ી : મયત કાંઈ સતી નાહા પૈયરા,

મયત કાંઈ સતી નાહા ર.

ુ : મેળા પાલાન મય ુ પૈયર ,

મેળા પાલાન મય ુ વ.

તો બાયસાન11 સતી આવજ પૈયર ,

તો બાયસાન સતી આવજ વ.

ી : મયત કાંઈ સતી નાહા પૈયરા,

મયત કાંઈ સતી નાહા ર.

તો સનો વયત ુ સજ12 પૈયરા,

તો સનો વયત ુ સજ ર.

ુ : તો દો તારન13 હાથી નેજ પૈયર,

228

તો દો તારન હાથી14 નેજ15 વ.

ી : મયત કાંઈ નેતી16 નાહા પૈયરા,

મયત કાંઈ નેતી નાહા ર.

ુ : મેળા પાલાન મય ુ પૈયર,

મેળા પાલાન મય ુ વ.

વાટ17 ખરસી18 ને ુ પૈયર,

વાટ ખરસી મય ને ુ વ.

ી : મેળા પાલી મય આહવી પૈયરા

મેળા પાલી મય આહવી ર.

ુ : મેળા પાલેન આપી ુન પૈયર

મેળા પાલેન આપી ુ વ.

શ દાથ :

1. નો – જ ુ ં 2. વયત – હોય તો

3. વયત – ુ ં તો 4. કાંઈ – નથી

5. નાહ – નહ 6. પાલાન – જોવા

7. મય – ુ ં 8. પૈયર – છોકર

9. આયસીન – માતા 10. સતી – ુછતી

11. બાયસાન – િપતા ને 12. સજ – ુછ ુ ં

13. દો તારન – બહનપણી 14. હાથી – સાથે

15. નેજ – લે ુ ં 16. નેતી – લે ુ ં

17. વાટ – ર તો 18. ખરચી – વાપરવાના પૈસા

આમ પોતાના િ યપા ને મેળામાં લઈ જવા માટ ુવાન ઘણા ય નો કર છે. બી તરફ

છેલછબીલી ુ ંવાર કા ઘણાં મનામણાં પછ મેળામાં સાથે જવા માટ તૈયાર થાય છે. આ છે લયામાં

એક બાબત ન ધપા તે છે ક ુવાન યાર તેના િ યજનને કહ છે ક ‘મેળામાં માર સાથે આવવા

માટ ુ ં તારા માતાિપતાની મં ૂર લઈ લે ’ યાર છેલછબીલી લેશમા િવચાર કયા િવના ના

પાડ દ છે. અને ઉલટા ુ ં કહ છે ‘મને લઈ જવા માટ બા-બા ુ ને તાર ૂ છ ું હોય તો ૂ છ’ આમ

229

અહ આ સમાજની બે િવશેષતાઓ ૃ ટગોચર થાય છે. તે છે ‘ઘરના વડ લોને ૂ છ ને જ કાય

કરવાની સં કા રતા તેમજ આ સમાજની ુવક ુવતીઓ ું મયાદાના ૂ ણ વનના દશન થાય છે.

નમદા નદ ના તટ ભરાતો ૂરપાણે રનો મેળો વસાવા સમાજનો આગવો મેળો હતો. આખો

સમાજ આ મેળો આવવાને આ ુરતા ૂ વક રાહ જોતો હોય છે. એમના મોટાભાગના છે લયા ગીતોમાં

ૂરપાણે ર મેળાનો ઉ લખે આપણને મળે છે. એજ એની મહ ા દશાવે છે. આ મેળામાં અનેક ેમી

ુગલો ભેગા થતા,ં મોજમ તી કરતાં અને સાથે વન વવાનાં કોલથી બંધાતા િનહાળવા મળે છે.

અનેક ુ ુ ંબો પોતાના દ કર -દ કરા માટ વર-ક યા પણ પસંદ કર લેતા હોય છે. એટ ું જ નહ

વનના તમામ ુ ઃખ-દદને િવસર ને ુ તઉ લાસે વનને માણતાં અનેક ુ ુ ંબો જોવા મળે છે.

ૂ રપાણે રનો મેળો ન ક આવી ર ો હોવાથી ેમઘેલો ીતમ તેની ેયસીને મેળામાં સાથે

આવવા માટ આ હ કર છે ક ુ શરમ ોભ અ ુભવતી િ યતમા ઈ કાર કર દ છે યાર િ યતમ

કહ છે : ‘મેળે જ ું તો સંગાથ જ ુ,ં નહ તર ન જ ુ’ં આવા વચન સાંભળતાં જ િ યતમની સાથે

મેળે આવવા ાથિમક મં ૂર આપે છે પરં ુ એ ૂ છે છે ક આપણે ા ં જઈ ું ? ા ં રાત

રહ ુ?ં યાં જઈને ું કર ું ? યાર િપ ુ રાતવાસ માટની જ યાનો િનદશ કર છે અને યાં સાથે

જ ું આવ યક છે આ ું બોલચાલના લયલહકાવા ં છે લયા ગીત જોઈએ :

ુ : ુરપાણે તરામ1, ુવ2 ુવાન પૈયર,

ુરપાણે તરામ ુવ ુવાન પયર,

અન3 ુરપાણે તરામ ુ વ.

ુ ત બે 4ુ જોળ5, ુવ ુવાન પયર ,

ુ ત બેની જોળ અન ુવ, ુવાન પયર ,

ુ ત બે ુ જોળ ુ ર લોલ.

તો આયસીન6 સતી7 આવજ8 વ, ુવાન પયર 9

તો આયસીન સતી, અન આવજ વ ુવાન પયર ,

તો આયસીન સતી આવજ વ.

ી : મય ત10 કાંય11 સતી..... નાહ12 ર, ુવાન પયરા

મય ત કા ંય સતી નાહ ર ુવાન પયરા,

અન મય ત કા ંય સતી નાહ ર લોલ.

ી : ઠકાણો13 આપતા..... જર14 ુવાન પયરા,

230

ઠકાણો આપતા નજર ુવાન પયરા,

અન ઠકાણો આપતા જ ર લોલ.

ુ : મકાલી પીપર15 ુ આવજ વ ુવાન પૈયર,

મકાલી પીપર ુ આવજ વ ુવાન પૈયર,

અન મકાલી પીયર આવજ વ.

ી : કાંઈ નો16 કાંઈ રાત..... રનો17 ર ુવાન પયરા,

કાંઈ નો કા ંઈ રાત અન રનો ર ુવાન પયરા,

કાંઈ નો કા ંય રાત રનો ર લોલ.

ુ : પોયચા ફાટામ18 રાત..... રનો વ ુવાન પૈયર,

પોયચા ફાટામ રાત અન રનો વ ુવાન પૈયર

પોયચા ફાટામ રાત રનો વ.

ી : ુ ત19 સળસાટ20 દલે ર ુવાન પયરા,

ુ ત સળસાટ દલે ર ુવાન પૈયર,

ુ ત સળસાટ ુ ર લોલ.

ુ : ુની21 કળ કા22 કયો23 વ ુવાન પયર ,

ુની કળ કા અન કયો વ ુવાન પયર

ુની કળ કા કયો વ.

ી : ના24 જ ર આપ25 ના ર ુવાન પયરા,

ના જ ર આપ ુરપાણે તરામ,

ના જ ર આપ અસય ર લોલ.

ી : વાટ ખરચી26 ુ નેજ27 ર ુવાન પયરા,

વાટ ખરચી ુ નેજ ર લોલ.

ુ : ુ ક ા2ં8 પરવા29 કતી30 નીવ31 ુવાન પૈયર,

ુ ક ા ં પયરા અન કતી નીવ ુવાન પૈયર,

ુ ક ા ં પરવા કતી નીવ.

ી : વળતા હાલ રયે32 ગાનો33 ર ુવાન પયરા,

વળતા34 હાલ રયે ગાનો ર ુવાન પયરા,

વળતા હાલ રયે ગાનો ર લોલ.

231

શ દાથ :

1. તરામ – મેળામા ં 18. પોયચા ફાયમ – પોયચા ગામની કા ંપવાળ જમીન

2. ુવ – જ ુ,ં જ ુ ં 19. ુ ત – જ ું તો

3. અન – અને 20. સળસાટ – ઝડપથી, સીધેસીધા ં

4. બે ુ – બ ે 21. ુન – તને

5. જોળ – જોડ, જોડ 22. કળ કા – કોણે ુ ં

6. આયસીન – માતા 23. કયો – ક ુ ં

7. સતી – ુછ ુ ં 24. ના - જ ુ ં

8. આવજ – આવ 25. આપ - આપણ ે

9. પયર – છોકર 26. વાટ ખરચી – ર તે વાપરવાના િપયા

10. મયત – ુ ં તો 27. નેજ - લે ુ ં

11. કાંય – કંઈ 28. ક ાં - શાની

12. નાહ – નહ 29. પરવા - ફકર

13. ઠકાણો – ઠકા ુ ં 30. કતી - કર ુ ં

14. જર – જ 31. નીવ - નહ

15. મકાલી પીપર – મકાવાળ પ પર એ 32. હાલ રયે - છે લયા

16. નો – જ ુ ં 33. ગાનો - ગા ુ ં

17. રનો – રહ ુ ં 34. વલતા – વળતા, પાછા ફરતા ં

આમ, ુગલ તમામ કારની તૈયાર સાથે મેળામાં જવા ઉ ુક છે. આ છે લયા ગીત ુદા ં

ુદા ં િવ તારમાં ુદ ુદ ર તે ગવા ું સા ંભળવા મળે છે. ઘણી જ યાએ ‘ ુરપાણ’ને બદલે

’ ુલપાણ’ તથા ‘પૈયર’ ને બદલે ‘પયર ’ ગવાય છે. છતાં લય-રાગમાં સમાનતા જોવા મળે છે.

છે લયાના કોઈપણ તરાના ારંભથી માંડ તપયત એક ાસે અને એક લયમાં ગાવાની

િવશેષતા અનોખી છે. આ છે લયો કંઈ કટલી પેઢ ઓની રાગ-રાગીણીમાંથી પસાર થયો છે. છતાં

પણ એનો ભય, એની મીઠાશ અને ન કત આ પણ અકબંધ છે.

જો ક સમય મ મ પસાર થાય છે તેમ તેમ તેમાંની ભાષા-બોલીમાં પણ થો ુઘં ુ ં

પ રવતન અવ ય જોવા મળે છે. વાહન યવહાર અને ટકનોલો ના િવકાસને પ રણામે

સમાજ વનમાં પણ બદલાવ આવતો હોય છે. પર પરના રો જદા યવહારને કારણે પણ

232

એકબી ની રહણીકરણી તે સમાજ અપનાવતો હોય છે. ના લીધે એમની બોલીમાં પણ

એકબી ના બોલી શ દો ઉમેરાતા રહ છે. પ રણામે સમય જતાં કોઈપણ બોલી ન ું પ- વ પ

ધારણ કરતી િનહાળવા મળે છે. ઈ.સ. 1967માં ડૉ. જયાનંદ જોશીએ રાજ િવ તારના આ દવાસી

છે લયા ગીતો ુ ં સ ંશોધન સંપાદન કર ું યાર ઉપ ુ ત છે લયા ગીત નીચે માણે ગવા ું હ ું.

‘‘ ુરપાણી તરા નોવો ુવાન પોયર .

ઉસો માલ ેકર વા ુવાન પોયર (2) ુરપાણી.....

યાન સતી આવજવ ુવાન પોયર (2) ુરપાણી.....

ઉસા મા લયે આવજવો ુવાન પોયર (2) ુરપાણી’’

‘‘ ુરપાણે તીરામ ુ પોયર, ુરપાણે તીરામ ુવા

એવીળ ઉસાલા કવ મારો પોયર , એવલી ઉસાલા કવ મારોવા

તો વની ગમતો નહાવા પોયર , તો વની ગમતો નહાવા

મકાલી પીપર વાયદો પોયર , મકાલી ુ પીપર વાયદોવા.’’1

આ છે લયા ગીતોમાં પી તાળ સ વષ પ ા ્ પણ ‘ઈ’ યયને બદલે ‘એ’, ‘ઓ’ યયને

બદલે ‘આ’ તેમજ ‘યાન’ શ દને થાને ‘આયસીન’, ‘એવીળ ’ શ દને બદલે ‘એવળ ’ અને ‘પોયર ’

ને બદલે ‘પયર ’ શ દ યોગો થાય છે. અને ઉ ચારણમાં પ રવતન જોવા મળે છે. આમ, સમયની

સાથે વસાવા સમાજના બોલી ગીતોમાં પણ પ રવતન પ ટપણે જોવા મળે છે. હવે પછ નાં

પી તાળ સ વષ પછ આ ગીત કયા કાર અને કયા શ દો સાથે ગવાશે, સંભળાશે એ ભાિવ

સંશોધનનો િવષય બની રહશે. યાર આ સંશોધનકાય સંશોધનકતા માટ દશા ૂચક બની રહશે.

મેળામાં માહલતાં આ સમાજનાં લોકો પાસેથી મેળા િવષય સંદભ ઘણાં બધાં છે લયા ગીતો

ા ત થાય છે. માનાં કટલાક ગીતો જોઈએ.

ુ - અન1 નાહા2 વ તો3 વગર ગમતો નાહા.

ી - ુન કવના4 ગમતો.... પરદશી ુન કવના ગમતો,

અન ક ુ વ..... ુ ન કવના ગમતો ક ુ યોવ5.

ુ - દ ુ દ 6ુ ન7 વ...... પરદશી દ ુ દ ુ ન વ,

અન વહય8 વ દ ુ દ ુ ન વ વહય.

ુરપાણે તરામ9 પરદશી ુરપાણે તરામ,

અન 1ુ0 વ ુરપાણે તરામ 1ુ1

સોગડલા12 પ જરામ...... પરદશી સોગડલા પ જરામ,

233

અન બહનો13 વ સોગડલા પ જરામ બહનો.

ી - નીનો તી14 પ જરો...... પરદશી નીનો તી પીજરો,

અન રોકજ15 વ નીનોતી પીજરો રોકજ.

તરામ ની16 ત કા...... લાવી વ તરામ ની ત કા,

અન લાવી વ તરામ ની ત કા લાવી.

ુ - તો હા ુ17 ગજરા...... પરદશી તો હા ુ ગજરા,

અન લાવી ર તો હા ુ ગજરા લાવી.

ી - તો વતી18 કાંય19 ના બનતી20..... પરદશી તો વતી કા ંયના,

અન નાહા21 વ તો વતી કા ંય ના બનતી.

ુ - હાંકલી22 નેલમ23 કરા24..... પરદશી હા ંકલી નેલમ કરા,

અન ક 2ુ5 વ હાંકલી નેલેમ કરા ક .ુ

ી - વડ 26 ુબાળા27 કવ28...... પરદશી વડ ુબાળા કવ,

અન કહ વ વડ ુબાળા કવ કહ29

ુ - ઉસ ત30 ગ ટરમ31...... પરદશી ઉસ ત ગ ટરમ,

અન નાખ 32 વ, ઉસ ત ગ ટરમ નાખ

તો ઝીની33 ુ સર 34..... પરદશી તો ઝીની ુસર ,

અન જળય વ તો ઝીની ુસર જળય.35

ી - ગર સાનય36 ત નામ..... પરદશી ગર સાનય ત

અન નેજ ર ગર સાનય ત નામ નેજ.37

ગર ગર કા...... પરદશી ગર ગર કા

અન કહ વ, ગર ગર કા કહ38 વ.

તો ફાસે39 પગલ.ે.... પરદશી તો ફાસે પગલ ે

અન આ ુ વ તો ફાસે પગલે આ ુ.

.ુ - ઓ પરદશી, ઓ પરદશી વડ ઉસાલા કવ મારહ યોવ.

ી - ુની40 આવળતી41..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

ુની આવળતી નાદ42 યોવ.

.ુ - ગરની બાયલી..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

ગરની બાયલી અસય43 યોવ.

234

ી - ગર સાનય ત નામ..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

ગર સાનય ત નામ નેજ44 યોવ.

.ુ - સે ી45 વેવા રયે46...... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

સે ી વેવા રયે આવજ47 યોવ.

તો ુવામ48 કા મ ઠયા49...... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી

તો ુવામ કા મ ઠયા ઓયા50 યોવ.

મોળે51 જવાબ ના..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

મોળે જવાબ નાન આ યા યોવ.

ી - તો હા52 સેક 53..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

તો હા સેક અસય54 યોવ.

.ુ - સીપટમ સોલીત55 નાખીત56...... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

સીપટમ સોલીત નાખીત દહ 57 યોવ.

ી - તો હા સેક ..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

તો હા સેક મીલય58 ર.

.ુ - બાયલેથી બનતી..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

બાયલેથી બનતી નાહ યોવ.

ી - ગર પોસય59 ત હા.....ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

ગર પોસય ત હા કજ યોવ.

.ુ - સે ી વેવાર વાત...... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

સે ી વેવાર વાત ક 6ુ0 યોવ.

ી - ઉ લા61 તાર યો62..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

ઉ લા તાર યો ઉ યો ર.

.ુ - તાર યો ઉગય63 ન સાલ6ે4..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

તાર યો ઉગય ન સાલે ુ યોવ.

ી - ુન સોળના65 દલના...... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

ુન સોળના દલના વતો66 ર.

.ુ - દ ુ મ દલ કા ંય67..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

દ ુ મ દલ કા ંય વહય68 યોવ.

235

ી - આવના ના69 રના70..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

આવના ના રના ના વતો યોવ.

.ુ - તો પયરો71 ઘો ળયામ72..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

તો પયરો ઘો ળયામ રળય73 વ.

ી - આવેલો િમલતો74..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી.

આવેલો િમલતો જ75 ર.

.ુ - િમલન િમલન કા..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

િમલન િમલન કા કહ76 યોવ.

ી - વડા ડર ત કા77...... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

વડા ડર ત કા હા78 યોવ.

.ુ - સોયેમ79 ુ તેલો80 દોરો...... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

સોયેમ ુતેલો દોરો બાં ુ યોવ.

ી - તો બયે81 ઘેર વાટ82..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

તો બયે ઘેર વાટ પાલય83 યોવ.

.ુ - અદમણા84 ટાલો85 વા લત86...... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

અદમણા ટાલો વા લત આલા87 યોવ.

ી - જ િવહરાત88 ના...... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

જ િવહરાત ુહ તા89 ર.

.ુ - ુન90 ત મય91 ુનતા92 ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

ુન ત મય ુનતા નાહ93 વ

ી - વડા િવ યાર94 કા..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

વડા િવ યાર કા કહ ર.

.ુ - ુન ુન કા ંય95..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

ુન ુન કા ંય ર ુ96 યોવ.

ી - રા ુ રખળતા97..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

રા ુ રખળતા રા 9ુ8 ર.

ી - લીલી વાળેમ99 રાત..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

લીલી વાળેમ રાત ર ુ યોવ.

236

તો ગામ નામ કતા100...... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

તો ગામ નામ કતા જ101 યોવ.

.ુ - તો ગામ નામ મની102...... ઓ પરદશી ઓ પરદશી,

તો ગામ નામ મની આપજ103 યોવ.

ી - ગામ ણત104 મય..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

ગામ ણત મય105 આહવી106 ર.

.ુ - તો આયસેન107 સતી108..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

તો આયસેન સતી આવજ યોવ.

ી - આયસેન કા સના...... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

આયસેન કા સના અસય109 ર.

.ુ - તો આયસી કય110 વાટ..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

તો આયસી કય વાટ111 પાલય112 યોવ.

ી - ુ લતીર113 તરામ...... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

ુ લતીર તરામ114 ના115 ર.

.ુ - સોગડલા116 પ જરામ..... ઓ પરદશી ઓ પરદશી,

સોગડલા પ જરામ બ 1ુ17 યોવ.

ી - વાટલી118 ખરસી119..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

વાટલી ખરસી નેજ120 ર.

.ુ - ખરસી આપીત121 મન..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

ખરસી આપીત મન લા યો યોવ.

ી. - ખરસી ૂ ટય122 ન માયા...... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

ખરસી ૂ ટય ન માયા ૂ ટય123 ર.

.ુ - નીને124 માલે125 હદો126...... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

નીને માલે હદો બાંદજ યોવ.

ી - કલે127 વાળેમ128 રાત..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

કલે વાળેમ રાત રનો129 ર.

.ુ - કલો130 ૂ ટય ન131 માયા..... ઓ પરદશી ઓ પરદશી,

કલો ૂ ટય ન માયા ૂ ટય ર.

237

ી. - માયા કવ કત132 ૂ ટય વ...... ઓ પરદશી ઓ પરદશી,

માયા કવ કત ૂ ટવ ર.

પહલાના વખતમાં આ કારના અસં ય છે લયા ગીતો ગવાતાં હતાં. વતમાન સમયમાં તો

મેળા યો તા નથી અને યા ંયો ય છે યાં લોકો પોતપોતાની ર તે જવા લા યા છે. માટ આવા

સ ૂ હગત છે લયા સાંભળવા મળતા નથી. વળ મેળાએ આનંદને બદલે ધમ ું થાન લી ું છે, માટ

પણ છે લયા ગીતો પહલાંના માણમાં ઓછા ગવાય છે. ભિવ યમાં આ ગીતો ગવાતાં બ ંધ થઈ

ય તે પહલાં એ ુ ં સંવધન થાય એ ૂબ જ જ ર છે. આ શોધકાય અ વયે સંવધન ું થમ

ચરણ ારંભા ું છે એમ કહ શકાય.

શ દાથ :

1. અન – અને 67. કાંય - કાંઈ

2. નાહા – નથી 68. વહય – થાય છે

3. તો – તારા 69. આવના ના – આવ ું જ ું

4. કવના – કમ નથી 70. રના - રહ ુ ં

5. યોવ – એમ 71. પયરો - છોક ુ ં

6. દ ુદ ુ – જો જો 72. ધો ળપામ – ઘો ડ ુ ં

7. ન – ને 73. રળય - રડ ુ ં

8. વહય – થાય છે 74. િમલતો - મળતો

9. તરામ – ા, મેળો 75. જ - જ

10. ુ – જ ુ ં 76. કાકહ – ુ ં કહ

11. ુ – જઈ ુ ં 77. ડર ત કા - કર ુ ં

12. સોગડલા – ચગડોળ 78. હા - જઈશ

13. બહનો – બેસ ુ ં 79. સોયેમ – સોયમા, ઝોળ મા ં

14. નીનોતી – લી ું તે 80. ુ તેલો – પ લો, પ જ ુ ં

15. રોકજ – રોક ુ,ં અનામત 81. બયે - પ ની

16. ની – ગઈ’તી 82. વાટ – રાહ

17. તો હા ુ – તારા માટ 83. પાલય – ુએ છે

18. વતી – થી 84. અદમણા – દશ કલો ામ

19. કાંય – ક ુ ં 85. ટાલો - ટા

238

20. બનતી – થાય 86. વા લત - માર ને

21. નાહા – નહ 87. આલા - આ યો

22. હાંકલી – સાંકળ 88. િવહરાત - ૂ લી

23. નેલેમ – ગલીમા ં 89. ુ ં હ ત – નહ જતો

24. કરા – ઘેરો 90. ુન - તને

25. ક ુ – કર ુ ં 91. ય – ુ ં

26. વડ – વ ,ુ વધાર 92. ુનતા - ૂ લી

27. ુબાળા – હોબાળો 93. નાહ - નથી

28. કવ – કમ 94. વડા િવ યાર – બ ુ િવચાર

29. કહ – કર ુ,ં કર છે 95. ુન કા ંય – જઈ ું ને કંઈ

30. ઉસ ત – ચક ને 96. ર ુ - રહ ુ ં

31. ગ ટરમ – ગટરમા ં 97. રખડતાં - ભટકતા ં

32. નાખ – નાખ ુ ં 98. રા ુ – રહવા દ

33. ઝીની – વી 99. વાળેમ - વાડ મા ં

34. ુ સર – બી 100. કતા – કહતો, કહ ુ ં

35. જળય – મળે, મળ ુ ં 101. જ - જ

36. સાનય – ચાલ ે 102. મની - મને

37. નેજ – લે ુ ં 103. આપજ - આપ

38. કહ – કહ 104. ણત - ણેને

39. ફાસે – પાછળ 105. ણત મય- ણેને ુ ં

40. ુની – તને 106. આહવી - આવીશ

41. આવળતી – આવડ ુ ં 107. આયસેન - માતા

42. નાહ – નથી 108. સતી - ૂ છ ને

43. અસય – છે 109. અસય - છે

44. નામ નેજ – નામ લે ુ ં 110. કય - ઘર

45. સે ી – છે લી 111. વાટ - રાહ

46. વેવા રયે – તહવાર, યવહાર 112. વાલય – ુએ છે

47. આવજ – આવ 113. ુકલતીર - ુ લતીથ

239

48. ુવામ – મોઢામા ં 114. જતરામ – મેળો, ા

49. મ ઠયા – મઠ (કઠોળ) 115. ના - જ ુ ં

50. ઓરયા – વાવ ુ ં 116. સોગડલા - ચગડોળ

51. મોળે – મો ુ, મોઢ 117. બ ુ – બેસી ુ,ં બેસ ુ ં

52. હા – વા 118. વાટલી - ર તાની

53. સેક – સકડો 119. ખરસી - ખચ

54. અસય – છે 120. નેજ - લે

55. સોલીત – ચોળ ને 121. આપીત - આપીને

56. નાખીત – નાખી 122. ૂ ટય – ૂ ટ ુ ં, ૂ ટ

57. દહ – દઈશ 123. ૂ ટય – ૂ ટ, ૂ ટ ુ ં

58. મીલય – મળે 124. નીને – લી ુ,ં લીલો

59. પોસય – પહ ચ ે 125. માલે - માલમા ં

60. ક ુ – કહ ુ ં 126. હદો – કા ું ભોજન

61. ઉ લા – સવાર, કાશ 127. કલે - કળા

62. તાર યો – તારો 128. વાળેમ - વાડ મા ં

63. ઉગય – ઊ યો 129. રનો – રહ ુ,ં રહ ુ ં

64. સાલે – જઈ ુ ં 130. કલો - ક

65. સોળના – છોડ ુ ં 131. ન - ને

66. વતો – થ ુ ં 132. કવ કત – કમ કર ને

4.2.4 લાગિતયા(લાગણી)નાં છે લયાગીતો :

આ છે લયાઓને ેમી- ેિમકા અથવા ુગલોના છે લયા પણ કહ શકાય. કારણ ક ગીતોના

ક ભાવ અને અ ભ ય તની ર ત જોતાં આ ગીતો ુગલોની પર પરની વાતચીતના જણાય છે.

યૌવનમાં વેશેલા ુવાન ુવક- ુવતી ખેતરમાં મ ૂર અથ ગયા હોય ક પછ ુ ંગરની

વનરાઈઓમાં એકલા ઢોર ધરાવતા હોય અને એકાંત પ ર થિતમાં વસંત ઉ પન િવભાવ બની

હયાને ઝં ૃત કર યાર હયાના ભીતરમાં ુ ુ તાવ થામાં રહલો એકબી યેનો નેહ ગીત વ પે

ગટ થાય છે. આ અિવરત નીતરતી હયાના હતની ગીતગંગા એટલે લાગિતયા છે લયા.

240

બાળપણમાં સાથે ર યા,ં યૌવનના બર સાથે પગ ૂ ો. આ ર તે િવતેલા સમયમાં

એકમેક સાથે ૂ બ ખમીચોલી ર યા હતા,ં અને એકબી માટની કંઈ કટલી ભાવના-લાગમીઓ

હયામાં દાબીને સં હ રાખી છે. િનદ ષ બા યાવ થામાં અણસમજને લીધે લાગણીને ય ત

કરવાની ૂ ઝ નો’તી પરં ુ હવે શાર રક િવકાસની સાથેસાથ માનિસક, બૌ ક િવકાસ પણ થયો છે.

તેથી ેમની સમજ પાક થઈ છે. પ રણામે, પોતે ને ચાહ છે, પા સાથે સંસાર વન

વવાની માણવાની ઈ છા હોય છે, એવા િ યપા સમ તક સાંપડતાં હયાની વાત હોઠ આવી

જતાં ગીતના મા યમ ારા િ યાની સમ ર ૂ થઈ ય છે. આ ગીતોને લાગિતયા છે લયા કહ

શકાય. તો વળ એકબી યે લાગણી-ભાવ છે તેને ડર િવના, ુ તપણે ર ૂ કર , ેમનો

વીકાર અથવા ઈ કાર કર છે. આમ, ુ ત ર તે ય ત થતાં ેમ-લાગણીનાં સંદભ પણ લાગિતયા-

લાગણીનાં છે લયા કહ શકાય. આમ, લાગ મળતાં દયમાંથી ૃત થયેલો ણયનો ભાવ ગીત

વ પે અ ભ ય ત થઈ જતો હોય છે. આવા ગીતો લાગિતયા છે લયા તર ક ઓળખાય છે. તો વળ

ગીતોમાં પર પરની ણયની લાગણીનો ુ ત ર તે વીકાર યા ઈ કાર કર શકાતો હોય તેવા

ગીતોને પણ લાગિતયા છે લયા તર ક ઓળખાય છે.

વતમાન સમયમાં િવ ાન-ટકનોલો અને મનોરંજનના અનેકાઅનેક મા યમોના િવકાસને

પ રણામે દયની લાગણી- ેમને અ ભ ય ત કરવાની તરક બોમાં ફરફાર આ યો છે. તેના કારણે

આ કારના છે લયા ગીતો આ સમાજના લોક ુખે ન હવ ્ માણમાં જવ લે જ સાંભળવા મળે છે.

એટ ું જ નહ આ કારના ુ ત ગીતો વડ ેમની માંગણી, તાવ ક વીકાર ક ઈ કાર હવે થતો

જોવા મળતો નથી. જો આ ર તે વન પ િતમાં િનરંતર બદલાવ આવતો જ રહશે તો આગામી

દવસોમાં લાગિતયા છે લયા બ ુ ૂ ય ગીતસંપદા બની રહશે.

આ છે લયા ગીતોમાં ેમી- ુગલો ચ વાકપ ી ુગલની મ એકબી ને જોયા િવના રહ

શકતાં નથી. પર પરને જોયા પછ જ દલ અને વ રા થાય છે. જો ક સમાજ ુ ં બ ંધન મયાદા

એમને નડ ર ા છે. એવી થિતમાં તેઓ પર પર સાં વના આપી ૂ ંફ મેળવતા હોય છે અને

પર પર ેમ સંપાદન ખાતર મળવાનો વાયદો પણ આપતા હોય છે અને જો બ ેમા ંથી જો કોઈ ન

આવે તો ‘બાયલો’, ‘બાયલી’ વા શ દ યોગો સંબોધન કરતાં તેઓ લેશમા ખચકાતા નથી.

સંજોગવશાત તે બં ને વન સંગાથી ન બની શક તો પણ તેમનો ેમ સં ૂ ણર તે ૂ ટ- ટ જતો

નથી. એક અ ય ુવક ક ુવતી સાથે એ ણયીઓનાં લ ન થવા છતાંય લ ન પછ પણ એ

ણયીઓને તક મળતાં એકમેકને મળવાનો વાયદો આપે છે અને મળે છે પણ ખરા. આ કારના

ભાવો ય ત કરતા ંકટલાક લાગિતયા છે લયા ગીતો નીચે ુજબ છે :

241

ી : આવેલો િમલતો..... ઓ પરદશી આવેલો િમલતો,

પરદશી આવેલો િમલતો જ યોવ.

ુ ુષ : ુની1 આવળતી2..... ઓ પરદશી,

ુની આવળતી નાહા યોવ.

ી : ગરની બ તી3 હો..... પરદશી ગરની બ તી હો.....

પરદશી ગરની બ તી હા કજ યોવ.

ુ ુષ : અળદ ગર મય4..... પરદશી અળદ ગર મય,

પરદશી અળદ ગર મય આ ુ યોવ.

ી : તો ઝીનો5 બાયલો6..... હ રોદોરો7 તો ઝીનો બાયલો,

હ રોદોરો તો ઝીનો બાયલો નાહા યોવ.

ુ ુષ : ુ ર ગર મય..... પરદશી ુર ગર મય,

પરદશી ુર ગર મય આ ુ યોવ.

ી : તો બયે8 ઘેર વાટ9..... હરોદોરો તો બયે ઘેર વાટ,

હરોદોરો તો બયે ઘેર વાટ જોવય યોવ,

અદમણા10 તાલો11 માર ત12..... પરદશી અદમણા તાલો માર ત આવજ,

હરોદોરો અદમણા તાલો માર ત આવજ યોવ.

ુ ુષ : તો પયરો ધો ળયામ13..... પરદશી તો પયરો ધો ળયામ,

હરોદોરો તો પયરો ધો ળયામ રળય14 યોવ.

ી : આવેલો િમલતો..... પરદશી આવેલો િમલતા જ,

હરોદોરો આવેલો િમલતો જ યોવ.

ચો મા લયો15..... હરોદોરો ચો મા લયો,

હરોદોરો ચો મા લયો કજ16 યોવ17

ુ ુષ : માલે18 િનશાની...... હરોદોરો માલે િનશાની આ .ુ19

હરોદોરો માલે િનશાની આ ુ યોવ.

મકાલી20 પીપર..... હરોદોરો મકાલી પીપર,

હરોદોરો મકાલી પીપર વાયદો યોવ.

ી : ઘ ળયાલે ટાયમ21 આપીત..... પરદશી,

ઘ ળયાલે ટાયમ આપીત જ22 યોવ.

242

ુ ુષ : બોપરા23 બાર વાગ.ે.... હરોદોરો બોયરા બાર વાગ,ે

હરોદોરો બોયરા બાર વાગે આવજ24 યોવ.

ી : હાકળ 25 નેલેમ26 કરા27..... પરદશી હાકળ નેલેમ કરા,

હરોદોર હાકળ નેલેમ કરા ક ુ યોવ.

ુ ુષ : તીયા28 કા પરવા29..... હરોદોરો તીયા કા પરવા,

હરોદોરો તીયા કા પરવા કહ30 યોવ.

ી : ગર સાનય31 ત નામ...... પરદશી ગર સાનય ત32 નામ નેના33

હરોદોરો ગર સાનય ત નામ નેના યોવ.

ુ ુષ : અળદ 34 ગર ુ.ં.... હરોદોરો અળદ ગરર ુ,ં

હરોદોરો અળદ ગર ું આપજ યોવ.

ી : મનમી35 િવ યાર36 કા37..... પરદશી મનમી િવ યાર કા રાખ,

હરોદોરો મનમી િવ યાર કા રાખ યોવ.

યોવ38 કયો39 મની40 ખોટો41..... હરોદોરો યોવ કયો મની ખોટો,

હરોદોરો યોવ કયો મની ખોટો લા યો42 યોવ.

અળદ ગર મય43 હરોદોરો અળદ ગર મય44 આ 4ુ5

હરોદોરો અળદ ગર મય આ ુ યોવ.

ુ ુષ : યોવ કયો મની હારો46..... હરોદોરો યોવ કયો મની હારો,

હરોદોરો યોવ કયો મની હારો લા યો યોવ.

ી : સળક47 ઉભેલો48..... પરદશી સળક ઉભેલો રજ49

હરોદોરો સળક ઉભેલો રજ યોવ.

મા આયસીન50 સતી51..... હરોદોરો મા આયસીન સતી,

હરોદોરો મા આયસીન સતી આ ુ યોવ.

ુ ુષ : તો52 વગર ગમતો..... પરદશી તો વગર ગમતો નાહા,53

હરોદોરો તો વગર ગમતો નાહા યોવ.

ી : આવેલો િમલતો..... હરોદોરો આવેલો િમલતો,

હરોદોરો આવેલો િમલતો જ યોવ.

ઘણા િવસાર54 મય..... પરદશી ઘણા િવસાર મય ક ુ યોવ,

હરોદોરો ઘણા િવસાર મય ક ુ યોવ.

243

ુ ુષ : જરા55 િવસારના..... પરદશી જરા િવસારના કયો,56

હરોદોરો જરા િવસારના કયો યોવ.

ઉ લા,57 ત રયો58..... પરદશી ઉ લા તા રયો

પરદશી ઉ લા તા રયો ઉ યો યોવ.

ી : ુ ુ ન59 કાંય60..... પરદશી ુ ુ ન કા ંય,

પરદશી ુ ુ ન કા ંય ર ુ61 યોવ.

ુ ુષ : કલાહા6ં2 વાળ મ63 રાત..... પરદશી કલાહા ં વાળ મ રાત,

પરદશી કલહાં વાળ મ રાત ર ુ6ં4 યોવ.

ી : પરદશી પર65 માયા..... પરદશી પર માયા લા યો,

હરોદોરો પરદશી પર માયા લાગી યોવ.

ુની66 કંહ67 ઈતો68 ખોટો..... પરદશી ુની કંહ ઈતો ખોટો,

પરદશી ુની કંહ ઈતો ખોયે લા યો69 યોવ.

ુ ુષ : આવ 7ુ0 વયત71 આજની ઘળે72..... પરદશી આવ ુ વયત આજની ઘળે,

પરદશી આવ ુ વયત, આજની ઘળે આવજ યોવ.

ી : ઉ લા ત રયો..... પરદશી ઉલાલો ત રયો,

પરદશી ઉ લા તા રયો ઉ યો યોવ.

ુ ુષ : તીયા કા73 પરવા..... પરદશી તીયા કા પરવા,

હરોદોરો તીયા કા પરવા કહ યોવ.

ી : િવમલ ખાદ 74 ન માયા..... હરોદોરો,

િવમલ ખાદ ન માયા લાગી યોવ.

ુ ુષ : તો ુવામ75 કા ુ ઠયો76..... હરોદોરો તો ુવામ કા ુ ઠયો,

હરોદોરો તો ુવામ કા ુ ઠયો ઓય77 યોવ.

ી : મોળે78 જવાબ ના..... હરોદોરો મોળે જવાબ ના,

હરોદોરો માળે જવાબ ના આ યો યોવ.

વાગય ત79 નાસના80..... પરદશી વાગય ત નાસના,

આપ હરોદોરો વાગય ત નાસના વહય81 યોવ.

ુ ુષ : ુની આવળતી82..... પરદશી ુની આવળતી નાહા યોવ.

ઉસ કન83 ગ ટરમ84..... હરોદોરો ઉસ કન ગ ટરમ,

244

પરદશી ઉસ કન ગ ટરમ ના ુ પોવ.

ી : બાયલા85 ગર ની..... પરદશી બાયલા ગર ની સાનય,

હરોદોરો બાયલા ગર ની સાનય86 યોવ.

ઈતા87 ઉસાલા88 કા89..... પરદશી ઈતા ઉસાલા,

કહતાર90 ઈતા ઉસાલા કવ91 માર યોવ.

ુ ુષ : તો ઝીનેન92 િસપટમ93..... પરદશી તો ઝીનેન િસપટમ સો ,ુ94

હરોદોરો તો ઝીનેન સીપટમ સો ુ યોવ.

ી : વડ 95 ડાપણ96 કવ97..... પરદશી વડ ડાપણ કવ કહ98

તાંહા99 વડ ડાપણ કવ કહ યોવ.

ુ ુષ : તો ઝીનેન પગા તલ100..... પરદશી તો ઝીનેન પગા તલ,

ુ ં 1ુ01 તાર તો ઝીનેન પગા તલ ું ુ યોવ.

ી : વાટ પા 1ુ02 વાટ ુની103..... પરદશી વાટ પા ુ વાટ ુની દ ુ,104

હરોદોરો વાટ પા ુ વાટ ુની દ ુ યોવ.

ુ ુષ : મકાલી પીપર..... વાયદો તાર મકાલી પીપર વાયદો તાર,

મકાલી પીપર વાદલો યોવ.

ી : ગ ુર ટકર105..... પરદશી ગ ુર ટકર,

પરદશી ગ ુર ટકર આવજ યોવ.

ુ ુષ : ની બનતી વયત ના..... કજ તાર ની બનતી વયત ના,

પરદશી ની બનતી વયત ના કજ યોવ.

ી : આવેલો િમલતો..... પરદશી આવેલો,

િમલતો જ યોવ.

શ દાથ :

1. ુની – તને 54. િવસાર - િવચાર

2. આવળતી – આવડ ુ ં 55. જરા – થોડો

3. બ તી – બને, થાય 56. કયો - કર ુ ં

4. મય – ુ ં 57. ઉ લા – સવાર, અજવા

5. તો ઝીનો – તારા વો 58. તા રયો - તારો

245

6. બાયલો – ડરપોક 59. ુ ુ ન – જ ું જ ું ને

7. હરોદોરો – હરાના દોરા સમાન 60. કાંય - ા ં

8. તો બયે – તાર ઘરવાળ , પ ની 61. ર ુ - રહ ુ ં

9. વાટ – રાહ, ઈ ત ર 62. કલહાં - કળા

10. અદમણા – દશ કલો 63. વાળ મ – વાડ મા ં

11. માર ત – મર ને, લગાવીને 64. ર ુ – ુ ં ર હ ું

12. તાલો – તા ં 65. પર – બી ઉપર

13. ઘો ળયામ – ઘો ડયામા ં 66. ુની - તને

14. રળય – રડ છે 67. કંહ - શાની

15. માલયો – માલ 68. ઈતો - એટ ુ ં

16. કજ – કર 69. લા યો - લાગ ુ ં

17. યોવ – એમ 70. આવ ું - આવ ુ ં

18. માલે – માલની 71. વય ત – હોય તો

19. આ ુ – આપ ુ ં 72. ઘળે - પળ

20. મકાલી – મકાવાળ 73. તીયા કા – તેની ુ ં

21. ટાયમ – ટાઈમ, સમય 74. ખાદ – ખાધી, ખા ુ ં

22. જ – જ 75. ુવામ - મોઢામા ં

23. બોપરા – બપોર 76. ુ ઠયો - મ ઠયા

24. આવજ – આવ 77. આય – નાખ ુ,ં વાવ ુ ં

25. હાકળ – સાંકળ 78. મોળે – મોઢ

26. નેલેમ – ગલીમા ં 79. વાગયત – વાગે તો

27. કરા – ઘેરો 80. નાસના - નાચવા

28. તીયા કા – તેની ુ ં 81. વદય - થાય

29. પરવા – ચતા 82. ુની આવળતી – તને આવડ ુ ં

30. કહ – ુ ં કર ુ ં 83. ઉસ કન - ચક ને

31. સાનયત – ચાલે તો 84. ગ ટરમ - ગટરમા ં

32. ત – તો 85. બાયલો - ડરપોક

33. નેના – લે ુ ં 86. સાનય - ચાલ ે

246

34. અળદ – અડધી 87. ઈતા - એટલો

35. મનમી – મનમા ં 88. ઉસાલા - ઉછાળો

36. િવ યાર – િવચાર 89. કા - કમ

37. કા – ુ ં 90. કહતાર - કર ુ ં

38. યોવ – એમ 91. કવ – શા માટ

39. કયો – ક ુ ં 92. તો ઝીનેન – તાર વીને

40. મની – મને 93. િસપટમ - ચપટ મા ં

41. ખોટો – ખો ુ ં 94. સો ુ - ચો ં

42. લા યો – લાગ ુ ં 95. વડ – એટલી, વ ુ

43. મય – ુ ં 96. ડાપણ - હ િશયાર

44. ગર મય – હમત ુ ં 97. કવ - કમ

45. આ ુ – આપવી 98. કહ - કરવી

46. હારો – સા ુ ં 99. તાંહા - કમ

47. સળક – ર તો 100. પગા તલ – પગ નીચ ે

48. ઉભેલો – ઊભો 101. ુ ં ુ ં - ચગદ ુ ં

49. રજ – રહ 102. વાટ પા ુ – રાહ જોવી

50. મા આયસીન – માર માતાને 103. ુની – ૂ મસામ, શાંત

51. સતી – ૂ છ ને 104. તાર - તને

52. તો – તારા 105. ટકર – ુ ંગર, ટક રયો

53. નાહા – નથી

ુ ુષ : ઓ દલવાલી, ઓ દલવાલી, તો વગર ગમતો નાહા1 યોવ.

ઓ દલવાલી, ઓ દલવાલી, કામ કવના2 આલી3 યોવ.

ી : ઓ દલવાલા, ઓ દલવાલા, ુન4 દ ુ વ રા વહય યોવ.

ુ ુષ : ઓ દલવાલી, ઓ દલવાલી, વાગય ત નાસના વહય5 યોવ.

ી : ઓ દલવાલા, ઓ દલવાલા, પાલજ6 ુ િનત7 ુ ં હ8 તા9 યોવ.

ુ ુષ : ઓ દલવાલી, ઓ દલવાલી, તો વગર ગમતો નાહા યોવ.

ી : ઓ દલવાલા, ઓ દલવાલા, પરદશી પર માયા લાગી યોવ.

247

ુ ુષ : પરદશી પર યોવ..... ઓ દલવાલી, ઓ દલવાલી,

પરદશી પર માયા લાગી યોવ.

ી : જ ડર ત ના...... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

જ ડર ત ન ુ તા યોવ.

ુ ુષ : તો ઝીનેન10 સીપટમ...... ઓ દલવાલી, ઓ દલવાલી,

તો ઝીનેન સીપટમ રા ુ યોવ.

ઓ..... ઓ...... સબાય સબાય.

ી : સીર ન11 સળકા12...... ઓ દલવાલા, ઓ દલવાલા,

સીર ન સળકા વા 1ુ3 યોવ.

ુ ુષ : તો ઝીનેન પગાતલ...... ઓ દલવાલી, ઓ દલવાલી,

તો ઝીનેન પગાતલ રા ુ યોવ.

ી : સોલીન14 સીપટમ...... ઓ દલવાલા, ઓ દલવાલા,

સોલીન સીપટમ રા ુ યોવ.

ુ ુષ : તો વતી15 કાંયની16...... ઓ દલવાલી, ઓ દલવાલી,

તો વતી કા ંયની બનય17 યોવ.

ી : બાયલા ગરની...... ઓ દલવાલા, ઓ દલવાલા,

બાયલા ગરની સાનય યોવ.

ુ ુષ : ગરની બાયલી...... ઓ દલવાલી, ઓ દલવાલી,

ગરની બાયલી અસય18 યોવ.

ી : ગર સાનય ત નામ..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

ગર સાનય ત નામ નેજ19 યોવ.

ુ ુષ : ગર સાનય ત હા...... ઓ દલવાલી, ઓ દલવાલી,

ગર સાનય ત હા કજ20 યોવ.

તો વતી બનતી...... ઓ દલવાલી, ઓ દલવાલી,

તો વતી બનતી નાહા યોવ.

248

બાયલેથી બનતી..... ઓ દલવાલી, ઓ દલવાલી,

બાયલેથી બનતી નાહા પોવ.

ી : વડ ઉસાલા કવ..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

વડ ઉસાલા કવ માર યોવ.

ુ ુષ : ુની21 દખાળના22...... ઓ દલવાલી, ઓ દલવાલી,

ુની દખાળના હા 2ુ3 યોવ.

ી : તો ઝીની24 પગાતલ..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

તો ઝીનેન પગાતલ રા ુ યોવ.

ુ ુષ : ની બ તી25 વય ત26 ના...... ઓ દલવાલી, ઓ દલવાલી,

ની બનતી વય ત ના કજ યોવ.

વડ ઉતાલા કવ...... ઓ દલવાલી, ઓ દલવાલી,

વડ ઉસાલા કવ માર યોવ.

તો પયરો ધો ળયામ...... ઓ દલવાલી, ઓ દલવાલી,

તો પયરો ધો ળયાર રળય યોવ.

ી : સોયે27 ુ તેલા28 દોરા..... ઓ દલવાલા, ઓ દલવાલા,

સોયે ુ તેલો દોરા બાં યા29 યોવ.

ુ ુષ : તો ભાયળા30 કય વાટ31...... ઓ દલવાલી, ઓ દલવાલી,

તો ભાયળા કય વાટ પાલય32 યોવ.

ી : અદમણા ટાલો વાલીત...... ઓ દલવાલા, ઓ દલવાલા,

અદમણા ટાલો વાલીત આલી યોવ.

ઉ લા તાર યો..... ઓ પરદશી, ઓ પરદશી,

ઉ લા તાર યો ઉગય વ.

ુ ુષ : તો ઝીની સેક 33...... પરદશી તો ઝીની સેક અન34

તો ઝીની સેક રા .ુ

ી : તર યો ઉગય35 ન યાંય36 પરદશી તર યો ઉગય અન,

આવજ વ તર યો ઉગય યાંય આવજ વ.

249

ુ ુષ : તો વથી37 કાંયની પરદશી તો વથી કા ંપની અન,

તો વથી કા ંયની બનય યોવ.

વડ ફાળા કવ પરદશી વડ ફાળા અન,

મારય વ વડ ફાળા કવ મારય.

ની બનતી વયત ના..... કજ વ ની બનતી વયત,

ના કજ વ.

ી : સોલીન સીપટમ પરદશી અન રા ,ુ

સોલીન સીપટમ રા ુ યોવ.

શ દાથ :

1. નાહા – નથી 20. કજ – કહ ુ ં

2. કવના – કમ નથી 21. ુની – તને

3. આલી – આવી 22. દખાળના – બતાવવા

4. ુન – તને 23. હા ુ - માટ

5. વહય – થાય છે 24. તો ઝીની – તારા વી

6. પાલજ – જો 25. ની બ તી – ના બને

7. ુ િનત – ૂ લી 26. વય ત – હોય તો

8. ુ ં હ – ના, નહ 27. સોયે - ઝોલી

9. તા – જતો 28. ુ તેલો – ઘેલો

10. તો ઝીનેન – તારા વીને 29. બાં યા - બાંધ ુ

11. સીર ન – ચીર ને, ફાડ ને 30. ભાયળા - પિત

12. સળકા – ૂકડા 31. કય વાટ – ઘર રાહ

13. વા ુ – બના ુ ં 32. પાલય - જોવી

14. સોલીન – ચોળ ને 33. સેક - સકડો

15. તો વતી – તારાથી 34. અન – અને

16. કાંયની – કંઈ ના 35. તર યો ઉગય – તારો ઉગ ે

17. બનય – થાય 36. યાંય – યા ં

250

18. અસય – છે 37. તો વથી - તારાથી

19. નેજ - લે ુ ં

આ કારના છે લયા ગીતો ઘણી વખત લ ન સંગે થતાં ૃ ય વેળાએ પણ સાંભળવા મળે

છે. વતમાનમાં ઢોલ-શરણાઈ ુ ં થાન આ ુિનક વા જ ોએ લઈ લી ું છે. તેથી લ નનાં ૃ ય

િસવાય છે લયા ગીતો સાંભળવા મળતાં નથી. આમ છતા,ં વસાવા સમાજના કો કલકંઠ આ પણ

આવા કંઈ કટલા છે લયાગીતો અકબંદ છે. જો એને ૂળ વ પે લિપબ ન કરવામાં આવે તો

આવનારા સમયમાં આ ૂ યમં ૂષા સમયના થપાટ સાથે ા ંય ગભ ત થઈ જશે. અને પછ ના

સમયમાં મા એના લીસોટા જ રહ જશે. આ તબ ે મારો ઉ ેશ આ ગીતોની મા છાપ જ રહ એ

પહલાં આવા ગીતો ટલા યથાયો ય વ પે સં હ કર લેવાનો પણ ર ો છે.

આમ, ાના છે લયા અને લાગિતયા છે લયા ગીતોમાં આપણને એક ૂ તા જોવા મળતી

નથી. ુ ત, આનંદ િમ જથી ગવાતાં હોવાને લીધે પણ ારક આ ું બને છે. તો વળ છે લયા

ગીતોમાં મોટાભાગે યવહા ુ શ દોના જ ઉપયોગ ારા ો ર ના વ પમાં પર પરની લાગણી

ય ત થતી હોય છે. આ છે લયા ગીતો આગામી સમયમાં સંશોધક માટ દશા ૂચક અવ ય બની

રહશે.

4.3 ઋ ુચ સંલ ન ગીતો :

4.3.1 હોળ ઉ સવ િનમીતે ગવાતાં ગીતો : ભારતમાં ઉ સવોની વણઝાર વેદકાળથી ચાલતી આવી છે. તેનાથી આપણી પરંપરા

જળવાઈ છે અને આપણા સામા જક ર ત રવાજો સચવાયા છે. તથા આપણી સાં ૃ િતક એકતા

અખંડ રહ છે. આમ, ઉ સવોનો સંબ ંધ માનવ વનના આનંદસંવેદન સાથે છે. િવ ના કોઈપણ

ૂણ ે વસેલો માનવી ાિત, િત, ધમ ઈ યા દના ભેદભાવ િવસર ને વૈિવ ય ૂણ ર તે ઉ સવો

ઉજવતો-મનાવતો ર ો છે. રો જદા વનની અનેક સમ યાઓ અને વનને ૂ ંઝવી નાખતા

ા ૃ િતક અને સામા જક સંઘષ વ ચે પણ એનામાં નવચેતન ૂ રવા ુ ં કામ િવિવધ ઉ સવોના

ઉ લાસે ક ુ છે. પ રણામે જ જગતના દશ, ધમ ક ાિત, િતના ભેદર હત સૌ કોઈ માટ ઉ સવો

સમાન આકષણ ું ક બ યા છે. ઉ સવોની એક મોટ સેવા એ છે ક એનાથી ય ત અને ુ ુ ંબ

વ ચેની નેહની કડ વ ુ ુ ૃઢ બને છે, પર પર હતભાવ વધે છે. ુ િસ સં ૃત ઉ તમાં

માનવીની ઉ સવિ યા િવશે કહવા ું છે ક : उ सव या: खलुजना: અથા ્ ‘ખરખર માનવમા ને

ઉ સવો િ ય છે’ આ ઉ ત માનવીની ૃ િત અને સં ૃ િત સંદભ ત ન સાથક લાગે છે.

251

આ ધરતી ઉપર માનવી જ એક એ ું ાણી છે ક ણે પોતાના વનને મા વી

નાખવા ુ ં નહ ક ુઉ લાસ ૂણ ર તે માણી લેવાની અનેક સાં ૃ િતક તરક બો શોધી છે. જગતના

કોઈપણ છેડ વસતાં મ ુ યને પરા ૂ વથી ઉ સવો, તહવારો, મેળાઓ ા ૃ િતક ર તે ગમે જ છે. િવ

ફલક પર ૃ ટપાત કર એ તો ુદા ુદા દશ દશમાં અનેકિવધ ઉ સવો ઉજવાતા ર ા છે. આવા

ઉ સવોમાં એક તરફ માનવ વનને ભ ુ ભાદ ુ બનાવનાર િન યા આનંદ છે, તો બી તરફ એ

અ ુષંગે એ ઉ સવોમાં ૃ િતને સ માિનત કરવાની ઉમદા ભાવના પણ પડલી હોય છે. આમ,

ઉ સવો માનવીય આનંદને ુણીત કર છે. એ આનંદના અ ભ ય ત પે ઉ સવ ટાણે ગીત-

ગાણાંઓ અને ૃ ય કર માનવી આ માનંદ અ ુભવે છે.

આમ, િવ માં વનના ઉ લાસને ય ત કરતાં ઉ સવો ભ ભ વ પે ઉજવાય છે. આ

ઉ સવોની ઉજવણી કરવા માટ ૃ િતએ જ માનવીને ઘણા અવસરો ૂ રા પાડ ા છે. ારક એણે

સામા જક સંબ ંધોને ઉ સવો ુ ં પ આપી આનંદની ઉ ણી કર છે, તો ારક ૂતન રમણીય

ઋ ુઆગમનના વધામણા પે ઉ સવો ઉજ યા છે. આમ, િનિમ ગમે તે હોય પરં ુ દરક બહાનાને

ન ું પ, રંગ આપી એની ઉજવણી કર છે. ધમ, સં ૃ િત, વણન, વેશ ૂષા અને રહણીકરણીમાં

વૈિવ ય ધરાવતાં ભારત દશમાં તો ઉ સવો અને તહવારોની બાબતમાં સ તરંગી માહોલ જોવા મળે

છે. આપણે યાં હોળ , દવાળ , ઈદ, મહોરમ, ચેટ ચાંદ, ઇ યા દ રા ય ઉ સવ પે થાન ધરાવે

છે. પરં ુ એ સૌમાં હોળ અને દવાળ વા ઉ સવો આ દશમાં ટલા આનંદ અને ઉ સાહ ૂણ ર તે

ઉજવાય છે, તેટલાં બી ઉજવાતા નથી. તેમાં વળ આ ઉ સવોની ઉજવણીમાં ાદિશક વૈિવ ય

પણ અપાર િનહાળવા મળે છે. હોળ ક દવાળ નો ઉ સવ શહર સં ૃ િતમાં નોખી ર તે ઉજવાય છે,

યાર ામીણ સં ૃ િતમાં અનોખી ર તે.

ુજરાત રા યના દ ણમાં આવેલો ભ ચ અને નમદા જ લો આ દવાસી બ ુલતા

ધરાવતો દશ છે. એટ ું જ ન હ, આ દશ એટલા જ માણમાં અર યથી હય ભય છે. ૃ િત

મ સાહ જક ર તે ઊગી નીકળ ને વી રહ છે, તેમ અહ નો માનવી પણ એટ ું જ સાહ જક વન

વતો આ યો છે. અહ ૃિત અને માનવ સં ૃ િતમાં વભાવની ર તે પણ ણે એ સધાયે ું

જોવા મળે છે. આમ, તો ાચીનકાળથી જ આ દવાસી સં ૃ િત અને ૃિત ૂ જક રહ છે. ની

અ ુ ૂ િત આપણને આ લોકસ ુદાયની ૃ િત, સં ૃ િત અને તેમના િવિધિવધાનો જોતાં થઈ છે.

તેમના વાર-તહવાર, રહણી-કરણી, ખાન-પાન, એમની સં ૃ િત તેમજ વનમાં ા ૃ િતક સાં િન ય ુ ં

પ ટ િત બબ જોઈ શકાય છે. તેઓ ૃિતનાં સા ં િન યે વી ર ા ં છે, તેને તેઓ મા ધાિમક

252

ભાવનાથી જ ૂ જતા નથી, બલક તેને પોતા ુ ં એક નેહ, વજન તર ક ૂ જતા આ યા છે. એમને

મન તો ૃ િતના ખોળે ર ા- યા અને ઊછયા એ ૃિત જ એમની આ થા અને ા ુ ં ક

હોય છે. આ ૃિતને તેઓ એક તરફ ૂ ય પ ગણે છે, તો બી બા ુ પોતા ુ ં િ યજન ગણી તેને

આદર-સ માન પણ આપે છે. તેથી જ તેઓ ૃ િતનો કોઈને કોઈ ર તે વન વવા માટ

ઉપયોગ કર છે એજ ૃિતને માન-સ માન આપવા ઉ સવો ઊજવી જ લ પણ આપે છે. ૃ િતના

એ જ લ પ ઉ સવોમાં જ એ પોતાના વનનો ઉ લાસ અને આનંદ પણ માણી લેતા હોય છે.

તેથી અહ યેક ઉ સવ ધાિમક ભાવનાની સાથે સામા જક આનંદ-ઉ લાસ ુ ં ક બને છે.

આ દશના માનવીય વન પર િવહંગાવલોકન કર એ તો એમના ઉ સવોમાં ગીત-ગાણાં

અને ૃ ય ુ ં વૈિવ ય અવ ય હોય છે. અલબ એમની પરંપરાનો કોઈપણ નાનો-મોટો સંગ ક

ઉ સવ ૃ ય અને ગીતર હત ક પવો અશ છે. મ લ નો સવ ગીત-ગાન ને ૃ ય સાથે

આનંદ ૂણ ર તે ઉજવાય છે તેમ હોળ, દવાળ વા ઉ સવો પણ ૂણાનંદ અને સામા જક ઉ લાસ

સાથે મનાવાય છે. કહો ક અહ ના ઉ સવો ધાિમક મા યતા, સાં ૃ િતક ઉ લાસ અને સામા જક

આનંદનો િ વેણીસંગમ બની રહ છે. અહ એ લોકઉ લાસને અ ભ ય ત કરતાં ઉ સવગીતોની

સં કાર પરંપરાને ચચવાનો ઉપ મ રા યો છે. આ દશમાં આ દકાળથી ભ ભ ઉ સવ િમષે

ઉ સવગીતો ગવાય છે અને ગવાતાં રહશે. આ ઉ સવગીતોની સાં ૃ િતક ધરોહર અ પયત ુખ-

પરંપરામાં જ સચવાઈને પડલી છે. પરં ુ બદલાતાં સમય સંજોગને લીધે ગીતોમાં થો ુ ંઘ ું

પ રવતન અવ ય જોવા મળે છે. તેથી ૂ ળગીતની ઓળખ ત ન ચાલી ય એ પહલાં એ ગીતોને

ૂ ળ પરંપરામાં સં હ કર, વંત રાખવા જ ર છે. તેથી અહ મૌ ખક અને ાચીન પરંપરાને જ

વાચા આપવા ય ન કય છે.

ભારતીય પંચાગ ુજબ ફાગણ ુદ ૂ નમ એટલે ‘હોળ ’. વસાવા િત પણ આ દવસે

ધામ ૂમથી હોળ નો તહવાર ઊજવે છે. પરં ુ એની તૈયાર તો છેક માગશર મ હનામાં ખેતરમાં

પાકની લણણી શ થાય યારથી થતી િનહાળવા મળે છે. હોળ નો તહવાર ન ક આવે એટલે

મ ૂર માટ હજરત કર ગયેલા ગામ લોકો આ તહવારની ઉજવણી વેળાએ હષ-ઉ લાસથી પોતાના

માદર વતન પરત ફર છે. સાંજ પડતાની સાથે જ પારવાં પોતાના માળા તરફ પરત આવીને

પોતાના કલરવ ારા વાતાવરણને આનં દત કર દ છે. તેમ કમાણી કરવા શહરોમાં મ ૂર કરવા

ગયેલા ુગલો હોળ તહવારના મ હના પહલાં વતન પરત ફર ને ગામને વ તીથી સભર કર દ છે.

ગ ગ પર લાલચટક લો ધારણ કર , ક ુડો જ ં ગલને નવપ લિવત કર છે. તેમ હોળ

253

વધામણીની તૈયાર માં લાગી ગયેલા આબાલ ૃ ના રંગીન ચહરા, હોળ ના વાતાવરણને અનો ું પ

આપે છે. મ હના પહલા હોળ ના ડા ંડો રોપાય તેની સાથે જ કટલાક ુવાનો નટ બનવાની તૈયાર માં

લાગી ય છે, તો કટલાક સાધના-િસ માટ ઉપવાસ આરાધના કર છે. બાળકો આપમેળે જ હોળ

બનાવવા માટ વપરાતી ગાયના છાંણની નાની-નાની ગા લીઓ બનાવવાની ૃ િ મા ં રત થઈ

ય છે. સાથોસાથ આ ગા લી મા ગાયના છાણમાંથી જ બનાવવી એ ગે કાળ પણ રાખે છે.

આ તબ ે આ સમાજ ગાયની પિવ તાની તીિત પણ કરાવે છે. અમે નાના હતાં યાર મા ક’તી ક

‘હોળ માં ગા લી બનાવીને નાખવાથી ખનાં ચેપી રોગથી હોળ બાઈ બચાવે છે.’ તેથી હોળ ના

તહવાર અમે પણ ગા લી બનાવતા અને હોળ માં નાખવા જતાં અને આમ કરતાં કરતાં હોળ ના

દવસ ું આગમન થાય છે. હોળ ના દવસે ગામનો વાહવો- ૂ રો બાંગ પોકાર ુવાનો તેમજ

વડ લોને બોલાવી હોળ બનાવે છે. ુવાનો અને વડ લો મ હના પહલાં રોપેલા વાંસની ચારબા ુ

લાકડા ં તેમજ બાળકોએ બનાવેલી ગા લીના તોરણ વડ હોળ બનાવે છે. રા ીના ં આઠ પછ

હોલીકાદહન માટ સૌ એકિ ત થાય છે. ગામનો ૂ રો દ વો-અગરબ ી વડ ચો સ કારની િવિધ

કર હોળ બાઈને હારડા, કોપ ુ,ં ચણાની દાલ તેમજ ના રયેળ અપણ કયા બાદ હોળ ગટાવવામાં

આવે છે. હોળ ૂ જનની િવિધ મોટાભાગના ગામોમાં િવિવધ ર ત-રસમથી થાય છે. દવમોગરા

અથા ્ સેલ ંબા િવ તારમાં તો થાિનક લોક રવાજ ુજબ ફાગણ ુદ ૂ નમના પાંચ દવસ પહલાં

હોળ ગટાવે છે. ામજનો સૌ હોલીકાદવીને વંદન કર િનરામય વનની ાથના કર છે. ુ ુષો

પોતાના ઢોર માટ હોળ માં ઘાસ અધકચ ુ ં સળગાવીને તેને ઘર લઈ જઈ પોતાના ઢોરને ખવડાવે

છે. આમ કરવા પાછળની તેમની મા યતા એ છે ક, ‘હોળ માં સળગાવે ું અધકચ ુ ં ઘાસ ઢોરને

ખવડાવવાથી ઢોર તં ુ ર ત રહ છે.’ આબાલ ૃ સૌ હોળ ના રાખથી કપાળે િતલક કર છે. યાર

ીઓ ૃંદ બનાવી હોળ વધામણીનાં ગીતો ગાય છે. નટ બનેલા ુવાિનયાઓ હોળ ફરતે ૃ ય કર

છે. આમાંથી ઘણાં નટ ુવાિનયાઓની સાધના એટલી પિવ હોય છે ક તેઓ ુ લા પગે ગારા

પર પણ ચાલે છે. છતાં તેમને લેશમા ચ આવતી નથી. ડ ડયાપાડા િવ તારનાં ઘણાં ગામ તો

રા ીના ં બાર વા યા પછ જ હોળ સળગાવે છે તે પહલાં રામ ઢોલ (ચાં યો ઢોલ) સાથે ધામ-

ૂ મથી નાચગાન કર છે. આ સમાજના ઘણાખરા માણસો કોપ ુ,ં ખ ૂર તેમજ બે આવેલા મોર યા

હોળ માતાને અપણ કયા પછ જ ખાય છે.

હોળ આ સમાજનો મહ વનો ઉ સવ હોવાથી આ ઉ સવ આગવી પરંપરા સાથે અહ

ઉજવાયા છે. આ દવસે આખી રાત ઢોલના તાલે ૃ ય થાય છે. ીઓ હોળ વધામણીની સાથે

254

હોળ ગીતો ગાય છે. આ તહવાર િનિમ ે સમાજ ઉધાર-ઉછ ું કરને પણ ભાતીગળ વાનગી

બનાવીને ખાય છે. હોળ ની વ ચે રોપેલા વાંસ સાથે બાંધેલી ધ અ નની વાળાઓ વડ ઊડ ને

કઈ દશામાં પડ છે તે ુ ં ૃ જનો અને ૂ રો યાન રાખે છે ક ના ઉપરથી આ વષનો થમ

વરસાદ કઈ દશામાંથી આવશે એ ું અ ુમાન લગાવી ખેતી ગે ઘે ડયાઓ ભિવ યવાણી ઉ ચાર

છે.

હોળ નો તહવાર આ ના વનમાં અનેરો આનંદ લઈને આવે છે. ય ત ૃષક વન

વતાં આ લોક માટ હોળ ું ુ ં લઈને આવે છે, અને ું લઈને ય છે. એ ું વણન હોળ

દર યાન ગવાતાં નીચે આપેલાં ગીતોમાંથી ણવા મળે છે.

ઓલીબાય1 બાર મોઈના2 વા,

ઓલીબાય આજ આલી વા.

ઓલીબાય આ યા3 વાટ ા4 વા,

ઓલીબાય નેતી5 આલી વા.

ઓલીબાય નેતી આલી વા,

ઓલીબાય નેતી જ6 વા.

ઓલીબાય ુલ7 ખ ુર8,

ઓલીબાય નેતી આલી વા.

ઓલીબાય નેતી આલી9 વા,

ઓલીબાય નેતી જ વા.

ઓલીબાય બાર મોઈના વા,

ઓલીબાય આજ10 આલી વા.

શ દાથ :

1. ઓલીબાય – હોળ બાઈ 6. જ - જ

2. મોઈના – મ હના 7. ુલ - ગોળ

3. આ યા – હારડા 8. ખ ૂર - ખ ૂર

4. વાટ ા – ટોપ ુ ં 9. આલી – આવી

5. નેતી – લઈ 10. આજ – આ

255

બાર-બાર મ હનાની રાહ જોયા પછ આવેલી હોળ ને ણે ક પોતા ુ ં ગત વજન હોય

એમ ‘બાય’ (બહન) વા માનાહ શ દ વાપર આ આવકાર છે. એટ ું જ નહ , હારડા, કોપ ુ,ં

ગોળ, ખ ૂર પણ સાથે લઈને આવી હોય છે. એથી એમને િવશેષ આનંદ થાય છે. તેઓ પોતાના

આનંદને મ ત બનીને, સાન-ભાન ૂલી ૃ ય કર ને ય ત કર છે અને સાથોસાથ નીચે આપે ું

ગીત પણ ગાય છે.

ઓલી ઓલી કતના1 ર રંગાલા2 પયરા3

ખાસળો4 રલાતો5 ય,

ઓલા વાગીત6 યા7 ર રંગાલા પયરા

ખાસળો રલાતો ય.

ુઠણ8 સાલા9 વાગય10 ર રંગાલા પયરા,

ખાસળો રલાતો ય.

આગ11 બી12 ઠનાઠન13 ફાસ14 બી ઠનાઠન,

આયામ15 ખતો16 નાસય17 ર રંગાલા પયરા,

ખાસળો રલાતો ય.

ઘેરા18 લીયે19 ગેર20 ર રંગાલા પયરા,

ખાસળો રલાતો ય.

ગેર દ ય ગેર21 ર રંગાલા પયરા,

ખાસળો રલાતો ય.

ગેર નાસી22 બઠ 23 ર રંગાલા પયરા,

ખાસળો રલાતો ય.

ગેર ના પોગવતી24 ર ડોગયા પયરા,

ખાસળો રલાતો ય.

હ ની ક ’ની25 ગેર ર રંગાલા પયરા

ખાસળો રલાતો ય.

મારગ2ે6 સોબા27 નેજ28 ર રંગાલા પયરા,

ખાસળો રલાતો ય.

ઓલી ઓલી29 કતના ર ડોગયા પયરા,

ખાસળો રલાતો ય.

256

બાર મયના30 તેવાર31 ર રંગાલા પયરા,

ખાસળો રલાતો ય.

ઓલી ઓલી કતના ર રંગાલા પયરા,

ખાસળો રલાતો ય.

શ દાથ :

1. કતના – કહ ુ,ં કર ુ ં 17. નાસય – નાચ ુ,ં ૃ ય

2. રંગાલા – રંગીલો 18. ઘેરા - ઘેરો

3. પયરા – છોકરો 19. લીયે - લે ુ ં

4. ખાસલો – કાછડ 20. ગેર - લહાણી

5. રલાતો – ઘસડાતો 21. ગેર - ઘૈરયા

6. વાગીત – વાગ ુ,ં બજ ુ ં 22. નાસી – નાચવા, નાચ ુ ં

7. યા – ગયો 23. બઠ - બેસ ુ ં

8. ુઠણ – પગના ૂ ં ટણ 24. પોગવતી – ભોગવ ુ,ં ભરપાઈ

9. સાલા – ુ ાઓ 25. હ નીક ની – એવી કવી

10. વાગય – વાગ ુ ં 26. મારગે - માગ

11. આગ – આગળ 27. સોબા - શોભા

12. બી – પણ 28. નેજ - લે

13. ઠનાઠન – ધ ા ુ 29. ઓલી - હોળ

14. ફાસા – પાછળ 30. મયના - મ હના

15. આયામ – આમા ં 31. તેવાર - તહવાર

16. ખતો – કવી ર તે, કઈ ર તે

બાર મ હના પછ હોળ આવતી હોય છે. તેથી આ સમાજના લોકો દરક કારના ચાળા

ારા મન ભર ને નાચી લેવાની ઈ છા રાખતા હોય છે. ભલે પછ ધોતી જમીન સાથે ઘસડાય ક ગેર

લેવા માટ આવેલી ીઓ ઘેર વળે. છતાં પણ, આ બાર મ હનાના તહવારને આમ છાનોમાનો જવા

દતા નથી, આગળ અને પાછળથી ધ ો ભલે વાગે છતાં ઢોલના તાલે આ નાચ ું જ છે. એવો

તેમનો ૃઢ િનણય હોય તેમ જણાય છે. ઘણા લાંબા સમય પછ આ અવસર આવતો હોય છે. પરં ુ

257

કટલાક ુવાનો બેસી ર ા હોય છે યાર ૃ ય કરતી ુવતીઓ એમને પોતાની સાથે નાચવા

આ ાન કરતી હોય છે એ કાર ુ ં નીચે ુ ં ગીત ગાય છે.

બાર મયના ઓલી પરગટ 1,

જોળે2 ુઘર3 માલ4 ર.

કમ ર સતીષભાય પાટલ,ે

જોળે ુઘર માલ ર.

કમ ર ર યાભાય પાટલ,ે

જોળે ુઘર માલ ર.

કમ ર દલીપભાય પાટલ,ે

જોળે ુઘર માલ ર.

બાર મઈનાની5 આલી6 પરગટ

જોળે ુઘર માલ ર.

શ દાથ :

1. પરગટ – ગટ 4. માલ - બાંધ

2. જોળે – સાથે 5. મઈનાની – મ હનો, માસ

3. ુઘર – ૂ ઘરા 6. આલી – આવી

આ અવસરને આ દવાસી બાઈ સરળતાથી જવા દવા માગતી નથી. તેથી તે સતીષભાઈ,

રિવભાઈ અને દલીપભાઈને કહ છે : ‘કમ ? પાટલા ઉપર બેસી ર ા છો ? કમર પર ુઘરા બાંધી

લો અને તહવારને નાચ-ગાનથી માણી લો, આ હોળ હવે પછ બાર મ હને આવશે માટ અમાર

સાથે નાચી યો.’

ફાગણની હોળ આવતાની સાથે જ નવ ુવાન ુવક- ુવતીઓમાં અનેરો ઉ સાહ આપણને

જોવા મળે છે. તેઓ પોતાના ઉ સાહને એકબી સાથે કઈ ર તે ઉજવવા માગે છે એ ું ગીત ગાય

છે તે જોઈએ :

હલી1 રતેમ2 ર પયરા રંમત3 રમા 4 ર.

રંમત રમા ુની5 ગ મત કરા ુ ર.

ટગર ના6 પયરા ગજરા ુથા 7ુ ર.

258

ગજરા ુથા ુ ુની ગલામ8 નખા 9ુ ર.

હલી રતેમ ર પયરા.....

મોગરા10 ના વ પયર ગજરા ુથા ુ વ.

ગજરા ુથા ુ ુની ગલામ નખા ુ વ.

હલી રતેમ વ પયર રંમત રમા ર.

મનકા11 લગાળ12 પયરા ુનબી13 લગા ર.

મોગરા છાંયે14 ર પયરા ગજરા15 ુથા ુ ર.

હલી રતેમ ર પયરા રંમત રમા ર.

શ દાથ :

1. હલી – ઠંડ 9. નખા ુ - નાખ ુ ં

2. રતેમ – રતમા ં 10. મોગરા - મોગરો

3. રંમત – રમત 11. મનકા – મને ુ ં

4. રમા – રમાડ ુ ં 12. લગાળ - લગાવ ુ ં

5. ુની – તને 13. ુન બી – તને પણ

6. ના – લો 14. છાંયે - છાંયો

7. ુથા ુ – બના ુ ં 15. ગજરા - ગજરો

8. ગલામ – ગળામા ં

ઠંડ રતમાં રમત રમી ું અને ટગર અને મોગરાના લના ગજરા બનાવી એકબી ને

પહરાવી ુ.ં આ ગીતમાં એકમેકને પસંદ કરવાની ભાવના પણ આલેખાઈ છે. તેમજ ગીતમાં આવતો

યા ુ ાસ અલંકાર ગીતને નવી ઓળખ આપે છે. ુદરતના ખોળે ઉછરતી આ એ કંપાય.

છંદ ક અલંકારના શા ો ુ ં અ યયન ક ુ નથી. આમ છતાં એમના ગીતોમાં કા યત વ અનાયાસે

આવી ય છે.

લ ન થઈ ગયેલી ુવતી હોળ નો તહવાર ઉજવવા િપયર આવી છે અને એ પણ હોળ ના

ૃંદ ૃ યમાં સખીઓ સાથે જોડાઈ ય છે. અને પોતાની સાસર માં પડતી તકલીફો ુ ત મને

સખીઓ અને માતા-િપતા સમ ય ત કર છે. તો વળ અ ુ ૂળ સંજોગ મળતાં દયની યથા પણ

તે ુ તપણે ય ત કર દતી જોવા મળે. અહ ણે ક ફ રયાદ કરતી હોય એમ ગીત ગાય છે :

259

ડોગ1 સળાવય2 મની3 ડોગ સળાવય મની,

ઓમા4 માળ 5 ડોગ મન6 સળતાની7 આવળય8 ર લોલ.

વાહણ9ે વડાવય10 મની, વહાણે વડાવય,

ઓમા માળ વાહણે મન વાડતાની11 આવળય ર લોલ.

પાયા12 બંદાવય13 મની, પાયા બંદાવય,

ઓમા માળ પાયા મની બાંદતાની આવળય ર લોલ.

સીપ યા14 કળાવય15 મની સીપ યા કળાવય,

ઓમા માળ સીપ યા મન કાળતાની આવળય ર લોલ.

ટોપને16 ુથાવય17 મની ટોયને ુથાવય,

ઓમા માળ ટોપને મન ુથતાની આવળય ર લોલ.

ડોગ સળા ય મની, ડોગ સળાવય મની,

ઓમા માળ ડોગ મન સળતાની આવળય ર લોલ.

શ દાથ :

1. ડોગ – ુ ંગર 10. વડાવય – કાપ ુ,ં કપાવ ુ ં

2. સળાવય – ચઢાવ ુ ં 11. વાડતા - કાપતા

3. મની – મને 12. પાયા - ભાર

4. ઓમા – ઓ માર 13. બંદાવય - બાંધ ુ,ં બંધાવ ું

5. માળ – માતા 14. સીપ યા – પાતળ ચીપ

6. મન – મને 15. કળાવય - કઢાવ ુ ં

7. સળતા – ચઢતા 16. ટોપને - ટોપલા

8. આવળય – આવડ ુ ં 17. ુથાવય - બનાવ ુ ં

9. વાહણે – વાંસ

આ જ ગીત િવ તાર બદલાતા થોડાઘણાં શ દ પ રવતન સાથે નીચે માણે ગવા ું સા ંભળવા મળે છે.

ડોગયાતી1 પયરો2 અયલા3 ડોગ4 સળાવય વયા5 ઝરમ રયો.

ડોગ સળાવય મની, સળતાની આવળય વયા ઝરમ રયો.

મની ડોગ સળાવય, મની ટોપને ુથાવય વયા ઝરમ રયો.

મની ુવાળની6 ઉસકાય7, મની ડોગ સળાવય વયા ઝરમ રયો.

260

મની સી ુને8 હોટ9 માર10 પાળય11 વયા ઝરમ રયો.

મય હરસા12 ર 13 માગીત14 સાની15 વયા ઝરમ રયો.

મની હનોની16 ુ ઃખ વેઠાય17 વયા ઝરમ રયો.

ડોગયાતી પયરો અયલા18 ડોગ સળાવય વયા ઝરમ રયો.

શ દાથ :

1. ડોગયાતી – ુ ંગરનો રહવાસી 10. પાળય - માર ુ ં

2. પયરો – છોકરો 11. માર - સ

3. અયલા – માતા 12. હરસા - સસરા

4. ડોગ – ુ ંગર 13. ર - પરવાનગી

5. વયા – માર મા, ઓ મા 14. માગીત - લઈને

6. ુવાળ – ુ હાડ 15. સાની - ચાલી

7. ઉસકાય – ચક ુ,ં ચકા ુ ં 16. હનોની – એ ુ,ં આ ુ ં

8. સી ુને – વાંસ 17. વેઠાય – સહન ન થાય

9. હોટ – લાકડ 18. અયલા – માતા

લ ન પછ પિત પ નીને ુ ંગરમાં જઈ, વાંસ કાપી લાવી, નાની-નાની ચીપ કાઢ , ટોપલા-

ટોપલી બનાવવા ુ ં કામ કરાવે છે અને એમાં ૂ લ થતાં પ નીને વાંસની લાકડ નો માર પણ સહન

કરવો પડતો હોય છે. આવા અસ ુ ઃખને લીધે પરશાન થયેલી નાિયકા સસરાની ર લઈને

િપયર ચાલી ય છે. દ કર માટ ુખ ુ ઃખનો સાચો સાથી માતા હોય છે. તેથી તે િપયર જઈ

પોતાની માતા સમ ુ લા મને આપબીતી ગીત ગાઈને નાિયકા પોતાની વેદના ય ત કર છે.

અહ આ સમાજની ીઓ કવા કવા સામા જક બંધનોથી વ ટળાયેલી છે તેનો યાલ આવે છે.

હોળ નો બીજો દવસ એટલે ૂ ળેટ, આ દવસે ખાસ કર ને ભાભી અને દયર પર પર રંગ વડ

રંગી ૂ ળેટ ઉજવે છે. આજથી થોડા ં વષ પહલાં તો ક ૂ ડાના લોને પાણીમાં બોળ રંગ તૈયાર

કરવામાં આવતો અને એના ારા ૂ ળેટ ખેલાતી. આ દવસે દયર ભાભી પાસે ગેરમાગ છે. બહનો

ભેગી થઈ એકબી ના કમરમાં હાથ નાખી હારબંધ ર તે બહારથી ઘરની દર તરફ ુ ંમકા મારતાં

મારતાં નાચીને ઘર-ઘરથી ગેર કાઢ છે. હોળ ના દવસે નટ બનેલા ુવાનો નટ મંડળ બનાવી ઢોલ-

શરણાઈના તાલે નાચીને મનોરંજન સાથે ગેર ઉઘરાવે છે. આ ઘેરયા હોળ ના દવસથી લઈ છેક

પાંચમ ુધી ઘરની બહાર રહ ચય અને પિવ તા ુ ં પાલન કર છે. આ સમય દર યાન એમના

261

શર રમાં અનોખી શ તનો સંચાર થયેલો આપણને જોવા મળે છે. ઘેર કાઢતી વખતે બહનો નીચેના

ગીતો ગાય છે. અહ ‘ગેર’ અથા ્ આબ બચાવવા માટ આપવામાં આવતા િપયા છે. બહનો ૃ ય-

ગાન કર ને િપયા માંગે છે. જો શેઠ-શેઠાણી પૈસા ન આપે તો તેમની સમાજમાં આબ ન ટ થઈ ય

છે અથવા બહનો આબ કાઢ છે. બહનો નીચેના ગીત ગાયને ગેર કાઢતી જોવા મળે છે.

આવી1 મોવાસી2 ગેર3 ર,

ટ લળ મકાલી ર,

મોવાસી ગેર કળા4 ખેલ ર

ટ લળ મકાલી ર,

આવી ર યાભાય ઘેર ર,

ટ લળ મકાલી ર.

આવી મોવાસી ગેર ર

ટ લળ મકાલી ર.

શ દાથ :

1. આવી – આપવી 3. ગેર - ઘે રયા

2. મોવાસી – મેવાસ દશની 4. કળા – કોના

ઘૈ રયા ઉલાલ1 ગલાલ ર ઘૈ રયા. (2)

સાર જોયને2 ગેરાણીને3 કજો4 ર ઘે રયા. (2)

ઘૈ રયા ઉલાલ ગલાલ ર.....

સાર જોયને પટલાણીને5 કજો ર ઘૈ રયા. (2)

ઘૈ રયા ઉલાલ ગલાલ ર ઘૈ રયા.

શ દાથ :

1. ઉ લા – ડાણ 3. ગેરાણીને - ગૌરાણી

2. જોયને – જોઈને 4. પટલાણી – શેઠાણી

262

ૃ િત આ દવાસી સમાજ ુ ં અિવભા ય ગ છે. તેથી ુ ંગર, કોતર, ખેતર, ૃ પણ એમની

સાથે સહજ ર તે જોડાયેલાં હોય છે. વનનાં ુખ ુ ઃખ વા દરક સંગે ુદરતી ત વો ુ ં અને ુ ં

મહ વ છે અને આમ પણ આ દવાસીઓ ું વન ૃષક હોવાને નાતે ુ ંગર, વગડો, નદ , પ -ુપંખી

ણે તેમના ુ ુ ંબના સ યો હોય એમ એમના ઉ સવ ગીતોમાં સમાિવ ટ થઈ ય છે. મ ક –

ુ ંગર ઉપર મરચી1 રોપી ઝીણા ઝીણા પાના ર.

ઝીણા ઝીણા પાના ર ઘૈ રયા, ઝીણા ઝીણા પાના ર.

અમારા ઘે રયા તરસે2 થયા, વેર 3 બતાવી મેલો4 ર.

વેર બતાવી મેલો ર, ઘૈ રયા, વેર બતાવી મેલો ર.

ઉપર5 વેર કાગળ ડોળે6, એઠલી7 વેર સોક 8 ર.

પી ુ હોય તો પીવો ર ઘૈ રયા, ઘોડલા9 પાસા10 વાળો ર

સોટ માર ને ુટ 11 ુદા ુ ં તે તો મેના ું ર.

ુ ંગર ઉપર મરચી રોપી.....

તેતો મેના ુ ર ઘૈ રયા, તેતો મેના ું ર,

આમણ મણ12 વાવટો13 સાનય14, હલો15 ઠંઠો પાણી ર

ુ ંગર ઉપર મરચી રોપી, ઝીણા ઝીણા16 પાના ર,

ઝીણા ઝીણા પાના ર ઘૈ રયા ઝીણા ઝીણા પાના ર.

શ દાથ :

1. મરચી – મરચાનો છોડ 9. ઘોડલા - ઘોડા

2. તરસે – તર યા 10. પાસા – પાછા

3. વેર – પાણીની ૂ ંડ 11. ુટ - ખસકોલી

4. મેલો – વ 12. આમણ, મણ – ઉ ર, દ ણ

5. ઉપર – ઉપરની 13. વાવટો - પવન

6. ડોળે – એઠ 14. સાનય - ચાલ ે

7. એઠલી – નીચેની 15. હલો - ઠંડો

8. સોક – ચો ખી 16. ઝીણા ઝીણા – નાના નાના

ગેર કાઢવા બી ગામ ગયેલા ઘૈરયાઓ તર યા થયા છે. તેથી પાણીની શોધ કર ર ા છે.

આવી િવકટ પ ર થિતમાં પણ તેઓ ચો ખી વેર ુ ં જ પાણી પી ું એવી અપે ા રાખે છે.

263

આ દવાસી સમા બી તહવારોની ુલનામાં સામા જક, સાં ૃ િતક તેમજ ધાિમક ર તે

હોળ ના ઉ સવને આગ ું ાધા ય આ ું છે. આમ, તો આ ઉ સવ ઉજવવા પાછળ ું કારણ

રામાયણની કથા જ ક માં છે. છતાં ુદરતની સાર નરસી મોસમમાં પણ અ પાક, એની લણણી

થાય, યાર થમ અનાજ ભગવાનને ધરાવવાનો સમય પણ હોળ નો તહવાર જ છે, એમ માનીને

પણ આ ઉ સવની ઉજવણી થાય છે. આ ઉપરાંત એમની કટલીક આગવી મા યતાઓને લીધે પણ

તેઓ આ ઉ સવ ઉજવતા હોય છે. પહલાના સમયમાં તો હોળ નો દવસ આવે એના એક મ હના

પહલા નવ ુવાન હયાં ભેગા થઈ ઢોલના તાલે નાચતાં અને મ મ હોળ િનકટ આવતી ય

તેમ તેમ હોળ નો રંગ વ ુ મતો ય છે. આવા સમયે ેમીપંખીડા તેમજ ભાભી દયર

એકબી ને સંબોધીને િશખામણ આપતા હોય એવાં ગીતો ગાતાં પણ જોવા મળે છે. મ ક :

નાના દયર ુળે1 મોર કવના2 આલા3 ર,

નાના દયર ુળે મોર કવના આલા ર લોલ.

નાના દયર કાચી કર નો ુમ લા યો ર,

નાના દયર કાચી કર નો ુમ લા યો ર લોલ.

નાના દયર કાચી ખાયે4 ત5 ખાટ લાગય લા,

નાના દયર કાચી ખાયે ત ખાટ લાગય ર લોલ.

નાના દયર પાક ખાયે ત મીઠ લાગય લા,

નાના દયર પાક ખાયે ત મીઠ લાગય ર લોલ.

નાના દયર ુળે મોર કવના આલા ર,

નાના દયર ુળે મોર કવના આલા ર લોલ.

શ દાથ :

1. ુ ળે – બો 4. ખાયે - ખાવી

2. કવના – કમ નહ 5. ત - તો

3. આલા – આ યો

ુવાના ટોડલે ઉબા તો સેળા વાલય.

ગલામ1 ુલપ ા2 વાલા3 ઉબા4 તો સેળા વાલય.

ઉભો ઉભલી5 નજર મારય6 તો સેળા વાલય.

પરણેલી કમ કર આ ુ તો સેળા વાલય.

264

ુ ંવાર વયત7 પાલી8 આ ુ તો સેળા વાલય.

ુવાના ટોડલે ઉબા તો સેળા વાલય.

આથામ9 બાલ10 વાલા ઉબા તો સેળા વાલય.

આથામ ઘ ડયાલ1ે1 વાલા ઉબા તો સેળા વાલય.

ુવાના ટોડલે ઉબા તો સેળા વાલય.

શ દાથ :

1. ગલામ – ગળામા ં 7. વયત – હોય તો

2. ુલપ ા – ગળાનો પ ો 8. પાલી - જોવા

3. વાલા – વાળા 9. આથામ - હાથમા ં

4. ઉબા – ઊભા 10. બાલ - માલ

5. ઉભલી – ઉપરથી 11. ઘ ડયાલે - ઘ ડયાળ

6. મારય – નાખવી

હોળ રમવા આવેલી અને પસંદ પડ ગયેલી ક યાની એક ઝલક પામવા માટ ુવાન

પોતાના ગળામાં માલ, હાથમાં ઘ ડયાળ પહર બનીઠનીને ગામના કા ંઠ ઊભો ઊભો રાહ જોતો

હોય છે. પરં ુ પોતાને પસંદ પડલી ક યા તો પ રણીત છે. તેથી માનમયાદાને કારણે પોતાનો

યવહાર મયાદાભય રાખવો પડ છે. એ પ રણીત ક યા પોતાના યે આકષાયેલા ુવાનને મળવા

જતી નથી. આમ આ સમાજની પ રણીત નાર કવી શીલવંતી છે તેની તીિત પણ આ ગીત કરાવે

છે.

અહ નવો દત ેમી પંખીડા એકબી ને મળવા માટ કવા તલસતા હોય છે અને પોતાના

િ યપા સાથે ુ ં િમલન ઝડપથી થાય એ માટ કવા કવા બહાનાઓ દશાવતા હોય છે. તે ુ ં વણન

નીચેના ગીતમાં છે.

બા તલ1 ુ કાન માંડ ો2 ર, ઓ સૈતર3 છે લયા

બા તલ ુ કાન માંડ ો ર લોલ.

આજ ુ કાનામ કળા4 બઠા5 ર, ઓ સૈતર છે લયા,

આજ ુ કાનામ કળા બઠા ર લોલ.

બ યા6 જોવયત7 નેયા8 આવજ ર ઓ સૈતર છે લયા,

265

બ યા જોવયત નેયા આવ જ ર લોલ.

આજ ુ કાનામ કળ બઠ ર, ઓ સૈતર છે લયા,

આજ ુ કાનામ કળ બઠ ર લોલ.

પાને9 જોવયત નેયા આવજ ર, ઓ સિતષ પયરા,

પાને જોવયત નેયા આવજ ર લોલ.

જબરા10 વટ તો પળય11 ર, ઓ સૈતર છે લયા,

જબરા વટ તો પળય ર લોલ.

બા તલ ુ કાન માંડ ો ર, ઓ સૈતર છે લયા,

બા તલ ુ કાન માંડ ો ર લોલ.

શ દાથ :

1. તલ – નીચ ે 7. જોવય ત – જોઈએ તો

2. માંડપો – માંડ ુ,ં બનાવ ુ ં 8. નેયા - લેવા

3. સૈતર – ચૈતર 9. પાને - પાન

4. કળા, કળ – કોહા 10. જબરા - વધાર

5. બઠા, બઠ – બેઠો, બેઠ 11. પળય – પડ ુ ં

6. બ યા – બીડ

ગાળ મા1 ુ ં માલ ભય લા, ગાળે વાલા ાયવર,

એ જન ફાળા મારય2 ર લોલ.

ગાળ મા બટાકા ભરલા લા, ગાળે વાલા ાયવર,

એ જન ફાળા મારય ર લોલ.

આગલ3 ગાળે વાલો, ફાસલ4 ગાળે વાલો,

આગળ ગાળ નો ઠલો5, ફાસલ ગાળ નો ઠલો,

ઠલો ગાળ નો ઠલો વા યોલા, ગાળે વાલા ાયવર,

એ જન ફાળા મારય ર લોલ.

ગાળ મા ું માલ ભય લા, ગાળે વાલા ાયવર,

એ જન ંફાળા મારય ર લોલ.

266

શ દાથ :

1. ગાળ મા – ગાડ મા ં 4. ફાસલ - પાછળ

2. ફળા મારય – અવાજ કરવો 5. ઠલો - ધ ો

3. આગલ – આગળ

કામધંધા અથ વાહનમાં બેસીને વારંવાર શહરમાં જવા ુ ં બને છે. આથી એની તી છાપ

મન ઉપર પડલી છે. તેથી હોળ ના વધામણાં ૃ યમાં તેઓ એ ું પણ ગીત ગાય છે. તો વળ

વન નાશવંત ણભં ુર છે માટ એને મનભર ને માણી લે ુ ં જોઈએ એવી ફલ ૂફ ભર વાતો

પણ આ ભોળાં માનવીઓને ખબર છે એની ણકાર આપણને એમના નીચેના ગીત ઉપરથી ુપેર

થાય છે.

આ યા ત આ યા1 પયરા,

આ ુનની2 આવ 3 ર.

બાર મયના ર પયરા,

પાંસદ 4 ૂ બી ર

રોમતાયે5 ર યા6 આ યા,

આ ુનની આવ ર.

ૂ બી કત7 નેજ8 પયરા,

ૂ બી કત નેજ ર.

આ દ કળ9 દ યો10 પયરા,

આ દ કળ દ યો ર.

બાર મયના ર પયરા,

પાંસદ ૂ બી ર.

આ યા ત આ યા પયરા,

આ ુનની આવ ર.

શ દાથ :

1. આ યા ત આ યા – આવી તે આવી 6. ર યા - રમવા

2. આ ુનની – હવે પછ 7. કત – કર ુ,ં કર

3. આવ – આવ ુ ં 8. નેજ - લે ુ ં

267

4. પાંસદ – પાંચ દવસ 9. કળ - કોણે

5. રોમતાયે – રમતમા ં 10. દ યો – જો ુ ં

ભિવ ય કોઈ ણ ું નથી માટ આ પાંચ દવસના તહવારને ઉમંગભેર માણી લેવો જોઈએ.

ભિવ યમાં કદાચ આવો તહવાર જોવા ન પણ મળે માટ ગમે તે ર તે આનંદ મેળવી લેવાની વાત

અહ ગીત વડ ુત થઈ છે.

બાર મોઈના1 વા ઓલી મ મ

યા2 તાંહા3 આગોલ4 વા ઓલી મ મ

મોયા5 તાંહા ગોયો6 વા ઓલી મ મ

બાર મોઈના વા ઓલી મ મ.

શ દાથ :

1. મોઈના – મ હના 4. આગોલ - આગળ

2. યા – વ ુ ં 5. મોયા – ૃ ુ

3. તાંહા – યાર 6. ગોયો – ગયા

હોળ ના ઉ સવને વા ઉમંગથી તેમણે આવકાય હતો એનાથી બમણા ઉમંગથી એને

િવદાય પણ આ આપતી જોવા મળે. હોળ ના તહવારને િવદાય પણ તેઓ નાચગાન સાથે જ

આપે છે. હોળ િવદાય ુ ં ગીત જોઈએ :

ઓલીબાય તો ચાયલા1 સાસર ર.

ઓલીબાય ના માથે સે દોર,

બો મો રયો રાજમે2 ર..

ઓલીબાય તો ચાયલા.....

શ દાથ :

1. ચાયલા – જ ુ ં 2. રાજમે - રાજમા ં

આમ હોળ નો ઉ સવ આ સમાજ માટ આગવો અને અનેરો ઉ સવ છે. સતત યં વત

વનથી થો ુ ં ુદા કાર ુ ં વન વવાની તક આવા ઉ સવો આપતો હોય છે. આથી વનને

268

ૂ ંગળાવી નાખે એવી પળોજણમાંથી થોડા સમય િનરાંત અભુવવા આ અવસરને કોઈપણ ભોગે

આ સમાજ ૂ પચાપ જતો કરવા માંગતા હોતા નથી. વનમાં પડલી ૂ ંચને ઉકલવાનો મોકો પણ

આવા ઉ સવોનાં ઉજવણાં ારા જ એમને ા ત થતો હોય છે. આમ, તો ભારતના યેક ઉ સવનો

ઉ ેશ તે સમાજને નવપ લિવત કરવાનો જ હોય છે. પરં ુ સતત પ ર મના બો તળે દટાયેલ

આ આ દવાસી સ ુદાયને માટ તો આ કારના ઉ સવો જ ૂ તન વન પ છે. ભારતવષના

આગવા ઉ સવોમાં વસંતઋ ુ ને વધામણાં આપતો અનેરો ઉ સવ હોળ છે. ફા ુની ૂ ણમાનો આ

ાચીન તહવાર નાત, ત, ધમ અને ાદિશક સીમાડાથી પર રહ ને આદશ પવ પે ભારતભરમા ં

અના દકાળથી િવિવધ ર તે ઉજવાય છે. ઉ સવિ ય માનવીના તરમાં આનંદનો અબીલ ુલાલ

ઉડાડનાર આ હોળ ના ઉ સવે યેક ભારતવાસીના દય ઉપર ભાતીગળ રંગો ુ ં મેઘધ ુ ય

અવ ય ગટા ું છે એમ િનઃશંકપણે કહ શકાય.

4.3.3 િનદણના ગીતો :

ૃ ટ ુ ં થમ બાળક એટલે આ દવાસી. ુદરતના સાિન યમાં ા ૃ િતક ર તે જ વન

િનવાહ કરતાં આ આ દવાસી સ ુદાયે મ મ સમય જતો ગયો તેમ તેમ વવા માટ નવાં નવાં

ુસકા-તર કબો શોધી અને એમાંની એક તરક બ છે ખેતી. ચોમા ું આવતાંની સાથે જ ખેતરમાં ખેડ

કર અનાજના દાણા ુદરતના ભરોસે વાવે છે. ુદરત પણ વષા ારા પાણી િસચી, કાશ આપી

એક દાણામાંથી અનેક દાણા બનાવી પાકને લણણી યો ય બનાવે છે. ુદરતના ભરોસે વાવેલા

ઘણામાંથી મબલખ પાક તૈયાર થયેલો જોઈ આ સ ુદાય આનંદથી નાચી-ગાઈ ઊઠ છે. અને તૈયાર

પાકની ઉ સાહથી કાપણી કર છે યાર તેમના તરમાં ઉમટલા આનંદને ગીત ારા અ ભ ય ત કર

છે.

વસાવા સમાજના ુ ય યવસાય ખેતી અને મ ૂર હોવાને કારણે ુદરત અને ધરતી સાથે

એને િનકટનો સંબ ંધ છે. માટ જ વવા માટ ધાન ૂ ુ ં પાડનાર ધરતીમૈયા ુ ં અખા ીજના દવસે

ૂ જન કર ધ યતા અ ુભવે છે. ધરતીના ખોળે ઉછરતી અને િવકાસ પામતી આ યાર

ધરતીના પડમાં દાણા નાખે છે યાર પાક સાથે ઊગી નીકળતા વધારાનાં ઘાસને ૂર કરવા િનદણ

કર છે. આ સ ૂ હ ખેતીકામના થાકને ૂર કરવા અને સાથેસાથ આનંદ ા ત કરવા માટ ગીતો ગાય

છે. આ સમાજની બહનો સ ૂ હમાં િનદણ કરતી વેળાએ નીચે ુજબનાં ગીતો ગાય છે.

269

ઘોડા ઉપર બેસીને ુવાન સવારમાં પડલા ઝાકળને ઉડાડતો ઉડાડતો આવી ર ો છે ક ને

નજર પહ ચે યાં ુધી જોવા ુ ં કહણ િનદણ કરતી અને ગીતનો ઉપાડ કરનાર બહનો પોતાની સાથે

કામ કરનાર ર ુ, અ ણા, ુ વગેરને સંબોધન કર ને કર છે. નીચે ુ ં ગીત ગાય છે.

ઘોડલો1 ખેલાવતો2 આવય3 કોળા4 વાલો,5

ઓ પયર ઘોડલો ખેલાવતો આવય ર લોલ.

નજર પોસય6 યાંય7 પાલજ8 ર કો પયર ,

અય9 પયરાન10 નજર પોસય યાંય પાલજ ર લોલ.

સા ુલ11 ઉડાળતો આવય કોળા વાલો,

ઓ પયર સા ુલ ઉડાળતો આવય ર લોલ.

નજર પોસય યાંય પાલજ ગો પયર ,

અય પયરાન નજર પોસય યાંય પાલજ ર લોલ.

નજર પોસય યાંય પાલજ અ ણા પયર ,

અય પયરાન નજર પોસય યાંય પાલજ ર લોલ.

ઘોડલો ખેલાવતો આવય કોળા વાલો,

ઓ પયર ઘોડલો ખેલાવ તો આવય ર લોલ.

શ દાથ :

1. ઘોડલો – ધોડો 7. યાંય - યા ં

2. ખેલાવતો – રમાડતો 8. પાલજ - જો

3. આવય – આવે, આવ ુ ં 9. અય - એ

4. કોળા – ઘોડો 10. પયરાન - છોકરાને

5. વાલો – વાળો 11. સા ુલ - ઝાકળ

6. પોસય - પહ ચ ે

ઉનાળામાં કામ કર ર ા ં છે ના કારણે નાિયકાને તડકો સહન કર રહ છે. તેથી ના

ખેતર મ ૂર એ આવી છે તેની પાસેથી ઓઢવા માટ માલ મંગાવવા ુ ં કહણ મકળદમ સાથે

મોકલાવે છે. સ ૂ હમાં િનદણ કરતાં હોવાથી તે િ યપા ને મળવા જઈ શકતી નથી એવો ભાવ પણ

આ ગીતમાંથી ર છે.

270

શાંતા ના ડન1 કજ2 ડોગયા તીકો3 લાગય4 ર.

સો5 માલ6 કજ ડોગયા તીકો લાગય ર.

સાંયે7 સાંયે આ ુ ર ડોગયા તીકો લાગય ર.

સમક 8 માંડલ9 બઠો10 પયરા માય11 કકવ12 આ ુ ર.

સો બાલ કજ પયરા સાંયે સા ંયે આ ુ ર.

શ દાથ :

1. ના ડન – વ ુને 7. સાંયે – છાંયે, છાંયડો

2. કજ – કહ 8. સમક – ચાર બા ુ

3. તીકો – તડકો 9. માંડલ - ૂ ંડા ં

4. લાગય – લાગ ુ ં 10. બઠો - બેસ ુ ં

5. સો – ચો 11. મય - ુ ં

6. બાલ – માલ 12. કકવ – કમ કર ને

ઓ રિવયા ર દાદર1 ખેતામ2 વાકો3 બેળો4 ર.

ઓ રિવયા ર દાદર ખેતામ વાકો બેળો ર લોલ.

ઓ રિવયા ર બેળો ટ ો5 ન6 જોળો ૂ ટ ો ર.

ઓ રિવયા ર બેળો ટ ો ન જોળો ૂ ટ ો ર લોલ.

ઓ રિવયા ર દાદર ખેતામ વાકો બેળો ર.....

શ દાથ :

1. દાદર – કાંપવાળ જમીન 5. ટ ો – ટ ુ,ં ભાંગ ું

2. ખેતામ – ખેતરમા ં 6. ન – ને, અને

3. વાંકો – વાં ુ 7. જોળો – જોડ /જોળ ક ઝોળ

4. બેળો - બે ુ ં

પોતાનાં િ યપા સાથેના સંબ ંધ ુ ં મરણ કર ને ખેતરમાં કામ કરતી નાિયકા આ ગીત

ગાય છે. સાથે વવાના ઘણાં વ નો મનમાં બાંધી રા યા હતાં પરં ુ એ વ નો રોળાઈ ગયા છે

એવો ભાવ પણ આ ગીતમાં ર ૂ થયો છે.

271

િનદણના ગીતોમાં ુ ય વે ૃ િત વણનની સાથે સાથે માનવસંબ ંધ ુ ં આલેખન થયે ું

જોવા મળે છે. આ સ ૂ હગત કામમાં ગીત ગાનાર ીઓ પોતાની સાથે કામ કરતી ક કરતાં ી-

ુ ુષના નામનો ઉ લેખ કર ગીતો ગાય છે.

આમ, વસાવા સ ુદાયમાં યેક ઉ સવ આનંદ-ઉ લાસનો સંગ બની રહ છે કારણ ક

દરક સંગ-ઉ સવના આગવા ૃ ય અને લોકગીતો છે. મ ઋ ુ પ રવતનની સાથે ધરતી ુ ં

અનો ું પ િનહાળવા મળે છે તેમ સંગો અને ઉ સવો બદલાતાં આપણને એ ગે અ યથી ભ

અને અનોખા ગીતો સાંભળવા મળે છે. આ સ ુદાયનાં લોકગીતો અમર છે તે ુ ં કારણ તેમાં

માનવ વનનાં સંઘષ છે, વંત સંવાદો છે, માનવના હયાનો પશ છે, ગમા અણગમા, આનંદ-

શોક, ઊિમઓ અને આદશ તેમાં આબે ૂબ ઝલાયાં છે. ણે તે પોતાના હયા ુ ં િત બબ પાડતાં

હોય એમ દરકને લાગે છે અને તે કારણે જ સમયના વહણ વ ચ,ે ભાષાના વાઘાને બદલતાં જઈ

લોકગીતો ગવાતાં અને વતાં ર ા છે. આમ તો લોકગીતો એ સા ૂ હક ચેતના ુ ં, સા ૂ હક સંઘષ ુ ં

દશન કરાવ ું સા ૂ હક સ કતા ુ ં ચલ ચ છે ક નો સ નફલક ૂબ િવશાળ છે.

વસાવા સમાજના લ નગીતો, હોળ ગીતો, છે લયા ગીતો અને ૃિષ િવષયક ગીતો વનફળ

વા છે, ખટમીઠો એ વાદ છે. વનફળને પકવવા કોઈ તરક બ લગાવવી પડતી નથી તેવી ર તે

આ લોકગીતોને િશ ટતાનો કશો ઓપ આપવામાં આવતો નથી. વા છે તેવા જ ગવાય છે. કોઈ

તની ૂગ વગર આ લોકગીતોમાં આ સ ુદાયની નૈસ ગક ૃિતના દશન થાય છે. આ તબ ે

આશા રાખીએ ક આ લોકગીતો આ ટલાં સાહ જક અને નૈસ ગક ર તે સચવાતાં આ યાં છે,

એટલાં જ ઉ મ ર તે આવનારા સમયમાં પણ સહજભાવે ગવાય અને સચવાય એવી અપે ા રા ુ

ં.

272

કરણ-4

પાદટ પ

1. જોષી, જયાનંદ, ‘રાજના આ દવાસી છે લયા’, થમ આ ૃ િ , 1989, ૃ ઠ-98

2. તડવી, રવાબેન શંકરભાઈ, ‘તડવી લ નગીતો અને લ નિવિધઓ’, થમ આ ૃ િ , 1981, ૃ ઠ-85