โขน มรดกลาคาความเปนไทย

กลญา ฉาวเกยรตคณ โรงเรยนสมทรพทยาคม

สานกงานเขตพนทการศกษาสมทรปราการ เขต ๒

ประวตโขน

สมเดจกรมพระยาดารงราชานภาพ ทรงกลาวไววา "

การแสดงโขนเชอวามมาแตโบราณประมาณกนวาไทยมการแสดงโขนมากอน

พทธศตวรรษท ๑๖" ทงนไดอาศยหลกฐานจากการสนนษฐานลายแกะสลกเรอง"รา

มายณะ" จากแหลงโบราณคดหลายแหลง และจากตานานการแสดงโขนในกฎมณเฑยร

บาล โขนแตเดมจงมเฉพาะโขนหลวงประจาราชสานก ผทจะฝกหดโขนตองเปนผมบรรดา

ศกดคนธรรมดาสามญจะฝกหดโขนไมไดจงกลายเปนประเพณสบตอมาจนถงสมย

รตนโกสนทร ทพวกทฝกหดโขนมกเปนมหาดเลกหรอบตรหลานขาราชการตอมามความ

นยมทวาการฝกหดโขนทาใหชายหนมทไดฝกหดมความคลองแคลววองไวในการรบหรอ

ตอสกบขาศก จงมการพระราชทานอนญาตใหเจานาย และขนนางผใหญตลอดจนผวา

ราชการเมองฝกหดโขนได โดยคงโปรดใหหดไวแตโขนผชายตามประเพณเดม เพราะโขน

และละครของเจานายผสงศกดหรอขาราชการกตองเปนผชายทงนน สวนละครผหญงจะม

ไดแตของพระมหากษตรย ดวยเปนประเพณทยดถอปฏบตมาแตครงกรงศรอยธยา ตอมา

ภายหลงความนยมโขนกเรมเสอมลง เนองจากระยะหลงเจาของโขนมกเอาคนพวกลกหม

(หมายเหต : คนทขนอยในสงกดกรมตางๆตามวธควบคมทหารแบบโบราณ ซงจดแบงการ

ปกครองทองทออกเปนมณฑล คนในมณฑลไหนกสงกดเขามณฑลนน เมอมลกกตองให

เขารบราชการในหมวดหมของกรมเมอโตขน เรยกวา "ลกหม") และลกทาสมาหดโขน ทาให

ผคนเรมมองวาผแสดงเหลานนตาเกยรต อกเหตผลหนงมาจากการเปลยนแปลงประเพณ

โบราณในสมยรชกาลท ๔ ททรงพระราชทานอนญาตใหพระบรมวงศานวงศ และขาราชการ

ชนผใหญผนอยมละครผหญงได โดยทรงมรพระราชปรารภวา "มละครดวยกนหลายรายด

บานเมองจะไดครกครน จะไดเปนเกยรตแกแผนดน" พระราชดารนมเพอความ

เจรญกาวหนาของศลปะการละคร และประเทศชาต แตกทาใหเจาสานกตางๆพากนเปลยน

ผแสดงจากชายเปนหญงจานวนมาก ยกเวนบางสานกทนยมศลปะแบบโขน ทงยงมครบา

อาจารย และศลปนโขนอยกรกษาไวสบตอมา โขนในสานกของเจานาย ขนนาง และเอกชน

จงคอยๆสญหายไป คงอยแตโขนของหลวง ในสมยรชกาลท ๕ บรรดาโขนหลวงทมอยกมได

ทางานประจา ใครเลนเปนตวอะไรทางราชการกจายหวโขนทเรยกกนวา "ศรษะคร" ให

ประจาตวไปบชา และเกบรกษาไวทบานเรอนของตน เวลาเรยกตวมาเลนโขนกใหเชญ

หวโขนประจาตวนนมาดวย

กาเนดโขน

โขน เปนมหรสพชนสงทใชแสดงในงานสาคญๆมาแตครงกรงศรอยธยาเชนเดยวกบหนง

ใหญเชอกนวามมาตงแตโบราณประมาณกอนพทธศตวรรษท ๑๖ โดยสนนษฐานวา "โขน"

ไดพฒนามาจากการแสดง ๓ ประเภท คอ

๑.การแสดงชกนาคดกดาบรรพ

การแสดง "ชกนาคดกดาบรรพ" มกลาวไวในกฎมณเฑยรบาลสมยกรงศรอยธยากลาวถง

พระราชพธอนทราภเษกวา"ในการพระราชพธอนทราภเษกปลกเขาพระสเมร(หมายเหต :

สรางจากโครงไมไผ แลวปดทบดวยกระดาษ แลวจงทาสใหแลดเหมอนภเขา)สงเสนหนงกบ

๕ วา ทกลางสนาม ตงภเขาอสนธร ยคนธร สงสกหนง และภเขากรวกสง ๑๕ วาทเชงเขาทา

เปนรปพญานาคเจดเศยรเกยว (หมายเหต : รด)พระสเมร แลวตารวจแตงเปนรปอสร ๑๐๐

มหาดเลกแตงเปนเทพยดา๑๐๐ และแตงเปนพาล สครพ มหาชมพ และบรวารวานรรวม

๑๐๓ ชกนาคดกดาบรรพโดยมอสรชกหว เทพยดาชกหาง สวนวานรอยปลายหางครนถง

วนท ๕ ของพระราชพธเปนวนกาหนดใหชกนาคดกดาบรรพ และวนท ๖ เปนวนชบนาสรา

มฤตตงนาสรามฤต ๓ ตม ตงชาง ๓ ศรษะ มาเผอก อศภราช (หมายเหต : โคซงเปนเทพ

พาหนะของพระอศวร)ครฑธราช นางดาราหนาฉาน ตงเครองสรรพยทธ เครองชาง และ

เชอกบาศหอกชยตงโตมรชบนาสรามฤตเทพยดาผเลนดกดาบรรพ พรอมดวยรปพระอศวร

พระนารายณ พระอนทร พระวศวกรรม ถอเครองสารบตามธรรมเนยม เขามาถวายพระพร"

พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว ทรงพระราชนพนธเลาเรอง "กวนนาอมฤต" ไวใน

หนงสอ "บอเกดรามเกยรต" ไววา "เทวดา และอสรอยากจะใครอยยงพนจากความตายจง

ชวนกนกวนเกษยรสมทรทานาอมฤต เอาเขามนทรครเปนไมกวน เอาพญาวาสกร(หมาย

เหต : พญานาคเจดเศยร) เปนเชอก พญาวาสกรพนพษเปนไฟพากนไดความเดอดรอนพระ

นารายณจงเชญใหพระอศวรเสวยพษเพอดบความเดอดรอน พระอศวรกเสวยพษเขาไป

(หมายเหต : พระศอของพระอศวรจงเปนสนลเพราะผลแหงพษนน)เทวดาและอสรชกเขา

มนทครหมนกวนไปอกจนเขาทะลลงไปใตโลกพระนารายณจงอวตารเปนเตาไปรองรบเขา

มนทครไวมใหทะลลงไปไดอก การกวนจงกระทาตอไปไดสะดวก เทวดากบอสรทาสงคราม

กนชงนาอมฤต พระนารายณฉวยนาอมฤตไปเสยพนจากฝงเกษยรสมทรแลว พวกอสรมได

กนนาอมฤตกตายในทรบเปนอนมาก เทวดาจงไดเปนใหญในสวรรค"สมเดจกรมพระยา

ดารงราชานภาพทรงประทานอธบายไววา การแสดงชกนาคดกดาบรรพน เปนการแสดง

ตานานทางไสยศาสตรเพอใหเกดสวสดมงคล ๒. การแสดงกระบกระบอง ในสมยโบราณคนไทยจะฝกวชาการตอสไวสรบกบขาศก และเพอปองกนตว อาวธทใชใน

การตอสกมทงอาวธสน และอาวธยาว เชน มด ดาบ หอก ไมพลอง ฯลฯ อนเปนทมาของ

วชากระบกระบอง วชากระบกระบองนอกจากเปนศลปะการปองกนตวในสมยโบราณแลว

ยงสามารถนาไปแสดงเปนมหรสพไดอกประเภทหนงจนกระทงไดรบการปรบปรงนามา

ผสมผสานกบการแสดงโขนในเวลาตอมา ๓. การแสดงหนงใหญ การแสดงหนงใหญ เปนมหรสพทสาคญในสมยอยธยาตอนตนดงมปรากฏในกฎมณเฑยร

บาล หนงใหญนนตวหนงจะทาจากหนงววฉลเปนรปตวละครในเรองรามเกยรตมไมผกทาบ

ตวหนงไวทงสองขางโดยผกใหพนตวหนงลงมาพอสมควรเพอใชมอจบสาหรบเชด หนงใหญ

ใหอทธพลกบโขน ๒อยางคอ เรองราวทใชแสดงเปนเรองรามเกยรต และลลาการเชดหนงซง

ยอมรบกนวาเปนทาแสดงของโขนในเวลาตอมา โดยเฉพาะบทยกษหรอทเรยกกนวา "เตน

โขน

ประเภทของโขน แบงออกเปน ๕ ประเภท คอ

๑. โขนกลางแปลง

๒. โขนโรงนอก หรอโขนนงราว

๓. โขนหนาจอ

๔. โขนโรงใน

๕. โขนฉาก

๑. โขนกลางแปลง คอ การเลนโขนบนพนดน ณ กลางสนาม ไมตองสรางโรงใหเลน

นยมแสดงตอนยกทพรบกน โขนกลางแปลงไดววฒนาการมาจากการเลนชกนาคดกดา

บรรพ เรองกวนนาอมฤต เรองมอยวา เทวดาและอสรใครจะเปนอมตะ จงไปทลพระ

นารายณ พระนารายณจงแนะนาใหกวนนาอมฤต โดยใชเขามนทครเปนไมกวน เอาพระยา

วาสกรเปนเชอกพนรอบเขา เทวดาชกทางหาง หมนเขาไปมา พระยาวาสกรพนพษออกมา

พระนารายณเชญใหพระอศวรดมพษนนเสย พระอศวรจงมศอสนลเพราะพษไหม ครนกวน

ตอไป เขามนทครทะลลงไปใตโลก พระนารายณจงอวตารเปนเตาไปรองรบเขามนทครไว

ครนไดนาอมฤตแลว เทวดาและอสรแยงชงนาอมฤตกนจนเกดสงคราม พระนารายณจงนา

นาอมฤตไปเสย พวกอสรไมไดดมนาอมฤตกตายในทรบเปนอนมาก เทวดาจงเปนใหญใน

สวรรค พระนารายณเมอไดนาอมฤตไปแลว กแบงนาอมฤตใหเทวดาและอสรดม พระ

นารายณแปลงเปนนางงามรนนาอมฤตใหเทวดา แตรนนาธรรมดาใหอสร ฝายราหเปนพ

นองกบพระอาทตยและพระจนทรแตราหเปนอสร ราหเหนเทวดาสดชนแขงแรงเมอไดดมนา

อมฤต แตอสรยงคงออนเพลยอย เหนผดสงเกต จงแปลงเปนเทวดาไปปะปนอยในหม

เทวดา จงพลอยไดดมนาอมฤตดวย พระอาทตยและพระจนทรจงแอบบอกพระนารายณ

พระนารายณโกรธมากทราหตบตาพระองค จงขวางจกรไปตดกลางตวราห รางกายทอนบน

ไดรบนาอมฤตกเปนอมตะ แตรางกายทอนลางตายไป ราหจงเปนยกษมกายครงทอน ราห

โกรธและอาฆาตพระอาทตยและพระจนทรมาก พบทไหนกอมทนท เกดเปนราหอมจนทร

หรอจนทรคราสและสรยคราส ตอมาเมอพระพทธเจามาเทศนาใหราหเลกพยาบาทจองเวร

ราหจงไดคลายพระอาทตยหรอพระจนทรออก

การเลนชกนาคดกดาบรรพ เลนในพธอนทราภเษก มปรากฏในกฎมณเฑยรบาลสมยกรงศร

อยธยา โขนกลางแปลงนาวธการแสดงคอการจดกระบวนทพ การเตนประกอบหนาพาทย

มาจากการเลนชกนาคดกดาบรรพ แตเปลยนมาเลนเรองรามเกยรต และเลนตอนฝายยกษ

และฝายพระรามยกทพรบกน จงมการเตนประกอบหนาพาทย และอาจมบทพาทยและ

เจรจาบางแตไมมบทรอง

๒. โขนโรงนอก หรอโขนนงราว เปนการแสดงบนโรงมหลงคา ไมมเตยงสาหรบตว

โขนนง แตมราวพาดตามสวนยาวของโรงตรงหนาฉาก (มาน) มชองทางใหผแสดงเดนได

รอบราวแทนเตยง มการพากยและเจรจา แตไมมการรอง ปพาทยบรรเลงเพลงหนาพาทย ม

ปพาทย ๒ วง เพราะตองบรรเลงมาก ตงหวโรงทายโรง จงเรยกวาวงหวและวงทาย หรอวง

ซายและวงขวา วนกอนแสดงโขนนงราวจะมการโหมโรง และใหพวกโขนออกมากระทงเสา

ตามจงหวะเพลง พอจบโหมโรงกแสดงตอนพราพออกเทยวปา จบสตวกนเปนอาหาร

พระรามหลงเขาสวนพวาทองของพราพ แลวกหยดแสดง พกนอนคางคนทโรงโขน รงขนจง

แสดงตามเรองทเตรยมไว จงเรยกวา "โขนนอนโรง"

๓. โขนหนาจอ คอโขนทเลนตรงหนาจอ ซงเดมเขาขงไวสาหรบเลนหนงใหญ ในการ

เลนหนงใหญนน มการเชดหนงใหญอยหนาจอผาขาว การแสดงหนงใหญมศลปะสาคญ

คอการพากยและเจรจา มดนตรปพาทยประกอบการแสดง ผเชดตวหนงตองเตนตามลลา

และจงหวะดนตร นยมแสดงเรองรามเกยรต ตอมามการปลอยตวแสดงออกมาแสดงหนง

จอ แทนการเชดหนงในบางตอน เรยกวา "หนงตดตวโขน" มผนยมมากขน เลยปลอยตวโขน

ออกมาแสดงหนาจอตลอด ไมมการเชดหนงเลย จงกลายเปนโขนหนาจอ และตองแขวะจอ

เปนประตออก ๒ ขาง เรยกวา "จอแขวะ"

๔. โขนโรงใน คอ โขนทนาศลปะของละครในเขามาผสม โขนโรงในมปพาทย

บรรเลง ๒ วงผลดกน การแสดงกมทงออกทาราเตน ทพากยและเจรจาตามแบบโขน กบนา

เพลงขบรองและเพลงประกอบกรยาอาการ ของดนตรแบบละครใน และมการนาระบารา

ฟอนผสมเขาดวย เปนการปรบปรงใหววฒนาการขนอก การผสมผสานระหวางโขนกบ

ละครในสมยรชกาลท ๑ รชกาลท ๒ ทงมราชกวภายในราชสานกชวยปรบปรงขดเกลา และ

ประพนธบทพากยบทเจรจาใหไพเราะสละสลวยขนอก

โขนทกรมศลปากรนาออกแสดงในปจจบนน กใชศลปะการแสดงแบบโขนโรงใน ไมวาจะ

แสดงกลางแจงหรอแสดงหนาจอกตาม

๕. โขนฉาก เกดขนในสมยรชกาลท ๕ เมอมผคดสรางฉากประกอบเรองเมอแสดง

โขนบนเวท คลายกบละครดกดาบรรพ สวนวธแสดงดาเนนเชนเดยวกบโขนโรงใน แตมการ

แบงเปนชดเปนตอน เปนฉาก และจดฉากประกอบตามทองเรอง จงมการตดตอเรองใหม

ไมใหยอนไปยอนมา เพอสะดวกในการจดฉาก กรมศลปากรไดทาบทเปนชดๆ ไวหลายชด

เชน ชดปราบกากนาสร ชดมยราพณสะกดทพ ชดชดนางลอย ชดนาคบาศ ชดพรหมาสตร

ชดศกวรญจาบง ชดทาลายพธหงนาทพย ชดสดาลยไฟและปราบบรรลยกลป ชดหนมาน

อาสา ชดพระรามเดนดง ชดพระรามครองเมอง

การแสดงโขน โดยทวไปนยมแสดงเรอง "รามเกยรต" กรมศลปากรเคยจดแสดงเรอง

อณรฑ แตไมเปนทนยมเทาเรองรามเกยรต เรองรามเกยรตทนามาแสดงโขนนนมหลาย

สานวน ทงทประพนธขนในสมยกรงศรอยธยา กรงธนบรและกรงรตนโกสนทร โดยเฉพาะ

บทในสมยรตนโกสนทร นยมแสดงตามสานวนของรชกาลท ๒ ทกรมศลปากรปรบปรงเปน

ชดเปนตอน เพอแสดงโขนฉาก กเดนเรองตามสานวนของรชกาลท ๒ รชกาลท ๖ กเคยทรง

พระราชนพนธบทรองและบทพากยไวถง ๖ ชด คอ ชดสดาหาย ชดเผาลงกา ชดพเภกถก

ขบ ชดจองถนน ชดประเดมศกลงกา และชดนาคบาศ

สและใบหนา จาแนกตามสหนาหวโขน แมวาจะมการจาแนกหวโขนเปนทหมายใหรชอและหนาทดวยแบบอยางลกษณะ

ของเครองประดบหวโขนแลวแตตวโขนกยงมจานวนมากกวาแบบทคดไดเมอเปนเชนนชาง

ทาหวโขนคงจะไดแกปญหาเพอความเขาใจในการดโขนดวยวธการเขยนระบายสพนสวน

ใบหนาหวโขนใหเปนสตาง ๆ กน ออกไป ทาใหมหวโขนแปลกขน และจาแนกแยกออกไปได

มากขน อยางไรกตามจานวนสทใชแตกอนมจานวนจากดอไมกส เปนตนวา สดา สขาว ส

แดง สคราม และสเหลอง เรยกกนวา สเบญจรงค กาหนดไวเปนสหลก อาจใชผสมกนออก

กนเปนสตาง ๆ ไดมากหลายส ขนอยกบความรความชานาญของชางเขยนแตละคนซงมก

ปกปดหวงแหนถอเปนความลบ เปนลกเลนและไมตายประจาตว

สตาง ๆ ทมเขยนระบายบนพนหนาหวโขนเทาทปรากฎและรวมไวได มดงน

• พวกสแดง มสแดง สแดงชาด สแดงเสน สดนแดง สลนจ สหงสบาท สหงดน

สหงชาด สหงเสน

• พวกสแสด สดอกชบา สฟาแลบ

• พวกสเหลอง มสเหลองรง สเหลองดน สเหลองออน สเหลองเทา สเลอม

เหลอง สเลอมประภสสร สจนทร

• พวกสคราม มสคราม สขาบ สคราออน สดอกตะแบก สมอคราม

• พวกสมวง มสมวง สบวโรย สมวงแก สมวงออน

• พวกสเขยว มสเขยว สกามป สนาไหล สเขยวใบแค สเขยวตงแช

• พวกสดา มสดา สดาหมก สผานหมก สมอหมก

• พวกสเทา มสเทา สผานขาว สเมฆ

• พวกสนาตาล มสานารก สผานแดง

จาแนกตามลกษณะใบหนา

๑. หนามนษยและหนาเทพยดา ลกษณะหนาโขนพวกนปนหนาเปนหนทมลกษณะ

ละมายคลายมนษยทวไป แตผลตห ตา จมก ปาก ใหเปน

ลกษณะกลาง ๆ ไมองเคาใบหนาคนจรง ๆ คนใดคนหนง

ฉะนนหนาหนหวโขนทเปนหนามนษยและหนาเทพยดา

จงมเคาหนาเหมอนกนทก ๆ หว และยงนยมเปนหนและ

เขยนระบายใหใบหนาแสดงอารมณราเรง ดวยอาการยม

แยมนอย ๆ อยในหนาโดยใชเสนโคงกลบขนของสวน

ปากกบไพรหนวดและดวงตาทง 2 ซงโคงขน โดยเฉพาะ

หนาฤาษจะสงเกตเหนไดชดกวาหนาอน ๆ

๒.หนาอมนษย สวนใหญเปนหนายกษ อมนษยตนอนกมบางแตไมมาก

หวหนหนายกษนนแททจรงกอาศยตนเคาโครงจาก

ใบหนามนษยทวๆป แตภมหลงของยกษตามทองเรอง

เปนพวกทมนสยดราย โกรธงาย นายชางจงคดประดษฐ

เลอกสรรคเอาลกษณะความโกรธ ซงปรากฎเหนไดบน

ใบหนามาประดษฐปนและเขยนระบายใสลงบนใบหนา

ของหวหนยกษ

ลกษณะในตาของยกษ ทาเปน 2 แบบ คอ

ตาลมเบกกวาง เรยกกนวาตาโพลง เชนหนาโขน

ทศกณฐ อนทรชต รามสร

ตาหลบตา เรยกกนวาตาจระเข เชน หนาโขน พราพ

พญาทษณ ตรเศยร

ลกษณะของปากยกษ ทาเปน 2 แบบ คอ

ปากแสยะ ทาเปนลกษณะแสยะปาก

ยงฟนและเหนเขยว เชน หนาโขน พราพ

ทศกณฐ กมภกรรณ พเภก

ปากขบ ทาปากในลกษณะขบฟนบน

ขมรมฝปากลาง เชน ตรเศยร พญาขร

อนทรชต รามสร มงกรกณฐ

เครองแตงกาย

๑. ตวพระ สวมเสอแขนยาวปกดน และเลอม มอนทรธนทไหล สวนลางสวมสนบเพลา

(หมายเหต : กางเกง) ไวขางในนงผายกจบโจงไวหางหงสทบสนบเพลาดานหนาม

ชายไหวชายแครงหอยอย ศรษะสวมชฎา สวมเครองประดบตางๆ เชน กรองคอ ทบ

ทรวง ตาบทศ ปนเหนง ทองกร กาไลเทา เปนตน แตเดมตวพระจะสวมหวโขน แต

ภายหลงไมนยม เพยงแตแตงหนา และสวมชฎาแบบละครในเทานน

ตวพระ ผแสดงทเปนมนษยทงผหญง ผชาย และเทวดา ซงไดแก พระราม

พระลกษณ พระพรต พระสตรต พระอศวร พระนารายณ พระพรหม ในปจจบนนมก

สวมเพยงชฎา ไมไดสวมหวโขนปดหนาดงสมยโบราณ เพยงแตชฎาของเทพเจา

ตางๆนนจะสามารถสงเกตไดจากลกษณะของชฎานนๆ เชน พระพรหมจะสวมชฏาท

มพระพกตรอย ๔ ดาน พระอนทรจะสวมชฎายอดเดนหน เปนตน ผทจะหดแสดง

เปนตวพระ จะคดเลอกผมลกษณะใบหนาสวย จมกเปนสน ลาคอโปรงระหง ไหล

ลาดงาม ชวงอกใหญ ลาตวเรยว เอวเลก ตามแบบชายงามในวรรณคดไทย

๒. ตวนาง สวมเสอแขนสนเปนชนในแลวหมสไบทบ ทงชายไปดานหลงยาวลงไปถงนอง

สวนลางนงผายกจบหนา ศรษะสวมมงกฎ รดเกลา หรอกระบงหนาตามแตฐานะของตว

ละคร ตามตวสวมเครองประดบตางๆ เชน กรองคอ สงวาล พาหรด เปนตน แตเดมตวนางท

เปนตวยกษ เชน นางสามนกขา นางกากนาสร จะสวมหวโขน แตภายหลงมการแตงหนาไป

ตามลกษณะของตวละครนนๆโดยไมสวมหวโขนบาง

ตวนาง ตวละครตวนางในเรองรามเกยรตนนมทงทเปนมนษย ปลา นาค แตละตว

จะบอกชาตกาเนดดวยการสวมศรษะ และหางเปนสญลกษณ ตวนางในโขน และละครรา

นนม ๒ประเภท คอนางกษตรย ซงมลลาและอรยบถแสดงถงความนมนวล แลดเปนผด กบ

นางตลาด ซงจะมบทบาททาทางกระฉบกระเฉง วองไว สะบดสะบง ผทจะรบบทนางตลาด

ไดจะตองเปนผทมความเชยวชาญทางนาฏศลปมากกวาผทแสดงเปนนางกษตรย ผทจะหด

แสดงเปนตวนาง จะคดเลอกผทมลกษณะคลายตวพระ แตตองมใบหนางาม กรยาทาทาง

นมนวลอยางผหญง

๓. ตวยกษ เครองแตงกายสวนใหญคลายตวพระ จะแตกตางกนทการนงผา คอ ตวยกษจะ

นงผาไมมหางหงส แตมผาปดกนลงมาจากเอว สวนศรษะสวมหวโขนตามลกษณะของตว

ละคร ซงมอยประมาณรอยชนด

ตวยกษ ตวยกษจะตองมลกษณะสง วงเหลยมตลอดจนการทรงตวตองดแขงแรง

บกบน ลลาทาทางมสงา ซงตองไดรบการฝกหดมาอยางดเพราะถอกนวาหดยากกวาตว

อนๆ ผทจะหดแสดงเปนตวยกษ คดเลอกผทมลกษณะคลายตวพระ แตไมตองเลอกหนาตา

รปรางตองใหญ และทาทางแขงแรง

๔. ตวลง เครองแตงกายสวนใหญคลายตวยกษ แตมหางลงหอยอยใตผาปดกนอกท สวม

เสอตามสประจาตวในเรองรามเกยรต ไมมอนทรธน ตวเสอปกลายขดเปนวง สมมตวาเปน

ขนตามตวลง สวนศรษะสวมหวโขนตามลกษณะของตวละคร ซงมอยประมาณ ๔๐ ชนด

ตวลง ตวลงจะตองมทาทางลกลลกลน กระโดดโลดเตนตามลกษณะธรรมชาตของ

ลง โดยเฉพาะตวหนมานทหารเอกซงจะตองไดรบการฝกมาเปนอยางด ผทจะหดแสดงเปน

ตวลง คดเลอกผทมลกษณะปอมๆ ทาทางหลกหลกคลองแคลววองไว

ผทจะหดโขนนนมกเปนผชายตามธรรมเนยมมาแตโบราณ โดยเรมหดกนตงแตอาย ๘ -๑๒

ขวบ ในชนตนคณครผใหญจะเปนผพจารณาคดเลอกผสมควรหดเปนตวแสดงตางๆเมอผท

หดเปนตวเหลานไปแลว ครกจะพจารณาทาทหนวยกานเพอคดอกชนหนง เชน พวกหดตว

พระคดใหเปนพระใหญหรอพระนอย พวกหดตวนางคดใหเปนนางเอก หรอนางรอง พวกหด

ตวยกษใหเปนยกษใหญ ยกษเลก หรอเสนายกษ และพวกหดตวลงจะใหเปนพญาวานร

หรอเหลาวานรสบแปดมงกฎ เปนตน หลงจากครคดเลอกศษยแลว เมอถงวนพฤหสบด ซง

ถอวาเปนวนคร กจะทาพธไหวคร และรบเขาเปนศษย โดยศษยตองมดอกไมธปเทยนเปน

เครองสกการะแกคร เมอครรบการสกการะแลวกจะทาความเคารพถงครบาอาจารยท

ลวงลบไปแลวอกทหนง แลวจงจบทาใหศษยเปนปฐมฤกษ ตอจากนนจงใหศษยไปฝกหด

กบครผชวยสอนแตละฝายตามตวโขน

พธกรรม

1. ประเพณความเชอซงประชาชนทงหลายนบถอเรองรามเกยรตวาเปนเรองศกดสทธเนองจากเปนเรองทเกยวกบเทพเจา โดยเฉพาะพระนารายณ เมอมการแสดงเรอง

รามเกยรต จงมพธกรรมและความเชอเกยวกบการแสดงโขนและหวโขนทสวมใส

ปรากฏสบมาจนกลายเปนระเบยบแบบแผนทลงตวสบมาจนถงปจจบน

พธไหวครชางหวโขน หวโขน ถอเปนอปกรณสาคญในการแสดงโขน เพราะเปนสงบอกใหรวาผนนแสดงเปน

ตวอะไรในเรองรามเกยรต ชางแตโบราณจงไดคดประดษฐหวโขนขนเพอใหผแสดงโขน

สวมใสและงานประดษฐหวโขนนบถอเปนศลปะแขนงหนงในงานชาง 10 หม ผทเปน

ชางทาหวโขนจงจะตองผานพธไหวครและการครอบครมากอน เมอประสงคจะปนหนา

ครทสาคญ เชน พระภรตฤาษ พระพราพ พระคเณศ เปนตน แมจะเปนผทมฝมอและม

ความชานาญมากเพยงใดกตาม กจะตองไดรบการมอบหมายจากครทเปนชางทา

หวโขน พรอมทงพธไหวครโขน-ละครประจาปกไดตามแตจะสะดวกหรอโอกาสอานวย

ในการไหวครชางทาหวโขนจะทาในวนพฤหสบดซงถอเปนวนคร โดยในตอนเชาจะมพธ

สงฆหรอครกบศษยรวมกนทาบญตกบาตรเพออทศสวนกศลใหแกครผลวงลบไปแลว

ลกษณะการตงหวโขนแบบตาง ๆ ในพธไหวคร 1.แบบตงรวมกบพระพทธรป 1.1 แบบ 12 หนา จะมหวโขนดงน พระอศวร พระนารายณ

พระพรหม พระอนทร พระขนธกมาร พระคเณศ พระปรโคธรรพ

พระปญจสขร พระภรตฤาษ พระพราพ พระวษณกรรม เทรด

1.2 แบบ 10 หนา จะมหวโขนดงน พระอศวร พระนารายณ

พระขนธกมาร พระคเณศ พระปรโคนธรรพ พระปญจสงขร พระภรตฤาษ พระพราพ พระ

วษณกรรม เทรด

1.3 แบบ 8 หนา จะมหวโขนดงน พระอศวร พระนารายณ พระขนธกมาร พระคเณศ พระ

ปรโคนธรรพ พระปญจสขร พระภรตฤาษ พระพราพ

1.4 แบบ 6 หนา จะมหวโขนดงน พระอศวร พระนารายณ

พระปรโคนธรรพ พระภรตฤาษ พระพราพ พระวษณกรรม

1.5 แบบ 4 หนา จะมหวโขนดงน พระอศวร พระนารายณ

พระภรตฤาษ พระพราพ

1.6 แบบ 2 หนา จะมหวโขนดงน พระภรตฤาษ พระพราพ

2.แบบพระพทธรปอยตางหาก มกจะจดเปนชนลดหลนลงมา

ชนสงสด เปนพระมหาเทพทงสาม มพระอศวรอยตรงกลาง

พระนารายณอยดานขวา พระพรหมอยดานซาย

ชนทสอง เปนเทพสาคญ มพระภรตฤาษ พระฤาษกไลยโกฎ

พระคเณศ พระปรโคนธรรพ พระปญจสขร พระวษณกรรม พระอนทร พระพราพ เทพนม

เคราะหตาง ๆ

ชนทสาม ดานขวาม พระราม พระลกษณ พระพรต พระสตรด พญาวานร วานรสบแปด

มงกฎ วานรบรวาร

ตรงกลางม นรสงห เงาะชางเอราวณ ชฎา มงกฎ เครองประดบศรษะตาง ๆ อาวธตาง ๆ ท

ใชในการแสดงและสาหรบมอบ

ดานซายม อสรพรหมพงศ อสรพงศ อสรเทพบตร สมพนธมตรกรงลงกา อสรบรวาร

หมายเหต ดานซาย-ขวานใหถอเอาทศดานหนาทบชาโดยหนหนาออก

ความเชอ ประเพณและความเชอของหวโขน โขนเปนนาฏศลปทมธรรมเนยมการปฏบตในการแสดงหลายอยาง บางอยางกยงคงใชกน

อย บางอยางกเปลยนแปลงไปตามยคสมย การออกโรงแสดงกตองตงเครองใหครบ ในพธ

ตองมศรษะโขนตงประดษฐานเปนเครองสกการะ กอนแตงตวตองมการไหวคร เมอแตง

เสรจกอนจะสวมหวโขนหรอชฎากตองไหวคร การปลกโรงโขน ตองมพธเซนบวงสรวงบอก

เจาท เจาทางใหรบทราบเพอปดเสนยดรงควาน ดวยถอวาการแสดงหลายอยางทแขงขน

หรอประชนกน มกมการใชไสยศาสตรกลนแกลงฝายตรงขามใหเสยเปรยบ จงตองมพธถอน

อาถรรพกนกอน เมอเลกการแสดงแลว ผแสดงทกคนจะตองไหวเคารพครอกครง แลวเขา

หลงโรงขอขมาลาโทษซงกนและกนไปตามอาวโส เพราะอาจมการละเมดลวงเกนพลาด

พลงไปในระหวางการแสดง นอกจากนยงมขอหามสาคญอกหลายประการ เชน หามนา

อาวธทใชในการแสดงมาเลนนอกเวลาแสดง หามเดนขามอาวธ หามเลนไมตะขาบ (หมาย

เหต : ไมทตเพอใหเกดเสยงดงดวยการตเพยงเบาๆ มกใชในการแสดงของตวตลก) การเกบ

หรอวางเครองโขนทงเวลาแสดง และเวลาเกบ ตองแบงเปนสดสวน อาวธตางๆตองเกบในท

อนเหมาะสม หวโขนยกษ ลง กตองเกบกนไวคนละดานโดยมหวพระฤาษวางคนกลาง

ความเชอเกยวกบการเจาะและแกไขตาโขน โดยปกตเมอชางทาหวโขนเสรจแลว ชางจะเจาะตาหวโขนให ซงหากเปนหวโขนททาใช

เฉพาะตวผแสดง ชางผสรางหวโขนจะมวธการวดและเจาะตาใหพอด สามารถมองเหนได

ชดเจนแตถาเปนหวโขนทใชทว ๆ ไปชางอาจจะเจาะตาไวอยางกลาง ซงเวลาผแสดงนามา

สวมใสอาจจะมองเหนไมถนด แตโบราณถอกนวาหามผแสดงเจาะหรอแกไขตาโขนเพราะ

อาจเกดภยพบตทาใหตาบอดได เนองจากผานพธเบกพระเนตรมาแลว ตองใหชางททา

หวโขนเปนผเจาะแกไขตาโขน ความเชอถอนอาจะเปนเพราะวา หวโขนสวนใหญชางจะใช

เปลอกหอยมกมาตกแตงทาเปนรปตาของหวโขน หากผแสดงเจาะตาเองอาจจะทาให

หวโขนเกดความเสยหายได จงมขอหามไวเพอใหชางผชานาญเปนคนทาเอง และถาหากม

แมลงสาบมาแทะหรอกนกนสของหวโขนโดยเฉพาะสวนทเปนตาของหวโขน โบราณเรยกวา

ตองธรณสาร หามนาหวโขนนนไปใชสวมใสแสดง ตองรบทานามนตธรณสารมาประพรม

แกอบาทว แลวนาหวโขนนนไปใหชางซอมแซมโดยดวน

ความเชอเกยวกบพธครอบ ในการแสดงโขนละครผฝกหดจนสามารถออกแสดงไดแลวจะตองผานพธครอบ โดยในพธ

ไหวครโขน-ละครประจาป ครจะตองทาพธครอบใหกบศษย หากยงไมผานพธครอบกจะไม

ออกแสดงโดยเดดขาด เพราะหากเกดเหตอะไรขนถอวาผดครหรอเปนเพราะแรงครในพธ

ครอบครจะนาหวโขนหนาพระภรตฤาษ หนาพระพราพ และเทรดมโนหรา ครอบใหศษย คร

ทจะทาพธครอบใหศษยนนจะตองไดรบมอบหมายจากครเดมเสยกอน และจะทาพธเองได

กตอเมอครเดมเสยชวตไปแลว หรอไดรบมอบหมายจากครเดมใหทาครอบแทนเปนคราว ๆ

ไป หากขาดตวครทจะทาการครอบ หรอจะทาพธตอหนาพาทยเพลงหนาพาทยชนสง คอ

เพลงองคพระพราพ จะตองกราบบงคมทลพระบาทสมเดจพระเจาอยหวใหทรงเปนประธาน

พระราชทานการครอบดงเชนในรชกาลปจจบน

พธครอบครนถอเปนพธทศกดสทธ บรสทธ และสะอาด ในขณะททาพธครอบผเปนศษย

จะตองมความสารวม แสดงความเคารพ หากแสดงอาการลบหล หรอไมเชอถออาจเปนบา

หรอเสยสต ซงโบราณเรยกวา ตองคร เพชรฉลกน (วษณกรรม) หรอผดคร ตองแรงคร

ความเชอเกยวกบการเกบหรอการตงหวโขน ทงในเวลาแสดงและเวลาเกบรกษาในคลงเกบเครองโขน นยมแบงเกบเปนพวกเปนสวนสด

ไวในททสมควร ไมทงเรยราด หวโขนหนายกษ หนาลง จะตองเกบกนไวคนละดานไมให

ปะปนกน มหวโขนหนาฤาษคนระหวางกลาง เคยมเรองประหลาดเกดขนทวงจนทรเกษม

อนเปนทตเงกรมมหรสพเดม ในรชกาลท 6 และเปนบรเวณกระทรวงศกษาธการในปจจบน

น ในหองคลงเครองโขนมตกระจกเปนทเกบหวโขนแบงเปนสองฝายตามแบบอยาง คราว

หนงมผอตรยกหวโขนหนาพระฤาษซงคนไวระหวางหวโขนฝายยกษกบฝายลงไปไวทอน จะ

ดวยความเจตนาหรอความหลงลมกไมอาจทราบ วนรงขนปรากฎวาบานกระจกตเกบ

หวโขนแตกละเอยดเกอบหมด หวโขนบางหวตกลงมาฉกขาด กระจดกระจายบบสลาย

จอนหหก เขยวยกษหลด แตโดยมากจะเปนหนาเสนายกษกบหนาลงสบแปดมงกฎ และ

สวนมากหวโขนหนาลงจะชารดมากกวาหวโขนหนาลง

นอกจากนยงมขอหามอกขอหนง คอ หามไมใหนาหวโขนตลอดจนเครองแตงตวโขนมาเกบ

รกษาไวทบาน ตองพาไปฝากไวทวด เพราะถอวาเปนของรอน หามแมกระทงรปวาดของตว

ละครในเรองรามเกยรตนามาไวในบาน แตปจจบนขอหามเหลานแทบไมหลงเหลออยแลว

เพราะทงชางผประดษฐหวโขนกสรางหวโขนเกบไวทบาน การทาจาหนายกแพรหลาย

นกแสดงตาง ๆกนยมเกบเครองแตงกายไวทบานเพอความสะดวก ฉะนนการเกบหวโขนไว

ทบานถาผเกบรจกทจะเกบไวทเหมาะสม และผทเปนเจาของรจกปฎบตใหดกใหคณ

มากกวาโทษ

การทาหวโขน

หวโขนเปนเครองสวมศรษะประเภทหนงสาหรบนกเลนหรอผแสดงมหรสพอยาง

หนงทเรยกวา "โขน" ใชสวมใสในการแสดงแตละคราว หวโขนนนอกจากจะใชสวมศรษะ

หรอปดบงหนาผแสดงโขนแลว หวโขนยงเปนศลปวตถประเภทประณตศลป เปนงานศลปะ

ทไดรบการสรางขนอยางวจตรประณต ดวยกระบวนการชางแบบไทยประเพณทแสดงออก

ใหประจกษในภมปญญาและเอกลกษณในงานศลปะแบบไทยประเพณประเภทหนง

หวโขนจงเปนศลปวตถ ทมรปลกษณะควรแกการดชม และเกบรกษาไวเพอการชนชมในรป

สมบตและคณสมบตในฐานะศลปกรรมไทยประเพณ

วธการและกระบวนการทาหวโขน โดยวธกาอนเปนไปตามระเบยบวธแหงการชางทาหวโขน

ตามขนบนยมอนมมาแตกอน และยงคงถอปฎบตการทาหวโขนของชางหวโขนบางคนตมา

จนกระทงปจจบน อาจลาดบระเบยบวธของวธการและกระบวนการทาหวโขน ใหทราบดงน

วสด: กระดาษสา กระดาษขอย กระดาษฟาง โดยใชอยางใดอยางหนง

รกนาเกลยง และรกตลาย

สมกใบตองแหง สมกใบลาน สมกถานกะลา สมกใบจาก โดยใชอยางใดอยางหนง

นามนยาง ปนแดง ชนผง ทองคาเปลว กระจกส พลอยกระจก หนงววแหง สฝน กาว และ

แปงเปยก ยางมะเดอ ลวดขนาดตาง ๆ

เครองมอ

แมพมพหนสบ ไมตกระยง ไมเสนยด ไมคลงรก มดตดกระดาษ เพชรตดกระจก ไมตบคบ

กระจก กรรไกร เขมเยบผา และดาย สวหนาตาง ๆ และตดต เขยงไม แปรงทาส พกนขนาด

ตาง ๆ

การเตรยมวสด : วสดทจะตองจดเตรยมขนโดยเฉพาะสาหรบทาเปนลวดลายตาง ๆ

ประดบตกแตงหวโขนแตละแบบ ๆ คอ "รกตลาย" ซงตองเตรยมทาขนไวใชใหพอแกงาน

เสยกอน รกตลาย ประกอบดวย รกนาเกลยง ชน นามนยาง ผสมเขาดวยกน เอาขนตงไฟ

ออน ๆ เคยวไปจนงวดเหนยวพอเหมาะแกการเอาลงกดในแมพมพหนทาเปนลวดลาย เชน

กระจง เปนตน ซงแขงตวแลวไมเปลยนแปลง รกตลายนเมอเคยวไดทแลวเอามาปนเปน

แทงกลมยาวประมาณคบ 1 ใชปนแดงผสมนาทาหมใหทว หอดวยใบตองใหมดเกบไวใช

สารองตอไป

การเตรยมหน หนในทนคอ "หนหวโขน" แบบตาง ๆ ซงจะใชเปนตนแบบสาหรบทาหวโขน

มดงตอไปน

หนพระ-นาง อยางปดหนา หนยกษโลน หนยกษยอด หนลงโลน หนลงยอด หนชฏา-มงกฎ หนเบดเตลด เชน หนศรษะฤาษ หนศรษะพระคเณศ เปนตน

หนตนแบบ ทจะไดใชกระดาษปดทบใหทวแลวถอดออกเปน "หวโขน" ซงภายกลวง เพอทจะ

ใชสวมศรษะผแสดง หนตนแบบนแตเดมทาดวยดนปนเผาไฟใหสก

หนหวโขนชนดสวมศรษะและปดหนามกทาเปนหนอยาง "รปโกลน" มเคารอย ตา จมก

ขมวดผม เปนตน แตพอเปนเคา ๆ ไมตองชดเจนมากนก สวนในหนนละเอาไวยงไมตองทา

เอาไวตอเตมภายหลง

หนหวชฎา-มงกฎ ทาเปนรปทรงกระบอก สวนบนกลงรดเปนชน ๆ ขนไปเปนจอมแลวละไว

ตรงสวนเหนอบวแวง ซงเปนทสวมยอดแบบตาง ๆ เชน ยอดชย ยอดบด ยอดทรงนาเตา

เปนตน

การปดหน วาดวยการปดกระดาษทาหวโขน การปดกระดาษทาหวโขน การปดกระดาษ

ทบลงบนหนน ชางบางคนเรยกวา "พอกหน"กม เรยกวา "ปดหน" กม คอการทเอากระดาษ

สา กระดาษขอย และกระดาษฟาง อยางใดอยางหนงตดเปนแผนสเหลยมขนาดยอมกวา

ฝามอเลกนอย นามาทาแหงเปยกใหทวแลวปดกระดาษทบซอนกนสก 2-3 แผนจงเอาไป

ปดทบลงบนหนเปนลาดบกนไปจนทวหนศรษะแบบนน ๆ ทาเขนนหลาย ๆ ชนใหหนา

พอทจะทรงตวอยไดในภายหลงทถอดศรษะกระดาษออกจากหน จงเอาหนทปดกระดาษ

เรยบรอยแลวออกตงผงแดดใหแหงสนท

หนทปดกระดาษเรยบรอยแลวและผานกาผงแดดแหงสนทแลวตองนามา "ปวน" หรอ "กวด"

คอ การใชไมเสนยดกดถ ขดกระดาษทปดหมหนนนใหเขารปและผดเรยบ จงจดการถอด

ศรษะกระดาษออกจากหน

การถอดหน คอ การเอาศรษะกระดาษออกจาหนซงทาโดยการใชมดปลายแหลมกรดตรง

ศรษะกระดาษจากตอนบนใหขาดเปนทางลงไปทางดานหลงจนสดขอบกระดาษตอนลาง

จงถอดศรษะกระดาษออกจากหน

ศรษะกระดาษซงถอดจากหนแลวตองจดการเยบประสานรมกระดาษทขาดเปนแนวนนให

ตดกนสนท แลวปดกระดาษทบแนวทงดานนอกและดานในใหเรยบ จงตดรมสวนขอบลาง

ของศรษะกระดาษนนใหเรยบรอย พอเสรจการขนนกจะไดศรษะกระดาษท เรยกวา

"กะโหลก" พรอมทจะนามาปนกระแหนะรกทาสวนละเอยดตาง ๆ ตอไป

การปนใบหนาหวโขน หรอกระแหนะ เปนขนตอนทาสวนละเอยดตาง ๆ คอ การใชรกต

ลายทาใหออนตวนามาปนกระแหนะเพมเตมลงบนกะโหลก ทาสวน คว ตา จมก ปาก ไพร

ปาก ขอบคาง ใหไดรปรางชดเจนและแสดงอารมณของใบหนานนตามขนบนยมใบหนาแต

ละแบบนนสวนหนง กบทาการประดบลวดลายตกแตงลงบนตาแหนงทเปนเครรองศราภรณ

สาหรบหวโขนแตละหว เชน ประดบสวนเกยวรกรอย ประดบกระจงซมบนวงลอมจอมชฎา

และมงกฎ เปนตน และในขนนจะตองจดทาสวนหสาหรบศรษะยกษ ลง พระ และนางแบบ

ทปดหนา เปนตน กบทากรรเจยกจอนหสาหรบประกอบชฎาและมงกฎ ดวยการใชแผหนง

ววแหงนามาตด สลกฉลทาเปนลวดลายโกลน ๆ ขนกอนจงปนรกตลาย

ปนรกตลาย ใชรกตลายตพมพเปนลวดลายละเอยดตดประดบใหครบถวยตามแบบทเปน

ขนบนยม ตดประทบใหตรงตามตาแหนงบนกะโหลกทไดปนหนาตดลวดลายประดบไว

พรอมอยแลว กจะสาเรจเปนหวโขนหรอศรษะขนหนง

การลงรกปดทอง เปนงานตกแตงหวโขนใหสวยงาม งานขนนคอ การใชนาเกลยงทาทบ

สวนททาเปนลวดลายตาง ๆ ซงตองการทาใหทองคาโดยทารกสก 2-3 ทบซงแตละทบหรอ

ครงตองปลอยใหรกทไดทาไวคราวหนง ๆ แหงสนทและเรยบเนยนทกครงไป จนขนสดทาย

ทาดวยรกนาเกลยงแตบาง ๆ จงนาทองคาเปลวมาปดทบบนพนท ๆ ไดทารกไวนนจนทว

การประดบกระจกหรอพลอยกระจก เปนการตกแตงสวนละเอยดใหมขนในลวดลาย

โดยเฉพาะทไสตวกระจง ไสกระหนก ไสใบเทศ เปนตน ใหเกดเปนประกายแวววาวเมอรบ

แสงเมอรบแสงสวาง ทาใหดคลายประดบดวยอญมณ ขนตอนนเรยกวา "กระจกเกรยบ"

ปจจบนกระจกนหาไดไมงายนก ชางเลยใชพลอยกระจกประดบลงเปนไสลวดลายแทน การ

ประดบกระจกกด ประดบพลอยกระจกกด ทาใหตดกบตวลายตาง ๆ ทปดทองคาเปลวไว

แลวนนไดดวยการใช "เทอกรก" ทาบาง ๆ ลงตรงตาแหนงทจะประดบจกหรอพลอยนน

การระบายสและเขยนสวนละเอยด เปนกระบวนการทาหวโขนขนหลงทสด โดยกอนท

จะระบายสและเขยนสวนละเอยดบนใบหนาของหวโขน ตองใชกระดาษปดทบเนอทในวง

หนาทงหมดใหทวเสยชนหนงกอน ปดกระดาษใหผวเรยบเปนพเศษ แลวผงใหแหงสนทจง

ระบายสและเขยนสตอไป สทใชระบายสหวโขน ชางตามขนบนยม มกใชสฝนผสมกาว

กระถนหรอมะขวด โดยใชอยางใดอยางหนงผสมนา เรยกวา "สนากาว" บาง "สฝน" บาง ส

ชนดนมคณลกษณะสดใส นมนวลไมสะทอนแสง

อนง การเขยนเสนแสดงสวนละเอยดบนใบหนาของหวโขนแตละหว ๆ นนเปนเสนทไดรบ

การประดษฐขนเปนพเศษเรยกวา "เสนฮอ" ประกอบดวยเสน 4 ส ชมพ แดง ลนจ และทอง

การเขยนจะเขยนเสนชมพกอน แลวเขยนเสนสแดงทบเสนสชมพครงหนง โดยใหเสนสแดง

อยดานใน(ชดกบเสนไพร) แลวเขยนดวยเสนสลนจทบเสนสแดงครงหนง จะไดเปนเสนฮอ 3

ส คอ ลนจ แดง ชมพ

เสนไพรโบราณกาหนดไว 2 ส คอ เขยว-ฟา โดยหวโขนสเขยวจะใชเสนไพรสฟา ถาเปน

หวโขนสอนใชเสนไพรสเขยว เหนเพยงแตหวอนทรชตในพพทธภณฑสถานแหงชาตพระ

นคร หวเดยวทเปนหนาเขยวแตใชเสนไพรสแดง

หวโขนบางหวนยมใชเปลอกหอยมกมาตดเปนชนเลกตดเรยงเปนฟนหรอใชขอหอยมกมา

ทาเปนเขยวตดประดบวงในรมฝปากของหวโขนยกษและลงกม ซงชวยใหสวยงามเพมขน

หวโขนแตละหวเมอไดเจาะรทงคตรงดวงตาสาหรบใหผสวมหวโขนแลดออกมาไดแลวนน

ถอวาเปนหวโขนทสาเรจสมบรณตามขนตอนดงอธบายมาขางตน

การรกษา

การใชและการผดงรกษา หวโขนแตละศรษะซงไดรบการสรางทาขนเปนเครองสวมศรษะผแสดงมหรสพประเภทหนง

ทเรยกวา"โขน"ตางไดรบการสรางสรรคใหมรปลกษณตงแตสวนใบหนาแสดงออกบคลก

ระบเพศ วย เผาพงศ และอารมณตาง ๆ ตลอดจนสวนเครองศราภรณลกษณะตาง ๆ แสดง

ความสาคญแหงศกดและฐานะ ดวยกระบวนการทางชางประณตศลปตาง ๆ และวจตร

ดวยความสามารถในฝมอของชางไทยผชานาญปกตหวโขนไดรบการสรางขนสาหรบใช

สวมศรษะผแสดงโขนแตละคนเพอใหเปนทรไดวาผแสดงเปนบคคลใดในเรองทแสดง

โดยเฉพาะเรองรามเกยรต ซงเปนเรองทไดรบความนยมมากกวาวรรณกรรมไทยเรองอน

หวโขนบางศรษะไดรบการสรางขนใหมรปลกษณเสมอนหนงศรษะเทพยดาอนเปนทควร

เคารพนบถอเนองมาแตไสลทธ หวโขนศรษะเทพยดาจงไดรบความนบถอวาเปน "ของสง"ม

ศกดและความสาคญเหนอกวาหวโขนทวไป ดงนหวโขนศรษะเทพยดาตาง ๆ จงไดรบการ

ยกยองใหเปน "มงคลวตถ" สาหรบความเชอและความนบถอในบรรดานกแสดงโขนมาแต

อดตจนกระทงปจจบนหวโขนเปนสงประดษฐกรรมอนประณตวจตร เปนสงควรทะนถนอม

และเกบรกษาใหคงสภาพดอยเสมอหวโขนทใชสวมศรษะออกแสดงโขนนน นอกเวลานา

ออกใชแสดงแลวมกไดรบการเกบรกษาไวในภาชนะชนดนหงเรยกวา " ลง" ประกอบดวยตว

ลง ฝาครอบสาหรบปองกนหวโขนทเกบรกษาไวภายในมใหชารดลงสาหรบใสหวโขนน มก

ทาเปนรปทรงกระบอกเตย ๆ ตรงกลางตวลงตง "ทวน" คอหลกเตยมแปนกลมสาหรบรองรบ

หวโขนและชฎา สวนฝาลงนนถาเปนลงสาหรบเกบหวโขนอยางหวกลมเชนศรษะลงโลน

ยกษโลน มกทาฝาหลงตดตรง ถาเปนลงหวโขนทมยอดทงมงกฎหรอชฎากมกทาฝาเปนรป

กรวยกลมทรงสงบางเตยบาง เพอใหมทวางพอเหมาะแกขนาดสงของเครองยอดชนดนน ๆ

ลงสมยกอนทาดวยเครองจกสานลงรก ตอมานยมทาดวยสงกะสตอเปนลงดงกลาว และมก

ทาสภายนอกลงตาง ๆ สการรกษาหวโขนถาไมเกบไวในลงหากประสงคจะแตงไวสาหรบด

ชม จะตองม "มทวน" ตงขนเทนหวโขนใหสงขนจากพน ทาดวยไมทอนกลงเปนหลกทวน ม

แปนกลมเปนฐานตอนโคนทวนกบมแปนกลมตรงปลายทวนสาหรบรองรบหวโขน ทวนคน

หนง ๆ ขนาดสงประมาณ 10-12 นว เมอนาเอาหวโขนสวมตงบนทวนเชนนแลว หวโขนจะ

ลอยเหนอพนพอสมควรอนง หวโขนทใชสวมในการแสดงโขนยงไดรบความนบถอ ไมวางไว

ทตา ไมทาตกลงบนพน ไมขามกราย เปนตน เนองดวยถอวาเปนของสง ซงเปนประเพณทด

และความประพฤตอนเรยบงามเปนวสยปกตสาหรบคนไทยทถอปฎบตเนอง ๆ มา