ตอนท ๒ ทสบารม

ความส�าคญ ความหมาย ประเภท และวธการบ�าเพญ

ปญหากรรม(ค�าถาม)เกยวกบบารม๑๖ขอดงน

๑)บารมคออะไร

๒)ชอวาบารมเพราะความหมายวาอยางไร

๓)บารมมกอยาง

๔)ล�าดบของบารมเปนอยางไร

๕)อะไรเปนลกษณะรสปจจปฏฐานและปทฏฐาน

๖)อะไรเปนปจจย

๗)อะไรเปนความเศราหมอง

๘)อะไรเปนความผองแผว

๙)อะไรเปนปฏปกษ

๑๐)อะไรเปนขอปฏบต

๑๑)อะไรเปนการจ�าแนก

๑๒)อะไรเปนการสงเคราะห

๑๓)อะไรเปนอบายใหส�าเรจ

๑๔)ใหส�าเรจไดโดยกาลไหน

๑๕)อะไรเปนอานสงส

๑๖)อะไรเปนผลของบารมเหลานน

10 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ค�าตอบปญหากรรมแตละขอโดยสรปตามล�าดบดงน1

บารมคอคณธรรมทงหลายมทานเปนตน มกรณาชวยประคบประคอง

เปนคณธรรมทสงสงทตณหามานะและทฏฐเขามากล�ากรายไมได

คณธรรมมทานเปนตนทชอวาบารมกเพราะท�าใหฐานะของพระโพธสตว

ยอดยงกวาสตวทงหลายชวยขดเกลากเลสตกตวงคณงามคณความดไวในตนยงๆ

ขนไปยดสตวทงหลายใหด�าเนนตามคณความดพรอมกนนนกเสรมภาวะผน�าใหแก

พระโพธสตวในการท�าหนาทชวยเหลอสตวโลก

บารมม ๑๐ อยางดงทพระพทธเจาตรสตอบพระสารบตรวา “สารบตร

พทธการกธรรมม๑๐ประการคอทานศลเนกขมมะปญญาวรยะขนตสจจะ

อธษฐานเมตตาและอเบกขา”

บารม ๑๐ ประการนนจดล�าดบตามการศกษาและบ�าเพญ ดงน2 ทาน

เปนขอท ๑ เพราะมอปการะมากแกศลและบ�าเพญไดงายกวา ศลเปนขอท ๒

เพราะท�าใหทานมผลมาก มอานสงสมาก เนกขมมะเปนขอท ๓ เพราะท�าใหศล

1ข.จรยา.อ.๓๙๗-๔๗๐.

2การจดล�าดบอกนยหนงปรากฏในคมภรเลมเดยวกนแตเพอความไมสบสนขอเสนอไวใน

เชงอรรถโดยสรปดงน“ทานเปนขอตนเพราะเปนสงทวไปท�าไดงายศลตอจากทานเพราะความบรสทธของผใหและเมออนเคราะหผอนแลวกตองไมเบยดเบยนผอนดวย เนกขมมะตอจากศลเพราะท�าใหศลสมบตสมบรณ เปนมโนสจรตทเปนก�าเนดของกายสจรตและวจสจรต ปญญา ตอจากเนกขมมะเพราะท�าใหเนกขมมะส�าเรจและบรสทธวรยะตอจากปญญาเพราะผใครครวญดวยดแลวท�ายอมใหส�าเรจผลวเศษขนตตอจากวรยะเพราะท�าใหความอดกลนส�าเรจดงค�าวา“คนมความเพยรยอมครอบง�าทกข”สจจะตอจากขนตเพราะท�าใหความอดกลนอยไดนานและชวยเพมพนขนตธรรมอธษฐานตอจากสจจะเพราะความมนคงไมหวนไหวเกดจากความจรงใจจรงวาจาและจรงการดงค�ากลาววา“การงดเวนยอมส�าเรจแกผตงใจอยางไมหวนไหว...ผไวใจไดไมหวนไหวประพฤตตามสมควรแกปฏญญาในทานเปนตน”เมตตาตอจากอธษฐานเพราะการท�าประโยชนแกผอนยอมส�าเรจไดดวยความมนคงไมหวนไหวอเบกขาตอจากเมตตาเพราะความเปนกลางท�าใหเมตตาบรสทธยงขน;ข.จรยา.อ.๓๙๙-๔๐๑.

11ตอนท ๒ ทสบารม

มผลมาก มอานสงสมาก ปญญาเปนขอท ๔ เพราะท�าใหเนกขมมะมผลมาก

มอานสงสมาก วรยะเปนขอท ๕ ขนตเปนขอท ๖ สจจะเปนขอท ๗ อธษฐาน

เปนขอท ๘ เมตตาเปนขอท ๙ และอเบกขาเปนขอท ๑๐ เพราะท�าใหเมตตา

มผลมากมอานสงสมากจงเรยงล�าดบดงแสดงมาน

บารมทงหมดมลกษณะคอการอนเคราะหผอนมรส(กจ)คอท�าอปการะผอน

อยางไมหวนไหวมปจจปฏฐาน(เหตปรากฏใกลๆ)คอฐานะแหงพระพทธเจาทจะทรง

แสวงหาสงทเปนประโยชนแกผอนมปทฏฐาน(พนฐาน)คอมหากรณาหรอความฉลาด

ในอบายแหงมหากรณา

อภนหารเปนปจจยแกบารมทงหลาย หมายถงการมาถงพรอมกนของธรรม

๘ประการ(อฏฐธมมสโมธาน)คอ3

๑)ความเปนมนษย

๒)ความสมบรณดวยบรษเพศ

๓)เหตทจะใหส�าเรจพระอรหนตไดในชาตนน

๔)การไดเหนพระศาสดา

๕)บรรพชา

๖)ความถงพรอมแหงคณคอสมาบต๘และอภญญา๕

๗)อธการคอการกระท�าใหยง

๘)ความเปนผมฉนทะ

สงทจะท�าใหบารมเศราหมองคอความยดถออยางผดๆ ดวยตณหาเปนตน

เชน ใหทานโดยก�าหนดไทยธรรมและผรบไทยธรรม ท�าใหทานบารมเศราหมอง

ความยดมนถอมนวา “เรา ของเรา” ท�าใหปญญาบารมเศราหมอง การก�าหนด

แบงแยกสงทนาปรารถนาและไมนาปรารถนาท�าใหอเบกขาบารมเศราหมอง

3ข.จรยา.อ.๔๐๔-๔๒๘.

12 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ความผองแผวของบารมทงหลายคอการไมเขาไปกระทบกระทงดวยตณหา

เปนตนการไมก�าหนดแบงแยกคนสตวสงของไมตกอยในอ�านาจของตณหามานะ

ทฏฐเปนตนเปนความผองแผวของบารม

สงทเปนปฏปกษของบารมทงหลายคอความตระหนและอกศลธรรมทเหลอ

ทงหมดโดยสรปอกศลมล๓คอโลภะโทสะโมหะเปนปฏปกษตอบารมทงหลาย

ขอปฏบต(วธปฏบต)บารมทงหลายคอการท�าความอนเคราะหสตวทงหลาย

ดวยการสละเครองอ�านวยความสะดวกแกชวต(อามสทาน)และการแสดงธรรม

แกสตวทงหลาย

บารมจ�าแนกเปนระดบรวมแลวม๓๐ประการคอ

๑)บารม๑๐ ๒)อปบารม๑๐

๓)ปรมตถบารม๑๐

โดยสาระกคอ บารมเปนธรรมขาวเจอดวยธรรมด�า อปบารมเปนธรรมขาว

ไมเจอดวยธรรมด�าปรมตถบารมเปนธรรมไมขาวไมด�า4

การสงเคราะห(การรวม)บารม คอ การสรปรวมใหมจ�านวนขอนอยลงแลว

ขยายเปนกลมเชนเปนบารม๖คอ

๑)ทานบารม ๒)ศลบารม

๓)ขนตบารม ๔)วรยบารม

๕)ฌานบารม ๖)ปญญาบารม

4มหลายนยเชนบารมคอบารมทพระโพธสตวบ�าเพญในเบองตนอปบารมคอบารมท

พระโพธสตวบ�าเพญบรบรณสมภมของพระโพธสตวปรมตถบารมคอบารมทพระโพธสตวบ�าเพญบรบรณแลวสมภมของพระพทธเจา อกนยหนง บารมคอการท�าประโยชนเพอผอน อปบารม คอท�าประโยชนเพอตนปรมตถบารมคอท�าประโยชนดวยการบรรลพลธรรมและเวสารชชธรรมอกนยหนง บารมคอการบ�าเพญบารมตงแตการตงความปรารถนาทางใจ(มโนปณธาน)จนถง การตงความปรารถนาทางวาจา(วจปณธาน)อปบารมคอการบ�าเพญบารมตงแตการตงความปรารถนาทางวาจาจนถงการตงความปรารถนาทางกายปรมตถบารมคอการบ�าเพญบารมตงแตการตงความปรารถนาทางกายเปนตน;ข.จรยา.อ.๔๕๐-๔๕๑.

13ตอนท ๒ ทสบารม

แลวจบคขยายเปน๑๕หมวดเชนทานบารมกบศลบารมหมายถงการท�า

สงทเปนประโยชนและไมท�าสงทไมเปนประโยชนตอผอน5

อบาย(วธการ)ใหบารมทงหลายส�าเรจกคอ การสะสมบญญาธสมภารอทศ

สมมาสมโพธญาณโดยไมท�าใหบกพรอง กระท�าโดยความเคารพดวยความเออเฟอ

และนบถอมากในสมมาสมโพธญาณท�าความเพยรตอเนองเปนระยะเวลายาวนาน

บารมทงหลายทจะใหส�าเรจประโยชนสงสดคอสมมาสมโพธญาณนนก�าหนด

ระยะเวลาบ�าเพญ๓ระดบขนอยกบคณสมบตของผบ�าเพญดงน

๑)ผมากดวยปญญา(ปญญาธกบารม)ใชเวลา ๔ อสงไขย ๑๐๐,๐๐๐

มหากลป

๒)ผมากดวยศรทธา(สทธาธกบารม) ใชเวลา ๘ อสงไขย ๑๐๐,๐๐๐

มหากลป

๓)ผมากดวยวรยะ(วรยาธกบารม)ใชเวลา ๑๖ อสงไขย ๑๐๐,๐๐๐

มหากลป

บารมทงหลายทบ�าเพญสมบรณบรบรณยอมใหอานสงสนานปประการเชน

นยตโพธสตว(พระโพธสตวผมฐานะและบทบาทสมบรณ)พนจากอนนตรยกรรม

ทง๕มศรทธามนคงมสมมาทฏฐฝายเดยวมจตนอมในเนกขมมะ(หลกจากกาม)

ท�าประโยชนแกชาวโลกสวนเดยวมสตสมปชญญะความหนาวกบ�าราศไปความรอน

กสงบ

บารมทงหลายทบ�าเพญสมบรณบรบรณยอมใหผลคอความเปนพระสมมา-

สมพทธเจามสรคอธรรมกายอนประกอบดวยคณธรรมประมาณมไดมพระรปกาย

ประกอบดวยมหาบรษลกษณะ๓๒อนพยญชนะ๘๐

5ข.จรยา.อ.๔๕๑-๔๕๘.

14 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

สรปความวาค�าวา“บารม”แปลวาถงฝงธรรมเครองถงซงฝง6ภาษาองกฤษ

นยมใชค�าวา “Perfection” แปลวา ความสมบรณ หมายถงคณความดทบ�าเพญ

อยางยงยวดเพอบรรลจดหมายอนสงยง คณความดทไดบ�าเพญมาทท�าใหยงใหญ

ซงจะสงผลใหเปนพระสมมาสมพทธะ ปฏปทาอนยวดยงทประพฤตปฏบตอยาง

ยงยวด บ�าเพญอยางพเศษเพอบรรลซงจดหมายอนสง ทสบารมคอบารม ๑๐

ประการ เปนพทธการกธรรมค�าวา“พทธการกธรรม”แปลวาธรรมทกระท�าให

เปนพระพทธเจาซงหมายถงทสบารมนนเองดงความเปนมาวาสเมธดาบสเมอไดรบ

ค�าพยากรณจากพระทปงกรพทธเจาวา“ดาบสนนอนกระท�าอภนหารเพอความเปน

พระพทธเจาความปรารถนาของดาบสนจกส�าเรจในทสด๔อสงไขย๑๐๐,๐๐๐กป

จากนไปดาบสนจกเปนพระพทธเจาพระนามวาโคดมและพระนครนามวากบลพสด

จกเปนทอยอาศยของเขาในอตภาพนนพระเทวพระนามวามายาจกเปนพระมารดา

พระราชาพระนามวาสทโธทนะจกเปนพระบดา ...” จงพจารณาใครครวญถง

พทธการกธรรมทพระโพธสตวในปางกอนเคยประพฤตมา กเหนทานบารมเปนขอ

ท๑ไปจนถงอเบกขาบารมเปนขอท๑๐กลาวเตอนตนวา“สเมธบณฑตจ�าเดม

แตนไป เจาควรบ�าเพญทานบารมเปนขอท ๑ เจาตองไมเหนแกทรพย ยศ บตร

ภรรยา หรออวยวะใหญนอย บรจาคทกๆอยางเทาทปรารถนาแกยาจก... สเมธ

บณฑตจ�าเดมแตนไป เจาควรบ�าเพญอเบกขาบารมควรเปนผมอารมณเปนกลาง

6 “บารม” มความหมายตามรปศพทหลายนย เชน ปเรตต ปรโม, ทานาทน� คณาน�

ปรโกปาลโกจาต โพธสตโตปรมสสอย�,ปรมสสวาภาโวกมม� วาปารมทานาทกรยาว แปลวาบคคลใดยอมบ�าเพญบคคลนนชอวาผบ�าเพญ(ปรมะ)บคคลผยงใหเตมและผรกษาคณ ทงหลายมทานเปนตนคอพระโพธสตวบคคลนนชอวาปรมะกรยานของพระปรมะกดหรอภาวะของพระปรมะนน หรอกรรมของทานกด ชอวาบารม ไดแกการกระท�าความดมทานเปนตน,WilliamDwightWhitney,The Roots, Verb-forms and Primary Derivatives of the Sanskrit Language,(Delhi:MotilalBanarasidass,1960),p.100อางในสรนธร,ทศบารมในพระพทธศาสนาเถรวาท, พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏ- ราชวทยาลย,๒๕๔๓),หนาหนา๑๐.

15ตอนท ๒ ทสบารม

ทงในความสขทงในความทกขเจาตองมอารมณเปนกลางในความสขและความทกข

เหมอนแผนดน...”7

ทสบารมจงเปนธรรมทผประกาศตนเปนพระโพธสตวตงปณธานทจะเปน

พระพทธเจาในอนาคตตองบ�าเพญใหครบถวนสมบรณเมอไดรบค�าพยากรณจาก

พระพทธเจาองคปจจบนแลวตองก�าหนดไวในใจวาจะบ�าเพญใหสมบรณทง๓ระดบ

คอ

๑)ระดบบารม ๒)ระดบอปบารม

๓)ระดบปรมตถบารม

เปนระยะเวลาแตกตางกนออกไป คอ พระโพธสตวปญญาธกะผมากดวย

ปญญาบ�าเพญบารมใชปญญาน�าเปนเวลา๔อสงไขยแสนกปพระโพธสตวสทธาธกะ

ผมากดวยศรทธาบ�าเพญบารมใชศรทธาน�าเปนเวลา๘อสงไขยแสนกปพระโพธสตว

วรยาธกะผมากดวยวรยะ(ความเพยร)บ�าเพญบารมใชวรยะน�าเปนเวลา๑๖อสงไขย

แสนกปจงจะไดตรสรเปนพระสมมาสมพทธเจา

เกณฑในการแบงบารมออกเปนระดบตางๆนนมหลายแง เชน ในขอทาน

สละทรพยภายนอกทกอยางไดเพอประโยชนแกผอนเปนทานบารมสละอวยวะเพอ

ประโยชนแกผอนเปนทานอปบารมสละชวตเพอประโยชนแกผอนเปนทานปรมตถ-

บารม8ในขอศลการรกษาศลอยางบรสทธบรบรณครบถวนโดยมงประโยชนแกผอน

เปนทตงเปนศลบารมการรกษาศลไดอยางบรสทธบรบรณครบถวนแมในสถานการณ

ยากล�าบากเปนอปสรรคตอการรกษาศล เปนศลอปบารม การรกษาศลไดอยาง

บรสทธบรบรณครบถวนดวยจตใจทมนคงไมหวนไหว(อธษฐานบารม)แมในสถานการณ

ยากล�าบากถงขนท�าใหเสยชวต เปนศลปรมตถบารม ขอธรรมในทสบารม แทจรง

7ข.ชา.อ.(ไทย)๑/๒๖,๓๖-๔๕.

8 พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต),พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท,

พมพครงท๒๔,(กรงเทพมหานคร:ส�านกพมพผลธมม,๒๕๕๘),หนา๑๘๐-๑๘๑.

16 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

เปนขอธรรมทวไปแตความแตกตางอยทกศลเจตนาของผบ�าเพญทจะท�าใหสมบรณ

บรบรณครบถวนโดยมงประโยชนของผอนเปนทตงแมจะท�าใหตวเองสนชวตกตาม

ค�าวา“สมบรณครบถวน”ม๒นยคอ

๑)วตถทใหบรสทธมกศลเจตนาและผรบบรสทธ

๒)บ�าเพญครบระดบบารมอปบารมและปรมตถบารม

ประเดนครบ๓ระดบนไมไดหมายถงวาใน๑ชาตของพระโพธสตวจะตอง

บ�าเพญไดครบหมดบางชาตมโอกาสบ�าเพญไดระดบบารมบางชาตมโอกาสบ�าเพญ

ไดถงระดบอปบารม บางชาตมโอกาสบ�าเพญไดถงระดบปรมตถบารม ขนอยกบ

กาละและเทศะส�าคญอยทพระโพธสตวมกศลเจตนาพรอมตลอดเวลาทจะบ�าเพญ

บารมไดทกระดบ

อนงในการบ�าเพญทสบารมนนตามทปรากฏในคมภรเชนวา“พระโพธสตว

เสวยพระชาตเปนพระเวสสนดรบ�าเพญทานบารม” ขอนไมไดหมายถงวา

พระเวสสนดรบ�าเพญเฉพาะทานบารมเทานน บ�าเพญบารมขออนดวย แตสถานะ

และบทบาทในขณะเปนพระเวสสนดรทานบารมเดนทสดในกรณเดยวกนนพงเหน

สมยพระโพธสตวเกดเปนอกตตดาบส ไดบ�าเพญทานอยางเอกอ บรจาคมหาทาน

ตลอด ๗ วน เมอทรพยยงไมหมด คดวา “ทรพยนไมไดมประโยชนส�าหรบเรา

ผประสงคอยากไดจงรบเอาไปตามความตองการ”เปดประตเรอนเปดหองมหาสมบต

ทเตมไปดวยเงนและทองเปนตน ประกาศใหคนทงหลายมาขนเอาทรพยไปตาม

ตองการ สวนตวเองออกบวชเปนดาบส อกตตดาบสไดบ�าเพญทานบารมเดนทสด

แตกไดบ�าเพญบารมอนควบคไปดวยคอ9ชอวาบ�าเพญเนกขมมบารมเพราะการ

ออกบวชชอวาบ�าเพญศลบารมเพราะมศลและอาจาระบรสทธดวยดชอวาบ�าเพญ

วรยบารมเพราะขมกามวตกเปนตนไดดวยดชอวาบ�าเพญขนตบารมเพราะขนตสงวร

ถงความยอดเยยมอยางยงชอวาบ�าเพญสจจบารมเพราะปฏบตตนตามสมควรแก

9ข.จรยา.อ.(ไทย)๓/๒๙,๔๐.

17ตอนท ๒ ทสบารม

ค�าปฏญญา ชอวาบ�าเพญอธษฐานบารม เพราะตงใจสมาทานอนไมหวนไหวในท

ทงปวงชอวาบ�าเพญเมตตาบารมเพราะอธยาศยเกอกลในสรรพสตวชอวาบ�าเพญ

อเบกขาบารม เพราะเขาถงความเปนกลางในความผดปกตทสตวและสงขาร

กระท�าแลว ชอวาบ�าเพญปญญาบารม เพราะปญญาอนเปนกสโลบายซงสหชาต

ปญญาและปญญาใหส�าเรจความประพฤตในการขดเกลากเลสอยางยงเพราะรธรรม

อนเปนอปการะและธรรมทไมเปนอปการะแกบารมเหลานนแลวละธรรมอนไมเปน

อปการะเสยมงประพฤตเฉพาะในธรรมอนเปนอปการะ

อกกรณหนงการบ�าเพญบารมของพระโพธสตวสมยเกดเปนเจาชายยธญชย

แมจะเนนเนกขมมบารม กชอวาครบ ๑๐ประการ คอ การบรจาคมหาทานเมอ

กอนบวช และการสละราชสมบตเปนตนของพระมหาสตวนนเปนทานบารม

การส�ารวมกายวาจาเปนศลบารมการบรรพชาและการบรรลฌานเปนเนกขมมบารม

ปญญาเรมตนดวยท�ามนสการโดยความเปนของไมเทยงจนบรรลอภญญาเปนทสด

และปญญาก�าหนดธรรมเปนอปการะและไมเปนอปการะแหงทาน เปนตน

เปนปญญาบารมความเพยรยงประโยชนนนใหส�าเรจในททงปวง เปนวรยบารม

ญาณขนตและอธวาสนขนต เปนขนตบารมการไมพดผดจากค�าปฏญญา ชอวา

สจจบารม การตงใจสมาทานอนไมหวนไหวในททงปวง ชอวาอธษฐานบารม

เพราะจตคดแตประโยชนในสรรพสตวทงหลายดวยอ�านาจแหงเมตตาพรหมวหาร

ชอวาเมตตาบารมดวยการวางเฉยในความผดปกตทท�าแลวในสตตสงขารและดวย

อเบกขาพรหมวหารชอวาอเบกขาบารม10

10

ข.จรยา.อ.(ไทย)๖/๒๖๘-๒๖๙.

18 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ทสบารม ๑ : ทาน ความหมายและประเภทของทาน

“ทาน”แปลวาการใหการสละการเผอแผแบงปนดวยวตถประสงคตางๆ

เปนการใหเพออนเคราะห เชน การชวยเหลอผตกทกขไดยากดวยเครองอปโภค

บรโภค เปนการใหเพอสงเคราะห เชน ใหคนทวไปเพอยดเหนยวจตใจสมานไมตร

แสดงน�าใจเปนการให11

๑.อามสทานการใหสงของเครองอปโภคบรโภคเชนใหเสอผาเครองแตงตว

ใหขาวน�า ใหทอยอาศยใหยารกษาโรคหรอสงของเครองใชอนๆ เปนอปกรณหรอ

เปนเครองมอในการด�าเนนชวตเปนเครองอ�านวยความสะดวกแกชวต

๒.ธรรมทานการใหธรรม เชน ใหก�าลงใจ ใหอภย ใหค�าแนะน�าสงสอน

เรองของธรรมทานเหนไดชดในบญกรยาวตถ(หลกการท�าบญ) ๑๐ ประการ เชน

อปจายนมยบญส�าเรจดวยความออนนอมถอมตนถอเปนธรรมทานเพราะใหความ

สบายใจ กอใหเกดความชนชมยนดของผพบเหน ทส�าคญเปนแบบอยางอนดงาม

ของผพบเหนเปนทฏฐานคตแกอนชนคนรนหลงเวยยาวจจมยบญส�าเรจดวยการ

ขวยขวายชวยเหลอ ถอเปนธรรมทานเพราะใหก�าลงกายเชนชวยยกชวยหามบาง

เปนการใหก�าลงใจเชน ไปรวมประชมรวมคดรวมพดรวมใหขอเสนอแนะ หรอแม

11

“ทาน”มใชถกตองดงามหรอเปนบญเสมอไปทานบางอยางถอไมไดวาเปนทานและเปนบาปดวยเชนในคมภรพระไตรปฎกกลาวถงการใหทไมเปนบญ๕อยางคอ(๑)มชชทานการใหน�าเมา(๒)สมชชทานใหมหรสพ(๓)อตถทานใหสตร(๔)อสภทานใหโคผอสภะคอปลอยใหโคผเขาไปในฝงโค(๕)จตรกรรมทานใหภาพศลปะยวกเลส,ว.ป.(ไทย)๘/๙๗๙/๓๒๖,ในคมภรมลนทปญหากลาวถงทาน๑๐อยางทไมนบวาทานอนจะน�าไปสอบายประกอบดวยทาน๕อยางทกลาวแลวและเพมอก๕อยางคอ(๖)สตถทานใหอาวธ(๗)วสทานใหยาพษ(๘) สงขลกทาน ใหโซตรวน (๙) กกกฏสกรทาน ใหไกและสกร (๑๐) ตลากฏมานกฏทาน ใหเครองชงตวงวดโกง,มลนท.๓๕๒ขอความจากพระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต,พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท,พมพครงท๒๔,หนา๑๒๘-๑๒๙.แตทานทกลาวถงในงานวจยนมงทานทเปนบญอยในฝายทานบารม

19ตอนท ๒ ทสบารม

ไปรวมโดยไมไดแสดงออกอะไรกชอวาใหก�าลงใจเปนกลยาณมตร สรางความ

อบอนได ปตตทานมย บญส�าเรจดวยใหคณความด ยกใหเปนผลงานของเพอน

รวมงานทกคน ถอเปนธรรมทานเพราะใหความภาคภมใจแกผท�างาน สรางความ

ปราโมทยปตยนดแกผท�างาน ปตตานโมทนามย บญส�าเรจดวยการชนชมยนดใน

ความดของผอน ถอเปนธรรมทานเพราะสรางขวญและก�าลงใจแกผประสบความ

ส�าเรจยงๆขนไปธมมเทสนามยบญส�าเรจดวยการแสดงธรรม

ทาน๒ประเภทนธรรมทานเปนเลศดงทพระพทธเจาตรสกบภกษตอนหนง

วา“ภกษทงหลายทาน๒อยางคออามสทาน(ใหสงของ)และธรรมทาน(ใหธรรม)

บรรดาทาน๒อยางนธรรมทานเปนเลศ”12

ทานแบงอกลกษณะหนงคอ

๑)สงฆทานใหแกสงฆหรอใหเพอสวนรวม

๒)ปาฏปคลกทานใหเจาะจงแกบคคลผใดผหนงโดยเฉพาะ

องคประกอบและความสมบรณของทาน13

อามสทานทมองคประกอบดงตอไปนถอวามความสมบรณ จะมผลมาก

มอานสงสมาก

12

ข.อต. (ไทย)๒๕/๙๘/๔๗๓,๑๐๐/๔๗๗.มการแบงประเภททานอกลกษณะหนงคอ(๑)ปาฏปคคลกทานใหโดยเจาะจงบคคลผรบ(๒)สงฆทานใหโดยไมเจาะจงบคคลผรบ

13

ดค�าอธบายเพมเตมในสมเดจพระมหาวรวงศ(พมพธมมธโร),มงคลยอดชวต ฉบบสมบรณ, (กรงเทพมหานคร: ธรรมสภา,๒๕๓๙),หนา๒๗๑-๒๘๖.นอกจากน มค�าอธบาย หลกการใหทานทสมบรณครบถวนซงจะมอานสงสมาก ประกอบดวยองค ๔ คอ (๑) วตถสมปทาถงพรอมดวยวตถคอบคคลผเปนทตงรองรบทานหรอเรยกอกอยางหนงวาเขตตสมปทา ถงพรอมดวยเขตคอนา หมายถงทกขไณยบคคลผเปนพระอรหนตหรอพระอนาคามบคคล ผเขานโรธสมาบต (๒)ปจจยสมปทาถงพรอมดวยปจจยคอสงทจะใหทานตองบรสทธ ไดมา โดยชอบธรรม(๓)เจตนาสมปทาคอตองมเจตนาดทงกอนให(ปพพเจตนา)ก�าลงให(มญจนเจตนา)และหลงใหทาน(อปราปรเจตนา) (๔) คณาตเรกสมปทา ถงพรอมดวยคณพเศษ คอผรบทาน มคณสมบตพเศษเชนเพงออกจากนโรธสมาบตใหมๆ;ข.ว.(ไทย)๒๖/บทน�า/(๓๔)

20 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

๑.วตถบรสทธหมายถงสงของทจะใหนนไดมาโดยความบรสทธโดยความ

สจรตยตธรรมถาเปนเงนทองกไดมาโดยการประกอบสมมาอาชพไมทจรตคดโกง

หรอลกขโมยเขามาถาเปนขาวของเครองใชกไดมาโดยใชเงนบรสทธไปซอหามา

นอกจากน ค�าวา “วตถบรสทธ” ยงมนยบงองคประกอบดงามหลายอยาง

กลาวโดยสรปประกอบดวย

๑)ไดมาโดยไมเอาเปรยบใคร

๒)ไดมาโดยไมไดท�าลายสภาพแวดลอมทางธรรมชาต

๓)ไดมาโดยสจรตยตธรรม

๔)ไดมาโดยความพอใจทกฝาย

๕)ไดมาโดยเหมาะควรแกฐานะและบทบาทของบคคลนนๆ

๒.เจตนาบรสทธหมายถงผใหมกศลเจตนาอยางแทจรงใหทานโดยประสงค

จะสงเคราะหอนเคราะหหรอบชาคณอยางแทจรงไมมเจตนาแอบแฝงทจะโฆษณา

ประชาสมพนธตวเอง ทส�าคญ ความมนคงของกศลเจตนามอยตอเนองทงกอนให

ก�าลงให และหลงจากใหแลว ตวอยางการใหดวยเจตนาบรสทธ(กศลเจตนา) เชน

ใหเพราะคดวาทานเปนสงทด ใหเพอเปนการอนเคราะห ใหเพอฝกฝนใจตวเองให

ดงามใหเพราะบรรพบรษเคยท�ามาเปนประจ�าใหเพราะคดวาใหแลวจตใจเลอมใส

เบกบานใหเพอประดบปรงแตงจตใจสวนตวอยางการใหดวยเจตนาไมบรสทธเชน

ใหเพราะหวงได ใหเพราะกลว ใหเพราะหลง ใหเพราะคดวาตายแลวจะไดไปเกด

ในสวรรค ใหเพราะคดวา เกยรตศพทอนดงามยอมเลองลอไป14

ค�าวา “เจตนา

ไมบรสทธ”นไมไดหมายความถงเจตนาไมดแตหมายถงเจตนาทมความอยากเพอ

ตวเองเปนแรงจงใจ

ทานทประกอบดวย “เจตนาบรสทธ” นน มนยเหมอนกบค�าวา “จาคะ”

เปนการใหโดยมไดหวงผลตอบแทนใหแลวกไมมปญหาในการทจะมาเกดความทกข

14

ดรายละเอยดในอง.อฏก.(ไทย)๒๓/๓๑-๓๓/๒๘๗-๒๘๙.

21ตอนท ๒ ทสบารม

ความเดอดรอนหรอเศราโศกผดหวงในภายหลงวา “ท�าแลวไมไดอยางนน ไมเปน

อยางน”เพราะเมอความโลภไมครอบง�าใจไมหมายใจคดจะเอาไมมความหวงแหน

ปดบงอยขางในแลวใจกเปดกวางออกเปนลกษณะการใหของบณฑตหรออรยสาวก

ดงทพระสารบตรกลาววา “บณฑตทงหลายยอมไมใหทานเพราะเหนแกอปธสข

(สขเจออามส)ยอมไมใหทานเพอภพใหมแตบณฑตเหลานนยอมใหทานเพอก�าจด

กเลสเพอไมกอภพตอไป”15

และพงเหนตวอยางกรณอกตตดาบสบ�าเพญทานบารม

กลาวไวตอนหนงวา16

“เมอเราใหทานแกอนทพราหมณนน เราจะไดปรารถนายศ

และลาภกหามไดแตเราปรารถนาพระสพพญญตญาณเทานนจงไดประพฤตกรรม

เหลานน”

๓.บคคลบรสทธหมายถงทงผใหและผรบเปนคนบรสทธ มศลธรรมตาม

ชนภมของตนเอง บคคลบรสทธ เชน เปนผประกอบดวยสมมาทฏฐ(เหนชอบ)

สมมาสงกปปะ(ด�ารชอบ) สมมาวาจา(เจรจาชอบ) สมมากมมนตะ(กระท�าชอบ)

สมมาอาชวะ(เลยงชพชอบ) สมมาวายามะ(พยายามชอบ) สมมาสต(ระลกชอบ)

สมมาสมาธ(ตงจตมนชอบ) เฉพาะในสวนของผรบทาน ผประกอบดวยความชอบ

ดงกลาวน เปรยบเหมอนผนนาทไมลมและดอน ไมมหนและกรวด ไมมดนเคม

เปนทไถลงลกไดมทางน�าเขาและทางน�าออกมเหมองและมคนนาพชทหวานลงใน

ผนนาทประกอบดวยองค๘นยอมมผลมากมความชนใจมากมความเจรญมาก17

สวนธรรมทานการใหธรรมเชนอปจายนมยบญส�าเรจดวยความออนนอม

ถอมตน เวยยาวจจมย บญส�าเรจดวยการขวยขวายชวยเหลอ ธมมเทสนามย

ใหค�าแนะน�าสงสอนทเปนไปดวยกศลเจตนากถอวามความสมบรณ

15

พระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต),พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, พมพครงท ๓๙,(กรงเทพมหานคร:โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,๒๕๕๗),หนา๙๐๕-๙๐๖.

16

ข.จรยา.อ. (ไทย)๑๐/๓๓.

17

อง.อฏก.(ไทย)๒๓/๓๔/๒๙๘-๒๙๒.

22 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

อานสงสของทาน

นยท ๑ อานสงสทวไป มหลายลกษณะ เชน อานสงสดงทพระพทธเจา

ตรสวา18

“๑)ผใหทานยอมเปนทรกทพอใจของคนหมมาก

๒)สตบรษผสงบยอมคบหาผใหทาน

๓)กตตศพทอนงามของผใหทานยอมขจรไป

๔)ผใหทานยอมไมหางเหนจากธรรมของคฤหสถ

๕)ผใหทานหลงจากตายแลวยอมเกดในสคตโลกสวรรค”

นอกจากนมพทธภาษตวาดวยผลแหงการใหในลกษณะอนๆ เชน ผใหของ

ชอบใจยอมไดรบของชอบใจผใหของเลศยอมไดรบของเลศผใหพร(ของประเสรฐ)

ยอมไดรบพรผใหของประเสรฐทสดยอมเขาถงฐานะประเสรฐทสด

อานสงสทมลกษณะเปนรปธรรมดงบทใหพรวา

“อายโท พลโท ธโร วณณโท ปฏภาณโท สขสส ทาตา เมธาว สข� โส

อธคจฉต อาย� ทตวา พล� วณณ� สขญจ ปฏภาณโท ทฆาย ยสวา โหต ยตถ

ยตถปปชชต

18

อง.ปญจก.(ไทย)๒๒/๓๕/๕๖.นอกจากนอานสงสของทานทเปนรปธรรมปรากฏชดในคมภรพระไตรปฎก ขททกนกาย วมานวตถ วาดวยเรองกศลกรรมทเทพธดาและเทพบตรตางๆ ท�าไวในชาตทเกดเปนมนษยท�าใหมาเกดในวมานนนๆ ในจ�านวนวมานวตถ ๘๕ เรอง (+กลมคตตลวมาน๓๕เรอง=๑๒๐)มจ�านวน๙๑เรองทแสดงอานสงสของทานเชนพระมหาโมคคลลานเถระถามวา “เพราะบญอะไร ผวพรรณของเธอจงงามเชนน ผลอนพงปรารถนา จงส�าเรจแกเธอในวมานน และโภคะทงหลายลวนนาพอใจจงเกดแกเธอ” เทพธดาตอบวา “เมอดฉนเกดเปนมนษยอยในหมมนษย ไดถวายตงแดบรรดาภกษผเพงมาถง ไดกราบไหวประคองอญชลและถวายทานตามก�าลงทรพยเพราะบญนนผวพรรณดฉนจงงามเชนน...”;ข.ว.(ไทย)๒๖/๑-๗/๑-๒.

23ตอนท ๒ ทสบารม

แปลวา ผมปญญา ใหอาย ใหก�าลง ใหวรรณะ ใหปฏภาณ ผมปญญาให

ความสขยอมไดประสบสข บคคลผใหอาย วรรณะ สขะ และปฏภาณ ไปเกดใน

ทใดๆยอมเปนผมอายยนมยศในทนนๆ”

นยท๒อานสงสตามเจตนามงหวงดงทพระพทธเจาตรสวา19

“บคคลบางคน

ในโลกนใหทานคอขาวน�าผายานดอกไมของหอมเครองลบไลทนอนทพก

และเครองประทปแกสมณะหรอพราหมณเขาใหสงใดกหวงสงนนตอบแทนเขาเหน

พวกขตตยมหาศาล พราหมณมหาศาล หรอคหบดมหาศาล ผเอบอมพรงพรอม

บ�าเรอตนอยดวยกามคณ๕จงมความปรารถนาอยางนวา‘โอหนอหลงจากตายแลว

เราพงเกดรวมกบพวกขตตยมหาศาล...’ หลงจากตายแลว เขาจงเกดรวมกบพวก

ขตตยมหาศาล”

นยท๓อานสงสตามคณธรรมของผใหเชนผใหทานดวยศรทธายอมเปนผ

มงคงมทรพยมากมโภคะมากและเปนผมรปงามนาดนาเลอมใสมฉววรรณผดผอง

ยงนกผใหทานโดยเคารพยอมเปนผมงคงมทรพยมากมโภคะมากและเปนผมบตร

ภรรยา ทาส คนใช และกรรมกรตงใจฟงอยางเงยโสตสดบ ตงใจใฝร ผใหทาน

ตามกาลอนสมควร(เชนในเวลาเกดทพภกขภย) ยอมเปนผมงคง มทรพยมาก

มโภคะมาก และส�าเรจความปรารถนาตามกาล ผ ใหทานดวยจตอนเคราะห

ยอมเปนผมงคงมทรพยมากมโภคะมากและเปนผมจตนอมไปเพอบรโภคกามคณ

๕ สงยงขนไป ผใหทานไมกระทบตนและผอน ยอมเปนผมงคง มทรพยมาก

มโภคะมาก และเปนผมโภคทรพยปลอดภยจากอนตรายตางๆ เชน ภยจากไฟ

จากน�าไมเกดแกโภคทรพยของผนน20

19

อง.อฏก.(ไทย)๒๓/๓๕/๒๙๒-๒๙๔.

20

อง.ปญจก.(ไทย)๒๒/๑๔๘/๒๔๔-๒๔๕.

24 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ทานในฐานะเปนบารม

นยท๑ทานบารมหมายถงสปปรสทานไดแกลกษณะการใหของสตบรษ

๘ประการ

๑)ใหของทสะอาด ๒)ใหของทประณต

๓)ใหตามกาล ๔)ใหของทสมควร

๕)เลอกใหคอเลอกสงทไมดออกแลวถวายแตสงทดพรอมกนนนกแสวง

บคคลทสมควรรบ

๖)ใหเปนนตย ๗)ก�าลงใหกท�าจตใจใหผองใส

๘)ครนใหแลวกดใจ21

การใหของสตบรษมองคประกอบบรสทธครบถวนทงดานสงของทใหเจตนา

ของผให และบคคลผให บคคลผรบกเปนคนดมศลธรรม ค�าวา “บารม” แปลวา

ใหเกดความสมบรณครบถวน หรอใหถงฝงแหงคณความด การใหตามนยท ๑ น

จงถอเปนทานบารมได เพราะมอานสงสทจะสงตอสบทอดใหงอกงามยงๆ ขนไป

จนกระทงถงฝงสงสดแหงคณความด

นยท ๒ ทานบารม หมายถงการใหของผปฏญญาตนเปนพระโพธสตว

ปรารถนาทจะเปนพระพทธเจาในอนาคตเปนผมธรรมสโมธาน๘ประการครบถวน22

21

อง.อฏก.(ไทย)๒๓/๓๗/๒๙๖-๒๙๗.

22

ธรรมสโมธานหรออฏฐธมมสโมธาน แปลวา การประชมกนแหงธรรม๘ประการประกอบดวย๑)มนสสตต�ความเปนมนษยกวาจะไดเกดมาเปนมนษยนนแสนยากดงพทธภาษตวากจโฉมนสสปฏลาโภการไดความเปนมนษยแสนยากผทจะมาเกดมนษยกตองท�าความดบ�าเพญศลบารมอยางตอเนอง๒)ลงคสมปตตความสมบรณดวยเพศนนคอเกดเปนชาย๓)เหตมอปนสยพรอมทจะบรรลเปนพระอรหนตในชาตนนได(แตไมไดปรารถนาเพยงเปนพระอรหนตแตปรารถนาเปนพระสมมาสมพทธเจา)๔)สตถารทสสน�ไดพบพระพทธเจาททรงพระชนมอย๕)ปพพชชาไดบวชเปนสมณะเปนโยคเปนฤๅษ๖)คณสมปตตสมบรณดวยคณคออภญญา๕ และสมาบต ๘ ๗) อธกาโร ไดกระท�าการยงใหญคอพรอมทจะสละชวตแกพระพทธเจาได ๘)ฉนทตามกศลฉนทะมอตสาหะความพยายามมาก;ข.ชา.อ.(ไทย)๑/๒๔-๒๖.

25ตอนท ๒ ทสบารม

สมควรไดรบการพยากรณจากพระพทธเจาทในยคนนๆวาจะเปนไดเปนพระพทธเจา

ในอนาคตเชนสมยเกดเปนสเมธดาบสไดรบการพยากรณจากพระทปงกรพทธเจา

แลวบ�าเพญบารมตางๆ ตอเนองไป สมยเกดเปนพระเจาจกรพรรดพระนามวา

มหาสทสสนะ บ�าเพญทานบารมโดยทรงใหประกาศทกวน วนละ ๓ ครง ใหคน

ทงหลายมารบทานพอชาตสดทายกอนจะตรสรเปนพระพทธเจาเกดเปนพระเวสสนดร

บ�าเพญบารมเนนทานบารม

ระดบการบ�าเพญทานในฐานะเปนบารม

ระดบท ๑ ทานบารม

พระโพธสตวโดยปกตกมอปนสยฝกใฝในทานมกศลเจตนาในการใหอยตลอด

เวลา ใหอามสทานบาง ธรรมทานบาง ตามปกตในชวตประจ�าวน ชอวาบ�าเพญ

ทานบารมตวอยางการบ�าเพญทานระดบนเชนพระโพธสตวสมยทเกดเปนพระเจา

สวราชทรงบ�าเพญทาน เรองมอยวา พระเจาสวทรงใหทานทกอยางทคนทงหลาย

นยมใหกนโดยไมมความกงวลพระทยในการใหทาวสกกะทรงทราบพระจรยาวตร

ของพระองค ประสงคจะทดลองจงทรงแปลงเพศเปนคนแกตาบอด ผมหงอก

เดนตวสนเขาไปเฝาพระเจาสวกราบทลวา“ขาแตพระมหาราชาผทรงธรรมนยนตา

ทงสองของขาพระองคบอดเสยแลว ขอจงพระราชทานพระเนตรขางหนงแก

ขาพระองคเถด”พระเจาสวไดฟงค�าของคนแกนนแลวทงดใจและสลดใจประคอง

อญชล มปตและปราโมทย ไดพระราชทานนยนตาทงสองขางแกเขาโดยไมลงเล

พระทยพรอมกบตรสกบอ�ามาตยทงหลายวา

เราบรจาคดวงตานนเพราะยศกหามไดเราปรารถนาบตรทรพยและ

แควนกหาไมแตนเปนธรรมของสตบรษททานประพฤตมาแตโบราณ

เพราะเหตนนใจของเราจงยนดในการใหทานดวงตาทง๒ขางเราจะ

เกลยดชงกหาไม ตวตนเราจะเกลยดชงกหาไม แตสพพญญตญาณ

เปนทรกของเราเพราะเหตนนเราจงไดบรจาคดวงตา23

23

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๕๒-๘๒/๔๗๘-๔๘๓,ข.ชา.อ.(ไทย)๗/๕๒-๘๒/๓๘-๕๕.

26 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ระดบท ๒ ทานอปบารม

อามสทานหรอธรรมทานทพระโพธสตวบ�าเพญดวยอธยาศยยงใหญไมม

ขอบเขตและดวยเจตนาทบรสทธดวยสจจะความจรงใจและอธษฐานะคอจตใจมนคง

ชอวาทานบารมตวอยางการบ�าเพญทานระดบน เชนพระโพธสตวสมยทเกดเปน

พระเวสสนดรทรงยนดทจะบรจาคทกอยางโดยทสดแมชวตเมอขนครองราชสมบต

กทรงบรจาคชางปจจยนาคท�าใหถกชาวเมองขบออกไปอยปาพระเวสสนดรเมอทรง

ทราบสาเหตทชาวกรงสพโกรธเคองพระองคทรงแสดงเจตนารมณวา“เราจะใหหทย

ใหจกษเงนทองแกวมกดาแกวไพฑรยหรอแกวมณซงเปนทรพยภายนอกของเรา

จะเปนไรไปเมอยาจกมาถงเราเหนแลวจะพงใหแขนขวาแขนซายกไมหวนไหวเลย

ใจของเรายนดในการใหถงชาวกรงสพทงมวลจะขบไลเราหรอจะเขนฆาเราหรอจะ

ตดเราออกเปน๗ ทอนกตามเถด เราจะไมงดการใหเลย”ขณะเสดจออกพระนคร

มคนมาขอราชรถพระองคกทรงบรจาคขณะอยในปาชชกมาขอพระโอรส(ชาล)และ

พระธดา(กณหา)กทรงบรจาคดวยพระทยแนวแนตอพระสพพญญตญาณดงทตรส

ตอนหนงวา

ชาลลกรกมานเถดเจาทง๒ชวยกนบ�าเพญบารมของพอใหเตมเถด

จงชวยกนโสรจสรงหทยของพอใหเยอกเยนเถด จงเชอฟงค�าของพอ

เจาทง ๒ เปนดจยานนาวาของพออนไมโยกโคลงในสาครคอภพเถด

พอจกขามฝงคอชาตจกชวยสตวโลกพรอมดวยเทวโลกใหขามดวย24

ระดบท ๓ ทานปรมตถบารม

ทานบารมทพระโพธสตวบ�าเพญควบคกบอธษฐานบารมชอวาทานปรมตถ-

บารมตวอยางการบ�าเพญทานระดบน เชนพระโพธสตวสมยทเกดเปนกระตายปา

บ�าเพญทานเรองมอยวากระตายอาศยอยในปากบเพอนสตว๓ตวคอลงสนข

24

ข.ชา.(ไทย)๒๘/๑๖๕๕-๒๐๐๖/๔๔๗-๔๙๗,ข.ชา.อ.(ไทย)๑๐/๑๖๕๕-๒๐๐๖/๓๘๓-๖๓๖,ข.จรยา.อ.(ไทย)๘๘/๑๒๗.

27ตอนท ๒ ทสบารม

จงจอก และนาก สตวทง ๔ มนสยเปนบณฑต อยรวมกน เวลาเยนกมาประชม

รวมกน กระตายบณฑตกอบรมสงสอนวา “ควรใหทาน ควรรกษาศล ควรท�าการ

รกษาอโบสถ”

วนหนง กระตายมองดจนทรรวาพรงนจะเปนวนอโบสถ จงใหโอวาทวา

“พรงนเปนวนอโบสถแมทงทาน๓จงสมาทานศลรกษาอโบสถเถดทานทผด�ารง

อยในศลใหแลวจงมผลมากเพราะฉะนนเมอผขอมาถงแลวทานทงหลายกควรให

ทานจากอาหารทจะพงบรโภคเสยกอนแลวจงบรโภคภายหลง”

สตวทง ๓ รบค�าแลวกลบไปยงทอยของตน วนรงขนมนายพรานคนหนง

ตกเบดไดปลาตะเพยน๗ตวฝงทรายกลบไวนากออกหาอาหารไดกลนปลานนแลว

จงรองขน๓ครง รวาไมมเจาของแลวจงคาบเอาปลาทง๗ตว ไปยงทอยของตน

นอนรกษาศลอย

ลงเขาไปในปาไดมะมวงมาแลวกกลบทอยตนนอนรกษาศลอย สนขจงจอก

สวนกระตายรกษาศลอยในทอยของตนคดวา“ถงเวลาเสยกอนเราจงจะออกไปกน

หญาแพรก”แลวคดวา“เราไมสามารถใหหญาเปนทานแกคนผทมาขอเราไดแมงา

และขาวสารเรากไมมถาผขอมาถงเรากจะใหเนอของเราเปนทาน”คดแลวกนอน

รกษาศลอยดวยเดชแหงศลของกระตายโพธสตว

ทาวสกกะทรงทราบเรองประสงคจะทดลองพญากระตายจงแปลงรางเปน

พราหมณไปขออาหารจากนาก สนขจงจอก และลงตามล�าดบแลวไดไปทอยของ

กระตายเพอขออาหาร โดยท�าทวาเมอไดอาหารแลวจะรกษาอโบสถกระตายดใจ

จงพดวา“พราหมณทานมายงส�านกของขาพเจาเพอการอาหารดแลววนนขาพเจา

จกใหทานทขาพเจายงไมเคยให...ทานไปเถดกอกองไฟแลวบอกขาพเจาขาพเจา

จะบรจาคตนโดดเขากองไฟ เมอรางกายของขาพเจาสกแลว ทานพงบรโภคเนอ

(ของขาพเจา)แลวบ�าเพญธรรมเถด”

28 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

พญากระตายโพธสตวลกขนแลวสลดตว๓ครงเพอใหแนใจวาไมมสตวอะไร

อยในขนของตวเองถกไฟเผาไปดวย จากนนกระโดดเขากองไฟอทศรางกายให

เปนทานแตกองไฟนนกลบเยนเหมอนหญาหมะไมไหมรางของกระตายเมอทดลอง

ไดความจรงอยางนแลว ทาวสกกะจงบอกความจรงวาตนเองไมใชพราหมณ

แตแปลงรางเปนพราหมณมาเพอทดลองการบ�าเพญบารม จากนน ทาวสกกะ

จงบนดาลบบภเขาเอาน�าศลามาจารกรปกระตายไวในดวงจนทร อมพญากระตาย

โพธสตวใหนอนเหนอหญาแพรกออนแลวเสดจกลบไปเทวโลก25

ทสบารม ๒ : ศล

ความหมายและประเภทของศล26

พระพทธเจาทรงปกครองสงฆโดยเครองมอคอศล พระพทธโฆสาจารย

กลาวถงศลไวหลายนยปรากฏในปกรณวเสสวสทธมรรคมอยางเดยวคอ“ความเปน

ปกตของตน”ศลม๒อยางโดยแบงเปน

๑)จารตตศลการท�าตามสงทพระพทธเจาทรงสอนไววา“สงนควรท�า”

๒)วารตตศลการไมฝาฝนสงททรงหามไววา“สงนไมควรท�า”

หรอแบงเปน

๑)อภสมาจารกศลสกขาบทเลกๆนอยๆ

๒)อาทพรหมจรยกศลสกขาบททมาในพระปาตโมกขหรอ

๑)วรตศลความงดเวนจากปาณาตบาตเปนตน

๒)อวรตศลคณธรรมทเหลอมเจตนาเปนตนหรอ

25

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๖๑-๖๔/๑๖๙,ข.ชา.อ.(ไทย)๔/๖๑-๖๔/๒๗๙-๒๘๔.

26

สมเดจพระพฒาจารย(อาจอาสภมหาเถร)แปลและเรยบเรยง,พระพทธโฆสเถระรจนา,คมภรวสทธมรรค,พมพครงท๘,(กรงเทพมหานคร:บรษทธนาเพรสจ�ากด,๒๕๕๑),หนา๑๕-๘๒.

29ตอนท ๒ ทสบารม

๑)นสตศล ๒)อนสตศลหรอ

๑)กาลปรยนตศล ๒)อาปาณโกฏศลหรอ

๑)สปรยนตศล ๒)อปรยนตศลหรอ

๑)โลกยศล ๒)โลกตตรศล

ศลม๓อยางโดยแบงเปน

๑)หนศล ๒)มชฌมศล

๓)ปณตศลหรอ

๑)อตตาธปเตยยศล ๒)โลกาธปเตยยศล

๓)ธมมาธปเตยยศลหรอ

๑)ปรามฏฐศล ๒)อปรามฏฐศล

๓)ปรปสสทธศลหรอ

๑)วสทธศล ๒)อวสทธศล

๓)เวมตกศลหรอ

๑)เสขศล ๒)อเสขศล

๓)เนวเสขานาเสขศล

ศลม๔อยางโดยแบงเปน

๑)หานภาคยศล ๒)ฐตภาคยศล

๓)วเสสภาคยศล ๔)นพเพธภาคยศลหรอ

๑)ภกขศล ๒)ภกขนศล

๓)อนปสมปนนศล ๔)คหฏฐศลหรอ

๑)ปกตศล ๒)อาจารศล

๓)ธมมตาศล (๔)ปพพเหตกศลหรอ

๑)ปาตโมกขสงวรศล (๒)อนทรยสงวรศล

๓)อาชวปารสทธศล ๔)ปจจยสนนสตศล

30 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ศลม๕อยางโดยแบงเปน

๑)ปรยนตปารสทธศล ๒)อปรยนตปารสทธศล

๓)ปรปณณปารสทธศล ๔)อปรามฏฐปารสทธศล

๕)ปฏปสสทธปารสทธศลหรอ

๑)ปหานศล ๒)เวรมณศล

๓)เจตนาศล ๔)สงวรศล

๕)อวตกมศล

การสมาทานรกษาศล

เพอใหเปนคนมศลบางกรณบคคลตองท�ากจกรรมอนเปนบญเรยกตามหลก

พระพทธศาสนาวาบญกรยาวตถ๓ประกอบดวย(๑)ทาน(๒)ศล (๓)ภาวนา

นนคอการใหทาน การสมาทานรกษาศล การบ�าเพญภาวนา การท�าตนใหมศล

โดยวธการก�าหนดผกใจงดเวนความชวอยางนเรยกวาสมาทานวรต ยงมวธการท�า

ตนใหมศลอกอยางหนงคอแมไมไดสมาทานก�าหนดผกใจกงดเวนจากการประพฤต

ชวโดยหกหามใจไมใหตกอยในอ�านาจความโลภโกรธหลงวธนเรยกวาสมปตตวรต

ยงมวธการอนอกตามธรรมเนยมของพระสงฆเรยกวาปารสทธศลม๔อยาง

ดงน

๑)ผประกอบดวยศรทธา มความส�ารวมระวง เวนจากขอหาม ท�าตาม

ขออนญาต ประพฤตเครงครดในสกขาบททงหลาย ท�าใหเกดมศลบรสทธผดผอง

เรยกวาปาฏโมกขสงวรศล

๒)ผมสตส�ารวมอนทรยระวงไมใหบาปอกศลธรรมครอบง�าเมอรบรอารมณ

ดวยอนทรยทง๖หรออายตนะภายใน๖คอตาเหนรปหไดยนเสยงจมกดมกลน

ลนลมรส กายสมผสกบสงทงหลาย ใจนกคดเรองตางๆ ระมดระวงไมใหเกดความ

รสกยนดเพลดเพลนหลงระเรงเมอประสบอฏฐารมณหรอระมดระวงไมใหเกดความ

อดอดขดเคองเมอประสบอนฏฐารมณ ท�าใหเกดมศลบรสทธผดผองดวยอาการ

อยางนเรยกวาอนทรยสงวรศล

31ตอนท ๒ ทสบารม

๓)ผ ประกอบดวยความเพยร ท�าการเลยงชวตโดยทางทชอบ เวนจาก

การแสวงหาทไมสมควร(อเนสนา)เวนจากมจฉาอาชพ(อาชพผด)กลาวคอเวนจาก

การหาเลยงชพโดยการหลอกลวง การปอยอ การท�าบอกใบ การบบบงคบ

การแสวงหาลาภดวยลาภท�าใหเกดมศลบรสทธผดผองดวยอาการอยางน เรยกวา

อาชวปารสทธศล

๔)ผมปญญาพจารณาใชสอยปจจยสใหเปนไปตามความหมายและประโยชน

ของสงนนไมบรโภคดวยตณหาดงทพระพทธเจาตรสวา“ภกษพจารณาโดยแยบคาย

แลวเสพ(ใชสอย)จวรวาเพยงเพอบ�าบดความหนาว”ดงนเปนตนท�าใหศลบรสทธ

ดวยอาการอยางนเรยกวาปจจยสนนสสตศล

ในการด�าเนนชวตของพระสงฆ การถอปฏบตปาตโมกขใหบรสทธบรบรณ

ไมดางไมพรอยไมทะลไมขาดมเปาหมายสรปไดเปน๒สวนหลกคอ

๑)เพอความเรยบรอยดงามของสงฆ

๒)เพอความสงบเยอกเยนสขใจและเอบอมใจ

ทายทสดยอมน�าไปสสมาธดงทกลาวแลว

ในระดบชาวบานการสมาทานก�าหนดรกษาศลทเปนขอๆมเปาหมายชดเจน

คอ การไปสสคตโลกสวรรค ความถงพรอมดวยโภคทรพย และความดบเยนของ

จตใจระดบโลกยะและอาจพฒนาไปถงระดบโลกตตระ ผลอนนาพอใจเหลาน

ยอมท�าใหเกดความสงบเยอกเยนในจตใจ สขใจ และเอบอมใจ ทายทสดแลวกน�า

ไปสสมาธเชนเดยวกนในกระบวนการปฏบตธรรมหรอการฝกอบรมตนในระบบ

พทธธรรมศลเปนขอปฏบตขนเรมตนแรกทสดมงไปทความประพฤตพนฐานจงเนน

ไปทการละเวนความชวตางๆซงเปนจดเรมตนในระบบการฝกอบรมของไตรสกขา

ศลยงมใชขอปฏบตใหถงจดหมายโดยตวของมนเองแตเปนวธการเพอกาวหนาไปส

ความเจรญขนตอไปคอ “สมาธ” สมาธจงเปนจดหมายจ�าเพาะของศล โดยนยน

คณคาในดานจตใจของศลจงมความส�าคญมากคณคาทางจตใจในขนศลกคอเจตนา

32 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ทจะงดเวนหรอการไมมความด�ารในการทจะท�าความชวใดๆอยในใจซงท�าใหจตใจ

บรสทธปลอดโปรง27

ความบรสทธปลอดโปรงแมยอมเปนฐานท�าใหจตจดจอ

ในเรองใดเรองหนงโดยงายแมจะเปนเพยงระดบโลกยะแตสะสมนานไปยอมกลาย

เปนผลกแหงความดทมหมาและมพลงมหาศาลผลกดนไปสระดบโลกตตระได

อานสงสของศล

ถามตอไปวา “ผลดหรออานสงสทบคคลผรกษาศลบรสทธบรบรณจะไดรบ

คออะไร ? อะไรคอประโยชนของการสมาทานถอปฏบตศลสกขาบทเหลาน ?

ค�าส�าคญทใชแทนผลหรออานสงสทเปนเปาหมายระดบวถชวตในสงสารวฏ คอ

“สคต”ซงมความหมาย๒อยางดงทกลาวมาแลวกลาวเฉพาะการถอปฏบตรกษา

เบญจศลสมบรณไมขาดไมทะลไมดางพรอยผรกษายอมไดรบอานสงสหรอประสบ

ผลทนาปรารถนาทงดานกายภาพและจตภาพ) ทงในปจจบนชาตและอนาคต

ซงเปนสคตในความหมายท๑ดงตอไปน28

ขอ๑ผงดเวนจากการฆาสตว(ปาณาตปาตาเวรมณ)ยอมไดรบผลดคอ

๑)มอวยวะทกสวนสมบรณ ๒)มสมบต(รปราง)สงใหญ

๓)มเชาววองไว ๔)มเทาตงอยราบเรยบ

๕)ความงาม ๖)ความนมนวล

27

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต),พทธธรรมฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพครงท ๑๑,หนา๗๖๒.

28

ข.ข.อ. (ไทย) ๓๙/๔๐-๔๑.(ฉบบมหามกฏราชวทยาลยในพระบรมราชปถมภ), ในคมภรวสทธมรรค กลาวถงอานสงสของศลทรกษาอยางบรสทธบรบรณ สรปความไดวา “๑) อรยาบถนาเลอมใส ๒) ท�าความดกมผล ๓) จตใจไมหวาดหวนเพราะความผดของตน ๔)งดงามเหมอนดวงจนทรเปลงแสง๕)กลนกายฟงขจรไปท�าใหมนษยและเทวดาปรดาปราโมทย๖)กลนศลคอคณความดฟงขจรไปทกทศ๗)สกการะแมเลกนอยทมอบใหผมศลยอมมผลมาก๘)ตดรากแหงทกขทงในปจจบนและอนาคต๙)ไดสมบตทงทเปนของมนษยและเปนของทพย๑๐) จตใจของผมศลยอมตรงแนวไปสนพพาน ; สมเดจพระพฒาจารย(อาจ อาสภมหาเถร) แปลและเรยบเรยง,พระพทธโฆสเถระรจนา,คมภรวสทธมรรค,พมพครงท๘,หนา๑๕-๘๒.

33ตอนท ๒ ทสบารม

๗)ความสะอาด ๘)ความกลา

๙)มก�าลงมาก ๑๐)มวาจาสละสลวย

๑๑)เปนทรกของชาวโลก ๑๒)ค�าพดไมมขอเสยหาย

๑๓)บรวารไมแตกแยก ๑๔)มความองอาจ

๑๕)มรปรางไมบกพรอง ๑๖)ไมตายเพราะถกศตรท�าราย

๑๗)มบรวารมาก ๑๘)มรปงาม

๑๙)มทรวดทรงด ๒๐)มโรคนอย

๒๑)ไมเศราโศก ๒๒)ไมพลดพรากจากสตวสงของอนเปนทรก

ทชอบใจ

๒๓)มอายยน

ขอ๒ผงดเวนจากการลกทรพย(อทนนาทานาเวรมณ)ยอมไดรบผลดคอ

๑)มงมธนทรพย-เงนทอง

๒)มงมธญญทรพย-ขาวปลาอาหาร

๓)มงมโภคทรพย

๔)โภคทรพยทยงไมเกดกเกดขน

๕)โภคทรพยทเกดขนแลวมความถาวรมนคง

๖)ไดโภคทรพยทปรารถนาโดยฉบพลน

๗)โภคทรพยไมถกแบงดวยภยคอพระราชาโจรน�าไฟ

ทายาททไมรกกน

๘)ไดธนทรพยทเปนของสวนตว

๙)ไดโลกตตรทรพย

๑๐)ไมอดอยากไมยากแคน

๑๑)อยเปนสข

34 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ขอ ๓ ผงดเวนจากการประพฤตไมประเสรฐ(อพรหมจรยาเวรมณ) ยอมได

รบผลคอ

๑)ไมมศตร ๒)เปนทรกของทกคน

๓)ไดขาวน�าผาและทนอนเปนตน ๔)หลบสบาย

๕)ตนสบาย ๖)พนภยในอบาย

๗)ไมเกดเปนสตรหรอคนไมมเพศ ๘)ความไมโกรธ

๙)มกรยาแสดงถงความเคารพ ๑๐)เปนทรกของสตรและบรษ

๑๑)มอนทรยสมบรณ ๑๒)มลกษณะบรบรณ

๑๓)ไมมความสงสย ๑๔)มความขวนขวายนอย-

ไมวนวายเกนเหต

๑๕)อยเปนสข ๑๖)ไมมภยจากทไหน

๑๗)ไมพลดพรากจากสตวสงของอนเปนทรก

ขอ๔ผงดเวนจากการพดเทจ(มสาวาทาเวรมณ)ยอมไดรบผลดคอ

๑)มอนทรยผองใส ๒)มวาจาไพเราะสละสลวย

๓)มฟนเรยบและสะอาด ๔)ไมอวนเกนไป

๕)ไมผอมเกนไป ๖)ไมเตยเกนไป

๗)ไมสงเกนไป ๘)มสมผสสบาย-มผวกายออนนม

๙)มกลนปากหอมเหมอนดอกอบล๑๐)คนใกลชดเชอฟง

๑๑)ค�าพดนาเชอถอ ๑๒)มลนออนแดงบางเหมอน

ดอกโกมลและอบล

๑๓)ไมฟงซาน ๑๔)มนคงไมคลอนแคลน

35ตอนท ๒ ทสบารม

ขอ๕ผงดเวนจากสงของมนเมาคอสราและเมรย(สราเมรยมชชปมาทฏฐานา-

เวรมณ)ยอมไดรบผลดคอ

๑)มปฏภาณไดฉบพลนในกรณยกจทกอยางในทกเวลา

๒)มสตมนคงทกเมอ ๓)ไมเปนคนบา

๔)มญาณ ๕)ไมเกยจคราน

๖)ไมเปนคนโง ๗)ไมเปนคนบา

๘)ไมมวเมา ๙)ไมประมาท

๑๐)ไมหลง ๑๑)ไมหวาดกลว

๑๒)ไมแขงด ๑๓)ไมตองสงสย-ไมเปนทสงสย

๑๔)ไมตองแคลงใจ-ไมเปนทแคลงใจ๑๕)เปนคนพดค�าจรง

๑๖)พดแตวาจาไมสอเสยด ๑๗)ไมเกยจครานทกเวลา

ไมหยาบคายไมเพอเจอ

๑๘)เปนคนกตญญ ๑๙)เปนคนกตเวท

๒๐)ไมตระหน ๒๑)เสยสละ

๒๒)มศล ๒๓)เปนคนตรง

๒๔)ไมโกรธ ๒๕)มหร

๒๖)มโอตตปปะ ๒๗)มความเหนตรง

๒๘)มปญญามาก ๒๙)มความร

๓๐)เปนบณฑต ๓๑)ฉลาดในสงทเปนประโยชนและ

ไมเปนประโยชน

36 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

นอกจากนพระพทธเจาไดตรสผลดหรออานสงสอกแนวหนงมลกษณะเปนการ

สรปรวมทงหมดดงน29

๑.บคคลผมศลสมบรณดวยศลในธรรมวนยนยอมมโภคทรพยเปนอนมาก

๒.กตตศพทอนงาม(ชอเสยง)ของบคคลผมศลสมบรณดวยศลยอมขจรไป30

๓.บคคลผมศลสมบรณดวยศลจะเขาไปยงบรษทใดๆจะเปนขตตยบรษท

กตามพราหมณบรษทกตามคหบดบรษทกตามสมณบรษทกตามยอมแกลวกลา

ไมเกอเขนเขาไป

๔.บคคลผมศลสมบรณดวยศลยอมไมหลงลมสตตาย

๕.บคคลผมศลสมบรณดวยศลหลงจากตายแลวยอมไปเกดในสคต….

สวน“สคต”ในความหมายท๒คอแดนก�าเนดทดอนผถอรกษาศลบรสทธ

บรบรณจะไปเกดหลงจากตายนนพงเหนตวอยางจากนทานในคมภรอรรถกถา

ธรรมบทเรองทาวสกกะดงน31

ทาวสกกะสมยเกดเปนมฆมาณพมภรรยา๔คนคอสนนทาสจตราสธรรมา

และสชาดาในภรรยา๔คนนนนางสธรรมาสรางชอฟาในศาลาพกรอนนางสนนทา

สรางสระโบกขรณใหคนไดอาบน�าและดมกน นางสจตราสรางสวนดอกไมใหคนได

ชนชม ทง ๓ คนตายไปเกดในสวรรคชนดาวดงส สวนนางสชาดาไมไดสรางอะไร

นงประดบแตงตวใหเวลาผานไปตายไปเกดเปนนกยางทซอกภเขาแหงหนงทาวสกกะ

29

อง.ปญจก.(ไทย)๒๒/๒๑๓/๓๕๖.

30

พระพทธเจาตรสกบพระอานนทและภกษทงหลายวา “กลนดอกไมลอยไปทวนลมไมไดกลนจนทนกลนกฤษณาหรอกลนกระล�าพกกลอยไปทวนลมไมไดสวนกลนของสตบรษลอดไปทวนลมได เพราะสตบรษขจรไปทวทกทศ กลนศลยอดเยยมกวากลนหอมเหลาน คอกลนจนทน กลนกฤษณากลนดอกอบล และกลนดอกมะล ... กลนกฤษณาหรอกลนจนทนน หอมเพยงเลกนอย แตกลนของทานผ มศล หอมมากทสด หอมฟงไปทวทงเทวโลกและมนษยโลก”;ข.ธ. (ไทย)๒๕/๕๔-๕๖/๔๓-๔๔.

31

มหามกฏราชวทยาลยในพระบรมราชปถมภ,พระธมมปทฏฐกถาแปล ภาค ๒,พมพครงท๑๘,(กรงเทพมหานคร:โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,๒๕๕๑),หนา๑๕๑-๑๖๓.

37ตอนท ๒ ทสบารม

เพราะความสงสารอยากใหนางเกดในสคต จงไดแนะน�าใหนางนกยางรกษาศล ๕

ตงแตนนมา นางถอปฏบตรกษาศลอยางเครงครด กนแตปลาตายเทานน เมอหา

ปลาตายไมไดกอดอาหารจนซบผอมตายไปเกดเปนลกสาวชางท�าหมอในเมอง

พาราณส ถอปฏบตรกษาศล ๕ อยางเครงครดตายไปเกดเปนลกสาวของเวปจตต

ผเปนหวหนาอสร ตอมาทาวสกกะไดไปน�าตวมาอยดวยในสวรรคชนดาวดงส

การเกดเปนนกยางเปนการเกดในทคต นางนกยางรกษาศล ตายไปเกดเปนมนษย

และธดาอสรตามล�าดบนนคอการพนจากทคตไปสสคต

ศลในฐานะเปนศลบารม

นยท๑ศลทเปนฐานแหงขอธรรมในไตรสกขามลกษณะการสงไมตอกนไป

เหมอนการเดนทางไปสเปาหมายใดเปาหมายหนงโดยการนงยาน๗ผลดตามล�าดบ

วสทธ ๗ กได ดงทพระปณณมนตานบตรกลาวกบพระสารบตรตอนหนงวา32

“สลวสทธ(ความหมดจดแหงศล)มจตตวสทธ(ความหมดจดแหงจต)เปน

เปาหมาย

จตตวสทธมทฏฐวสทธ(ความหมดจดแหงความเหน=ปญญา)เปนเปาหมาย

ทฏฐวสทธมกงขาวตรณวสทธ(ความหมดจดแหงปญญาทท�าใหขามพน

ความสงสย)เปนเปาหมาย

กงขาวตรณวสทธมมคคามคคญาณทสสนวสทธ(ความหมดจดแหงปญญา

รเหนทางและมใชทาง)เปนเปาหมาย

มคคามคคญาณทสสนวสทธมปฏปทาญาณทสสนวสทธ(ความหมดจด

แหงปญญารเหนวธปฏบต)เปนเปาหมาย

ปฏปทาญาณทสสนวสทธมญาณทสสนวสทธ(ความหมดจดแหงปญญารเหน

ในมรรค)เปนเปาหมายขอนชอวาศลบารม

32

ม.ม.(ไทย)๑๒/๒๕๙/๒๘๑-๒๘๓.

38 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

อกลกษณะหนงศลทอยหมวดองคมรรค๓ประการกจดเปนศลบารมดงน

๑)สมมาวาจา แปลวา วาจาชอบ หมายถง วจสจรต ความประพฤตชอบ

ดวยวาจา ในระดบโลกยะหมายถงอปนสยดงามทางวาจาของคนทวไป โดยปกต

เปนคนมเจตนางดเวนจากวจทจรต คอ งดเวนจาการพดเทจ งดเวนจากวาจา

สอเสยด งดเวนจากวาจาหยาบคาย งดเวนจากการพดเพอเจอ ในระดบโลกตตระ

หมายถงความดงามทางวาจาของทานผมจตเปนอรยะ มจตไรอาสวะ มความงด

ความเวน ความเวนขาด มเจตนาเวนจากวจทจรตดงกลาวแลว33

บคคลทพฒนา

อธศลสกขามาถงขนสมมาวาจา มใชเพยงแตงดเวนวจทจรตดงกลาวเทานน แตยง

ถอไดวามความสะอาดทางวาจาเปนคนบรสทธทางวาจาเปนหลกประกนความเปน

คนทเชอถอไดทางวาจา มอปนสยเวนจากการใชวาจาสรางความแตกแยก เปนคน

ยนดในความสามคคบคคลทพฒนาอธศลสกขามาถงขนสมมาวาจาถอไดวาเปนคน

มอปนสยกลาวถอยค�าไมมโทษนารกออนหวาน นยมกลาวถอยค�ามสาระใชอาง

เปนหลกฐานได

นอกจากน ลกษณะนสยทพฒนามาถงขนสมมาวาจา มมาตรฐานดานการ

แสดงออกทางวาจาในระดบทไมเพยงแตเวนขาดจากการกลาววาจาทจรตเทานน

แตยงเวนขาดจากการกลาวค�าทอาจไปกระทบกระทงความรสกของคนอน

พรอมกนนนกมลกษณะนสยรอบคอบก�าหนดเวลา สถานท บคคล หรอสงคมโดย

รอบกอนทจะกลาวค�าใดค�าหนงออกไป

๒)สมมากมมนตะแปลวาการงานชอบหมายถงกายสจรตความประพฤต

ชอบดวยกายในระดบโลกยะหมายถงอปนสยดงามทางกายของคนทวไปโดยปกต

เปนคนมเจตนางดเวนจากกายทจรต คอ งดเวนจาการตดรอนชวต งดเวนจาก

การถอเอาของทเขามไดให งดเวนจากการประพฤตผดในกามทงหลาย ในระดบ

33

พระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต),พทธธรรมฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพครงท๑๑,หนา๗๕๗,ม.อ. ๑๔/๒๖๗-๒๗๘/๑๘๔-๑๘๖.

39ตอนท ๒ ทสบารม

โลกตตระ หมายถงความดงามทางกายของทานผมจตเปนอรยะ มจตไรอาสวะ

มความงดความเวนความเวนขาดมเจตนาเวนจากกายทจรตดงกลาวแลวบคคลท

พฒนาอธศลสกขามาถงขนสมมากมมนตะถอไดวามความสะอาดทางกายมอปนสย

มใชเพยงเวนจากกายทจรตดงกลาวเทานน แตยงมอปนสยดงามละเอยดลงยงขน

ไปอก กลาวคอมจตเมตตา โอบออมอารตอบคคลอนหรอสตวอน เคารพสทธ

ความเปนเจาของของบคคลอน

๓)สมมาอาชวะ เลยงชพชอบเวนมจฉาชพ ประกอบสมมาชพ รวมถง

ความขยนหมนเพยรในการประกอบอาชพทสจรตในขนทละเอยดขนไปมนยรวม

ถงการงดเวนอกรณยวณชชาคอการคาขายทอบาสกไมควรประกอบ๕อยางไดแก34

๑)สตถวณชชาคาขายอาวธภณฑเครองประหาร

๒)สตตวณชชาคาขายมนษยและสตว

๓)มงสวณชชาคาขายเนอสตวหมายถงเลยงสตวไวขาย

๔)มชชวณชชาคาขายน�าเมารวมทงสงเสพตดทงหลาย

๕)วสวณชชาคาขายยาพษ

นยท ๒ ศลบารม หมายถงศลของผปฏญญาตนเปนพระโพธสตวปรารถนา

ทจะเปนพระพทธเจาในอนาคต เปนผมธรรมสโมธาน ๘ ประการครบถวน ไดรบ

การพยากรณจากพระพทธเจาทอบตในยคนนๆวาจะไดเปนพระพทธเจาในอนาคต

เชนการบ�าเพญศลของพระโพธสตวสมยเกดเปนพญาชางสลวะสมยเปนพญานาค

จมเปยยะสมยเกดเปนสงขปาลนาคราช

ระดบการบ�าเพญศลในฐานะเปนบารม

ระดบท ๑ ศลบารม

พระโพธสตวทมอปนสยเรยบรอยดงามมความสงบเยอกเยนเปนปกตมจรยา

วตรตามหลกปารสทธศล๔คอ

34

อง.ปญจก.(ไทย)๒๒/๑๗๗/๒๙๕,อง.ปญจก.อ.๓/๑๗๗/๖๘.

40 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

๑)ปาตโมกขสงวรศล ๒)อนทรยสงวรศล

๓)อาชวปารสทธศล ๔)ปจจยสนนสสตศล

ชอวาบ�าเพญศลบารมหรอมจตใจทประกอบดวยความสงบเยนเปนปกตและ

มรปลกษณะงดงาม เชนสมยทเกดเปนพญาชางสลวะ พญาชางนมอวยวะขาวผอง

(ชางเผอก)สเปลงปลงดงเงนยวงนยนตาดงแกวมณปากเชนผากมพลแดงงวงเปน

ดจยวงเงนทประดบดวยหยดทองสสกพอโตขนกมชาง๘๐,๐๐๐เชอกเปนบรวาร

วนหนงพบนายพรานเดนหลงปาอยจงพาไปสงทบานแลวก�าชบไมใหนายพรานบอก

ทอยของตนแกใครๆ เพราะเกรงวาชางบรวารทง ๘๐,๐๐๐ เชอกจะไมปลอดภย

แตพรานนนเหนรปลกษณทงดงามของพญาชางโดยเฉพาะงาพอกลบถงบานกไป

หาพวกชางท�างาเสนอตวทจะหางาของชางทมชวตอยมาขายใหเมอพวกชางท�างาน

ตองการซอจงถอเลอยกลบไปหาพญาชางขอตดงามาขายเอาเงนเมอเงนหมดกกลบ

ไปขอตดงาพญาชางอกรวมแลว ๓ ครงจนงาหมด พญาชางกไมไดแสดงอาการ

โกรธเคองยงคงตงจตทจะบ�าเพญบารมมงเปนพระพทธเจาในอนาคต35

ระดบท ๒ ศลอปบารม

ศลบารมทพระโพธสตวบ�าเพญดวยความอดทนอยางยง(ขนตบารม)และดวย

จตใจทมนคง(อธษฐานบารม)ชอวาศลอปบารม ดงเชนสมยเกดเปนพญานาค

จมเปยยะมฤทธมากมอานภาพมากประสงคจะรกษาอโบสถศลใหบรสทธบรบรณ

ยงๆขนไปจงออกจากภพนาคไปยงโลกมนษยในวนอโบสถสละรางกายใหเปนทาน

โดยอธษฐานวา “ผตองการหนงเปนตนของเรา จงเอาหนงไปเถด หรอประสงค

จะจบเราไปเลนกฬางกจงท�าเถด”อยจ�าอโบสถวน๑๔และ๑๕ค�าในวน๑ค�า

จงกลบไปยงภพนาควนหนงถกมาณพหมองจบไปแสดงกฬางแมจะถกหมองทรมาน

เจบปวดแสนสาหสกไมคดท�ารายหมองนนเพราะกลววาศลจะขาด ขมความโกรธ

35

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๗๒/๓๐,ข.ชา.อ.(ไทย)๒/๗๒/๑๐๘-๑๑๑.

41ตอนท ๒ ทสบารม

เอาไวยอมใหหมองน�าไปแสดงในทตางๆเปนเวลา๑เดอนหมองหาทรพยไดเปน

จ�านวนมากนชอวาบ�าเพญศลอปบารม36

สมยเกดเปนพญานาคชอภรทต ออกจากภพนาคมารกษาอโบสถศลอยท

จอมปลวกแหงหนง ถกหมองจบไปแสดงเพอหาเงน แมจะมฤทธมากกไมโกรธ

ไมท�ารายหมองเพราะกลววาศลจะขาด37

ระดบท ๓ ศลปรมตถบารม

ศลทพระโพธสตวบ�าเพญดวยความเพยรพยายาม(วรยะ) ดวยความอดทน

(ขนต)ดวยจตทมงมน(อธษฐาน)และพรอมทจะสละชวตแกผอน(ทาน)เพยงใหบรรล

ความเปนพระพทธเจาในอนาคตชอวาศลปรมตถบารมดงเชนสมยเกดเปนสงขปาล

นาคราชรางกายงดงามดจพวงดอกมะลทรอยเปนพวงกลมมนยนตางดงามดจเกลด

มะกล�า ศรษะงดงามเชนดอกชยพฤกษ มฤทธมาก ปรารถนาทจะเกดปนมนษย

อยรกษาอโบสถศลเมออยในภพนาคมอปสรรคตอการรกษาอโบสถจงออกมานอน

ขดตวรอบจอมปลวกแหงหนงใกลทางสญจรของผคน อธษฐานอโบสถ สมาทาน

รกษาศล พรอมกบคดทบรจาคตนวา “เหลาชนผตองการหนงและเนอเปนตน

ของเรากจงน�าเอาไปเถด”เมอครบก�าหนดวนรกษาอโบสถแลวกกลบไปยงภพนาค

วนหนงชาวบาน ๑๖ คนพากนไปลาเนอในปา ไมไดอะไรเลย ก�าลงกลบบาน

เหนพญานาคนอนขดอยบนจอมปลวกพากนใชหลาวแทงขนดพญานาคนนน�าไป

คงหวงจะน�าไปฆากนเนอ ชาวบานเหลานนใชหลาวคมกรบแทงตวพญานาค๘ ท

สอดหวายด�าเขาทางรแผลทแทงดวยหลาว เอาคานหามสอดแลวหามเดนไป

พญานาคแมจะเจบปวดแสนสาหสแตกกลนความโกรธไวคดวา“วนนความปรารถนา

ของเราจกถงทสด เรามอบกายใหชวต ตงความเพยรนอนอย เมอคนเหลาน

แทงรางกายของเราดวยหอกพรนไปหมด เราจกไมลมตามองดดวยความโกรธ”

36

ข.จรยา.อ.(ไทย)๒๐/๑๘๘-๑๙๕.

37

ข.ชา.(ไทย)๒๘/๗๘๔-๙๘๑/๓๐๕-๓๓๔,ข.ชา.อ.(ไทย)๑๐/๓๐๕-๓๓๙/๑-๑๐๐.

42 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

พรอมกนนนกอธษฐานใจมนคงไมท�ารายใครเพราะเกรงวาศลจะขาดการสมาทาน

รกษาอโบสถศลของพญานาคดวยจตใจทมนคงอยางนชอวาศลปรมตถบารม

ทสบารม ๓ : เนกขมมะ ความหมายและประเภทของเนกขมมะ

“เนกขมมะ”แปลวาการหลกออกจากกามการออกบวชความปลอดโปรง

จากสงลอเราเยายวนค�าวา "เนกขมมะ”มนยตรงกบค�าวา “บรรพชา” (การบวช,

การเวนทว)หมายเอาการหลกออกหางเวนใหไกลจากกาม๒ประเภทคอ38

ประเภทท ๑ วตถกาม ไดแก รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะทนาพอใจ

เครองปลาด เครองนงหมทาสหญงทาสชายแพะแกะ ไก สกรชาง โคมาลา

ทนาทสวนเงนทองหมบานนคมราชธานแควนชนบทกองพลรบคลงหลวง

และวตถทนายนดอยางใดอยางหนง

ประเภทท ๒ กเลสกาม ไดแก ความพอใจ ความก�าหนด ความก�าหนด

ดวยอ�านาจความพอใจความด�ารความก�าหนดความก�าหนดดวยอ�านาจความด�าร

ชอวากามไดแกความพอใจดวยอ�านาจความใครความก�าหนดดวยอ�านาจความใคร

ความเพลดเพลนดวยอ�านาจความใคร ความทะยานอยากดวยอ�านาจความใคร

ความเยอใยดวยอ�านาจความใคร ความเรารอนดวยอ�านาจความใคร ความสยบ

ดวยอ�านาจความใคร ความตดใจดวยอ�านาจความใคร หวงน�าคอความใคร กเลส

เครองประกอบคอความใคร กเลสเครองยดคอความใคร กเลสเครองกนจตคอ

ความพอใจดวยอ�านาจใครในกามทงหลาย

เนกขมมะแบงเปน๒ระดบคอ

ระดบท ๑ การหลกออกจากกามโดยการบวชเปนสมณพราหมณ ในสมย

พทธกาลมวธการบวชอย๘อยางคอ

38

ข.ม.(ไทย)๒๙/๑-๒/๑-๒,๓/๓๔-๓๕เปนตน.

43ตอนท ๒ ทสบารม

๑)เอหภกขอปสมปทา การบวชทพระพทธเจาประทานใหแกกลบตรดวย

พระองคเอง ดวยการตรสวา "เอห ภกข แปลวา เธอจงมาเปนภกษเถด” เชน

การบวชของพระอญญาโกณฑญญะ

๒)ตสรณคมนปสมปทา การบวชโดยใหผประสงคจะบวชเปลงวาจาถง

พระรตนตรย๓ครง

๓)ญตตจตตถกมมอปสมปทา การบวชโดยคณะสงฆประชมกนในอโบสถ

สวดญตตประกาศรบบคคลนนๆใหเปนภกษ

๔)ครธมมปฏคคหณปสมปทา การบวชโดยพระพทธเจาประทานครธรรม

๘ประการแกพระนางมหาปชาบดและสตรชาวสากยะ๕๐๐คน

๕)อฏฐวาจกาอปสมปทาการบวชภกษณโดยใหรบญตตจตตถกมมอปสมปทา

จากภกษณสงฆกอนครงหนงและจงรบญตตจตตถกมมอปสมปทาจากภกษสงฆ

อกครง

๖)โอวาทปฏคคหณปสมปทาการบวชโดยพระพทธเจาประทานพระโอวาท

แกพระมหากสสปะเมอทานรบโอวาทแลวกเปนพระภกษ

๗)ปญหาพยากรณปสมปทา การบวชโดยพระพทธเจาทรงตอบปญหาของ

สามเณรโสปากะ

๘)ทเตนอปสมปทาการบวชโดยพระพทธเจาทรงสงทตของพระองคไปเปน

ผแทนเพอใหการบวชหญงโสเภณชออฑฒกาส39

ระดบท๒การหลกออกจากกามโดยการถอศล๘หรอศล๑๐ทนยมเรยก

ในปจจบนวาบวชเนกขมมจารณบางบวชชพราหมณบางบคคลเหลานประสงคจะ

หลกจากความวนวายในวถชวตของผครองเรอนออกไปถอศลปฏบตธรรม บ�าเพญ

เนกขมมบารม โดยการถอบวช โกนศรษะบาง ไมโกนศรษะบาง นงขาวหมขาว

39

ว.จ.(ไทย)๗/๔๓๐/๓๕๘-๓๖๐.

44 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

บางคนบวชแลวกอยทบานแลวแตความสะดวก ไมจ�ากดรปแบบ เพราะเนนการ

บวชใจจะอยทไหนกไดบ�าเพญทานศลภาวนาครบถวน40

อานสงสของเนกขมมะ

“เนกขมมะ”การหลกออกจากกามไดทงโดยการ

๑)ไมเขาไปหมกมนกบรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ(สงสมผส)ทนาใคร

นาพอใจโดยไมมเหตอนควร

๒)มสตส�ารวมระวงตลอดเวลาเมอประสบกบรปเปนตนทนาใครนาพอใจ

ถอเปนความเกษมส�าราญแหงชวต นอกจากน การรกษาอโบสถศลอยเปนประจ�า

กมนยเดยวกนกบเนกขมมะ

การด�าเนนชวตในทามกลางกามารมณเตมไปดวยอนตรายเพราะ“กาม”นน

มโทษอยรอบดาน สมยหนง พระพทธเจาตรสกบคหบดชอโปตลยะ เปรยบเทยบ

กามสรปความไดวา41

๑)เปรยบเหมอนสนขทก�าลงหวโซยนอยใกลเขยงของคนฆาโค เขาโยน

โครงกระดกทช�าแหละเนอออกหมดแลวแตมเลอดตดอย บางใหสนขนนแทะ

โครงกระดกกไมมความอม จะมแตความเหนดเหนอยและหวกระหายมากยงขน

กามจงเปรยบเหมอนโครงกระดกมทกขมากมความคบแคนมาก

๒)เปรยบเหมอนนกเหยยวเปนตนคาบชนเนอบนไป ฝงนกเหยยวเปนตน

พากนโผบนเขาไปรมจกทงชนเนอนนถานกเหยยวเปนตนนนไมรบปลอยชนเนอนน

มนอาจถงตายไดกามจงเปรยบเหมอนชนเนอมทกขมากมความคบแคนมาก

๓)เปรยบเหมอนคนถอคบหญาทไฟตดลกโชนเดนทวนลม ถาไมรบปลอย

คบหญานนไฟกจะไหมมอหรออวยวะอาจถงตายไดกามจงเปรยบเหมอนคบหญา

ตดไฟมทกขมากมความคบแคนมาก

40

[ออนไลน],แหลงทมา:http://www.bloggang.com/mainblog.php?id=hobbit&month=01-01-2008&group=7&gblog=30, [๑มถนายน๒๕๖๐]

41

ม.ม.(ไทย)๑๓/๔๒-๔๘/๔๓-๔๖.

45ตอนท ๒ ทสบารม

๔)เปรยบเหมอนหลมลกเตมดวยถานเพลงแดงฉาน คน ๒ คนจบชายคน

หนงรกตวกลวตาย รกสขเกลยดทกขจะจบเขาโยนลงไปในหลมถานเพลงนน

ชายคนนนยอมจะดนรนหนตาย ถาถกโยนลงไปในหลมถานเพลงนนอาจถงตายได

กามจงเปรยบเหมอนหลมถานเพลงมทกขมากมความคบแคนมาก

๕)เปรยบเหมอนชายคนหนงฝนเหนสถานทนารนรมย พอตนขนมากไมม

อะไรเลยกามจงเปรยบเหมอนความฝนมทกขมากมความคบแคนมาก

๖)เปรยบเหมอนคนยมทรพยสมบตมแกวมณเปนตนไมนานกตองคนเจาของ

กามจงเปรยบเหมอนของยมเขามา

๗)เปรยบเหมอนตนไมใหญมผลดกเตมตน ชายคนหนงปนขนไปก�าลง

เกบกนผลและเกบใสพกน�ากลบไปบานขณะนนชายอกคนหนงมาเหนตนไมผลดกนน

ตองการผลไมไมรวธปนตนไมจงเอามดตดตนไมถาชายคนทอยบนตนไมนนไมรบ

ลงมาอาจถกตนไมทบตายไดกามจงเปรยบเหมอนตนไมผลดกมทกขมากมความ

คบแคนมาก

การหลกออกจากกามคอการบ�าเพญเนกขมมะจงมอานสงสมหาศาลโดยสรป

มดงน42

๑.ท�าใหมแตความปลอดโปรงใจ เยนใจ ไมเดอดรอน ไมกงวล ไมหวาด

ระแวง

๒.ท�าใหจตใจมอสระกวางไกลไรขอบเขนเหมอนนกบนไปในอากาศ

๓.ท�าใหมเวลาวางส�าหรบชวตมากขน ไมตองเครงเครยดในการแสวง

สงปรนเปรอตวเอง

๔.ท�าใหมวถชวตเปนแบบอยางดงามเปนทสรรเสรญของบณฑตทงหลาย

42

[ออนไลน],แหลงทมา: http://www.tnews.co.th/contents/208108. http://horoscope.sanook.com/80437/.http:// board.postjung.com/866307.html, [๑มถนายน๒๕๖๐]

46 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

๕.ท�าใหมความงอกงามในศลสมาธปญญายงๆขนไป

๖.ท�าใหมเหตปจจยทจะน�าไปสการบรรลมรรคผลนพพานไดโดยงาย

๗.หนาทการงานจะเจรญรงเรองไดลาภยศสรรเสรญตามปรารถนา

๘.จตใจสงบปลอยวางไดงายมองเหนสจธรรมแหงชวต

๙.โรคภยของตนเองของพอแมและของคนใกลชดจะเบาบางและรกษาหาย

๑๐.ท�าใหมอายยนยาวและมคณภาพชวตทด43

เนกขมมะในฐานะเปนบารม

นยท๑หมายถงเนกขมมวตกหรอเนกขมมสงกปปะความตรกหรอความด�าร

ปลอดจากกาม ความตรกหรอความด�ารทจะออกจากกามหรอตรกทจะออกบวช

ในมมกวางออกไปครอบคลมถงความตรกหรอความด�ารหรอความคดทจะปลอดจาก

ความโลภความนกคดในทางเสยสละไมตดในการปรนเปรอสนองความอยากของตน

เปนคณธรรมทอยในใจของคนทวไปเปนอปนสยประจ�าตวปรากฏใหเหนตลอดเวลา

บ�าเพญบญกรยาวตถขอเวยยวจจะคอขวนขวายชวยเหลอผอนตลอดเวลาขอปตตทาน

คอใหความดความชอบแกคนอนตลอดเวลากลาวเฉพาะการหลกออกจากกามารมณ

ทางตาหจมกลนกายหมายถงคนทสมาทานถอปฏบตอโบสถศลอยเปนประจ�า

เปนคนประพฤตประเสรฐงดเวนจากการเสพกาม งดเวนจากการขบรองประโคม

ดนตรดการละเลนอนเปนขาศกตอกศล เวนจากการประดบตกแตงรางกายดวย

ระเบยบดอกไมของหอมเครองทาเครองยอมงดเวนจากการนอนบนทนอนอนสงใหญ

ภายในมนนและส�าล

43

พระพทธเจาตรสถงอานสงสของการรกษาอรยอโบสถตอนความโดยสรปหนงวา“สตรหรอบรษรกษาอโบสถประกอบดวยองค ๘ หลงจากตายพงเขาถงความเปนผอยรวมกบเทวดาชนจาตมมหาราชมอายยนยาวซงวนหนงกบคนหนงของเทวดาชนจาตมมหาราชเทากบ๕๐ปของมนษย”และตรสพระคาถาตอนหนงวา“ทรพยคอแกวมกดาแกวมณแกวไพฑรยทองสงคและทองค�า ตลอดถงทองชอวาหฏกะเทาทมอยในสถานทประมาณเทานน และแสงจนทรหมดาวทงหมดยงไมถงแมเสยวท๑๖ของอโบสถทประกอบดวยองค๘”ดอง.ตก.(ไทย)๒๐/๗๑/๒๘๘-๒๘๙.

47ตอนท ๒ ทสบารม

นยท ๒ หมายถงการบ�าเพญเนกขมมะของบคคลผ ปฏญญาตนเปน

พระโพธสตวปรารถนาทจะเปนพระพทธเจาในอนาคต เปนผมธรรมสโมธาน ๘

ประการครบถวนสมควรไดรบการพยากรณจากพระพทธเจาทอบตในยคนนๆวา

จะไดเปนพระพทธเจาในอนาคต เชน กรณสเมธดาบสไดรบการพยากรณจาก

พระทปงกรพทธเจาแลวบ�าเพญบารม เกดเปนบคคลบาง สตวบางในชาตตางๆ

บ�าเพญเนกขมมบารมสมยเกดเปนพระยธญชยกมารพระโสมนสสกมารพระอโยฆร-

กมาร มาณพชอวากณฑลกมารเปนตน44

พระโพธสตวเมอเจรญวยแลวกตรวจ

ทรพยสมบตแลวพจารณาวาเปนของทไมเทยงแทไมยงยนไมมแกนสารแลวบรจาค

ทรพยสมบตเหลานนแกผสมควรรบบรจาคแลวออกบวชเปนฤๅษ

ระดบการบ�าเพญเนกขมมะในฐานะเปนบารม

ระดบท ๑ เนกขมมบารม

การบ�าเพญเนกขมมบารมของพระโพธสตวโดยการก�าหนดใจอยเสมอวา

๑)จะไมเขาไปหมกมนกบรป เสยงกลน รส โผฏฐพพะ(สงสมผส)ทนาใคร

นาพอใจโดยไมมเหตอนควร

44

พระโพธสตวทเกดเปนมนษยสวนมากบ�าเพญเนกขมมบารมทงนนนนคอในขณะทบ�าเพญทานบารมหรอบารมขออนๆ กออกบวชเปนฤๅษ(ดาบส) ใชชวตอยในอาศรมกลางปา หางไกลจากผคน หลกจากกาม เชน สมยเกดเปนมหาชนกกมาร แมจะบ�าเพญวรยบารม เปนหลกใหญแตทายทสดเมอพระองคทรงครองราชสมบตทรงสรางความเจรญรงเรองใหแกประเทศชาตแลว กเสดจออกบรรพชา แมพระมเหสจะทลออนวอนอยางไรกไมยอมเสดจกลบสมยเกดเปนพราหมณอทจจโคตรเมอศกษาส�าเรจศลปะศาสตรกออกบวชเปนฤๅษสมยเกดเปนพราหมณชอโพธกมารเมอศกษาส�าเรจศลปศาสตรแลวกออกบวชเปนฤๅษสมยเกดเปนสงกจจ-กมารเกดความเบอหนายทจะอยครองเรอนกออกบวชเปนฤๅษเชนกน บางชาตแมจะเปนสตวเชน เกดเปนพญานาคกออกจากภพนาคกลายรางเปนมนษย รกษาอโบสถศลอยเนองนตย แมโดยสาระจะเปนการบ�าเพญศลบารมแตการบ�าเพญศลอยางยงยวดเชนอโบสถศลนกจดเปนเนกขมมบารม

48 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

๒)มสตส�ารวมระวงตลอดเวลาเมอประสบกบรปเปนตนทนาใครนาพอใจ

ในระดบกจกรรมกคอการรกษาอรยอโบสถ45

อยเปนประจ�าละพฤตกรรมอนเปน

ขาศกตอพรหมจรรย ประพฤตพรหมจรรย เวนหางไกลจากเมถนธรรมอนเปนกจ

ของชาวบาน เวนขาดจากการฟอนร�า ขบรอง ประโคมดนตร การดการละเลน

อนเปนขาศกแกกศล และเวนขาดจากการทดทรงประดบตกแตงรางกายดวย

พวงดอกไมของหอมและเครองประทนผวเวนขาดจากทนอนสงและทนอนใหญ

พระโพธสตวสวนมากสละทรพยสมบตออกบวชเปนดาบสเชนพระโพธสตว

สมยเกดเปนพราหมณชอมหาโควนทะเปนคนสอนธรรมแกราชสกลอยมาวนหนง

สวนตนประสงคจะออกบวช แตกคดจะสรางแรงบนดาลใจใหคนอนออกบวช

ตามดวยไดไปทลลาพระราชา๖พระองคมพระเจาสตตภเปนตนพราหมณมหาศาล

๗คนชางกลบก๕๐๐และภรรยาของตนเสรจรออย๗วนดวาคนเหลานนจะคด

อยางไรแลวจงออกบวช เมอมหาโควนทะออกบวชแลว คนเหลานนทงหมด

กออกบวชตามพระโพธสตว ไดเกดเปนบรษทขนาดใหญ เทยวจารกแสดงธรรมใน

หมบานต�าบลชนบทและราชธานใหมหาชนด�ารงอยในบญกศลในทพระโพธสตว

พรอมดวยบรวารจารกไปปรากฏเหมอนพทธโกลาหล ประชาชนในทนนๆ เมอได

ทราบขาววาพระโพธสตวกบบรวารมากชวยกนสรางทพกจดการตอนรบเปนการใหญ

มการบ�าเพญบญกศล มหาชนด�ารงอยในศล อนทรยสงวร รจกประมาณในการ

บรโภคอาหารมความเพยรบ�าเพญกรรมฐาน46

ระดบท ๒ เนกขมมอปบารม

เนกขมมบารมทพระโพธสตวบ�าเพญดวยอธยาศยยงใหญพรอมทจะสละ

ทรพยสมบตทกอยางออกบวชเปนดาบส นอกจากนนยงสรางแรงบนดาลใจและ

ชกชวนคนอนใหบ�าเพญเนกขมมบารมดวย ตวอยางการบ�าเพญเนกขมมอปบารม

45

อง.ตก.(ไทย)๒๐/๗๑/๒๘๖-๒๘๗.

46

ข.จรยา.อ.(ไทย)๓๙/๗๕-๗๗.

49ตอนท ๒ ทสบารม

เชนสมยเกดเปนพระราชโอรสพระนามวายธญชยทรงถวายมหาทานทกวนวนหนง

เสดจออกนอกเมองทรงสลดพระทยทไดหยาดน�าเหอดแหงเพราะแสงพระอาทตย

ทรงมองเหนความไมเทยงของสงขารทรงด�ารวา“ชวตของสตวทงหลายเกดขนแลว

กตายไปเหมอนหยาดน�าคางบนยอดหญา เราขณะทยงไมถกความเจบไขความชรา

เบยดเบยนควรทลลาพระมารดาพระบดาออกบวช” ครนด�ารอยางนแลวจงไป

ทลลาพระพระราชบดาและพระราชมารดาออกบวช แมทรงไดรบการทดทาน

ออนวอนจากอ�ามาตยขาราชบรพารและชาวเมองไมใหทรงออกบวชกทรงยนยน

ทจะออกบวชเมอพระมารดาพรอมดวยพวกสนมคร�าครวญอยอยางนาสงสารจงทล

ถงเหตแหงการบวชของพระองควา “อายของมนษยทงหลายกเหมอนน�าคางบน

ยอดหญาพอดวงอาทตยขนกเหอดแหงไป”แมเมอพระมารดาพระบดาทรงหามอย

กมไดมพระทยทอถอย ทรงสละทกสงออกบวช เมอพระโพธสตวทรงสละทกสง

ทกอยางเสดจออกบวชแลว ยธฏฐลกมารพระกนษฐาของพระโพธสตวนนถวาย

บงคมลาพระชนกทรงขออนญาตบวชตดตามพระโพธสตวทงสองกษตรยกออกจาก

พระนครรบสงใหมหาชนกลบ เสดจเขาปาหมวนตะสรางอาศรมบทในทนาพอใจ

ทรงบวชเปนฤๅษยงฌานและอภญญาใหเกด ทรงเลยงชวตดวยรากไมและผลไม

ในปาเปนตนจนตลอดพระชนมแลวกเสดจไปสพรหมโลก47

ระดบท ๓ เนกขมมปรมตถบารม

เนกขมมบารมทพระโพธสตวบ�าเพญควบคกบอธษฐานบารมดวยอธยาศย

อนยงใหญพรอมทจะสละทรพยสมบตและชวตออกบวชเปนดาบส ชอวาเปน

เนกขมมปรมตถบารมตวอยางการบ�าเพญเนกขมมปรมตถบารมเชนสมยเกดเปน

พระเตมยกมาร เปนพระราชโอรสองคเดยวของพระเจากาสกบพระนางจนทาเทว

ไดรบการดแลเปนอยางด แรกประสต พระราชาทรงใหแมนม ๖๔ คน ผมน�านม

อรอย ถนไมหยอนยาน ไมสงเกนไปไมเตยเกนไป จดหาเครองบ�ารงเลยงตางๆ

47

ข.จรยา.อ.(ไทย)๑-๖/๒๖๓-๒๖๙.

50 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

อยางสมบรณวนหนงโจร๔คนถกจบมาตดสนคดความคนหนงถกตดสนใหเฆยน

ดวยหวายหนาม๑,๐๐๐ครงคนหนงถกตดสนจ�าคกคนหนงถกตดสนใหเอาหอก

ทมแทงตามรางกาย คนหนงถกตดสนใหเสยบดวยหลาว พระเตมยกมารไดยน

ไดทราบค�าตดสนของพระบดา เกดความสลดใจทรงด�ารวา “พระบดาเพราะเปน

พระราชาท�ากรรมหนกจะตกนรก”พรอมกบระลกอดตชาตไดวา “พระองคเอง

เคยเปนพระราชาอย ๒๐๐ ป ท�างานเหมอนกบพระบดาน ตองหมกไหมอยใน

อสสทนรก๘๐,๐๐๐ป”ประสงคจะออกบวชแตกเปนเรองยากทจะสละราชสมบตได

เพราะพระบดาและพระมารดาตางหวงใหเปนรชทายาทคนหนง เทวดาทเคยเปน

ญาตกนไดใหค�าแนะน�าวา“ทานอยาแสดงความเปนบณฑต”พระเตมยกมารจงท�าท

วาเปนคนใบเปนคนหหนวกเปนคนงอยเปลยอย๑๖ปเพอใหทกคนเหนวาพระองค

ไมเหมาะทจะเปนรชทายาทแมพระมารดาพระบดาทดสอบและออนวอนตลอดเวลา

วา“เตมยกมารลกรกพอและแมรวาเจามไดเปนใบเพราะปากหและเทาอยางน

มใชของคนเปนใบคนหนวกและคนงอยเปลยเลยลกเปนบตรทแมรกษาศลบรสทธ

และตงจตปรารถนาจงไดมาลกอยาใหพอแมตองพนาศเลยจงปลดเปลองขอครหา

จากราชส�านกในชมพทวปทงสนดวยเถด”แมพระมารดาพระบดาจะทรงขอรองอย

อยางนพระเตมยกมารกทรงนอนท�าเปนไมไดยน

ทายทสดพระบดาใหหมอดตรวจท�านายลกษณะหมอดกราบทลวา“นาจะ

เปนคนกาฬกณ ใหอยในพระราชวงกจะเปนอนตรายแกชวตของพระองคและ

พระมเหส เปนอนตรายแกราชบลลงก” พระราชาจงรบสงใหน�าพระเตมยกมาร

ใสรถออกไปฝงในปาชาผดบ พระเตมยกมารไดทราบดงนกดใจยงนกทจะได

ปลดเปลองภาระออกบวชดงทปรารถนา เมอทรงผนวชแลวกแสดงธรรมโปรด

พระบดาและขาราชบรพารท�าใหคนเหลานนออกบวชตามเปนจ�านวนมาก

การบ�าเพญเนกขมมะของพระเตมยกมารตองใชความเปนผมอธยาศย

กวางใหญ ใชขนตธรรมมาก ใชวรยะมาก และใชระยะเวลายาวนานถง ๑๖ ป

51ตอนท ๒ ทสบารม

ทายทสดแมถกฝงในปาชาผดบกพรอมทจะสละชวต ดวยจดประสงคแนวแนขอให

ไดบวชชวตกยอมสละไดจงเปนเนกขมมปรมตถบารม

ทสบารม ๔ : ปญญา ความหมายและประเภทของปญญา

“ปญญา” แปลวา ร ชด48

กรยาทร ชด ความวจย ความเลอกสรร

ความวจยธรรมความก�าหนดหมายความเขาไปก�าหนดความเขาไปก�าหนดเฉพาะ

ภาวะทร ภาวะทฉลาด ภาวะทร ละเอยด ความรอยางแจมแจง ความคนคด

ความใครครวญปญญาเครองท�าลายกเลส ความเหนแจง ความรด ความไมหลง

งมงาย ความเลอกเฟนธรรม สมมาทฏฐ ทวารชดคอรโดยประการตางๆ พเศษ

ยงกวาอาการคอสญญา (ความหมายร) และวญญาณ (ความรแจง) ลกษณะของ

ปญญาคอแทงตลอดสภาวธรรมหนาท(กจ)ของปญญาคอก�าจดโมหะคอความหลง

ผลของปญญาคอความไมหลงเหตทอยตดกบปญญาคอสมาธ49

48

อภ.สง.(ไทย)๓๔/๑๖/๓๐,๗๙/๔๑,๒๙๒/๙๒.

49

“สญญา”ความหมายร เปนสกแตวาหมายรอารมณ เชนรจกวาสเขยวสเหลองเปนตน เทานน แตไมอาจรทะลปรโปรงวา ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตาได “วญญาณ” ยอมรแจงอารมณวา สเขยว สเหลองเปนตนดวย รทะลปรโปรงถงความไมเทยงเปนตนดวย สวนปญญาร จกร แจงทะลปรโปรงและเปนฐานใหพฒนาไปส มรรคผลนพพานไดดวย เปรยบเหมอนทาทของคน๓คนตอเหรยญกษาปณ(๑)สญญาเปรยบเหมอนเดกรแตเพยงวาเปนเหรยญกษาปณ (๒) วญญาณเปรยบเหมอนคนโตซงเปนชาวบานทวไปรวาเหรยญนมคาเทาไรและใชแลกซอสงของได(๓)ปญญาเปรยบเหมอนเจาหนาทดเงนรหมดทกอยางรไปถงวาเหรยญจรงหรอปลอมผลตทไหนใครเปนคนผลต;สมเดจพระพฒาจารย(อาจอาสภมหาเถร)แปลและเรยบเรยง,พระพทธโฆสเถระรจนา,คมภรวสทธมรรค,พมพครงท๙,หนา๗๓๑-๗๔๐.

52 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ปญญาแบงเปนหลายนย50

ปญญา๒อยางคอ

๑)โลกยปญญา ๒)โลกตตรปญญาหรอ

๑)ปญญามอาสวะ ๒)ปญญาไมมอาสวะหรอ

๑)ปญญาทก�าหนดนาม ๒)ปญญาทก�าหนดรปหรอ

๑)ปญญาทเกดรวมกบโสมนส ๒)ปญญาทเกดรวมกบอเบกขาหรอ

๑)ปญญาทเปนทสสนภม ๒)ปญญาทเปนภาวนาภม

ปญญา๓อยางคอ

๑)จนตามยปญญาปญญาเกดจากการคด

๒)สตมยปญญาปญญาเกดจากการฟง

๓)ภาวนามยปญญาปญญาเกดจากการบ�าเพญหรอ

๑)ปรตตารมมณปญญา

๒)มหคคตารมมณปญญา

๓)อปปมาณารมมณปญญาหรอ

๑)อายโกศล

๒)อปายโกศล

๓)อปายโกศลเปนตน

ปญญา๔อยางคอ

๑)ญาณในทกข ๒)ญาณในสมทย

๓)ญาณในนโรธ ๔)ญาณในมรรคหรอ

๑)อตถปฏสมภทา ๒)ธมมปฏสมภทา

๓)นรตตปฏสมภทา ๔)ปฏภาณปฏสมภทา

50

สมเดจพระพฒาจารย(อาจ อาสภมหาเถร) แปลและเรยบเรยง, พระพทธโฆสเถระรจนา,เรองเดยวกน,หนา๗๓๑-๗๔๑.

53ตอนท ๒ ทสบารม

ล�าดบขนวธการบ�าเพญหรอพฒนาปญญา51

วธการปฏบตกรรมฐานทงหมด๔๐อยางมเปาหมายอยางเดยวกนคอการ

สรางสมาธ หมายถงการท�าจตใหมความหนกแนนมนคงไมหวนไหวไปตามอารมณ

ภายนอก (โลกธรรม) ทบคคลรบรรบทราบตลอดเวลา ทงสงทนาพอใจและไมนา

พอใจ เมอเกดสมาธจากการปฏบตกรรมฐานดวยวธการอยางใดอยางหนงดงกลาว

มาแลว สมาธนจะน�าไปสปญญา ดงขอความในคมภรวสทธมรรคตอนหนงวา52

“เธอผประกอบดวยสมาธภาวนาทมอานสงสอนไดแลวทมนคงยงกจกยงการเจรญ

ปญญาใหถงพรอมไดโดยงายทเดยว”และสมาธทถอไดวาเปนวธการน�าไปสปญญานน

ปรากฏเปนทประจกษยนยนไดบนขอมลอยางนอย๕ประการดงตอไปน

๑)พฒนาการทางจตของผปฏบตธรรมมล�าดบขนชดเจนดงขอความในคมภร

พระไตรปฎกทไดแสดงไวในตอนตนวา “วนยยอมมเพอประโยชนแกความส�ารวม

(ศล) ความส�ารวมมเพอประโยชนแกความไมเดอดรอน ความไมเดอดรอนมเพอ

ประโยชนแกความปราโมทย ความปราโมทยมเพอประโยชนแกความอมใจ ความ

อมใจมเพอประโยชนแกความสงบ ความสงบมเพอประโยชนแกความตงใจมน

(สมาธ) ความตงใจมนมเพอประโยชนแกความรเหนตามเปนจรง(ปญญา)”

๒)ความสมพนธเชงเหตผลแบบสองทางระหวางสมาธกบปญญา ในฐานะ

เปนวธการน�าไปสกนและกนดงขอความในคมภรพระไตรปฎกทไดแสดงไวในตอนตน

เชนกนวา“ฌาน(สมาธ)ยอมไมมแกคนไมมปญญาปญญายอมไมมแกคนไมมฌาน

ฌานและปญญามแกบคคลใดบคคลนนยอมอยใกลนพพาน”

๓)อานสงส๑อยางใน๕อยางของสมาธคอความเหนแจง(วปสสนา)ดงท

กลาวมาแลวในตอนทวาดวยสมาธขนหลกการ

51

วธการพฒนาปญญา๒อยางนพระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต)กลาววา“เปนวธการเกดขนในรนอรรถกถา”

52

มหามกฏราชวทยาลย,วสทธมรรค แปล,ภาค๒ตอน๒,พมพครงท๕,หนา๘๕.

54 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

๔)หลกความจรงตามธรรมชาตในเรองทมลกษณะคลายกนนมหลายอยาง

เชนเมอน�าใสและนงสงบท�าใหมองเหนทะลไปถงกนบอเมอลมฝนสงบท�าใหไดยน

เสยงนกจกจนเรไรไพเราะชดเจนในทามกลางปาทบเมอเมฆหมอกคลายจางไปท�าให

ทองฟาแจมใสมองเหนสรรพสงบนทองฟาชดเจนขอนฉนใดเมอใจใสสงบนง(สมาธ)

ยอมท�าใหเกดความรแจงเหนจรง(ปญญา)ปรากฏการณภายในตวและนอกตวชดเจน

ฉนนน

๕)หลกการและเหตผลในการเจรญ(ปฏบต)กรรมฐานแนวสตปฏฐานอยางใด

อยางหนงในสอยาง ไมไดอยทเพยงการมสต การตงสตพจารณากาย การตงสต

พจารณาเวทนา การตงสตพจารณาจต การตงสตพจารณาธรรม ไมไดมเปาหมาย

อยทการมสตหรอไมไดมเปาหมายมงไปทการรแจงเหนจรงเสยทเดยวแตมเปาหมาย

ทการม“สมาธ”ขนอยตรงกลางระหวาง“สต”กบ“ปญญา”ดงขอความทแสดง

ไวในตอนตนทวาดวยการปฏบตอานาปานสตกรรมฐานวา “ถาประสงคจะให

ลมหายใจปรากฏชดเหมอนเดม พงตงจตก�าหนดตรงปลายจมกซงเปนจดทลม

กระทบเมอปฏบตตอเรอยไปจะปรากฏนมตเหมอนปยนนบางเหมอนปยฝายบาง

เหมอนสายลมบางเหมอนดวงดาวบางเหมอนกอนเมฆบางเปนตนแตกตางกนไป

ตามลกษณะนสยของผปฏบตกรรมฐานเมอนมตปรากฏอยางนผปฏบตกรรมฐาน

ควรบอกอาจารยใหทราบคอยตงจตก�าหนดนมตนนไปเรอยๆจนกระทงนวรณระงบ

เมอนวรณระงบ สตมนคง จตตงแนวแนเปนอปจารสมาธ ปฏบตตอเนองกนไป

ในทสดจตกจะตงแนวแนเปนอปปนาสมาธบรรลปฐมฌาน”

จรงอย ในการจดหมวดธรรม “สต” กบ “ปญญา” มาคกนในรปศพทวา

“สตสมปชญญะ”ทนยมพดกนวา“สตมาปญญาเกด”แตในความเปนจรงแมสต

จะมาแลว ถาจตไมตงมน ไมมนคง สตกด�ารงอยไมไดนานพอทจะเปนฐานแหง

ปญญาไดวธการพฒนาปญญาอยางเปนระบบนนพอสรปไดดงน

55ตอนท ๒ ทสบารม

วธการท ๑ สมถยานก

วธการพฒนาปญญาเรยกวา “วปสสนากรรมฐาน” หมายถง การปฏบต

กรรมฐานโดยฝกอบรมปญญาใหเกดความรแจงตามเปนจรง(บางทเรยกวาวปสสนา

ภาวนา) ผปฏบตธรรมหรอโยคผปฏบตเมอเตรยมการดานพนฐานและรากเหงา

ของปญญา(วปสสนา)ดงกลาวเรยบรอยแลว เพอจะท�าล�าตนของปญญา(วปสสนา)

คอทฏฐวสทธเปนตนใหสมบรณโยคผเปน“สมถยานก”53

เมอจะปฏบตวปสสนา

กรรมฐานเพอพฒนาปญญาพงออกจากรปฌานและอรปฌานฌานใดฌานหนงกอน

เวนไวแตเนวสญญานาสญญายตนะเพอใชเปนฐานพงก�าหนดองคฌานมวตกเปนตน

และธรรมทประกอบดวยองคฌานมเวทนาเปนตนโดยลกษณะและหนา เปนตน

ครนแลวพงก�าหนดลงวา“ทงหมดนนเปนนาม” เพราะอรรถวาเปนสงทนอมไปได

เพราะมงหนาโนมไปสอารมณส�ารวจนามนนหาดไปวา“นามนอาศยอะไร?”กจะ

พบวา“หทยรปเปนทอาศยของนาม”

ตอจากนนพงก�าหนดจบรปคอภตรป(ดน น�า ไฟ ลม)ซงเปนทอาศยของ

หทยรป และอปาทายรปทเหลอกอาศยภตรป โยคพงก�าหนดลงวา “ทงหมดนน

เปนรป” เพราะเปนสงเสอมสลายได ตอจากนนพงก�าหนดนามรปดวยกนโดยสรป

วา “นามมการนอมไปเปนลกษณะรปมการเสอมสลายเปนลกษณะ” เมอมความ

คลองแคลวชดเจนในการก�าหนด ชอวา ไดท�าทฏฐวสทธใหถงพรอมสมบรณ54

53

“สมถยานก”เปนชอเรยกบคคลแปลวาผมสมถะเปนยาน(หรอมสมถะเปนทางด�าเนน)หมายถง ผมคณภาพจตระดบรปฌานและอรปฌานเปนชอเรยกวธปฏบตแปลวาวปสสนาวธ แหงสมถยานก ในเรองนพระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต)อธบายเพมเตมเพอใหเขาใจงายวา“สมถยานก”แปลวาผมสมถะเปนยานหมายถงผบ�าเพญสมถะกอนแลวจงเจรญวปสสนาทหลงตามความหมายอยางกวางสมถะทบ�าเพญกอนนนอาจไดเพยงอปจารสมาธหรอกาวไปถง อปปนาสมาธไดฌานสมาบตกไดแตอรรถกถานยมใชในความหมายทจ�ากดหรอจ�าเพาะกวานนคอมงเอาเฉพาะผไดฌานสมาบตแลว;พระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต)แสดงทรรศนะไวโดยองขอมลจากคมภรวสทธมรรค,พทธธรรม, พมพครงท๑๑,หนา๓๓๐-๓๓๑.

54

มหามกฏราชวทยาลย,วสทธมรรคแปลภาค๓ตอนจบพมพครงท๙, (กรงเทพ-มหานคร:โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,๒๕๔๘),หนา๒.

56 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

เมอทฏฐวสทธสมบรณแลวยอมเปนพนฐานแกการท�ากงขาวตรณวสทธมคคามคค-

ญาณทสสนวสทธ ปฏปทาญาณทสสนวสทธ และญาณทสสนวสทธใหสมบรณ

ตามล�าดบเปนแนวทางไปสการตดกเลสตณหาไดเชนเดยวกน ดงทพระอานนท

ไดกลาวไวตอนหนงวา55

“ภกษในธรรมวนยนเจรญวปสสนามสมถะน�าหนาเมอเธอ

เจรญวปสสนาอนมสมถะน�าหนาอย มรรคเกดขน เธอเสพคน เจรญ ท�าใหมาก

ซงมรรคนน เมอเธอเสพคน เจรญ ท�าใหมากซงมรรคนน สงโยชนทงหมดยอมถก

ละไดอนสยทงหลายยอมสนไป”

พระพทธเจาตรสถงวธการพฒนาปญญาแบบสมถยานกไวตอนหนงวา56

“เรานนแลสงดจากกามทงหลายสงดจากอกศลธรรมทงหลายบรรลปฐมฌาน...

จตตถฌาน...อากาสานญจายตนะ...เนวสญญานาสญญายตนะ...บรรลสญญา-

เวทยตนโรธอยเพราะเหนดวยปญญาอาสวะทงหลายกไดถงความสนไป”

วธการท ๒ วปสสนายานก

ผปฏบตธรรมหรอโยคผเปน “วปสสนายานก”57

เมอจะปฏบตวปสสนา

กรรมฐานเพอพฒนาปญญาก�าหนดพจารณารปคอมหาภตรปไดแกธาต๔(ดนน�า

55

อง.จตกก.(ไทย)๒๑/๑๗๐/๒๓๘,ข.ป.(ไทย)๓๑/๑/๔๑๓-๔๑๔.

56

ส�.น.(ไทย)๑๖/๑๕๒/๒๕๐-๒๕๓.ขอความนดเหมอนมนยวาขณะเมอทรงบ�าเพญเพยรกอนทจะไดตรสรเปนพระพทธเจานนพระพทธองคทรงใชวธการแบบสมถยานก

57

“วปสสนายานก” เปนชอเรยกบคคลแปลวาผปฏบตกรรมฐานโดยใชวปสสนา อยางเดยวอาศยสมถะเพยงขนไมเกนขณกสมาธเปนชอเรยกวธปฏบตแปลวาวปสสนาวธแหงวปสสนายานก ในเรองนพระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต)อธบายเพมเตมเพอใหเขาใจงายวา“วปสสนายานก” แปลวาผมวปสสนาเปนยาน(หรอมวปสสนาเปนทางด�าเนน) เรยกเตมวา “สทธวปสสนายานก”แปลวาผมวปสสนาลวนๆเปนยานหมายถงผเรมปฏบตดวยเจรญวปสสนาทเดยวโดยไมเคยฝกหดเจรญสมาธใดๆ มากอนเลยแตเมอเจรญวปสสนาคอใชปญญาพจารณาความจรงเกยวกบสงทงหลายอยางถกทางแลวจตกจะสงบขนเกดมสมาธตามมาเองในตอนแรกสมาธทเกดขนอาจเปนเพยงขณกสมาธคอสมาธชวขณะซงเปนสมาธอยางนอยทสดเทาทจ�าเปนเพอใหวปสสนาด�าเนนตอไปได;พระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต)แสดงทรรศนะไวโดยองขอมลจากคมภรวสทธมรรค,พทธธรรม, พมพครงท๑๑,หนา๓๓๑-๓๓๒.

57ตอนท ๒ ทสบารม

ไฟลม)58

โดยในเบองตนก�าหนดพจารณาธาตดนและธาตน�าแยกยอยเปนอาการ

๓๒เรมจากผมเปนตนไปเมออาการ๓๒ปรากฏชดสวนทเปนธาตไปและธาตลม

ซงแยกยอยเปนอาการอก๑๐อยางกปรากฏชดตามมา

โยคผปฏบตครนรวมรปทงหมดนนเขาดวยกนโดยลกษณะคอความเสอมสลาย

กจะเหนวา “นนเปนรป” เมอโยคก�าหนดเหนรปอยางนนแลว อรปธรรมทงหลาย

(นาม)กปรากฏโยครวมอรปธรรมทงหมดเขาดวยกนโดยลกษณะคอความนอมไปได

กจะเหนวา“นนเปนนาม”วปสสนายานกถอเปนวธการพฒนาปญญาอกแบบหนง

ทน�าไปสความรแจงเหนจรงทงระดบโลกยะและโลกตตระ

พระพทธเจาตรสถงวธการพฒนาปญญาแบบวปสสนายานกตอนหนงวา59

“เมอใด เรารชดความเกด(สมทย) ความดบ(อสดง) คณ(อสสาทะ) โทษ(อาทนพ)

และเครองสลดออก(นสสรณะ)อนทรย๖(ตาหจมกลนกายใจ)ตามความเปนจรง

เมอนนเราจงยนยนวา เปนผตรสรสมมาสมโพธญาณอนยอดเยยมในโลกพรอมทง

เทวโลกมารโลกพรหมโลกในหมสตวพรอมทงสมณพราหมณเทวดาและมนษย

อนง ญาณทสสนะเกดขนแกเราวา วมตต(ความหลดพน)ของเราไมก�าเรบ ชาตน

เปนชาตสดทายบดนภพใหมไมมอก”

อานสงสของปญญา

การปฏบตธรรมเพอพฒนาปญญา(วปสสนา)จนบรรลผลระดบใดระดบหนง

มอานสงสตามสมควรแกฐานะสรปไดดงน60

58

ยงมแนวทางก�าหนดพจารณาอนๆอกคอก�าหนดพจารณาธาต๑๘ก�าหนดพจารณาอายตนะ๑๒ก�าหนดพจารณาขนธ๕เปนตน

59

ส�.ม.(ไทย)๑๙/๔๙๘/๓๐๗.“สมทย”แปลวาเกดขน“อสดง”แปลวาดบ“อสสาทะ”แปลวาสวนทเปนคณนายนด“อาทนพ”แปลวาสวนทเปนโทษ“นสสรณะ”แปลวาการสลดออกไป“อนทรย๖”หมายถงตาหจมกลนกายใจ

60

สมเดจพระพฒาจารย(อาจอาสภมหาเถร)ผแปลและเรยบเรยง,พระพทธโฆสเถระรจนา,คมภร วสทธมรรค,พมพครงท๙,หนา๑๑๘๓-๑๒๐๔.

58 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

๑)ก�าจดกเลสตางๆไดเหมอนสายฟาทฟาดลงท�าลายภเขาศลาเหมอนไฟปา

ลกลามท�าลายปามอดไหมเหมอนดวงอาทตยมรศมรงโรจนท�าลายความมด

๒)ไดลมรสแหงอรยผล ผท�าวปสสนาญาณใหเกดขนแลวยอมไดเสวยผล

อนประเสรฐสดยอดระงบความทกขกระวนกระวายมความสงบผองใสสขบรสทธ

มโอชะแชมชน

๓)สามารถเขานโรธสมาบตไดพระอนาคามและพระอรหนตผไดสมาบต๘

เมอเกดความเบอหนายในความเปนไปและความแตกดบของสงขารทงหลายสามารถ

หลกหนโดยการเขานโรธสมาบตได

๔)ส�าเรจความเปนพระโสดาบนเปนตนได

นอกจากนการปฏบตธรรมเพอพฒนาปญญายงมอานสงสพเศษระดบสงสด

กลาวคอโยคผเปนสมถยานกเมอส�าเรจอรหตผลเปนพระอรหนตแลวจดแยกเปน

๒ประเภทคอ

๑)พระปญญาวมตแปลวาผหลดพนดวยปญญาหมายถงทานผฌานสมาบต

เพยงขนรปฌานคอไมเกนจตตถฌาน

๒)พระอภโตภาควมตแปลวาผพนทงสองสวนหมายถงทานผไดเจโตวมตต

ขนอรปฌานขนใดขนหนงมากอนทจะไดปญญาวมตต ทานทไดสมผสวโมกข ๘

ดวยกายและสนอาสวะแลวเพราะเหนดวยปญญา

โยคผเปนวปสสนายานก เมอส�าเรจอรหตผลเปนพระอรหนตแลว เปนพระ

อรหนตไดแตประเภทปญญาวมตอยางเดยวและเปนพระปญญาวมตประเภทสดทาย

ในจ�านวน ๕ ประเภท ซงในคมภรชนอรรถกถาทานบญญตชอใหเปนพเศษวา

“พระสกขวปสสกะ”61

61

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต) แสดงทรรศนะไวโดยองขอมลจากคมภรชน อรรถกถาฎกาและวสทธมรรค,พทธธรรม, พมพครงท๑๑,หนา๓๓๒-๓๓๓.

59ตอนท ๒ ทสบารม

ปญญาคอความดงามดานความรแจงเหนจรงครอบคลม๒มตดงน

มตท๑สมมาทฏฐ ความเหนชอบระดบตน(โลกยสมมาทฏฐ) หมายถง

ความเหนรวมไปถงความเชอถอวาทานทใหแลวมผลการบ�าเพญทานมผลการบชา

มผล กรรมทท�าไวดและชวมผลมวบาก โลกนม โลกหนาม เปนตน62

ระดบสง

(โลกตตรสมมาทฏฐ) หมายถง ความรในทกข ความรในสมทย(เหตเกดทกข)

ความรในทกขนโรธ(ความดบทกข)ความรในทกขนโรธคามนปฏปทา(ทางน�าไปส

ความดบทกข)63

รวมไปถงความเหนขนธ๕โดยความเปนไตรลกษณวารปเวทนา

สญญา สงขาร วญญาณซงเปนของไมเทยงวาไมเทยง64

ความเหนอายตนะ ๑๒

โดยความเปนไตรลกษณวาตาหจมกลนกายใจรปเสยงกลนรสโผฏฐพพะ

ธรรมารมณซงเปนของไมเทยงวาไมเทยง65

โยคผพฒนาปญญา(วปสสนา)มาถงขนสมมาทฏฐยอมมโลกทศนและชวทศน

ทงระดบโลกยะและโลกตตระในขณะเดยวกน มาตรฐานการมองปรากฏการณ

ไมแตกตางกนทงระดบโลกยะและโลกตตระ นนคอการมองเหนความเชอมโยง

ระหวางเหตกบผลการรเหนทกขคอการรเหนผลการรเหนสมทยคอการรเหนเหต

กลาวโดยภาษาชาวบานกคอการรเหนปญหาและเหตเกดแหงปญหาการรเหนนโรธ

คอการรเหนผล การรเหนนโรธคามนปฏปทากคอการรเหนเหต กลาวโดยภาษา

ชาวบานกคอการรเหนจดทจะแกปญหาไดจบสนและวธการทจะน�าไปสจดแกปญหา

ไดจบสนนน

62

ม.อ.(ไทย)๑๔/๙๒/๑๐๘เปนตน

63

ท.ม.(ไทย)๑๐/๔๐๒/๓๓๕,ม.ม. (ไทย)๑๒/๑๓๕/๑๒๖เปนตน

64

ส�.ข. (ไทย)๑๗/๓๐๒-๓๐๓/๓๒๐-๓๒๑.

65

ส�.สฬา.(ไทย)๑๘/๔/๔เปนตน

60 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

มตท๒สมมาสงกปปะความด�ารชอบหมายถง66

๑)เนกขมมสงกปปความนกคดทปลอดโปรงจากการหมกมนพวพนตดของ

ในสงสนองความอยากตางๆความคดทปราศจากความเหนแกตวความคดเสยสละ

และความคดทเปนคณเปนกศลทกอยางจดเปนความคดทปราศจากราคะหรอโลภะ

๒)อพยาบาทสงกปป ความนกคดทไมมสวนผสมของความเคยดแคน

ความชงชงความขดเคองหรอเพงมองในแงรายจดเปนความคดทปราศจากโทสะ

๓)อวหงสาสงกปป ความนกคดทไมมสวนผสมของการเบยดเบยน การคด

ท�ารายหรอท�าลายจดเปนความนกคดทปราศจากโทสะ

โยคผพฒนาปญญา(วปสสนา)มาถงขนสมมาทฏฐ ยอมมมาตรฐานความคด

เชงบวกตลอดเวลาทกขนตอนของความคดยอมจะเปนไปตามกรอบโยนโสมนสการ

(การคดโดยถวนถ)เสมอ67

โดยในตวความคดเองกปราศจากกาม พยาบาทและ

วหงสา(ความเบยดเบยน)ในขณะเดยวกนกมพลงปลกเราคณธรรมคอความเสยสละ

และเมตตากรณามาชวยเสรมใหความคดมคณภาพมากขน กระบวนการแปลง

ความคดออกมาเปนพฤตกรรมทปรากฏตอโลกภายนอก กอย ในกรอบแหง

พรหมวหารคอเมตตากรณามทตาอเบกขาโดยเมตตากรณาและมทตานนสะทอน

ออกมาในรปของทาน ปยวาจา และอตถจรยา สวนอเบกขาสะทอนออกมาในรป

ของสมานตตตา68

66

ท.ม.(ไทย)๑๐/๔๐๒/๓๓๕,ม.อ.(ไทย)๑๔/๑๓๖/๑๗๗เปนตน;พระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต),พทธธรรม, พมพครงท๑๑,หนา๗๕๐-๗๕๑.

67

การคดแบบโยนโสมนสการ๑๐แบบคอ๑)คดแบบสบสาวเหตปจจย๒)คดแบบแยกแยะสวนประกอบ๓)คดแบบสามญลกษณ๔)คดแบบอรยสจ/คดแบบแกปญหา๕)คดแบบอรรถธรรมสมพนธ ๖) คดแบบเหนคณโทษและทางออก๗) คดแบบรคณคาแท-คณคาเทยม ๘)คดแบบเรากศล๙) คดแบบอยกบปจจบน๑๐) คดแบบวภชชวาท;พระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต),พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, พมพครงท ๓๙, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,๒๕๕๗),หนา๖๗๕-๗๐๘.

68

พระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต),เรองเดยวกน,หนา๗๕๒-๗๕๓.

61ตอนท ๒ ทสบารม

ปญญาในฐานะเปนบารม

นยท ๑ หมายถง ชดของปญญาทเปนผลการพฒนามาจนถงระดบหนง

ตกผลกกลายเปนชดปญญาซงเปนคณสมบตพเศษเฉพาะบคคลเชนหมวดวชชา๓

ประกอบดวย

๑)ปพเพนวาสานสสตญาณญาณเปนเหตใหระลกชาตได

๒)จตปปาตญาณญาณก�าหนดเหนการเวยนวายตายเกดของสตวทงหลายได

๓)อาสวกขยญาณญาณทท�าใหสนอาสวะ

หมวดปฏสมภทา๔ประกอบดวย

๑)อตถปฏสมภทาปญญาแตกฉานในความหมาย

๒)ธมมปฏสมภทาปญญาแตกฉานในหลกการ

๓)นรตตปฏสมภทาปญญาแตกฉานในภาษา

๔)ปฏภาณปฏสมภทาปญญาแตกฉานในความคดทนการมไหวพรบปฏภาณ

หมวดอภญญา๖ประกอบดวย

๑)อทธวธาปญญาทท�าใหแสดงฤทธตางๆได

๒)ทพพโสตปญญาทท�าใหมหทพย

๓)เจโตปรยญาณปญญาทใหก�าหนดใจคนอนได

๔)ปพเพนวาสานสสตญาณปญญาทท�าใหระลกชาตได

๕)ทพพจกขปญญาทท�าใหมตาทพย

๖)อาสวกขยญาณปญญาทท�าใหอาสวะสนไป

หมวดวชชา๘ประกอบดวย

๑)วปสสนาญาณปญญาทพจารณาเหนนามรปโดยความเปนไตรลกษณ

๒)มโนมยทธฤทธทางใจคอปญญาทท�าใหเนรมตกายตางๆได

ขอ(๓)-(๘)เหมอนกบอภญญา๖

62 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

หมวดวปสสนาญาณ๙ประกอบดวย

๑)อทยพพยานปสสนาญาณปญญาตามเหนความเกดและความดบ

๒)ภงคานปสสนาญาณปญญาตามเหนความแตกสลาย

๓)ภยตปฏฐานญาณปญญามองเหนสงขารปรากฏเปนของนากลว

๔)อาทนวานปสสนาปญญาตามเหนโทษของสงขาร

๕)นพพทานปสสนาญาณปญญาค�านงเหนสงขารดวยความหนาย

๖)มญจตกมยตาญาณปญญาค�านงเหนดวยใครจะพนไปเสย

๗)ปฏสงขานปสสนาปญญาค�านงพจารณาหาหนทางทจะพนไปเสย

๘)สงขารเปกขาญาณปญญาตามเหนสงขารโดยวางใจเปนกลาง

๙)สจจานโลมกญาณปญญาอนเปนไปโดยอนโลมตอการหยงรอรยสจจ

หมวดญาณ๑๖ประกอบดวย

๑)นามรปปรจเฉทญาณปญญาก�าหนดจ�าแนกรนามและรป

๒)ปจจยปรคคหญาณปญญาก�าหนดรปจจยของนามและรป

๓)สมมสนญาณปญญาก�าหนดรดวยพจารณานามและรปโดยความเปน

ไตรลกษณ

ขอ(๔)-(๑๒)เหมอนกบวปสสนาญาณ๙

๑๓)โคตรภญาณปญญาทหวตอแหงการขามพนจากภาวะปถชนเขาสภาวะ

อรยบคคล

๑๔)มคคญาณปญญาทใหส�าเรจภาวะอรยบคคลแตละชนมโสดาบนเปนตน

๑๕)ผลญาณปญญาทเปนผลส�าเรจภาวะอรยบคคลแตละชน

๑๖)ปจจเวกขณญาณปญญาหยงรดวยการพจารณาทบทวนมรรผล กเลส

ทละแลวกเลสทเหลออยและนพพาน(เวนแตพระอรหนตจะไมมการพจารณากเลส

ทเหลออย)

63ตอนท ๒ ทสบารม

นยท๒หมายถงปญญาทบ�าเพญโดยผปฏญญาตนเปนพระโพธสตวปรารถนา

ทจะเปนพระพทธเจาในอนาคตเปนผมธรรมสโมธาน๘ประการครบถวนสมบรณ

ไดรบการพยากรณจากพระพทธเจาทอบตในยคนนๆวาจะเปนไดเปนพระพทธเจา

ในอนาคตดงกลาวแลวเชนพระโพธสตวสมยเกดเปนมโหสธบณฑตบ�าเพญปญญา

บารมสมยเกดเปนหวหนาพอคาเกวยนรทนอบายของยกษจงพาบรวารรอดพนจาก

อนตรายสมยเกดเปนวธรบณฑต

ระดบการบ�าเพญปญญาในฐานะเปนบารม

ระดบท ๑ ปญญาบารม

พระโพธสตวทด�าเนนชวตแสดงใหเหนวาไดใชปญญาเปนเครองน�าทางในการ

ท�าหนาทการงานปกตหรอใชปญญาแกปญหาอยตลอดเวลา ชอวาบ�าเพญปญญา

บารม เชน สมยเกดเปนสมภวกมาร เรองมอยวา พระราชาตรสถามปญหากบ

พราหมณสจรตะสรปความไดวา“ขาพเจาบรรลถงราชสมบตและความเปนอธบดแลว

แตยงปรารถนาจะบรรลถงความเปนใหญและชนะทวปฐพโดยธรรมมใชโดยอธรรม

ขาพเจาหาพอใจอธรรมไมพระราชาตองประพฤตธรรมใหเปนกจส�าคญเพราะเหตไร

เราทงหลายจะไมถกนนทาในโลกนตายไปแลวกจะไมถกนนทาและพงถงความมยศ

ในเทวดาและมนษยทงหลาย”พราหมณสจรตะไมสามารถตอบปญหานไดพราหมณ

ทงหลายจงสงมอบปญหานไปใหคนทงหลายตอบตอกนเปนทอดๆ เรมตงแตวธระ

ภทรการะ สญชยกมาร ทายทสดสมภวกมารเปนผตอบปญหานได โดยตอบวา

“พระราชาไมควรลมตนไมควรประพฤตอธรรมไมควรศรทธาในลทธทผดไมพงท�า

สงทไมเปนประโยชน...”69

อกตวอยางหนง พระโพธสตวสมยเกดเปนพญาเนอสอนหลานใหรจกวธ

เอาตวรอดเวลาไปตดบวงนายพรานคอนอนท�าทเหมอนตายแลวหรอนอนเหมอน

โคนอนและแสดงทาประกอบ๖อยางคอ

69

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๑๓๘-๑๗๗/๕๖๑-๕๖๖.

64 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

๑)นอนตะแคงเหยยดเทา

๒)ใชกบเทาคยหญาและฝนใหเปนรอยไว

๓)แลบลนออกใหหอยลง

๔)ท�าใหทองพองนนขน

๕)ถายอจจาระปสสาวะใหเรยราด

๖)กลนลมหายใจใหหายใจทางชองจมกดานลาง70

ระดบท ๒ ปญญาอปบารม

พระโพธสตวทด�าเนนชวตดวยอธยาศยยงใหญโดยแสดงฐานะและบทบาท

ในการใชปญญาแกปญหาตลอดเวลาชอวาบ�าเพญปญญาอปบารมเชนสมยเกดเปน

วธรบณฑตเปนทรกเปนทเคารพนบถอของพระราชามาก คราวหนงปณณกยกษ

เลนสกาชนะพระราชาไมตองการทรพยสนเงนทองอยางใดแตขอวธระจากพระราชา

พระองคตรสถงวธระวา “วธรบณฑตนนเปนเหมอนตวของเรา เปนสรณะ เปนคต

เปนทพงเปนทเรนและเปนจดหมายปลายทางของเรา...วธรบณฑตนเทากบชวต

ของเราคอตวเราเอง”สมยหนงตรสถามปญหาวา“คฤหสถผอยครองเรอนของตน

จะพงมความประพฤตทปลอดภยไดอยางไร จะพงมการสงเคราะหไดอยางไร ?...”

วธรบณฑตตอบวา“ผอยครองเรอนไมควรคบหญงสาธารณเปนภรรยาไมควรบรโภค

อาหารมรสอรอยแตผเดยว...ผอยครองเรอนพงเปนผสงเคราะหมตรจ�าแนกแจกทาน

รจกจดท�ากจการงาน บ�ารงสมณะและพราหมณดวยขาวน�าทกเมอ” สมยหนง

ปณณกยกษถามวา“บคคลชอวาเปนผเดนไปตามทางทเดนไปแลวอยางไร?ชอวา

เผาฝามออนเปยกชมอยางไร?บคคลเชนไรจงชอวาเปนผประทษรายมตรหญงเชนไร

ชอวาอสตร?”วธรบณฑตตอบสรปความไดวา“ผใดเชญคนทไมเคยรจกกนมากอน

ใหนงและตอนรบขบส ผนนชอวาเดนตามทางททานเดนไปแลว บคคลอยในเรอน

70

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๑๖/๗,ดร.ประพนธศภษร,๑๑๑ นทานชาดก,(กรงเทพมหานคร:บรษทเนชนพรนตงเซอรวสจ�ากด,๒๕๕๔),หนา๖๘-๖๙.

65ตอนท ๒ ทสบารม

ผใด ไดกนขาวดมน�า ไมควรคดรายตอผนน ผคดรายตอบคคลผมอปการะเชนนน

ชอวาเผาฝามออนเปยกชมและชอวาประทษรายมตรบคคลนงหรอนอนทรมของ

ตนไมใด ไมควรหกรานกงของตนไมนน เพราะผประทษรายมตรเปนคนเลวทราม

หากบรษพงใหแผนดนนทเตมไปดวยทรพยแกหญงผทสามยกยองเปนอยางดหญงนน

ไดโอกาสแลวพงดหมนบรษนนกไดบคคลไมพงตกอยในอ�านาจของอสตร...”71

ระดบท ๓ ปญญาปรมตถบารม

ปญญาบารมทพระโพธสตวบ�าเพญควบคกบอธษฐานบารมดวยอธยาศย

อนยงใหญพรอมทจะสละเลอดเนอและชวตจดเปนปญญาปรมตถบารมอกนยหนง

การด�าเนนชวตของพระโพธสตวใชปญญาขนสงคออภญญาในการแกปญหาให

คนทวไป ชอวาบ�าเพญปญญาปรมตถบารมเชนกนเชน พระโพธสตวสมยเกดเปน

เสนกบณฑตมพราหมณคนหนงแกถงยามออกเคยวกนขาวสตตกอนสตตผงเสรจแลว

ลงดมน�าโดยไมไดปดปากถง งเหาตวหนงไดกลนขาวสตตจงเลอยเขาไปในถงยาม

นอนขดกนขาวสตตอยพราหมณนนกลบมาจากดมน�ายงมไดสงเกตดภายในถงยาม

ผกปากถงยามแลวเดนทางตอไปขณะนนเทวดาทสถตอยบนตนไมกลาววา“ถาทาน

พกอยระหวางทาง ตวเองจะตาย ถาทานไปถงเรอนวนน ภรรยาของทานจะตาย”

เขาจงคดฟงซานดวงตาบอบช�าน�าตาไหลจากนยนตาทง๒เขาไปหาเสนกบณฑต

บอกวา“เทวดาบอกวาวนนเมอขาพเจาไปถงบานภรรยายตองตายเมอไปไมถงบาน

ขาพเจาตองตาย เพราะทกขน ขาพเจาจงหวาดกลว ทานเสนกบณฑต โปรดบอก

เหตนแกขาพเจา” เสนกบณฑตกลาววา“ขาพเจาพจารณาเหตหลายประการแลว

กลาวเหตใดในเหตนเหตนนแนนอนจกเปนเรองจรงพอพราหมณขาพเจาเขาใจวา

งเหาไดเลอยเขาไปในถงยามขาวสตตของทาน โดยทานไมรตว ทานจงเอาทอนไม

เคาะถงยามดเถดจะเหนงมลนสองแฉกมน�าลายฟมปากทานจะตดความเคลอบแคลง

สงสยเสยไดวนน ทานจะไดเหนง จงแกถงยามเถด” พราหมณจงแกถงยามออก

71

ข.ชา.(ไทย)๒๘/๑๔๔๑/๔๐๘,๑๔๔๙-๑๔๕๓/๔๑๐,๑๕๖๖-๑๕๗๑/๔๓๐.

66 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

กลางชมชนทนใดนนงมพษรายแรงเลอยออกมาแผพงพาน เสนกบณฑตพจารณา

โดยแยบคาย (โยนโสมนสการ) ใชภมปญญาทสงสงพรอมกบใชประสบการณ

จงสามารถมองเหตการณไดถกตอง72

ทสบารม ๕ : วรยะ ความหมายและประเภทของวรยะ

“วรยะ” แปลวา ความเพยร หมายถงการปรารภความเพยรทางใจ

ความขะมกเขมน ความบากบน ความขวนขวาย ความพยายาม ความอตสาหะ

ความทนทาน ความเขมแขง ความหมน ความมงมนอยางไมทอถอย ความไม

ทอดทงฉนทะ ความไมทอดทงธระ ความเอาใจใสธระ73

ความอาจหาญแกลวกลา

บากบนกาวไปใจสไมยอทอไมหวนกลวตออปสรรคและความทกขยาก

ความเพยรแยกเปน๔ขอคอ74

๑.สงวรปธานเพยรปองกนคอเพยรระวงอกศลทยงไมเกดดงทพระพทธเจา

ตรสวา“ภกษในธรรมวนยนสรางฉนทะพยายามปรารภความเพยรประคองจต

มงมนเพอปองกนบาปอกศลธรรมทยงไมเกดมใหเกดขน”

๒.ปหานปธานเพยรละคอเพยรก�าจดอกศลทเกดขนแลวดงทพระพทธเจา

ตรสวา“ภกษในธรรมวนยนสรางฉนทะพยายามปรารภความเพยรประคองจต

มงมนเพอละบาปอกศลธรรมทเกดขนแลว”

72

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๔๖-๕๓/๒๖๓-๒๖๔,ข.ชา.อ.(ไทย)๕/๔๕-๕๓/๑๕๔-๑๖๖.

73

อภ.สง.(ไทย)๓๔/๑๓/๒๙,๗๖/๔๐,๒๘๙/๙๑,๓๗๖/๑๑๑-๑๑๒,๓๘๕/๑๑๓,๕๗๑/๑๖๔-๑๖๕.

74

ท.ม.(ไทย)๑๐/๔๐๒/๓๓๖,ม.ม.(ไทย)๑๒/๑๓๕/๑๒๗เปนตน,ค�าอธบายโดยพสดารในพระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต),พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, พมพครงท ๔๓,(กรงเทพมหานคร:ส�านกพมพผลธมม,๒๕๕๘),หนา๗๕๔-๗๕๖,๗๙๘.

67ตอนท ๒ ทสบารม

๓.ภาวนาปธานเพยรเจรญหรอเพยรสรางกศลทยงไมเกดดงทพระพทธเจา

ตรสวา“ภกษในธรรมวนยนสรางฉนทะพยายามปรารภความเพยรประคองจต

มงมนเพอท�ากศลธรรมทยงไมเกดใหเกดขน”

๔. อนรกขนาปธาน เพยรอนรกษหรอเพยรรกษาและสงเสรมกศลทเกด

ขนแลวดงทพระพทธเจาตรสวา“ภกษในธรรมวนยนสรางฉนทะพยายามปรารภ

ความเพยรประคองจตมงมนเพอความด�ารงอยไมเลอนหายภญโญภาพไพบลย

เจรญเตมทแหงกศลธรรมทเกดขนแลว”

เหตปจจยของวรยะ

“ฉนทะ”เปนเหตปจจยของวรยะฉนทะคอความพอใจความมใจรกทจะท�า

และพอใจใฝรกในจดหมายของสงทท�านนอยากท�าใหส�าเรจรกงานและรกจดหมาย

ของงาน เปนความรกใฝใจตอความดงามของสงทท�าและประสงคจะใหส�าเรจ

เปนจรงขนมาเมอมฉนทะกตองท�าสงนนใหดทสด ใหส�าเรจผลอยางดทสด ไมหวง

พะวงกบสงอนทจะมาท�าใหไขวเขวออกไป จตใจมงมนคง แนวแนไปสจดหมาย

สม�าเสมอไมซดสายชอวาเกดฉนทสมาธและพรอมกนนนปธานสงขารคอความเพยร

สรางสรรคกยอมเกดควบคมาดวยนคอจดเรมตนของวรยะ ดงทพระพทธเจาตรส

วา75

“ภกษทงหลายถาภกษอาศยฉนทะแลวไดสมาธไดจตเตกคคตา(สภาวะทจต

มอารมณเดยว) นเรยกวาฉนทสมาธ เธอสรางฉนทะพยายามปรารภความเพยร

ประคองจตมงมนเพอปองกนบาปอกศลธรรมทยงไมเกดมใหเกดขนเธอสรางฉนทะ

พยายามปรารภความเพยรประคองจตมงมนเพอละบาปอกศลธรรมทเกดขนแลว

เธอสรางฉนทะพยายามปรารภความเพยรประคองจตมงมนเพอท�ากศลธรรมท

ยงไมเกดใหเกดขนเธอสรางฉนทะพยายามปรารภความเพยรประคองจตมงมน

เพอความด�ารงอยไมเลอนหายภญโญภาพไพบลยเจรญเตมทแหงกศลธรรมทเกด

75

ส�.ม.(ไทย)๑๙/๘๒๕/๓๙๕-๓๙๖,พระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต),พทธธรรม ฉบบปรบขยาย,หนา๘๐๐-๘๐๑.

68 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ขนแลว”สรปในชนนไดวา “ฉนทะ” เปนทตงตนของธรรมทงปวง(ฉนทมลกา...

สพเพธมมา)76

อธบายใหละเอยดลงไปอกฉนทะม๓ประเภทคอ77

๑)ตณหาฉนทะ ฉนทะคอตณหา หรอฉนทะทเปนตณหา เปนฝายชวหรอ

อกศล

๒)กตตกมยตาฉนทะฉนทะคอความใครเพอจะท�าไดแกความตองการท�า

หรออยากท�าบางทถอเปนค�ากลางๆเขาไดทงกศลและอกศลแตในททวไปทานใช

ในความหมายทเปนกศลเปนฝายด

๓)กศลธรรมฉนทะฉนทะในกศลธรรมหรอธรรมฉนทะทเปนกศลเปนฝาย

ดงามหรอกศล

“ฉนทะ”ทเปนเหตปจจยของวรยะนนหมายถงกตตกมยตาฉนทะ(ฉนทะท

เปนขอธรรมในอทธบาท๔)และกศลธรรมฉนทะเทานนดวยเหตวาตณหาฉนทะ

แมจะเปนเหตใหคนพยายามขวนขวายเพอใหสงนนๆมาสนองตณหาของตนกจรง

แตความพยายามนนกไมยงยนเพราะสงทตวเองอยากไดเปลยนสภาพจากสงท

นาใครกลายเปนสงทไมนาใคร ความพยายามทจะใหไดสงนนกหมดไป หรอแมได

มาแลวไมสมอยากกกอใหเกดทกขอก สวนกตตกมยตาฉนทะและกศลธรรมฉนทะ

ความพอใจชอบใจเพอจะท�าสงดงาม เปนสงทเออเฟอเกอกลตอชวตจตใจ มผลด

เกอกลแกความเจรญงอกงามในทางทเปนไปเพอประโยชนสขทงแกตนและคนอน

ท�าใหบคคลเกดวรยะอตสาหะมากขนเรอยๆเพราะมองเหนประโยชนเกอกลรอบดาน

รออย “ฉนทะ(กตตกมยตาฉนทะและกศลธรรมฉนทะ)ม งประสงคอตถะคอ

ตวประโยชน และจงตองการความจรง สงทดงามหรอภาวะทดงามตองการท�าให

76

อง.ทสก.(ไทย)๒๔/๕๘/๑๒๖.

77

ประมวลความตามอรรถกถาในพระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต),พทธธรรม ฉบบปรบขยาย,หนา๙๗๘.

69ตอนท ๒ ทสบารม

ดงามสมบรณเตมสภาวะฉนทะกอตวขนจากโยนโสมนสการคอความรจกคดหรอ

คดถกวธคดตามสภาวะและเหตผลเปนภาวะกลางๆของธรรมไมผกพนกบอตตา

และน�าไปสอตสาหะหรอวรยะคอท�าใหเกดการกระท�า”78

การสรางอปนสยวรยะ

“ฉนทะ”เปนเหตปจจยของวรยะดงกลาวแลวกรณทไมมฉนทะทจะใหเกด

วรยะกตองอปนสยวรยะขนมาดวยวธการอยางใดอยางหนงดงน

วธท๑วรยารมภะปรารภความเพยรนยกคอการฝกตวเองใหเปนคนมความ

ขะมกเขมน ความบากบน ความขวนขวาย ความพยายาม ความอตสาหะ

ความทนทานความเขมแขงความหมนความมงมนอยางไมทอถอยความไมทอดทง

ฉนทะ ความไมทอดทงธระ ความเอาใจใสธระ ความอาจหาญแกลวกลา บากบน

กาวไปใจสไมยอทอไมหวนกลวตออปสรรคและความทกขยาก

วธท๒การลงมอท�าโดยไมอางเหตการณลงมอท�าทนทโดยไมอางเหตเปนการ

สรางอปนสยวรยะประการหนงทกคนมหนาทการงานแตกตางกนออกไปบางคน

ท�างานส�าเรจบางคนท�างานไมส�าเรจสาเหตส�าคญกคอไมลงมอท�าและมกอางเหต

เชน มกอางวา79

“หนาวเกนไป รอนเกนไป เวลาเยนเกนไป เวลายงเชาเกนไป

หวเกนไปกระหายเกนไป”แลวไมท�างานการอางเหตอยางนเปนการสรางอปนสย

เกยจคราน

วธท๓อยกบปจจบนไมประมาทขอนพงศกษาเนอหาของภทเทกรตตสตร

ดงนวา80

“บคคลไมควรค�านงถงสงทลวงไปแลวไมควรหวงสงทยงไมมาถงสงใด

ลวงไปแลว สงนนกเปนอนลวงไปแลว และสงใดทยงไมมาถง สงนนกเปนอนยง

ไมมาถง สวนบคคลใดเหนแจงธรรมทเปนปจจบน ไมงอนแงน ไมคลอนแคลนใน

78

พระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต),เรองเดยวกน,หนา๙๘๘-๙๘๙.

79

ท.ปา.(ไทย)๑๑/๒๕๓/๒๐๕.

80

ม.อ.(ไทย)๑๔/๒๗๒/๓๑๙-๓๒๐.

70 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ธรรมนนๆ บคคลนนควรเจรญธรรมนนใหแจมแจง บคคลควรท�าความเพยรตงแต

วนนทเดยว ใครเลาจะรวา ความตายจกมในวนพรงน เพราะวาความผดเพยน

กบมจจราชผมเสนามากนนยอมไมมแกเราทงหลายพระมนผสงบเรยกบคคลผม

ความเพยรไมเกยจครานทงกลางวนและกลางคนซงมปกตอยอยางนนนแลวาผม

ราตรเดยวเจรญ”

วธท๔นกถงภยในอนาคตการนกถงภยในอนาคตทจะเกดกบตวเองกเปน

การเตอนตวเองใหเรงท�าความด เปนการสรางอปนสยวรยะประการหนง ภยใน

อนาคตซงจะเปนแรงกระตนใหบ�าเพญวรยะม๕ประการสรปความไดดงน81

๑.ชรา เปนธรรมชาตของชวต เมอถงวยชราแลว การขบคดธรรมของ

พระพทธเจากเปนเรองยาก การจะหาทอยเงยบสงบใหกบตวเองกเปนเรองยาก

กอนทชราจะมาถงควรรบปรารภความเพยรเพอบรรลถงกระท�าใหแจงธรรมซงจะ

ท�าใหอยสบายแมเมอยามชรา

๒.โรคาพาธเมออาพาธเกดขนโรคภยไขเจบมาเบยดเบยนการขบคดธรรม

ของพระพทธเจากเปนเรองยากการจะหาทอยเงยบสงบใหกบตวเองกเปนเรองยาก

กอนทโรคาพาธจะมาถงควรรบปรารภความเพยรเพอบรรลถงกระท�าใหแจงธรรม

ซงจะท�าใหอยสบายแมเมอยามถกโรคาพาธเบยดเบยน

๓.ทพภกขภย เมอเกดเหตการณขาวยากหมากแพงขนสมยใด การขบคด

ธรรมของพระพทธเจากเปนเรองยาก การจะหาทอยเงยบสงบใหกบตวเองกเปน

เรองยาก กอนทจะเกดทพภกขภย ควรรบปรารภความเพยรเพอบรรลถง กระท�า

ใหแจงธรรมซงจะท�าใหอยสบายแมเมอยามบานเมองเกดทพภกขภย

81

อง.ปญจก. (ไทย)๒๒/๗๘/๑๔๐-๑๔๓ยงมพระสตรทแสดงถงภยในอนาคตซงจะกระตนใหปรารภความเพยรอกหลายสตรเชนอง.ปญจก.(ไทย)๒๒/๗๗/๑๓๘-๑๔๐,๗๙/๑๔๔-๑๔๖,๘๐/๑๔๖-๑๔๘.

71ตอนท ๒ ทสบารม

๔.แตกสามคค เมอเกดการทะเลาะววาทกน ผคนกจะพากนหลบไปอยท

ปลอดภยกลายเปนสงคมทพลกพลานไปดวยผคนหามมสงบไดยากเมอเปนเชนน

การขบคดธรรมของพระพทธเจากเปนเรองยากการจะหาทอยเงยบสงบใหกบตวเอง

กเปนเรองยากกอนทจะเกดความแตกสามคคควรรบปรารภความเพยรเพอบรรลถง

กระท�าใหแจงธรรมซงจะท�าใหอยสบายแมเมอยามสงคมวนวายเพราะแตกสามคค

๕.สงฆเภท พระสงฆแตกแยกกน เมอพระสงฆววาทแตกสามคคกน

การขบคดธรรมของพระพทธเจากเปนเรองยากการจะหาทอยเงยบสงบใหกบตวเอง

กเปนเรองยาก กอนทพระสงฆจะววาทแตกสามคคกน ควรรบปรารภความเพยร

เพอบรรลถง กระท�าใหแจงธรรมซงจะท�าใหอยสบายแมเมอยามทพระสงฆววาท

แตกสามคคกน

อานสงสของวรยะ

คนผมวรยะความเพยรเมอรวาสงใดมคณคาควรแกบรรลถงถาวรยะเกดขน

แกเขาแลวแมไดยนวาจดหมายนนจะลถงไดยากนกมอปสรรคมากหรออาจใชเวลา

ยาวนานเทานนป เทานเดอนเขากไมทอถอยกลบเหนเปนสงทาทายทจะเอาชนะ

ใหได ท�าใหส�าเรจ คนทมวรยะจงเทากบมแรงหนน เวลาท�างานหรอปฏบตธรรม

ระดบใดกตามจตใจจะแนวแนมนคงพงตรงตอจดหมายสมาธกเกดขนได เรยกวา

วรยสมาธพรอมทงมปธานสงขารคอความเพยรสรางสรรคเขาประกอบคไปดวย82

บคคลผไมประมาท มความเพยร อทศกายและใจอยในสงคมใด กจะท�าให

สงคมนนมความสมครสมานสามคครมเยนเปนสขดงสงคมของพระภกษ๓รปคอ

พระอนรทธะพระนนทยะ และพระกมละ ทง ๓ ทานมความสามคคกนอยางยง

เปนแบบอยางดานความสามคคของพระสงฆในสมยพทธกาลสมยหนงพระพทธเจา

ตรสถามวธการอยรวมกนดวยความสามคคภกษทง๓รปกราบทลถงวธคดในการ

อยรวมกนกอนวา“พวกขาพระองคจะคดอยเสมอวา‘นบเปนโชคเปนลาภเปนความ

82

พระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต),พทธธรรม ฉบบปรบขยาย,หนา๗๙๘.

72 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ดงามแลวทไดอยรวมกบเพอนพรหมจารน”ตอจากนนไดกราบทลวธการสรปความ

ไดดงน83

พระพทธเจาขา พวกขาพระองคนนไดเขาไปตงเมตตากายกรรม เมตตา

วจกรรมเมตตามโนกรรมทงตอหนาและลบหลงในกนและกนเอาใจใสถนอมน�าใจ

กนและกน ชวยกนท�างานคนละไมคนละมอ และนงประชมสนทนาธรรมกนทกๆ

๕วน

พระพทธเจาตรสถามตอไปวา“เธอทงหลายเปนผไมประมาทมความเพยร

อทศกายและใจอยไดอยางไร?”พระภกษทง๓นนกราบทลวา“ขอประทานวโรกาส

บรรดาขาพระองคทงหลายรปใดกลบจากบณฑบาตจากหมบานกอนรปนนกปลาด

อาสนะตงน�าฉนน�าใชไวตงถาดส�ารบไวรปใดกลบจากบณฑบาตจากหมบานทหลง

ถามบณฑบาตทเหลอจากฉน หากประสงคกฉน หาไมประสงคกเททงบนพนท

ปราศจากของเขยวหรอเทลงในน�าทไมมตวสตวรปใดเกบอาสนะเกบน�าฉนน�าใช

เกบถาดส�ารบกวาดโรงอาหารรปใดเหนหมอน�าฉนหมอน�าใชหรอหมอน�าช�าระ

วางเปลารปนนกน�าไปตงไวถาเหลอวสยของทานกกวกมอเรยกรปท๒มาชวยกน

ยกน�าไปตงไว ขาพระองคทงหลายไมเปลงวาจาเพราะขอนนเปนปจจย และทก

๕วนขาพระองคทงหลายนนสนทนาธรรมกถาตลอดคนยนรงขาพระองคทงหลาย

เปนผไมประมาทมความเพยรอทศกายและใจอยอยางนแลพระพทธเจาขา”84

วรยะ ความเพยรท�าใหจตใจสดชนแจมใสตลอดเวลา เพราะไดใชความคด

และท�าเรองตางๆอยตลอดเวลาเปนการปลกจตและกายใหกระฉบกระเฉงท�างาน

ส�าเรจ เมอท�างานส�าเรจกเกดความอมใจฮกเหม ปองกนไมใหนวรณขอถนมทธะ

(ความหดหและเซองซม)และอทธจจกกกจจะ(ความฟงซานและรอนใจ)มารบกวน

จตใจบคคลผมความเพยรเสมอยอมมคณสมบต๕ประการคอ85

83

ว.ม.(ไทย)๕/๔๖๖/๓๕๖-๓๕๙.

84

ม.ม.(ไทย)๑๒/๓๒๗-๓๒๘/๓๕๙-๓๖๐.

85

ท.ปา.(ไทย)๑๑/๓๑๗/๓๐๖-๓๐๗,ม.ม.(ไทย)๑๓/๓๔๔/๔๑๗-๔๑๘.

73ตอนท ๒ ทสบารม

ประการท ๑ เปนผมศรทธา เชอพระปญญาเครองตรสรของพระตถาคตวา

“แมเพราะเหตน พระผมพระภาคพระองคนนเปนพระอรหนต ตรสรดวยพระองค

เองโดยชอบ เพยบพรอมดวยวชชาและจรณะ เสดจไปด รแจงโลก เปนสารถฝก

ผ ทควรฝกไดอยางยอดเยยม เปนพระศาสดาของเทวดาและมนษยทงหลาย

เปนพระพทธเจาเปนพระผมพระภาค”

ประการท ๒ เปนผมอาพาธนอย โรคเบาบาง ประกอบดวยไฟธาตส�าหรบ

ยอยอาหารสม�าเสมอไมเยนนกไมรอนนกปานกลางเหมาะแกการบ�าเพญเพยร

ประการท๓เปนผไมโออวดไมมมายาท�าตนใหเปดเผยตามความเปนจรง

ในพระศาสดาหรอเพอนพรหมจารผรทงหลาย

ประการท๔เปนผปรารภความเพยรเพอละอกศลธรรมเพอใหกศลธรรมเกด

มความเขมแขงมความบากบนมนคงไมทอดธระในกศลธรรมทงหลายอย

ประการท ๕ เปนผมปญญา คอ ประกอบดวยปญญาเปนเครองพจารณา

เหนความเกดและความดบอนเปนอรยะช�าแรกกเลสใหถงความสนทกขโดยชอบ

วรยะในฐานะเปนวรยบารม

นยท ๑ หมายถง วรยะ ความเพยรทท�าใหเปนสมณะและเปนพราหมณ

ดงทพระพทธเจาตรสเตอนภกษวา“เธอทงหลายควรส�าเหนยกอยางน‘เราทงหลาย

จกเปนผประกอบความเพยรในธรรมเปนเครองตนอยางตอเนอง จกช�าระจต

ใหบรสทธจากธรรมอนเปนเครองขดขวางดวยการเดนจงกรมและการนงตลอดวน

จกช�าระจตใหบรสทธจากธรรมเปนเครองขดขวางดวยการเดนจงกรม ดวยการนง

ตลอดปฐมยามแหงราตรส�าเรจการนอนดจราชสหโดยตะแคงขางเบองขวาซอนเทา

เหลอมเทามสตสมปชญญะหมายใจวาจะลกขนตลอดมชฌมยามแหงราตรลกขน

ช�าระจตใหบรสทธจากธรรมเปนเครองขดขวางดวยการเดนจงกรมดวยการนงตลอด

ปจฉมยามแหงราตร ...ขอเตอนเธอทงหลาย เมอกจทควรท�าใหยงขนไปยงมอย

ประโยชนจากความเปนสมณะทเธอทงหลายปรารถนาอยาไดเสอมไปเลย”86

86

ม.ม.(ไทย)๑๒/๔๒๓/๔๕๖.

74 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

อกประการหนง“วรยะ”ในอทธบาท๔จดเปนวรยบารมดงทพระพทธเจา

ตรสวา87

“ภกษทงหลาย อทธบาท ๔ ประการนทบคคลเจรญ ท�าใหมากแลว

ยอมเปนไปเพอถงฝงโนนจากฝงน(อปาราปาร� คมนาย) ... คอ เจรญอทธบาทท

ประกอบดวยฉนทสมาธปธานสงขาร(สมาธทเกดจากฉนทะและความเพยรทมงมน)

เจรญอทธบาททประกอบดวยวรยสมาธปธานสงขาร(สมาธทเกดจากวรยะและ

ความเพยรทมงมน) เจรญอทธบาททประกอบดวยจตตสมาธปธานสงขาร(สมาธ

ทเกดจากจตตะและความเพยรทมงมน)เจรญอทธบาททประกอบดวยวมงสาสมาธ

ปธานสงขาร(สมาธทเกดจากวมงสาและความเพยรทมงมน)” ทจดเปนวรยบารม

กเพราะเปนธรรมขอหนงทน�าไปสความส�าเรจซงกคอการถงฝงแหงความปรารถนา

ตรงกบความหมายของค�าวา“บารม”นนเอง

นยท๒หมายถงวรยะทบ�าเพญโดยผปฏญญาตนเปนพระโพธสตวปรารถนา

ทจะเปนพระพทธเจาในอนาคตเปนผมธรรมสโมธาน๘ประการครบถวนสมบรณ

ไดรบการพยากรณจากพระพทธเจาทอบตในยคนนๆ วาจะไดเปนพระพทธเจา

ในอนาคตดงกลาวแลวเชนพระโพธสตวสมยเกดเปนพญากป(พญาลง)สมยเกดเปน

พระเจาสลวมหาราชสมยเกดเปนพระมหาชนก

ระดบการบ�าเพญวรยะในฐานะบารม

ระดบท ๑ วรยบารม

พระโพธสตวทด�าเนนชวตแสดงใหเหนวาไดใชวรยะเปนเครองน�าทางในการ

ท�าหนาทอยตลอดเวลา ชอวาบ�าเพญวรยบารม เชน พระโพธสตวสมยเกดเปน

พญาวานรเหนพราหมณคนหนงตกลงไปในเหวไดรบบาดเจบสาหสนอนอยเปนเวลา

๑๐วนแลวพญาวานรนนเอาเถาวลยผกกอนหนใหญแลวหยอนลงไปในเหวแลวไต

เถาวลยลงไปทกนเหว ใหพราหมณเกาะหลงน�าเขาขนมาจากกนเหวดวยความ

ยากล�าบากตอมาแมจะถกพราหมณประสงคจะฆาเอาเนอมากนเปนอาหารกยงละ

87

ส�.ม.(ไทย)๑๙/๘๑๓/๓๗๗เปนตน

75ตอนท ๒ ทสบารม

ความพยายามทจะชวยเหลอพาเขาไปสงถงบาน ขณะทพาเขาไปสงทบานกกลาว

วา“แนะทานผมบาปกรรมไมส�ารวมเราไมไวใจทานมาเถดทานจงตามหลงเราไป

ใกลๆพอเหนกนทานพนแลวจากเงอมมอของสตวรายถงถนมนษยแลวนแนะทาน

ผไมตงอยในธรรมนนหนทางทานจงไปทางนนตามสบายเถด”88

อกประการหนง การทพระโพธสตวบ�าเพญบารมตางๆ ดวยความเพยร

พยายามไมทอถอยชอวาบ�าเพญวรยบารมเชนสมยเกดเปนสงขพราหมณบ�าเพญ

ทานบารมเปนตนดวยความอตสาหะแรงกลา89

สมยเกดเปนยธญชยกมารท�ากจ

ทกอยางประสบความส�าเรจเพราะวรยบารมสมยเกดเปนพระเจาเอกราชทรงบ�าเพญ

ทานเปนตนดวยความขมกเขมนขอนกจดเปนวรยบารมสมยเกดเปนหวหนาพอคา

เกวยนเดนทางไปคาขายผานทางกนดารในทะเลทรายคนหาแหลงน�าเมอพบแหลง

ทคดวา จะมน�ากใหบรวารขดลงไป บรวารขดลงไปเจอกอนหนใหญหมดก�าลงใจ

เกดความทอถอยกพดใหก�าลงใจ ท�าใหบรวารรวมกนขดบอตอไปจนพบแหลงน�า

น�ามาดมกนรอดพนจากทางกนดารขอนกเปนวรยบารม

ระดบท ๒ วรยอปบารม

พระโพธสตวทด�าเนนชวตดวยอธยาศยประกอบดวยวรยะยงใหญดวยความ

อตสาหะอยางยงยวดตลอดเวลาโดยมขนตบารม(ความอดทน)เปนฐานชอวาบ�าเพญ

วรยอปบารม เชน พระโพธสตวสมยเกดเปนพระเจาสลวะทรงใชวรยบารมเปน

แกนในการบ�าเพญบารมขออนๆอยางยงยวดเมอเสดจขนครองราชยแลวทรงเปน

พระธรรมราชาทรงบ�าเพญทานยงใหญ ทรงรกษาอโบสถศลเนองนตย ทรงมขนต

และเมตตามาก สมยหนง พระเจาโกศลยกทพมาหมายจะยดครองกรงพาราณส

พระเจาสลวะทรงทราบเรองกสงพระราชสาสนตอบไปวา “เชญยดเอาราชสมบต

ไปเถด”แมจะถกจบไปฝงในปาชาผดบแตทรงมวรยะอยางยงในการบรหารจดการ

88

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๑๗๘-๒๒๓/๕๖๖-๕๗๑,ข.ชา.อ.(ไทย)๗/๑๗๘-๒๒๑/๒๙๓-๓๐๖.

89

ข.จรยา.อ.(ไทย)๑๑-๑๙/๔๓-๕๒.

76 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ชวตใหอยรอดปลอดภย ทายทสดทรงไดรบความชวยเหลอจากยกษมาร พระเจา

โกศลกพระราชทานราชสมบตคนใหพระเจาสลวะทรงตรวจราชสมบตทรงด�ารวา

“สมบตเหนปานนและการกลบไดชวตของอ�ามาตย ๑,๐๐๐ คน เมอเราไมท�า

ความเพยรจกไมมอะไรเลยแตเพราะก�าลงความเพยรเราจงไดราชสมบตทเสอมเสย

ไปแลวและยศคนมา และไดใหชวตทานแกอ�ามาตย ๑,๐๐๐ คน บคคลไมควร

หมดหวง ควรท�าความเพยรอยางเดยว เพราะบคคลท�าความเพยรแลวยอมส�าเรจ

ผลอยางน”90

ระดบท ๓ วรยปรมตถบารม

วรยบารมทพระโพธสตวบ�าเพญควบคกบขนตบารมและอธษฐานบารมดวย

อธยาศยอนยงใหญพรอมทจะสละเลอดเนอและชวตเพอใหการบ�าเพญบารมอนๆ

มทานบารมเปนตนบรรลผล จดเปนวรยปรมตถบารม อกนยหนง การด�าเนนชวต

ของพระโพธสตวใชวรยะขนสงคอสมมาวายามะในการแกปญหาใหคนทวไปชอวา

บ�าเพญวรยปรมตถบารมเชนกนเชนพระโพธสตวสมยเกดเปนพระมหาชนกขณะ

พระมารดาทรงตงครรภไดหนขาศกไปอาศยอยกบอาจารยทสาปาโมกขทเมอง

กาลจมปากะ เมอทรงพระประสตจากพระครรภพระมารดาและทรงเจรญวยแลว

มหาชนกกมารศกษาจบไตรเพทและศลปศาสตร วนหนงขออนญาตพระมารดา

เดนทางไปคาขายทสวรรณภม แตเรออบปางจมลงในมหาสมทร คนอนๆ ในเรอ

ตนตระหนกตกใจรองขอความชวยเหลอไมพยายามวายน�า ทายทสดจมน�าตาย

กนหมด มหาชนกกมารวายน�าอย ๗ วน ขณะนน เทพธดาผรกษามหาสมทรชอ

มณเมขลาไดเขามาชวยเหลอน�ามหาชนกกมารขนฝงทเมองมถลา การใชความ

พยายามอยางยงยวดวายน�าทามกลางมหาสมทรทงๆทมองไมเหนฝงเตมไปดวย

กระแสคลนและอนตรายรอบดานน ชอวาบ�าเพญวรยปรมตถบารม แสดงใหเหน

ความเพยรทยงใหญดงทพระองคตรสตอบนางมณเมขลาตอนหนงวา“เราพเคราะห

90

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๕๒/๒๒,ข.ชา.อ.(ไทย)๒/๕๒/๓๕-๔๒.

77ตอนท ๒ ทสบารม

เหนธรรมเนยมของโลกและอานสงสของความพยายาม เพราะฉะนน ทงๆ ทมอง

ไมเหนฝงเราจงเพยรพยายาม(วาย)อยในทามกลางมหาสมทร”91

อกเรองหนงพระโพธสตวสมยเกดเปนมาอาชาไนยชาตนกรบไดรบการเทยม

รถมาออกรบคกบนองชาย ถกอาวธไดรบบาดเจบสาหส นายสารถจะเปลยนมา

ตวอนใหมาท�าหนาทแทนมาพระโพธสตวกไมยอมโดยกลาวกบนายสารถวา“ไมวา

ในกาลใดในสถานทใดขณะใดสนามรบใดหรอเวลาใดมาอาชาไนยกเรงความเรว

สวนมากระจอกยอมลาหลง” เมอไดฟงดงนน นายสารถพยงมาพระโพธสตวให

ลกขนเทยมรถออกรบท�าลายขาศกศตรไดราบคาบนายสารถขบรถมากลบมาประต

พระราชวงปลดมาพระโพธสตวออกจากรถไมนานมาพระโพธสตวกสนชวต92

ทสบารม ๖ : ขนต ความหมายและประเภทของขนต

“ขนต”แปลวาความอดทนหมายถงกรยาทอดทนความอดกลนความไม

ดราย ความไมเกรยวกราด ความแชมชนแหงจต93

ขนตจงมหลายประเภท

ตามลกษณะของขนตธรรมดงน94

ลกษณะท๑ตตกขาขนตขนตอดหมายถงการอดใจการหยดใจไวใจของ

คนยอมมความอยากเปนธรรมชาตอยากโลภอยากโกรธอยากหลงเปนธรรมชาต

โลภในทางดบาง โลภในทางชวบาง ใจทโลภในทางชวเปนใจต�า ผหกหามใจได

อดความโลภในทางชว เชน โลภอยากได อยากม อยากเปนกอดความโลภไมให

ลอ�านาจของความโลภเมอโกรธกอดขมความอยากโกรธไวไมใหลอ�านาจความโกรธ

91

ข.ชา.(ไทย)๒๘/๑๒๓-๒๙๕/๒๐๒-๒๒๘,ข.ชา.อ.(ไทย)๙/๑๒๓-๒๙๕/๕๘-๑๒๘.

92

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๒๔/๑๐,ข.ชา.อ.(ไทย)๑/๒๔/๒๖๗-๒๖๘.

93

อภ.ส�. (ไทย)๓๔/๑๓๔๘/๓๓๗.

94

สมเดจพระมหาวรวงศ(พมพ ธมมธโร),มงคลยอดชวต ฉบบสมบรณ, (กรงเทพ-มหานคร:ส�านกพมพธรรมสภา,๒๕๓๙),หนา๔๘๖-๔๙๒.

78 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

เมอโกรธสดขดกพยายามขมความอยากไวไมใหววามไปตามอารมณทจะท�าใหเกด

ความขดเคองเกรยวกราด และอดความโลภหรอความโกรธไวไมใหทะลไปสหลง

ตงสตไวไมใหล มหลงไปตามอารมณอนเปนทตงแหงความลมหลงมวเมา นคอ

ตตกขาขนตขนตอด

ลกษณะท ๒ ธตขนต ขนตทน หมายถงใจคงทนหรอมนคงเหมอนแผนดน

ทนตรากตร�าในงานหนก ทนตอความหว ทนตอความเหนดเหนอย ทนตอความ

หนาวรอน ทนตอความเจบ ทนตอเสยงดา ผมธตขนตน ท�าตวเหมอนคนไมรรอน

ไมรหนาวไมวาจะประสบกบสงทนาพอใจหรอไมนาพอใจกด�ารงมนอยในภาวะปกต

หนกแนนดจแผนดน ในชวตจรงไมวาจะเปนชวตครอบครวหรอชวตในหนาท

การงานมเรองตองตดตอสมพนธกบคนจ�านวนมากทมอปนสยจตใจแตกตางกนไป

มทงการเออเฟอเกอกลกนและการกระทบกระทงกนตลอดเวลา ในการฝกจตน

พระพทธองคทรงแสดงหลกการไวเปนเบองตน สรปความวา “ไมวาจะประสบ

สงทดหรอไมดกควรส�าเหนยกอยางนวาจตของเราจกไมแปรผนเราจกไมเปลงวาจา

ชวหยาบและจกอนเคราะหดวยสงอนเปนประโยชนอยอยางผมเมตตาจตไมมโทสะ

เราจกแผเมตตาจตไปใหบคคลนนอยและเราจกแผเมตตาจตอนไพบลยเสมอดวย

แผนดน ไมมขอบเขต ไมมเวร ไมมความเบยดเบยนไปยงสตวโลกทกหมเหลา”

จากนนพระพทธองคทรงแสดงหลกการบรหารจตไว คอท�าจตใหหนกแนนเหมอน

แผนดนแผนดนใหญนหนกแนนมนคงไมหวนไหวควรท�าจตใจใหเหมอนแผนดน

หนกแนนมนคงในทกสถานการณ ดงทพระพทธองคตรสไว ใจความโดยสรปวา

“ภกษทงหลายเหมอนบรษถอเอาจอบและตะกรามาแลวพดวา‘เราจกท�าแผนดน

ใหญนไมใหเปนแผนดน’เขาขดลงตรงทนนๆ โกยเศษดนทงลงไปในทนนๆบวนน�าลาย

ลงในทนนๆ ถายปสสาวะรดลงในทนนๆ แลวพดส�าทบวา ‘เองอยาเปนแผนดน

เองอยาเปนแผนดน’เขากไมอาจท�าส�าเรจไดเพราะแผนดนใหญลกประมาณไมได”

ความเปนคนมจตหนกแนนนถอเปนมงคลสงสด คอเปนสงทน�ามาซงความสข

79ตอนท ๒ ทสบารม

ความเจรญอยางยง ดงทพระพทธองคตรสไวในมงคลสตรวา “ผฏสส โลกธมเมห

จตต�ยสสนกมปตอโสก�วรช�เขม�เอตมมงคลมตตม�แปลวาจตของผถกโลกธรรม

กระทบไมหวนไหว ไมโศก ปลอดจากกเลสดงธล เกษม ปลอดภย นเปนมงคล

อยางสงสด”

ลกษณะท ๓ อธวาสนขนต ขนตยบยง หมายถงยบยงใจไวไมใหทอถอย

แปรเปลยนหนหนาเขาสสงทประสบอยเฉพาะหนาเชนเมอมคนแสดงกรยาวาจา

ลวงล�าก�าเกนโดยการดา สบประมาทหรอดหมนดแคลนกยบยงความรสกเอาไว

ไมโตตอบเพอรกษามตรภาพยงเมอถกผนอยลวงล�าก�าเกนดวยวาจากยงตองยบยง

ความรสกไมพอใจเอาไว เพอรกษาภาวะผน�าของตนไว สมยหนง พระปณณะ

ชาวสนาปรนตชนบทบ�าเพญธรรมอยในเมองสาวตถไมชอบใจบรรยากาศจงกราบทล

ลาพระพทธเจาเพอไปปฏบตธรรมทบานเกด พระพทธเจาตรสถามวา95

“ปณณะ

เธอคดวาทไหนจะสบาย?”พระปณณะกราบทลตอบวา“ขาพระองคคดวาต�าบล

สนาปรนตะคงจะสบายกวาทนจงใครจะไปบ�าเพญธรรมทนน”

พระพทธเจา : ปณณะ ชาวสนาปรนตชนบทรายและหยาบคาย เธอแนใจ

แลวหรอวาจะอดทนไหว?

พระปณณะ:อดทนไหวพระเจาขา

พระพทธเจา:ปณณะถาชาวสนาปรนตะดาเธอจะท�าอยางไร

พระปณณะ:เขาดากคดวายงดกวาเขาใชมอตบตอยพระเจาขา

พระพทธเจา:ถาเขาตบตอยเธอจะท�าอยางไร

พระปณณะ:เขาตบตอยกยงดกวาขวางดวยกอนดนพระเจาขา

พระพทธเจา:ถาเขาขวางดวยกอนดนเธอจะท�าอยางไร

พระปณณะ:เขาขวางดวยกอนดนกยงดกวาเขาตดวยไมตะพดพระเจาขา

พระพทธเจา:ถาเขาตดวยไมตะพดเธอจะท�าอยางไร

95

สรปความจากปณโณวาทสตร;ม.อ.(ไทย)๑๔/๓๙๕-๓๙๗/๔๔๘-๔๕๑.

80 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

พระปณณะ:เขาตดวยไมตะพดกยงดกวาเขาแทงดวยหอกหรอฟนดวยดาบ

พระเจาขา

พระพทธเจา:ถาเขาจะฆาเธอโดยแทงดวยหอกหรอฟนดวยดาบเธอจะท�า

อยางไร

พระปณณะ:ถาเปนเชนนนจรงกยงดกวาพวกคนทคดจะฆาตวตายไปเทยว

หาหอกดาบมาฆาตวเองพระเจาขา

พระพทธเจา:ดละปณณะเธอมอบายรจกยบยงใจไวดมากเราอนญาตใหเธอ

ไปปฏบตธรรมทต�าบลสนาปรนตะ

พระปณณะไปอยจ�าพรรษาปฏบตธรรมและเผยแผธรรมทสนาปรนตชนบท

อาศยความอดทนสามารถท�าใหชาวสนาปรนตชนบทแสดงตนเปนอบาสก๕๐๐คน

แสดงตนเปนอบาสกา ๕๐๐ คน และตวพระเถระเองกไดบรรลนพพาน เรองของ

พระปณณะนเปนตวอยางของบคคลทมอธวาสนขนต

ธรรมทเปนฐานของขนต

“ขนต” คอความอดทนความอดกลน ความไมดราย ความไมเกรยวกราด

ความแชมชนแหงจตน หมายถงเมอบคคลประสบกบอนฏฐารมณคอสงทไมนา

ปรารถนา เชน สญเสยทรพยสมบต อยากไดสงใดแลวไมไดสมปรารถนา ถกปรบ

ยายลดยศต�าแหนง ถกดดานนทาวาราย หรอประสบทกขทางกายและทกขทางใจ

ธรรมทเปนฐานส�าคญท�าใหขนตมนคงอยในจตใจคอ

หมวดท ๑ ปญญาความรความเขาใจในไตรลกษณปฏจจสมปบาทและกรรม

ไตรลกษณอนเปนกฎธรรมชาตนน ถอเปนธรรมฐต(ความตงอยแนนอนแหง

กฎธรรมดา)เปนธรรมนยาม(ก�าหนดแนนอนแหงธรรมดา) เปนกฎทมอยแลวตาม

ธรรมชาตพระพทธเจาทงหลายจะอบตขนมากตามไมอบตขนมากตามจะคนพบ

กตาม ไมคนพบกตาม กฎนกคงมอย อยางนน มลกษณะเปนสตร ๓ อยาง

ประกอบดวย96

96

ส�.น.(ไทย)๑๖/๒๐/๓๔-๓๕,อง.ตก.(ไทย)๒๐/๑๓๗/๓๘๕.

81ตอนท ๒ ทสบารม

๑)สงขารทงปวงไมเทยง หมายถง สงทงปวงทงทมชวต(อปาทนนกสงขาร)

และไมมชวต(อนปาทนนกสงขาร)ทเกดมเพราะปจจยปรงแตงมอนจจลกษณ คอ

มลกษณะไมเทยงมความไมเทยงประจ�าอยมธรรมชาตเปนอนจจง

๒)สงขารทงปวงเปนทกข หมายถงสงทงปวงทงทมชวต(อปาทนนกสงขาร)

และไมมชวต(อนปาทนนกสงขาร)ทเกดมเพราะปจจยปรงแตงมทกขลกษณคอ

มลกษณะบบคนรดในตวเองมความเปนทกขประจ�าอยมธรรมชาตเปนทกข

ความเขาใจเรองไตรลกษณอยางนยอมท�าใหบคคลคดเชอมโยงได เมอรสก

โลภโกรธหลงกจะปลอยวางไดทกอยางอยภายใตกฎไตรลกษณ

การพจารณาโลกและชวตรอบตวเราทจะใหเกดคณคาทางจรยธรรมนน

พงเรมตนดวยการพจารณาภายใตกฎแหงไตรลกษณสมยหนงพระพทธเจาตรสสอน

นายโสณะ ความโดยสรปวา97

“รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณไมเทยง

เปนทกข มความแปรผนเปนธรรมดา กไมควรยดถอวา ‘นนของเรา เราเปนนน

นนเปนอตตาของเรา’ เมอเหนอยางนแลวกไมควรเอาตวเองไปเปรยบเทยบกบ

คนอนวาเลศกวาเขา เสมอเขา หรอเลวกวาเขา และเมอโลกและชวตเปนอยางน

ไมวาในกาละและเทศะไหนกจะเปนอยางน เมอเหนไดอยางนยอมจะเบอหนาย

(นพพทา)ในรปเวทนาสญญาสงขารวญญาณคลายก�าหนด(วราคะ)จตหลดพน

(วมตต)เกดความรเหนวาหลดพนแลว(วมตตญาณทสนะ)”

สมยหนง พระพทธเจาตรสกบพระราหล ความโดยสรปวา98

“ราหล ปฐว

ธาต(ธาตดน)อาโปธาต(ธาตน�า)เตโชธาต(ธาตไฟ)วาโยธาต(ธาตลม)ทงภายในและ

ภายนอก เปนแตสกวาปฐวธาตเทานน พงเหนธรรมชาตนนดวยปญญาอนชอบ

ตามความเปนจรงอยางนวา ‘นนไมใชของเรา เราไมไดเปนนน นนไมใชอตตา

ของเรา’ เพราะเหนธรรมชาตนนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนแลว

97

ส�.ข.(ไทย)๑๗/๔๙/๖๘-๗๐;ดเทยบ๔๓-๔๘/๕๙-๖๗.

98

อง.จตกก.(ไทย)๒๑/๑๗๗/๒๔๙.

82 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

จตยอมเบอหนายคลายก�าหนดในปฐวธาตราหลเพราะพจารณาเหนวาในธาต๔

ไมมอตตา ไมเกยวกบอตตา ภกษนชอวาตดตณหาไดแลว ถอนสงโยชนไดแลว

ท�าทสดแหงทกขไดแลวเพราะละมานะโดยชอบ”

การทโลกและชวตอยภายใตกฎไตรลกษณดงกลาว ท�าใหเกดความคดอก

อยางหนงตามมากคอความคาดหวงทจะไดทจะมทจะเปนสงทดในดานนนดานน

หรอในเรองนนเรองน หรอแมกระทงความหวงทจะพนไปจากสงทไมพงประสงค

หรอทจะไมประสบสงทไมพงประสงคทงในสถานะทเปนอยในปจจบนและอนาคต

ชาวพทธสวนมากจงเชอวา สถานะของตนเองอยางนขณะนและทน วนหนงกจะ

เปลยนไปสอกรปแบบหนงและไปอยอกทหนงซงอาจจะแตกตางจากเดมโดยสนเชง

ความเขาใจโลกและชวตวาอยภายใตกฎแหงไตรลกษณเชนนกจะเปนปจจย

ใหขนตธรรมเขมแขงยงขนบคคลผเขาใจอยางนเมอรสกโลภกจะคดไดวา “โลภไป

ท�าไมทกอยางไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา”เมอรสกโกรธกจะคดไดวา“โกรธไป

ท�าไม ทกอยางไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา” เมอเกดความหลงกจะหนกลบมา

ตงสตไดดวยความตระหนกรหลกไตรลกษณดงกลาวแลว

ปฏจจสมปบาทคอกฎธรรมชาตทแสดงวธการ(กระบวนการ)เกดและดบของ

โลก-ชวตและทกขเปนกฎธรรมชาตแสดงความเปนไปของโลก ตถาคตทงหลาย

จะอบตหรอไมกตามธาต(หลก)นนคอความตงอยตามธรรมดา(ธรรมฐต)ความเปน

ไปตามธรรมดา (ธรรมนยาม) ความทมสงนเปนปจจยของสงน(อทปปจจยตา)และ

ในกระบวนการนมธรรมชาตชดเจน คอ ตถตา (ความเปนอยางนน-objectivity)

อวตถตา (ความไมคลาดเคลอน-necessity) อนญญถตา(ความไมเปนอยางอน-

invariability) อทปปจจยตา (ความทมสงนเปนปจจยของสงน-conditionality)

ดงพรรณนามานเรยกวาปฏจจสมปบาท(dependentorigination)99

99

ส�.น.(ไทย)๑๖/๒๐/๓๕.

83ตอนท ๒ ทสบารม

มค�าอย๒ค�าทใชในเรองน100

คอ

๑)ปฏจจสมปบาท-เปนค�ากรยาแปลวาการทธรรมทงหลายอาศยกนเกดขน

พรอมเปนค�าแสดงอาการเกดขนของธรรมทงหลายเปนกรยาอาการนาม

๒)ปฏจจสมปปนนธรรม-เปนค�านามนามแปลวาธรรม(คอชรามรณะชาต

ภพเปนตน)ทเกดขนพรอมเพราะอาศยกน

ซงค�าทง๒นโดยสาระแลวเหมอนกนสตรใหญทแสดงสาระรวมของปฏจจ-

สมปบาทกคอขอความทพระพทธเจาตรสกบพระอานนทตอนหนงวา101

อมสมสตอท�โหต เมอสงนมสงนจงม

อมสสปปาทาอท�อปปชชต เพราะสงนเกดขนสงนจงเกดขน

อมสมอสตอท�นโหต เมอสงนไมมสงนกไมม

อมสสนโรธาอท�นรชฌต เพราะสงนดบสงนกดบ

ขอความนเปนสตรใหญ(สตรรวม)ทการแสดงกฎแหงเหตและผลระดบสากล

ซงไมจ�ากดขอบเขต เปนสตรทใชอธบายไดทงกบปรากฏการณของสงทมชวต

(อปาทนนกสงขาร)และสงทไมมชวต(อนปาทนนกสงขาร)

100

ค�าวา “ปฏจจสมปบาท” กบค�าวา “ปฏจจสมปปนนธรรม” มความแตกตางกน ในรายละเอยดดงนปฏจจสมปบาทเปนค�าทใชแสดงกระบวนการการเกดขนโดยอาศยกนของธรรมเหลานคอเพราะชาตเปนปจจยชราและมรณะจงมตถาคตเกดขนกตามไมเกดขนกตามธาตอนนนคอความตงอยตามธรรมดา(ธรรมฐต)ความเปนไปตามธรรมดา(ธรรมนยาม)ความทมสงนเปนปจจยของสงน(อทปปจจยตา)กคงตงอยอยางนน...เพราะภพเปนปจจยชาตจงม...เพราะอปาทานเปนปจจยภพจงม... สวนปฏจจสมปปนนธรรมเปนค�าทใชแสดงธรรมชาตหรอลกษณะของธรรมทงหลาย ทมการเกดขน ตงอย ดบไปอยางอาศยกน คอ ชราและมรณะเปนสภาวะไมเทยง ถกปจจย ปรงแตงอาศยกนและกนเกดขนมความสนไปมความเสอมไปมความคลายไปมความดบไปเปนธรรมดาชาตเปนสภาวะไมเทยงถกปจจยปรงแตงอาศยกนและกนเกดขนมความสนไปมความเสอมไปมความคลายไปมความดบไปเปนธรรมดา...;ส�.น.(ไทย)๑๖/๒๐/๓๔-๓๕.

101

ม.อ.(ไทย)๑๔/๑๒๖/๑๖๔-๑๖๕.

84 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

เรอง“ปฏจจสมปบาท”ท�าใหเกดคณคาทางจรยธรรมอยางไร ?สมยหนง

พระอานนทกราบทลถามพระพทธเจาวา“ขาแตพระองคผเจรญดวยเหตมประมาณ

เทาไร จงควรเรยกวา ภกษผฉลาดในปฏจจสมปบาท ?” พระพทธองคตรสตอบ

ความโดยสรปวา102

“อานนท ภกษในธรรมวนยน ยอมรอยางนวา ‘เมอสงนม

สงนจงมเพราะสงนเกดขนสงนจงเกดขนเมอสงนไมมสงนจงไมมเพราะสงนดบ

สงนจงดบ คอ เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม ... เพราะชาตเปนปจจย ชรา

มรณะโสกะปรเทวะทกขโทมนสและอปายาสจงม...เพราะอวชชาดบไปไมเหลอ

ดวยวราคะสงขารจงดบ...เพราะชาตดบชรามรณะโสกะปรเทวะทกขโทมนส

และอปายาสจงดบ ...’อานนทดวยเหตมประมาณเทานแลจงควรเรยกวาภกษ

ผฉลาดในปฏจจสมปบาท” ความรเหนตามความเปนจรง ตามทนกระแสปฏจจ-

สมปบาททงสายเกด (สมทยวาร-อนโลม) และสายดบ (นโรธวาร-ปฏโลม)อยางน

ชอวาเขาใจกฎแหงเหตผลยอมท�าใหเกดความเขาใจโลกและชวตผอนคลายไมยดตด

ความเขาใจโลกและชวตวาเกดขนตงอยดบไปตามเหตปจจยอยางนกจะเปน

ปจจยใหขนตธรรมเขมแขงยงขน บคคลผมความเขาใจเชนนเมอรสกโลภกจะคด

ไดวา“โลภไปท�าไมทกอยางเกดขนตงอยดบไปตามเหตปจจย”เมอรสกโกรธกจะ

คดไดวา“โกรธไปท�าไมทกอยางเกดขนตงอยดบไปตามเหตปจจย”เมอเกดความ

หลงกจะหนกลบมาตงสตไดดวยความตระหนกรหลกปฏจจสมปบาทดงกลาวแลว

ความเขาใจเรองกรรมเปนฐานส�าคญของขนตธรรมเชนเดยวกนกระบวนการ

ของกรรมกคอกระบวนการของชวต (รวมถงกระบวนการของชวตดวย) เปนอน

เดยวกนเมอสภมาณพโตเทยยบตรกราบทลถามพระพทธเจาความโดยสรปวา“อะไร

เปนเหตเปนปจจยใหสตวทเกดเปนมนษยเปนคนเลวและเปนคนดเปนตน?”

พระพทธเจาตรสตอบวา “สตวทงหลายมกรรมเปนของตน มกรรมเปนทายาท

มกรรมเปนก�าเนดมกรรมเปนเผาพนธมกรรมเปนทพงอาศยและกรรมยอมจ�าแนก

102

ม.อ.(ไทย)๑๔/๑๒๖/๑๖๔-๑๖๕.

85ตอนท ๒ ทสบารม

ใหสตวทงหลายใหเลวและดตางกน”103

พระพทธด�ารสนแสดงนยชดเจนวากรรม

(เรมจากจตหรอมโน แสดงพฤตภาพออกมาทางกาย วาจา) คอ กระบวนการชวต

ทงหมดเปนพลงชวตทงขณะปจจบนและขณะขามภพขามชาต

แตเรอง“กรรม”ไมพงเขาใจวาเปนเรองทไมดในอดตอยางเดยวและเปนผล

อยางเดยวอยางทนยมพดกนวา “แลวแตเวรแตกรรม” หรอเมอเหนใครบางคน

ตกทกขไดยากกกลาววา“เปนเวรเปนกรรมของเขา”แทจรงแลว“กรรม”มทงด

และไมด มความสมพนธเชอมโยงกนทงหมดทงอดต ปจจบน และอนาคต จงม

ค�าของนกปราชญวา “ปจจบนเปนลกหลานของอดต และเปนบดาของอนาคต

เรานยหนงเปนผลแหงอดตอกนยหนงกจะเปนผกออนาคต”

กรรมในฐานะเปนกฎแหงเหตผลหรอกฎธรรมชาตเกยวกบพฤตกรรมของ

มนษยทเรยกวากฎแหงกรรมกคอ “เมอเหตน ผลนจงม เพราะเหตนเกดขน ผลน

จงเกดขนเมอเหตนไมมผลนกไมมเพราะเหตนดบผลนกดบ”อกนยหนงกรรม

ในฐานะเปนกฎแหงศลธรรมซงเปนกฎแหงเหตผลเหมอนกนแตอยในระดบศลธรรม

เกยวกบวถชวตของชาวบาน มพระพทธพจนวา “หวานพชเชนใด ไดผลเชนนน

ท�าดไดด ท�าชวไดชว”104

ความคดและความเชอเรองกรรมดงกลาวนท�าใหบคคล

มนใจในการกระท�าของตวเองทกครง และถอวาการกระท�าดทกครงคอการสราง

เหตดและจะไดรบผลดแนนอนขอนถอเปนการหกลางลทธอเหตอปจจยวาท

ความเขาใจโลกและชวตวาเปนไปตามกรรมอยางนกจะเปนปจจยใหขนตธรรม

เขมแขงยงขน บคคลผมความเขาใจเชนนเมอรสกโลภกจะคดไดวา “โลภไปท�าไม

สตวทงหลายมกรรมเปนของตน มกรรมเปนทายาท มกรรมเปนก�าเนด มกรรม

เปนเผาพนธ มกรรมเปนทพงอาศย และกรรมยอมจ�าแนกใหสตวทงหลายใหเลว

และดตางกน”เมอรสกโกรธกจะคดไดวา“โกรธไปท�าไมสตวทงหลายมกรรมเปน

103

ม.อ.(ไทย)๑๔/๒๘๙-๒๙๗/๓๔๙-๓๕๗.

104

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๒๙๔๘๔,๗๑๔/๑๖๖.

86 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ของตนมกรรมเปนทายาทมกรรมเปนก�าเนดมกรรมเปนเผาพนธมกรรมเปนทพง

อาศยและกรรมยอมจ�าแนกใหสตวทงหลายใหเลวและดตางกน”เมอเกดความหลง

กจะหนกลบมาตงสตไดดวยความตระหนกรหลกกรรมดงกลาวแลว

หมวดท ๒ เมตตา

พระโพธสตวบ�าเพญศลบารม ถกเบยดเบยนรงแกกไมโตตอบเพราะกลวศล

จะไมบรสทธบรบรณแทจรงแลวธรรมทเปนฐานส�าคญกคอเมตตา เพราะกลววา

บคคลอนหรอสตวอนจะเดอดรอน หรอไดรบบาดเจบ หรอเสยชวตซงจะมผล

ท�าใหศลขาดดวย กตองใชความอดทนอยางยงยวด เพราะเมตตาท�าใหตองอดทน

เพราะความอดทนจงท�าใหศลไมขาดโพธสตวสมยเกดเปนพญาชางท�าหนาทเลยง

มารดาตาบอดอยในปาหมพานตพระราชาสงนายควาญชางใหไปจบตวมาพญาชาง

แมจะมก�าลงมาก สามารถท�าลายทหารทงกองทพไดกขมความโกรธไว ไมโกรธ

นายควาญชางยอมใหจบตวน�าไปเขาเฝาพระราชา

สมยเกดเปนพญานาคชอภรทตมฤทธ เพงสายตามองไปยามเมอโกรธ

คนสตวสงของทถกพญานาคนนมองจะถกเผาไหมในพรบตา วนหนงถกพวกหมอง

จบไปเลนกลหาเงน แมจะไดรบความอบอายและทกขทรมานกไมโกรธ อดทน

ขมความโกรธไวเพราะกลววาพวกหมองจะไดรบอนตรายถงชวตจากฤทธของตน

เรองนแสดงวาเปนเพราะเมตตาธรรมนนเอง ท�าใหเกดขนตธรรมดงพทธภาษตวา

“ขนตโก เมตตวา ลาภ ยสสส สขสลวา ผมความอดทน ชอวามเมตตา มลาภ

มยศ และมศลดงาม”

สมยเกดเปนพญานาคชอวาสงขปาลมฤทธมาก มเขยวเปนอาวธ มพษกลา

ถกพวกนายพรานทรมานอยางหนก เอาหอกเจาะจมกและแทงล�าตว เอาหวาย

รอยเปนหวงแลวเอาไมสอดหามไปเพอเอาไปฆาเปนอาหาร พญานาคโพธสตว

เพราะกลวนายพรานเหลานนจะไดรบอนตรายถงแกชวตจงขมความโกรธเอาไว

ไมตอบโตท�ารายใคร

87ตอนท ๒ ทสบารม

อานสงสของขนต

พระพทธเจาตรสถงโทษ(อาทนพ)ของอขนต(ความไมอดทน)และอานสงส

ของขนต๒นยวา“ภกษทงหลายความไมอดทนมโทษ๕ประการนคอ

๑)ไมเปนทรกไมเปนทชอบใจของคนหมมาก

๒)เปนผมากไปดวยเวร

๓)เปนผมากดวยโทษ

๔)เปนผหลงลมสตตาย

๕)หลงจากตายแลวยอมไปเกดในอบายทคตวนบาตนรก...

ภกษทงหลายความอดทนมอานสงส๕ประการนคอ

๑)เปนทรกเปนทพอใจของคนหมมาก

๒)เปนผไมมากดวยเวร

๓)เปนผไมมากดวยโทษ

๔)เปนผไมหลงลมสตตาย

๕)หลงจากตายแลวยอมไปเกดในสคตโลกสวรรค”นเปนนยท๑

อกนยหนงตรสวา“ภกษทงหลายความไมอดทนมโทษ๕ประการนคอ

๑)ไมเปนทรกเปนทพอใจของคนหมมาก

๒)เปนผดราย

๓)เปนผมากดวยวปฏสาร(ความเดอดรอน)

๔)เปนผหลงลมสตตาย

๕)หลงจากตายแลวยอมไปเกดในอบายทคตวนบาตนรก...

ภกษทงหลายความอดทนมอานสงส๕ประการนคอ

๑)เปนทรกเปนทพอใจของคนหมมาก

๒)เปนผไมดราย

88 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

๓)เปนผไมมากดวยวปฏสาร(ความเดอดรอน)

๔)เปนผไมหลงลมสตตาย

๕)หลงจากตายแลวยอมไปเกดในสคตโลกสวรรค”105

นอกจากนขนตยงมอานสงสอกหลายประการดงทปรากฏในพระพทธภาษต

เชน ขนต ธรสสลงกาโร ความอดทนเปนเครองประดบของนกปราชญ ขนต

หตสขาวหาความอดทนน�ามาซงประโยชนเกอกลและความสขขนตสาหสวารณา

ความอดทนหามไวไดซงความผลนผลน เกวลาน�ป ปาปาน� ขนต มล� นกนตต

ครหกลหาทน� มล� ขนต ขนตโกความอดทนยอมตดรากแหงบาปทงสนผมขนต

ชอวายอมขดรากแหงความตเตยนและการทะเลาะกนไดเปนตน

ขนตในฐานะเปนบารม

นยท๑ขนตบารมหมายถงการด�าเนนชวตของคนทวไปโดยยดพระพทธด�ารส

วา106

“ภกษเพราะเหตไรเธอบวชในศาสนาของพระพทธเจาผปราศจากความโกรธ

จงกระท�าความโกรธเลา บณฑตแตปางกอนทงหลาย เมอสรรกายตองประหาร

ตงพนครง เมอมอ เทาหและจมกขาดวนไปยงไมท�าความโกรธตอผอน”การยด

พระพทธพจนเปนหลกในการด�าเนนชวต ถอเปนอดมคตอยางนจดเปนขนตบารม

ในหลกการบรหารยคใหมขนตธรรมกคอวฒภาวะสง(Maturity)เปนคณสมบตจ�าเปน

อยางยงในการบรหารองคกรขนาดใหญยคปจจบน ความรความสามารถดถาขาด

ขนตธรรมกไมสามารถน�าความรความสามารถออกมาใชไดขนตธรรมท�าใหจตใจนง

และกรยาอาการเสงยมสงาผาเผยแมขณะประสบกบปญหาอปสรรคใหญ กรกษา

ความสมดลของจตและกายไดบคคลทมวฒภาวะสงสงกคอผบ�าเพญขนตบารม

นยท ๒ ขนตบารม หมายถงความอดทน ความอดกลน ความไมดราย

ความไมเกรยวกราด ความแชมชนแหงจตของผปฏญญาตนเปนพระโพธสตว

105

อง.ปญจก.(ไทย)๒๒/๒๑๕-๒๑๖/๓๕๗-๓๕๙.

106

ข.ชา.อ.(ไทย)๔/๒๖๕.

89ตอนท ๒ ทสบารม

ปรารถนาทจะเปนพระพทธเจาในอนาคตเปนผมธรรมสโมธาน๘ประการครบถวน

สมควรไดรบการพยากรณจากพระพทธเจาทในยคนนๆ วาจะไดเปนพระพทธเจา

ในอนาคตเชนสมยเกดเปนธมมกเทพบตรสมยเกดเปนจฬธมมปาลราชกมารสมย

เกดเปนขนตวาทดาบสทบ�าเพญบารมเนนขนตธรรม ในขณะเดยวกน ขนตธรรม

กเปนฐานส�าหรบการบ�าเพญบารมธรรมอนๆ อยางขาดมได เชน สมยเกดเปน

พระเตมย(เตมยกมาร)ประสงคอยางยงทจะออกบวชแตพระราชบดาไมทรงอนญาต

เพราะประสงคจะใหสบตอราชสมบต แมจะถกสภาพแวดลอมบบคนอยางหนก

พระองคกทรงอดทนการบ�าเพญเนกขมมะของพระเตมยกมารตองใชความเปนผม

อธยาศยกวางใหญ ใชขนตธรรมมาก ใชวรยะมาก และใชระยะเวลายาวนานถง

๑๖ปทายทสดแมถกฝงในปาชาผดบกพรอมทจะสละชวตดวยจดประสงคแนวแน

ขอใหไดบวช สมยเกดเปนบตรเศรษฐ(มหาโลมหงสบณฑต) ไมปรารถนาสมบต

ประสงคจะบ�าเพญอเบกขาบารมและเนกขมมบารม จงออกจากบานทองเทยวไป

ถกพวกนกเลงอนธพาลเบยดเบยนกลนแกลงดวยวธการตางๆกไมแสดงความโกรธ

ยงรกษาความสงบนงอยไดขอนกเพราะขนตธรรมนนเอง

ระดบการบ�าเพญขนตในฐานะเปนบารม

ระดบท ๑ ขนตบารม

พระโพธสตวทด�าเนนชวตแสดงใหเหนวาไดใชขนตเปนเครองน�าทางในการ

ท�าหนาทการงานปกตหรอใชขนต(อดทนอดกลนอดออม)แกปญหาอยตลอดเวลา

โดยมเมตตาบารมเปนฐานชอวาบ�าเพญขนตบารมเชนสมยเกดเปนธมมกเทพบตร

ในวนอโบสถ ๑๕ ค�า เทยวชกชวนมนษยใหบ�าเพญกศลกรรมบถ ๑๐ ประการ

มกตญญกตเวทตาธรรมตอมารดาบดา ในขณะทอธมมกเทพบตรเทยวชกชวนให

มนษยสมาทานอกศลกรรมบถ๑๐ประการมการฆาสตวเปนตนวนหนงเทพบตร

ทง๒พบกนโดยบงเอญบรวารทง๒ฝายกทมเถยงโตแยงกนเทพบตรกโตคารม

แสดงไหวพรบกน พระโพธสตวธมมกเทพบตรกลาวตอนหนงวา “ธรรมแลปรากฏ

90 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ขนกอน ภายหลงอธรรมจงเกดขนในโลก ขาพเจาเปนผเจรญทสด ประเสรฐทสด

และเกาแกกวา เพราะเหตนน จงหลกทางใหพไปเถดนองชาย”อธมมกเทพบตร

กลาวตอบวา“ขาพเจากจะไมใหหนทางแกทานเพราะการขอรองเพราะการเจรจา

ไมถกตอง หรอเพราะเปนผควรแกหนทาง วนนเราทง ๒ จงรบกนเถด ผใดชนะ

ในการรบหนทางเปนของผนน”ทายทสดอธมมกเทพบตรกพายแพคณความดของ

พระโพธสตว107

ระดบท ๒ ขนตอปบารม

ขนตทพระโพธสตวบ�าเพญอยางยงยวดโดยมวรยบารม และเมตตาบารม

เปนฐานชอวาขนตอปบารมเชนสมยเกดเปนจฬธมมปาลราชกมารพระนางจนทา

เทวผเปนพระมารดาทรงใหความเอนดมากจนลมเอาพระทยใสพระราชา เมอม

พระชนมายได ๗ เดอน พระราชบดาทรงกรวทมแตคนเอาใจพระกมาร ไมสนใจ

พระองคเลยจงรบสงใหเพชฌฆาตตดพระหตถทง๒ขางตดพระบาททง๒ขาง

พระกมารกมไดทรงกรรแสง ทรงบ�าเพญขนตและเมตตาไว อดกลนทกขเวทนา

ทายทสดพระราชารบสงใหตดศรษะพระกมารแลวรบสงใหโยนรางพระกมารขนไป

ในอากาศแลวสวนดวยปลายดาบซ�าแลวซ�าอก พระมงสะ(เนอ)ของพระกมาร

กระจดกระจายไปทวหอง นบแตถกตดพระหตถมาจนถงตดศรษะสนพระชนม

พระกมารมไดทรงกรรแสงแสดงอาการเปนทกขใหปรากฏเลย นชอวาบ�าเพญขนต

บารม108

ระดบท ๓ ขนตปรมตถบารม

ขนตทพระโพธสตวบ�าเพญอยางยงยวดพรอมทจะสละชวตโดยมวรยบารม

อธษฐานบารม และเมตตาบารมเปนฐาน ชอขนตปรมตถบารม เชน สมยเกดเปน

ขนตวาทดาบสถกพระเจากลาพทรงกรวเพราะนางสนมของพระองคไมดแลปรนนบต

107

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๒๖-๓๖/๓๕๘-๓๖๐,ข.ชา.อ.(ไทย)๖/๒๖-๓๖/๑๕-๒๐.

108

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๔๔-๔๙/๒๐๗-๒๐๘,ข.ชา.อ.(ไทย)๔/๔๔-๔๙/๔๓๕-๔๔๑.

91ตอนท ๒ ทสบารม

ตวเองแตกลบไปนงสนทนาธรรมกบดาบสพระเจากลาพเสดจไปหาดาบสตรสถาม

วา“สมณะทานสรรเสรญธรรมอะไร”พระโพธสตวตอบวา“สรรเสรญขนตถวาย

พระพร”

พระเจากลาพ:อะไรชอวาขนต

พระโพธสตว : อาการทไมโกรธเมอเขาดา เขาบรภาษ เขาทบต ชอวาขนต

ถวายพระพร

พระเจากลาพ:เราจกเหนกนณบดนวาทานเปนผมขนตหรอไม

ตอจากนนพระเจากลาพรบสงนายเพชฌฆาตผลกพระโพธสตวใหลมลงทพน

เอาหวายหนามเฆยน๒,๐๐๐ครงพระโพธสตวมหนงขาดเนอฉกเลอดไหล

พระเจากลาพ:ทานกลาวสรรเสรญอะไร

พระโพธสตว:กลาวสรรเสรญขนตมหาบพตรแตพระองคคงเขาพระทยวา

‘ขนตอยในระหวางหนงของอาตมา’ขนตมไดอยในระหวางหนงของอาตมาแตขนต

ของอาตมาอยในภายในหทยซงพระองคไมอาจเหนตางหากถวายพระพร

พระเจากลาพจงรบสงใหเพชฌฆาตตดมอ ตดเทา ตดห ตดจมกของ

พระโพธสตว แลวตรสถามวา “ทานกลาวสรรเสรญอะไร” พระโพธสตวตอบวา

“กลาวสรรเสรญขนต ถวายพระพร กพระองคอยาทรงส�าคญเลยวา ‘ขนตอยท

ปลายหและจมก’ ขนตของอาตมาอยในสวนลกภายในหทย”พระเจากลาพตรสวา

“ชฎลโกงเจาจงนงประคองขนตของเจาไวเถด”ทรงกระทบหทยของพระโพธสตว

แลวเสดจหลกไป พระโพธสตวไมไดแสดงอาการโกรธ กลบกลาววา “พระราชา

พระองคใดรบสงใหตดมอเทาใบหและจมกของขาพเจาขอใหพระราชาพระองคนน

จงมพระชนมายยงยนนานบณฑตทงหลายเชนอาตมาไมโกรธเคองเลย”เมอพระราชา

เสดจไปไดไมนานพระโพธสตวกเสยชวต109

109

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๔๙-๕๒/๑๖๖-๑๖๗,ข.ชา.อ.(ไทย)๔/๔๙-๕๒/๒๖๕-๒๖๙.

92 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ทสบารม ๗ : สจจะ ความหมายและประเภทของสจจะ

“สจจะ” แปลวา ความจรง มนยรวมถงความตรงและความแท ในหมวด

ทสบารมน110

หมายถง

๑)จรงใจไดแกซอสตย ๒)จรงวาจาไดแกพดจรง

๓)จรงการไดแกท�าจรง

คนทมสจจะมความรบผดชอบตองานทท�าทกอยาง ท�าอยางสดก�าลงและ

เตมความสามารถลกษณะของสจจะม๕ประการคอ111

๑.สจจะตอหนาทเชน พอ-แม, บตร-ธดา, ภรรยา-สาม ตางตองมหนาท

ตอกนและกนตามหลกสงคาลกสตรเปนตนใครมหนาทอะไรกตองมความรบผดชอบ

๒.สจจะตอการงานคอ เมอตงใจท�างานชนใดแลวจะท�าใหเตมท ไมเสรจ

ไมเลกมแตตองท�างานชนนนใหส�าเรจและดทสด

๓.สจจะตอวาจาคอเมอพดอยางไรกตองท�าอยางนนเปนผมวาจาตรงกบใจ

110

“สจจะ”ม ๒นยหลกคอนยท ๑ สจจะ ความจรงทหมายถง๑) สมมตสจจะ จรงโดยสมมตเชนคนพอคาปลาแมวโตะเกาอ๒)ปรมตถสจจะจรงโดยปรมตถเชนรปเวทนาสญญาสงขารวญญาณ เปนสจจธรรมนยท ๒สจจะความจรงคอจรงใจจรงวาจา และจรงการคอท�าจรง เปนสจจาธฏฐาน(สตยาธษฐาน); พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต),พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท,พมพครงท๒๔, (กรงเทพมหานคร:ส�านกพมพผลธมม,๒๕๕๘),หนา๔๒๕-๔๒๖.

111

[ออนไลน],แหลงทมา:http://palungjit.org/threads[วนท๗กรกฎาคม๒๕๖๐].สจจบารมกบอธษฐานบารมเปนธรรมคกนขาดอยางใดอยางหนงไมไดบคคลผขาดสจจะกไมมความมนคงแนวแน คนไมมความมนคงแนวแนกคอบคคลทไมมสจจะ จงนยมใชค�าบาลวา สจจาธฏฐาน(ค�าสนสกฤตคอสตยาธษฐาน)แปลวาทมนคอสจจะธรรมทควรตงไวในใจใหเปนฐานทมนคอสจจะคนมสจจะเปนฐานทมน;พระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต),พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท,พมพครงท๒๔,(กรงเทพมหานคร:ส�านกพมพผลธมม,๒๕๕๘),หนา๔๒๕-๔๒๖.

93ตอนท ๒ ทสบารม

๔.สจจะตอบคคลคอไมหนาไหวหลงหลอกคบกบใครตองเปนมตรแทกบ

คนเหลานนถงขนาดยอมตายแทนกนได

๕.สจจะตอความดคอมนคงตอความดไมหนเหไปในทางชวไมของเกยว

กบอบายมขทกชนดคดแตจะท�าความดไมวาจะมคนรหรอไมกตาม

“สจจะ” ในนยน มความส�าคญในฐานะเปนฐานแหงความนาเชอถอ ท�าให

เกดความเชอมนตนเอง บคคลรอบขางกเชอมนในคนมสจจะ ธรรมนจงเปนขอ ๑

ในหมวดธรรมส�าหรบการครองเรอน(ฆราวาสธรรม๔)เปนขอ๒ในหมวดธรรมอน

เปนฐานทมนของบคคล(อธษฐานธรรม๔) เปนขอ๔ ในหมวดธรรมอนเกอกลแก

การรกษาศล๕(เบญจธรรม)

การสมาทานถอปฏบตสจจะ

“สจจะ”ความจรงทมนยหมายถง

๑)จรงใจไดแกซอสตย ๒)จรงวาจาไดแกพดจรง

๓)จรงการไดแกท�าจรง

ดงกลาวมานเปนคณธรรมจรยธรรมส�าคญทงในการประกอบธรกจหนาท

การงานและการด�าเนนชวตครอบครว ความเปนคนนาเชอถอเกดจากความเปน

คนพดจรงท�าจรงหรอพดอยางใดท�าอยางนนเปนคนรกษาค�าพดยดมนในสญญา

ความหวงหรอก�าลงใจใหกบตวเองเกดจากการอางคณความดหรอสงศกดสทธทตน

ศรทธาเชอถอมาเปนก�าลงเสรมการสมาทานถอปฏบตสจจะจงม๒ประการคอ

ประการท ๑ ยถาวาท ตถาการ ยถาการ ตถาวาท112

พดอยางใดท�า

อยางนนท�าอยางใดพดอยางนนม๒นยคอการท�าตามทพดหรอใหสญญากนไว

112

ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๙๖/๒๓๑; เปนพระคณตามความเปนจรงขอ ๗ ในจ�านวน ๘ ประการของพระพทธเจาททาวสกกะจอมเทพ ไดประกาศแกพวกเทพชนดาวดงส ดงน “พระผมพระภาคพระองคนนทรงมปกตตรสอยางใดกทรงท�าอยางนนทรงมปกตท�าอยางใด กตรสอยางนน”

94 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

และการพดตามทท�าหรอใหสญญากนไวเชนกรณพระเจาสตโสมแหงกรงอนทปตถ

ถกมหาโจรโปรสาทจบตวไว ทรงใหสญญากบโจรวาขอไปท�ากจธระใหเรยบรอย

เสยกอนแลวจะกลบมาใหจบตวภายหลง โจรจงปลอยตวไป เมอทรงท�ากจธระ

เสรจแลวกกลบมาหาโจรตามทใหสญญาไว

ประการท ๒ สจจกรยาการท�าสจจาธษฐานหรอสตยาธษฐานม๒ลกษณะ

คอ

ลกษณะท ๑ การอางคณของพระรตนตรยหรอคณความดของสงศกดสทธ

หรออานภาพยกษอนทรพรหมอนมอยเพออ�านวยใหเกดความสวสดหรอสมปรารถนา

การอางพลงสจจะหรอการอางเอาความจรงเปนพลงบนดาลในการตงสตยาธษฐาน

เพอใหบรรลผลตามทไดตงจตปรารถนาไวนนจะบงเกดขนไดตอเมอในค�าอธษฐานนน

ไดมการอางองถงสงทเปนความจรงหรอคณธรรมทตนเชอมนและไดถอปฏบตอยาง

จรงจงเชนบทสวดอาฏานาฏยปรตร113

ตอนทวา

เตส�สจเจนสเลน ขนตเมตตาพเลนจ

เตปตมเหอนรกขนต อาโรคเยนสเขนจ

ดวยศลอนจรงแทและดวยพลงแหงขนตและ

เมตตาธรรมของพระพทธเจาเหลานน

พระองคแมเหลานนจงตามรกษาทานทงหลาย

โดยเออความสขทปราศจากโรค

113

อาฏานาฏยปรตรหรออาฏานาฏยสตรเปนพระสตรททาวเวสวณมหาราชกราบทลใหพระพทธเจาทรงเรยนเพอคมครองรกษาไมใหพวกยกษทไมเลอมใสหนมาเลอมใสหรอไมมาเบยดเบยน;ท.ปา.(ไทย)๑๑/๒๗๕-๒๙๕/๒๑๙-๒๔๖.

95ตอนท ๒ ทสบารม

และในบทสวดเดยวกนอกตอนหนงวา

นตถเมสรณ�อญญ พทโธเมสรณ�วร�

เอเตนสจจวชเชน โหตเตชยมงคล�

นตถเมสรณ�อญญ ธมโมเมสรณ�วร�

เอเตนสจจวชเชน โหตเตชยมงคล�

นตถเมสรณ�อญญ สงโฆเมสรณ�วร�

เอเตนสจจวชเชน โหตเตชยมงคล�

ทพงอยางอนของขาพเจาไมมพระพทธเจาเปนทพงอนประเสรฐของขาพเจา

ดวยค�ากลาวจรงนขอความสวสดจงมแกทานทกเมอ

ทพงอยางอนของขาพเจาไมมพระธรรมเปนทพงอนประเสรฐของขาพเจา

ดวยค�ากลาวจรงนขอความสวสดจงมแกทานทกเมอ

ทพงอยางอนของขาพเจาไมมพระสงฆเปนทพงอนประเสรฐของขาพเจา

ดวยค�ากลาวจรงนขอความสวสดจงมแกทานทกเมอ

ความศกดสทธของบทสวดมนตจะปรากฏผลไดกตอเมอผสวดไดถอปฏบต

ตามขอความ หรอ สจจวาจาทไดแสดงไวในบทสวดนนไดจรงๆ กลาวคอ ผสวด

จะตองมความเคารพ เชอมนในคณพระรตนตรยจรงๆ มใชกลาวออกไปเฉยๆ

พอเปนพธเทานน

ลกษณะท๒การอางคณธรรมจรยธรรมทตนสงสมมาเพอใหเกดความสวสด

หรอสมปรารถนาอางถงการรกษาศลการบรจาคทานการภาวนา เปนตน เมอได

กลาวอางองถงความจรงแลว กใหอธษฐานขอสงทตนปรารถนาสงทพงเปนไปได

ไวในใจอธษฐานขอความคมครองใหตนพนจากทกขโศกโรคภยเชนบทสวดวฏฏก-

ปรตร(คาถานกคม)วา

96 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

อตถโลเกสลคโณ สจจ�โสเจยยนททยา

เตนสจเจนกาหาม สจจกรยมนตตร�

อาวชชตวาธมมพล� สรตวาปพพเกชเน

สจจพลมวสสาย สจจกรยมกาสห�

สนตปกขาอปตตนา สนตปาทาอวญจนา

มาตาปตาจนกขนตา ชาตเวทปฏกกม

สหสจเจกเตมยห� มหาปชชลโตสข

วชเชสโสฬสกรสาน อทก�ปตวายถาสข

สจเจนเมสโมนตถ เอสาเมสจจปารม

คณแหงศลมอยในโลกความสตยความสะอาดและความเอนดกรณา

มอยในโลกดวยค�าสตยนนขาพเจาจะท�าสจจกรยาอนเยยม

ขาพเจาร�าลกถงก�าลงแหงธรรมร�าลกถงพระชนเจาทงหลายในปางกอน

อาศยก�าลงแหงสจจะขอท�าสจจกรยาปกทงหลายของขาพเจามอย

แตกยงบนไปไมไดเทาทงหลายของขาพเจามอยกยงเดนไมได

มารดาและบดาของขาพเจากออกไปแลวดกอนไฟปาขอทานจงถอยไป

ครนเมอสจจะอนขาพเจาท�าแลวเปลวไฟอนลกโพลงมาก

กสงบประหนงเปลวไฟทตกถงน�าสงใดเสมอดวยสจจะของเราไมม

นเปนสจจบารมของเรา114

บทสวดมนตนมต�านานวาครงหนงเมอพระพทธเจาพรอมดวยพระสงฆสาวก

เสดจไปจ�าพรรษาทต�าบลหนงในแควนมคธ เชาวนหนง ไดเสดจออกบณฑบาต

ระหวางทาง ไดเกดไฟปาลกไหม และไฟไดลามมาใกลทประทบของพระพทธองค

แตกไดดบลงไปเองอยางนาอศจรรย บรรดาพระภกษสงฆจงไดขอใหพระสารบตร

114

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๓๕/๑๕,ข.ชา.อ.(ไทย)๑/๓๕/๓๐๖-๓๑๐,สมเดจพระญาณสงวรสมเดจพระสงฆราชสกลมหาสงฆปรณายกทรงแปล.

97ตอนท ๒ ทสบารม

ทลถาม พระพทธองคจงไดตรสเลาวฏฏชาดกซงเปนเรองทไดเกดมาแลวในอดต

เมอครงยงเปนพระโพธสตว ทไดเสวยพระชาตเปนลกนกคมผทสามารถรกษา

สจจวาจาไดจนเปนนสย กเทากบผนนไดบ�าเพญสะสมสจจบารมของตนใหมากขน

โดยล�าดบ และเมอน�ามาประกอบกบอธษฐานบารมยอมมพลงแสดงผลใหได

ทนตาเหนดงทไดแสดงไวในบทสวดวฏฏกปรตรขางตน115

อานสงสของสจจะ

อานสงสของสจจะประการท ๑ ยถาวาท ตถาการ ยถาการ ตถาวาท

พดอยางใดท�าอยางนนท�าอยางใดพดอยางนน สรปไดดงน

สจจะจรงใจไดแกความซอสตยการปฏบตหนาทการงานดวยความซอสตย

สจรตยอมมอานสงสมากเชนไมตองถกลงโทษตนเองไมตองเดอดรอนใจตนเอง

กชนใจเพราะหาขอต�าหนตวเองไมได คนอนๆกยกยองนบถอ ต�าแหนงหนาท

การงานกเจรญกาวหนาความจรงใจสรางความไรกงวลสรางแตปต

สจจะ จรงวาจา ไดแกพดจรงยอมท�าใหไดความจรง เรมตนดวยการพด

ความจรงแลวจะท�าใหมความสะดวกตลอดไป เรมตนดวยพดโกหกเพยง ๑ ค�า

จะตองพดโกหกตอไปอก๑๐๐ค�าเพอปกปดค�าโกหก๑ค�าทพดครงแรกนนค�าจรง

สรางความนาเชอถอใหแกตวเองคนทงหลายกเชอถอท�าใหเกดความเชอมนในสงคม

ทวไปเมอไดรบฟงเรองตางๆค�าพดเปนสอสมพนธระหวางคนในสงคมสอดสงคมด

115

[ออนไลน],แหลงทมา:http://palungjit.org/threads[๖กรกฎาคม๒๕๖๐],มตวอยางการท�าสจจกรยา(หรอสตยาธษฐาน)เพออ�านวยใหเกดความสวสดหรอสมปรารถนาจ�านวนมากทปรากฏในคมภรพระพทธศาสนาเชนท�าสจจกรยาเพอใหเดกหายจากพษง;ข.ชา.อ.๕/๔๖๐, ท�าสจจกรยาเพอใหเรอพนภยจากทะเลราย; ชา.อ. ๖/๗๓, ท�าสจจกรยาอางความซอสตยตอสามเพอใหสามหายจากโรคเรอน; ข.ชา.อ. ๗/๓๑๑, ท�าสจจกรยาเพอใหลกหาย จากพษลกศร; ชา.อ. ๙/๑๒๕, องคลมาลท�าสจจกรยาเพอใหเกดความสวสดหญงครรภแก; ม.อ. ๓/๓๑๓, ท�าสจจกรยาเพอใหพนจากการจองจ�าเพราะถกใสความ; ข.ชา.อ. ๙/๕๔, พระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต),พทธธรรม ฉบบปรบขยาย,พมพครงท๔๓,หนา๙๖๘-๙๖๙.

98 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

สอไมด สงคมแตกแยก โบราณาจารยจงกลาววา “การรกษาเบญจศลขอ ๔ คอ

เวนจากการพดเทจ เปนหลกประกนสงคม” หมายถงวาท�าใหเกดความไวใจกน

เกดความสมครสมานสามคคกนในสงคม มเรองวา สามเณรรปหนงประสงค

จะอปสมบทจงเดนทางไปถามญาตเพอใหแนใจวาอายครบจะบวชเปนพระไดแลว

ระหวางทางถกโจร ๕๐๐ จบตวไว ใหสญญากบโจรพวกนนวา ขอเดนทางไปหา

ญาตกอนเสรจธระแลวจะกลบมาหาพวกทานโดยจะไมบอกเรองทถกจบตวแกใคร

ขณะนน พวกญาตของสามเณรเดนสวนทางมงหนาไปทางทพวกโจรอย สามเณร

กไมไดบอกพวกญาตวาทศทางทก�าลงไปนนมพวกโจรซมอยท�าใหพวกญาตเหลานน

ถกโจรจบตวไปตอมาพวกโจรรวาคนเหลานนเปนญาตของสามเณรกรตอไปอกวา

“สามเณรมสจจะแมกบพวกญาตของตวเองกไมบอก”เลอมใสในสามเณรปลอยญาต

ไปทงหมดและขอบวชกบสามเณรขอนเปนอานสงสของสจจะ-จรงวาจา116

สจจะจรงการไดแกท�าจรงการท�างานดวยความเอาใจใสจรงจงท�าใหงาน

ไมคงคางอากลส�าเรจไดตามประสงคตวเองกไดรบประโยชนจากงานสงคมกไดรบ

ประโยชนมแตประโยชนไมมโทษเลยท�างานประสบความส�าเรจทกอยางเปนสรมงคล

แกตวเอง ท�างานส�าเรจเปนเรองๆ ไปตามล�าดบยอมตดขอกงวลไดไมเดอดรอน

เกดปราโมทยฟใจ เกดปตอมใจ เกดปสสทธสงบใจ เกดความสขใจ และทายทสด

ยอมเกดสมาธความมนคงของจตใจ เปนคณภาพชวตทยอดเยยม เปนอานสงส

ของสจจะท�าจรงเฉพาะตน ในสงคมวงกวาง คนท�าจรงเปนคนทมความเชอมนสง

กลาทจะคดจะท�าตลอดเวลา มภาวะผน�าอยในตว และคนทวไปใหความเชอถอ

ยอมใหเปนผน�าอานสงสของสจจะแบบจรงใจจรงวาจาและจรงการพอสรปไดดงน

- ท�าใหคนทงหลายเกดความไววางใจและเชอถอค�าพด

- ท�าใหคนทงหลายเชอมนเหนความส�าคญของฐานะและบทบาทของผม

สจจะ

116

ส�.ส. สตลลปกายกวรรค มก. ๒๔/๑๕๗, ปส. ๒๓/๑๐๐ อางจาก พระไพบลย ธมมวปโลและคณะ,ดรรชนธรรม ฉบบมงคลสตร,หนา๒๘๙.

99ตอนท ๒ ทสบารม

- ท�าใหเกดความฟใจอมใจสขใจตลอดเวลา

- ไมตองล�าบากทจะคดหาเหตผลขออางมาเพอกลบเกลอนความเทจ

- ท�าใหเกดความสมครสมานสามคคในสงคม

- มอานสงสท�าใหมกลนปากหอมทกภพทกชาต

สวนอานสงสของการท�าสจจาธษฐานหรอสตยาธษฐาน(สจจกรยา)มอานสงส

ดงทแสดงไวบางสวนในตอนตนเชนเมอครงพระพทธเจาเปนพระโพธสตวเกดเปน

ลกนกคมวนหนงเกดไฟปาไหมลามเขามาใกลรงนกตวอนบนหนหลบไฟปาไปหมด

ตวเองบนไมได เดนกไมได จงตงสตยาธษฐานวา “ปกของเรามอยแตบนไมได

เทาทงสองของเรามอยแตเดนไมได มารดาบดาของเราออกไปหาอาหาร ดกอนไฟ

ทานจงถอยไปเถด”ดวยอ�านาจสจจะไฟนนจงถอยกลบ

อกตวอยางหนง เมอครงพระพทธเจาเปนพระโพธสตวเกดเปนพญาปลา

ครงนนฝนไมตกเปนเวลานานน�าแหงขอดฝงปลาพากนคดเขาโคลนตมเพอหลบภย

ตางๆ แตกยงตกเปนเหยอของฝงนกพระโพธสตวเหนภยเกดกบฝงปลาเหลานน

จงตงสตยาธษฐานขอทาวปชชนเทพวา “ทานปชชนเทพผเจรญ เราอาศยญาต

ทงหลายจงประสบทกขเมอขาพเจาผมศลล�าบากอยเพราะเหตไรทานจงไมท�าฝน

ใหตกเลา...สตวมชวตแมอนๆขาพเจากไมเคยจงใจฆาดวยสจจะนทานจงท�าฝน

ใหตกแลว เปลองหมญาตของขาพเจาจากทกขเถด”ทนใดนนฝนกตก มน�าพอให

ฝงปลาอาศยรอดชวต117

สจจบารมของพระโพธสตวแมไมไดปรากฏออกมา

ทางกายวาจาแตกเปนหลกใจอยตลอดเวลา

สจจะในฐานะเปนสจจบารม

นยท ๑ สจจบารม หมายถงการด�าเนนชวตของบคคลผยดความจรงใจ

จรงวาจาและจรงการเปนหลกไมวาจะท�าการใดๆทไหนเมอไรกยดหลกนอยใน

117

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๗๕/๓๑,ข.ชา.อ.(ไทย)/๗๕/๑๒๐-๑๒๓.

100 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ทางแหงความดทเรยกวา “กศลกรรมบถ”118

ค�าวา “จรงใจ” กคอมโนสจรต

ประกอบดวย

๑)ไมเพงเลงอยากไดของคนอน ๒)ไมคดราย

๓)ความเหนชอบ

“จรงวาจา”กคอวจสจรตประกอบดวย

๑)เวนจากการพดเทจ ๒)เวนจากการพดสอเสยด

๓)เวนจากการพดค�าหยาบ ๔)เวนจากการพดเพอเจอ

“จรงการ”กคอกายสจรตประกอบดวย

๑)เวนจากการฆาสตว ๒)เวนจากการลกทรพย

๓)เวนจากการประพฤตผดในกาม

อกประการหนงหมายถงการด�าเนนชวตของบคคลบนหลกศรทธา๔ประการ

คอ

๑)ตถาคตโพธสทธาเชอพระปญญาตรสรของพระพทธเจา

๒)กมมสทธาเชอกรรมคอการกระท�า

๓)วปากสทธาเชอผลของกรรม

๔)กมมสสกตาสทธาเชอวาทกคนมกรรมเปนของตวเอง

ตามหลกการทวา

ยาทส�วปเตพช� ตาทส�ลภเตผล�

กลยาณการกลยาณ� ปาปการจปาปก�

หวานพชเชนใดยอมไดผลเชนนนท�าดไดดท�าชวไดชว

อปนสยทยดหลกจรงใจจรงวาจาจรงการและศรทธาทผานการฝกฝนอบรม

กลอมเกลามาเปนเวลานานจดเปนสจจบารม

118

ท.ปา.(ไทย)๑๐/๓๔๗/๓๖๒-๓๖๓.

101ตอนท ๒ ทสบารม

นยท๒สจจบารมหมายถงความจรงใจจรงวาจาจรงการ(จรงท�า)และ

การท�าสตยาธษฐานอางความดเพอใหเกดความสวสดมชย ของผปฏญญาตนเปน

พระโพธสตว ปรารถนาทจะเปนพระพทธเจาในอนาคต เปนผมธรรมสโมธาน ๘

ประการครบถวน สมควรไดรบการพยากรณจากพระพทธเจาทอบตในยคนนๆ วา

จะไดเปนพระพทธเจาในอนาคตเชนสมยเกดเปนทปายนดาบสเกดเปนพญาปลา

เกดเปนพระเจามหาสตโสม

ระดบการบ�าเพญสจจบารม

ระดบท ๑ สจจบารม

พระโพธสตวทด�าเนนชวตแสดงใหเหนวาไดใชสจจะเปนเครองน�าทางในการ

ท�าหนาทการงานปกตหรอใชสจจะแกปญหาอยตลอดเวลาชอวาบ�าเพญสจจบารม

เชน สมยเกดเปนลกนกคมตวเทาลกบอลขนาดใหญ ครงหนงไดเกดไฟปาไหม

ลกลามมานกทงหลายกพากนบนหนมารดาบดาของนกคมนนกบนหนภยจากไฟปา

เชนกน ปลอยใหลกนกคมทยงเดนไมได บนไมไดนอนอยในรง ลกนกคมโพธสตว

ชคอขนเหนไฟลกลามมาคดวา“หากวาเราพงมก�าลงทจะกางปกบนไปในอากาศ

เราพงบนขนไปในทอนหากพงมก�าลงทจะยกเทาทง๒เดนไปเรากพงยางเทาเดนไป

ในทอนแมมารดาบดาของเราแลกลวภยคอความตายแลวปลอยเราผเดยวไวปองกน

ตนหนไปบดนเราไมมทพงอนเราเปนผไมมทตานทานไมมทพงควรทเราจะกระท�า

อยางไรหนอในวนน”จงคดตอไปวา“ชอวาคณแหงศลมอยในโลกนชอวาคณแหง

สจจธรรมกมอย ชอวาพระสพพญญพทธเจาทงหลายในอดตกาล บ�าเพญบารม

ทงหลายประทบนงทโคนตนโพธตรสรเองแลวพงพรอมดวยศล...ประกอบดวย

สจจะความเอนดความกรณาและขนตมเมตตาภาวนาถงพรอมแลวในสรรพสตว

มอย ชอวาคณแหงพระธรรมทพระสพพญญพทธเจาเหลานนตรสรแลวกมอย ...

ควรทเราระลกถงพระพทธเจาทงหลายในอดตและคณของพระธรรมทพระพทธเจา

ทงหลายเหลานนตรสรแลว ถอเอาสภาวธรรมคอสจจะทมอยในเราแลว กระท�า

สจจกรยาแลวใหไฟหมนกลบ กระท�าความสวสดแกตนและแกนกทเหลอในวนน”

102 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

จงกระท�าสจจกรยา(กลาว)วา “ศลคณ ความสตย ความสะอาด และความเอนด

ยงมอยในโลก ดวยความสตยนน เราจกท�าสจจกรยาอนยอดเยยม” พรอมกบ

สจจกรยาของลกนกคมโพธสตวนนจบลงไฟปากถอยกลบและไมไหมสงอนเลย119

อกเรองหนงสมยเกดในตระกลพราหมณ เมอเรยนจบศลปศาสตรแลว

ไมประสงคจะครองเรอน จงน�าสมบตทมอยทงหมดออกบรจาคเปนทาน บอกลา

หมญาตออกบวชไดชอวาทปายนดาบสบ�าเพญเพยรอยในปาหมพานตเปนเวลา

๕๐ปตอมาดาบสไดออกจากปาเทยวภกขาจารไปตามสถานทตางๆ นายมณฑพยะ

ผเปนเพอนเกา สมยยงไมไดบวชเหนเขาจงนมนตไปพกทสวนหลงบาน อปฏฐาก

ไมใหขาดตกบกพรองวนหนงลกชายของมณฑพยะนนชอยญญทตตกมารถกงพษกด

ทนพษไมไหวจงสลบไป มณฑพยะกบภรรยาอมลกชายไปหาดาบสใหชวยเยยวยา

ออนวอนวา“พระผเปนเจาผเจรญธรรมดาบรรพชตยอมจะรจกยาหรอพระปรตร

โปรดชวยลกนอยของขาพเจาดวยเถด” พระดาบสกลาววา “อาตมาไมรจกโอสถ

ท�ายากไมได" สองสามภรรยาออนวอนตอไปวา “ทานผเจรญ ถาเชนนน ขอทาน

โปรดตงสตยาธษฐานแผเมตตาไปในเดกดวยเถด” หนกเขา พระดาบสทานจงแผ

เมตตาจตวางมอลงบนศรษะของเดกพลางตงสตยอธษฐานวา

อาตมาตองการบญมจตเลอมใสประพฤตพรหมจรรยอยไดเพยง

๗วนเทานนตอแตนนแมจะไมพอใจประพฤตพรหมจรรยกยงประพฤต

ตอมาเกน๕๐ปดวยสจจวาจานขอจงมความสวสดของพษจงคลาย

ขอยญญทตตกมารจงรอดชวต

ทนใดนนพรอมกบการตงสตยาธษฐานพษงตงแตสวนบนขนไปไดคลายซม

ลงไปในแผนดน กมารลมตามองดมารดาบดา นอนพลกกายไปมา ดาบสกลาวกบ

บดาวา “อาตมาไดแสดงพลงของตนกอนแลว ทานจงแสดงพลงของตนบาง บดา

วางมอทหนาอกของบตรพรอมกบตงสตยาธษฐานวา

119

ข.ชา(ไทย)๒๗/๓๕/๑๕,ข.ชา.อ.(ไทย)๑/๓๕/๓๐๖-๓๑๐.

103ตอนท ๒ ทสบารม

เพราะแตไหนแตไรมาขาพเจาเหนผคนในเวลามาพกกไมยนดใหพก

อนงสมณะและพราหมณทงหลายแมผเปนพหสตกไมทราบความท

ขาพเจาไมพอใจขาพเจาแมจะไมพอใจกตามกยงใหทาน

ดวยสจจวาจานขอจงมความสวสดขอพษจงคลาย

ขอยญญทตตลกพอจงรอดชวต

เมอบดาตงสตยธษฐานแลว ยญญทตตเรมอาการดขนแตยงไมหายสนท

จงกลาวกบภรรยา“นองรกพไดท�าสดก�าลงแลวทนนองจงท�าสจจกรยาใหลกชาย

ลกขนเดนไดดวยเถด”ภรรยากลาววา “นาย ความสตยของฉนมอยอยางหนง

แตไมกลากลาวตอหนาพ”สามบอกวา“อะไรกไดนองรกท�าใหบตรของเราหายโรค

กแลวกน”นางจงตงสตยาธษฐานวา

ลกรกอสรพษทมพษรายแรงตวใดไดโผลขนจากปลองมากดเจา

วนนอสรพษตวนนและบดาของเจาไมมความแตกตางกนเลย

เพราะไมไดเปนทรกของแมสจจวาจานขอจงมความสวสด

ขอพษจงคลายขอยญญทตตลกชายจงรอดชวต

พรอมกบการตงสตยาธษฐานพษงทงหมดกคลายซมลงแผนดนไปยญญทตต

กมารลกขนเดนไดหายเปนปกต120

ระดบท ๒ สจจอปบารม

สจจอปบารมทพระโพธสตวบ�าเพญอยางยงยวดโดยมวรยบารม ขนตบารม

และเมตตาบารมเปนฐานชอวาสจจอปบารม เชนสมยเกดเปนพญาปลาอาศยอย

ในล�าหวยแหงหนงลอมรอบดวยเถาวลย สมยนนฝนไมตก ขาวกลาเหยวแหงตาย

ในบงและล�าหวยตางกไมมน�าฝงปลาและเตากเขาไปอาศยอยในโคลนตมพวกนกกา

กจกเปนอาหาร พญาปลาโพธสตวเหนฝงปลาและเตาตายไปเปนจ�านวนมาก

จงประสงคจะท�าสจจกรยาบนดาลฝนใหตกคยเปอกตมสด�าออกเปน๒สวนลมตา

มองดอากาศกลาวกบทาวปชชนนเทวราชวา“ทานปชชนนะผเจรญเราอาศยญาต

120

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๖๒-๗๑/๓๓๒-๓๓๔,ข.ชา.อ.(ไทย)๕/๖๒-๗๑/๔๖๖-๔๗๗.

104 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ทงหลายจงประสบทกขเมอขาพเจาผมศลล�าบากอยเพราะเหตไรทานจงไมท�าฝน

ใหตกเลา ขาพเจาเกดในฐานะทจะกนผ มชาตเสมอกน แตไมไดเคยไดชอวา

กดกนปลาแมมประมาณเทาเมลดขาวสารเปนตนสตวมชวตแมอนขาพเจากไมเคย

จงใจปลงจากชวต ดวยสจจะน ทานจงท�าฝนใหตกแลวเปลองหมญาตของขาพเจา

จากทกขเถด”พรอมกบเรยกทาวปชชนนเทพเหมอนกบสงคนรบใชวา“ปชชนนเทพ

ทานจงรองค�ารามใหฝนตกมาท�าลายขมทรพยของฝงกา ท�าฝงกาใหไดรบความ

เศราโศก และชวยปลดเปลองขาพเจาและหมญาตใหพนจากความเศราโศกเถด”

พญาปลาโพธสตวรองเรยกทาวปชชนนเทพ เหมอนสงงานคนรบใช ใหฝนหาใหญ

ตกในแควนโกศลทงสนเปลองมหาชนจากทกขคอความตาย121

ระดบท ๓ สจจปรมตถบารม

สจจบารมทพระโพธสตวบ�าเพญอยางยงยวดโดยมขนตบารมวรยบารมและ

อธษฐานบารมเปนฐานชอวาสจจปรมตถบารมเชนสมยเกดเปนพระราชกมารชอ

สตโสมเปนพระราชโอรสของพระเจาโกรพยะแหงกรงอนทปตถแควนกรไปศกษา

วชาทส�านกอาจารยทสาปาโมกข แหงตกกศลา วนหนง นดหมายไวกบพราหมณ

คนหนง แตถกมหาโจรโปรสาท(อดตพระเจากรงพาราณส)จบตวไปเพอจะฆาเปน

อาหาร ไมสามารถไปตามนดหมายได จงทรงกรรแสง รองขอใหโจรปลอยตวไป

ตามนดหมายกอนแลวจะกลบมาใหจบตวภายหลง โจรโปรสาทไมเชอ จงตรสวา

“โปรสาทสหายรก ทานจงปลอยขาลงจากบาเสยกอน ขาพเจากระท�าการสาบาน

ใหทาน” ในทสดโจรโปรสาทกยอมปลอยตวพระเจาสตโสมไป เมอกลบไปกระท�า

กจตางๆ ตามนดหมายเสรจแลวกกลบมาหาโจรโปรสาทตามสญญา โจรจงถามวา

“พระต�าหนกทประทบแผนดนโคมาสตรผนารกใครผาแควนกาสและแกนจนทน

พระองคทรงไดทกสงในเมองนน กพระองคทรงเปนพระเจาแผนดน พระองค

ทรงเหนอานสงสอะไรดวยความสตย”พระเจาสตโสมโพธสตวตอบวา

121

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๗๕/๓๑,ข.ชา.อ.(ไทย)๒/๗๕/๑๒๐-๑๒๓.

105ตอนท ๒ ทสบารม

รสเหลาใดเหลาหนงมอยในแผนดน

สจจะเปนรสดกวารสเหลานน

กเพราะสมณะและพราหมณผด�ารงอยในสจจะ

ยอมขามฝงแหงชาตและมรณะได

พระเจาสตโสมแสดงธรรมแกมหาโจรโปรสารทหลายนย เพอจะใหโจรเกด

ศรทธาเลอมใสในหลกธรรมจงตรสตอไปวา

นรชนพงสละทรพยเพราะเหตแหงอวยวะทส�าคญ

เมอจะรกษาชวตกพงสละอวยวะ

เมอระลกถงธรรมกพงสละทงอวยวะทรพยและแมแตชวตทงหมด

ในทสดมหาโจรโปรสาทกระลกไดเลกกนเนอมนษยปลอยพระราชาทงหมด

ทจบตวไวเพอฆาเปนอาหารกลบเปนพระเจากรงพาราณสผทรงธรรมตามเดม122

สมยเกดเปนสปปารกกมาร เปนบตรของหวหนาตนหน อาศยทเมองทา

ชอวาภรกจฉะแหงแควนกรเรยนจบวชาเดนเรอตอน๑๖ปเทานนตอมาเมอบดา

เสยชวตไดท�าหนาทเปนหวหนาตนหนเปนบณฑตเฉลยวฉลาดถงพรอมดวยญาณ

เรอทสปปารกะขบไปไมเคยอบปางเลยตอมาวนหนงน�าเคม(น�าทะเล)เขาในตาท�าให

ตาทง ๒ ขางของเขามองไมเหน แตดวยความเฉลยวฉลาดมญาณ พระราชา

จงสถาปนาเขาใหเปนพนกงานตราคาใหกบพระราชา วนหนงมคนเอาชางสด�า

มาถวายพระราชา เพราะคดวาเปนชางมงคลพระราชารบสงใหสปปารกะตรวจด

ลกษณะเขาเอามอลบคล�าชางนนดแลวพดวา“ชางเชอกนไมสมควรจะเปนชางมงคล

มนคอมอยหนอยหนงดวยเทาหลงทง๒”ซงกจรงตามทเขาพดสปปารกะท�าหนาท

ตราคาสนคาและดลกษณะสตวทเปนมงคลอยระยะหนงเกดความเบอหนายจงกลบ

ไปอยทเมองทาภรกจฉะตามเดมแมจะเปนคนตาบอดแตพวกพอคากไปออนวอน

ใหเขาท�าหนาทเปนตนหน วนหนง ขณะแลนเรอไปในมหาสมทร ลมไมใชฤดกาล

122

ข.ชา.(ไทย)๒๘/๓๗๑-๔๙๓/๑๕๘-๑๘๑,ข.ชา.อ.(ไทย)๘/๓๗/-๔๙๓/๔๖๒-๕๔๕.

106 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

(ลมนอกฤด) กเกดขนพดพาเรอแลนไปเปนเวลา ๔ เดอน ถงมหาสมทรทแปลก

ประหลาด เตมไปดวยฝงปลารางเหมอนมนษย จมกคมพวกพอคาเขาใจผดคดวา

เปนมนษยจงถามตนหนโพธสตววา“มนษยทงหลายมจมกแหลมยอมโผลขนด�าลง

ทานสปปารกะพวกเราขอถามทะเลนชออะไร?”

สปปารกโพธสตวไดฟงพวกพอคาพดคยกนเกยวลกษณะของทะเลและปลา

เทยบกบสตร(หลกสตร)ตนหนของตน ตอบวา “เมอเรอของพวกทานผเปนพอคา

แสวงหาทรพย ออกไปจากทาภรกจฉะ แลนไปผดทศทาง ทะเลนชอวา ขรมาส”

และพระโพธสตวรยงขนไปอกวาทะเลนเตมไปดวยเพชรแลนเรอตอไปถงทะเลชอ

อคคมาล ซงเตมไปดวยทอง ทะเลชอธทมาล ซงเตมไปดวยเงน ทะเลชอกสมาล

ซงเตมไปดวยแกวมณสเขยวทะเลชอนฬมาลซงเตมไปดวยมรกตไพฑรยแตพวก

พอคาไมรวาเปนเพชรทองพระโพธสตวกไมบอกเพราะจะท�าใหพวกพอคาเกดความ

โลภขนเพชรทองขนมาใสเตมเรอท�าใหเรอหนกเกนไปจนอบปางไดแตพระโพธสตว

เองกหาอบายน�าเพชรทองเปนตนบางสวนขนบนเรอ

พวกเขาแลนเรอตอไปถงมหาสมทรทมน�าเดอดพลานพงขนเหมอนเหวใหญ

เสยงดงนากลวพวกพอคาสะดงกลวถามพระโพธสตววา“เสยงนากลวมากนาสยด-

สยอง ฟงคลายเสยงอมนษย ทะเลปรากฏเหมอนเปนหลมเปนบอ ทานสปปารกะ

พวกเราขอถามทะเลนชออะไร?”พระโพธสตวบอกวา“เมอเรอของพวกทานผเปน

พอคาแสวงหาทรพย ออกไปจากทาภรกจฉะ แลนไปผดทศทาง ทะเลนชอวา

พลวามข”และกลาวตอไปวา“เรอทแลนมาถงทะเลชอพลวามขนแลวไมมล�าไหน

กลบไปได มแตอบปาง”พวกพอคาประมาณ๗๐๐ คนตางสงเสยงรองดวยความ

หวาดกลวพระโพธสตวเหนเหตการณแลวเกดความสงสารเรยกพอคาเหลานนมา

บอกวา“ทานทงหลายพวกเจาใหเราอาบน�าหอมนงผาใหมจดแจงถามน�าวางไว

ทธปเรอ”แลวเอามอทง๒ถอถามน�ายนอยทธปเรอกระท�าสจจกรยา(สตยาธษฐาน)

วา “ตงแตขาพเจารเดยงสา ขาพเจาจ�าตวเองไดวา ขาพเจายงไมไดรสกวาเจตนา

เบยดเบยนสตวแมสกตวหนงเลยดวยสจจวาจานขอเรอจงกลบโดยความสวสดเถด”

107ตอนท ๒ ทสบารม

ทนใดนนเรอทแลนไปผดทศทางเปนเวลา๔เดอนกไดกลบแลนไปยงทาชอภรกจฉะ

โดยใชเวลาเพยง๑วนเทานนดวยอานภาพแหงสจจกรยา123

หมายถงการอางถง

คณความดทตวเองไดบ�าเพญสงสมมาตงแตครงอดตมาจนถงปจจบน ซงเปนความ

ดทตนไดกระท�าจรงและมอยจรง ขอใหค�ากลาวอางนจงเปนเหตใหพนจากปญหา

อปสรรคอยรอดปลอดภย ไดรบความเกษมส�าราญ ขอนสงเกตไดวา “สจจะ”

ในนยวาสจจกรยา(หรอสตยธษฐาน)นพระโพธสตวมงใหเดชานภาพของสจจะสงผล

ดลบนดาลใหประสบความสวสดไมไดมงใหเดชานภาพแหงสงศกดสทธอนใด

ทสบารม ๘ : อธษฐานะ ความหมายและประเภทของอธษฐานะ

“อธษฐานะ” แปลวา ทมน หมายถงธรรมอนเปนฐานทมนของบคคล

ธรรมทควรใชเปนทประดษฐานตนเพอใหสามารถยดเอาผลส�าเรจสงสดอนเปน

ทหมายไดโดยไมเกดความส�าคญตนผด และไมเกดสงมวหมองหมกหมมทบถมตน

ธรรมทควรตงไวในใจ124

หลกธรรมทใชตงตวใหหรอเปนทตงตวใหมนม๔ประเภท

คอ125

123

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๑๐๘-๑๒๐/๓๗๑-๓๗๓,ข.ชา.อ.(ไทย)๖/๑๐๘-๑๒๐/๖๗-๗๕.

124

พระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม,พมพครงท๓๑,(กรงเทพมหานคร:ส�านกพมพผลธมม,๒๕๕๘),หนา๑๙๘;ในทางพระวนยแปลวาการตงเอาไวตงใจก�าหนดแนนอนลงไปเชนอธษฐานพรรษาตงใจไวเปนการจองเพอการนนๆหรอตงใจก�าหนดลงไปวาใหเปนการใชประจ�าตวชนดนน เชนไดผามาผนหนงตงใจวาจะเปนอะไร คอ จะเปนสงฆาฏ อตตราสงค หรออนตรวาสกกอธษฐานเปนอยางนนๆ ในภาษาไทย ใชเปนค�ากรยาและมกมความหมายเพยนไปวา ตงใจมงขอใหไดผลอยางใด อยางหนง ตงจตปรารถนาเฉพาะอยางยง ตงจตขอตอสงทถอวาศกดสทธใหส�าเรจผลอยางใดอยางหนง;พระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต),พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท,พมพครงท๒๔,(กรงเทพมหานคร:ส�านกพมพผลธมม,๒๕๕๘),หนา๔๙๐.

125

ท.ปา.(ไทย)๑๑/๓๑๑/๒๙๐,ม.อ.(ไทย)๑๔/๓๔๖/๔๐๔.

108 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ประเภทท๑ปญญาธษฐานธรรมอนเปนฐานทมนคอปญญา

ประเภทท๒สจจาธษฐานธรรมอนเปนฐานทมนคอสจจะ

ประเภทท๓จาคาธษฐานธรรมอนเปนฐานทมนคอจาคะ

ประเภทท๔อปสมาธษฐานธรรมอนเปนฐานทมนคออปสมะ

เหตทขอธรรมเหลานไดชอวา “อธษฐานธรรม” กเพราะ “ปญญา” ในทน

มนยวา ภาวะทฉลาด ทรละเอยดและแจมแจงจงหมายถงปญญาเหมอนแผนดน

ปญญาเครองท�าลายกเลส ปญญาเครองน�าทาง ความเหนแจง ความรด ปญญา

เหมอนปฎก ปญญาพละ ปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ปญญา

เหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว คอสมมาทฏฐ126

โดยนยทเขาใจงายกคอ

“มองตวเองออกบอกตวเองไดใชตวเองเปน”อกนยหนงคอ“เขาใจตวเองเขาใจ

โลกและสภาพแวดลอม” ความหนกแนนมนคงหรอฐานทมนของบคคลเกดเพราะ

เหตน

“สจจะ”คอความจรงใจ(ซอสตย)จรงวาจา(พดจรง)และจรงการ(ท�าจรง)

ท�าใหเกดความมนคงทางจตใจไมตองวตกกงวล ไมตองคดหยมหยม ในการปฏบต

หนาทการงานเมอซอสตยคอยดความซอสตยเปนทตงแลวแมจะเกดความผดพลาด

หรอถกกลาวหากมนใจในตนเองหนกแนนมนคงไมหวนไปตามขอกลาวหาในการ

สอสารเรองใดๆ เมอพดความจรงแลว แมจะเกดความไมเขาใจหรอความเขาใจ

126

อภ.สง.(ไทย)๓๔/๒๙/๓๒เปนตน;ปญญากบสมมาทฏฐมนยเดยวกนดงททานนยม“สมมาทฏฐ”ไววา“สมมาทฏฐทเกดขนสมยนนเปนไฉน?ปญญากรยาทรความวจยความเลอกสรรความวจยธรรมความก�าหนดหมายความเขาไปก�าหนดความเขาไปก�าหนดเฉพาะภาวะทร ภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรอยางแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดนปญญาเครองท�าลายกเลสปญญาเครองน�าทางความเหนแจงความรดปญญาเหมอนปฏกปญญาปญญนทรยปญญาพละปญญาเหมอนศสตราปญญาเหมอนปราสาทความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลงงมงายความเลอกเฟนธรรม;อภ.สง.(ไทย)๓๔/๓๗/๓๔.

109ตอนท ๒ ทสบารม

คลาดเคลอนขนกไมวตกกงวล แมจะถกกลาวหาวาพดไมจรงกไมหวนไหว

ไมคลอนแคลน ในการท�าหนาทการงานใดๆ เมอท�าเตมทสดความสามารถของ

ตวเองแลว แมจะไมประสบความส�าเรจกไมวตกกงวลไมเดอดรอนใจ แมจะถก

กลาวหาวาท�าไมเตมท ไมเอาใจใสท�าอยางแทจรง กไมหวนไหวไมคลอนแคลน

ความหนกแนนมนคงหรอฐานทมนของบคคลเกดเพราะเหตน

“จาคะ”คอสละมนยครอบคลมถงการการสละสงของเครองอปโภคบรโภค

และสละอกศลธรรมคอความไมดออกจากไปจตใจ ในทนมงถงการสละอกศลธรรม

ในการด�าเนนชวตประสบอฏฐารมณ(สงทนาพอใจ)คอไดลาภไดยศไดค�าสรรเสรญ

ไดสข เกดความยนดพอใจ เกดความรกใครพอใจ เกดตณหาราคะ กไมใหมาก

เกนประมาณจนหลงใหลตดใจอยในอฏฐารมณ สละออกไปไมยดตดจนท�าใหรงรง

ประสบอนฏฐารมณ(สงไมนาพอใจ)คอเสอมลาภเสอมยศถกนนทาประสบทกข

เกดความอดอดขดเคองหงดหงดไมพอใจกสละความอดอดขดเคองเหลานออกไป

ไมยดตดไมย�าคดย�านกอยกบอนฏฐารมณเหลานมจาคะเปนหลกใจอยางนท�าให

มความมนคงหนกแนนในตนไมเสยศนยเพราะอฏฐารมณและอนฏฐารมณ“จาคะ

คอสละ”นตรงกนขามกบค�าวา“สงสม”การสงสมท�าใหเกดความรงรงจาคะกคอ

ไมมการสงสมยอมท�าใหจตใจเบาใจเบาท�าใหเกดความหนกแนน127

ความหนกแนน

มนคงหรอฐานทมนของบคคลเกดเพราะเหตน

“อปสมะ”คอ สงบใจในระดบโลกยะหมายถงปสสทธคอความสงบใจซงม

พฒนาการมาจากศล มศลท�าใหไมตองเดอดรอนใจ มความไมเดอดรอนใจท�าให

เกดความฟใจมความฟใจท�าใหเกดความอมใจมความอมใจท�าใหเกดความสงบใจ

“อปสมะคอความสงบใจ”เปนพนฐานแหงสมาธคอความมนคงแหงจตใจเพยงระดบ

127

พระพทธเจาตรสกบภกษทงหลายวา“ผไมมการสงสมก�าหนดรอาหารกอนแลวจงบรโภค มสญญตวโมกข และอนมตตวโมกขเปนอารมณ ไมทงทางไวใหเปนทรได เหมอนนก ไมทงทางไวในอากาศฉะนน”;ข.ธ.(ไทย)๒๕/๙๒/๕๗.

110 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

โลกยะนกพอแลวทจะท�าใหเกดความหนกแนนมนคง เปนฐานทมนของบคคล

ในระดบโลกตตระหมายถงนพพานคอความดบเยนสนทของจตใจ

การปฏบตอธษฐานะ

พระพทธเจาตรสวธถอปฏบตอธษฐานแกบรรพชตชอปกกสาตวา “ภกษ

บรษนมธาต๖มผสสายตนะ(แดนเกดแหงผสสะ)๖มมโนปวจาร(ความนกหนวง

ทางใจ)๑๘มอธษฐานธรรม(ธรรมทควรตงไวในใจ)๔เมอความก�าหนดหมายซมซาบ

ไมถงบรษผคงอยในอธษฐานธรรรมบณฑตจงเรยกบรษนนวา‘มนผสงบ’บรษไมพง

ประมาทปญญาพงตามรกษาสจจะพงเพมพนจาคะพงศกษาแตทางสงบเทานน”

พระพทธเจาตรสวธปฏบตอธษฐานธรรมโดยละเอยดตอไป สรปความไดวา

“บรษไมประมาทปญญาพงตามรกษาสจจะพงเพมพนจาคะพงศกษาแตทางสงบ

เทานน” นนกคอใหรวา ในธาต ๖ นน ปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาต วาโยธาต

เปนอยางไร พงเหนวาธาตเหลานตามความเปนจรง ดวยปญญาอนชอบอยางนวา

‘นนไมใชของเราเราไมเปนนนนนไมใชอตตาของเรา’ครนเหนวาโยธาตนนตามความ

เปนจรง ดวยปญญาอนชอบอยางนแลว ยอมเบอหนายในวาโยธาต และท�าจต

ใหคลายก�าหนดจากวาโยธาต

ใหรวาอากาสธาตเปนอยางไรเปนสภาวะวางเปลามความวางเปลาไดแก

ชองห ชองจมกเปนตน ใหเหนตามความเปนจรงดวยปญญาอนชอบอยางนวา

‘นนไมใชของเรา เราไมเปนนน นนไมใชอตตาของเรา’ครนเหนอากาสธาตนน

ตามความเปนจรงดวยปญญาอนชอบอยางนแลวยอมเบอหนายในอากาสธาตและ

ท�าจตใหคลายก�าหนดจากอากาสธาตทนน วญญาณอนบรสทธผดผอง เหลออย

บคคลยอมรเรองอะไรๆ ไดดวยวญญาณนนคอรวา“สข”บาง“ทกข”บาง ...

“อทกขมสขเวทนา”มอเบกขาอนบรสทธผดผองออนเหมาะแกการใชงานจตเขาส

อรปฌานมอากาสานญจายตนะ เปนตน ภกษละอวชชาคอความหลง ตดราก

ถอนโคนอวชชานนจงชอวาผประกอบดวยอธษฐานธรรมคออปสมะอนยอดเยยม”

111ตอนท ๒ ทสบารม

นคอวธการถอปฏบตอธษฐานธรรม128

ในเชงระบบ เหนไดชดวา การถอปฏบต

อธษฐานธรรมนใชเปนปญญาเปนจดเรมตนตอจากนนใหรความจรงและหมนฝกฝน

ปฏบตจรงตอจากนนใหปลอยวางท�าจตใจใหสงบ

อานสงสของอธษฐานะ

อาคารสถานทเชนตกสงทมรากฐานมนคง แมเกดลมพายหรอแผนดนไหว

กยงด�ารงอยได ไมพงถลมเสยหายบคคลทมปญญาธษฐานธรรมอนเปนฐานทมน

คอปญญาสจจาธษฐานธรรมอนเปนฐานทมนคอสจจะจาคาธษฐานธรรมอนเปน

ฐานทมนคอจาคะ อปสมาธษฐาน ธรรมอนเปนฐานทมนอปสมะกเชนเดยวกน

ยอมมจตใจมนคงซงจะเปนเหตใหเกดความมนคงทางกายและวาจา

อธษฐานธรรมเปนฐานแหงการบ�าเพญบารมขออนๆ ตลอดเวลา เชน สมย

เกดเปนพระเจามหาชนก บ�าเพญวรยบารมอยางยงยวด ขณะเดนทางไปคาขายท

สวรรณภมเรออบบางจมลงในมหาสมทรวายน�าอยในมหาสมทร๗วนกอนทนาง

มณเมขลาจะมาชวยอมขนฝงพระเจามหาชนกประกอบดวยวรยะอตสาหะแรงกลา

กจรง แตความมนคงของจตใจทไมหวาดหวนตอทองทะเลอนกวางใหญไพศาล

ไมกลวคลนลมแรงนากลวท�าใหวรยะอตสาหะไมถดถอยขอนกเพราะมอธษฐานะ

นนเอง อกตอนหนง เมอครองราชสมบต ทรงสรางความเจรญรงเรอง ประชาชน

อยเยนเปนสขแลวพระองคกเสดจออกบรรพชาแมพระมเหสจะทลออนวอนอยางไร

กไมยอมเสดจกลบทรงบ�าเพญธรรมจนไดฌานสมาบตขอนกเพราะอธษฐานธรรม

นนเอง

ความส�าเรจสมประสงคการไดสงทตองการการบรรลเปาหมายใดๆอาจได

เพราะความรความสามารถ อาจไดเพราะใชทรพยสนเงนทองซอหามา อาจได

เพราะความชวยเหลอของคนรอบขาง อาจไดเพราะเหตอยางใดอยางหนงกจรง

แตเมอพจารณาดโดยละเอยดแลวจะเหนวาม “อธษฐานะ” เปนฐานรองรบอย

128

ม.อ.(ไทย)๑๔/๓๔๔-๓๙๖/๔๐๓-๔๑๓.

112 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

นนคออาศยความบากบนมนคงตอเนอง การกระท�าอยางตอเนอง การตดตอ

ประสานงานอยางตอเนอง การศกษาหาความรเพอกระท�าการใหไดสงทประสงค

อยางตอเนอง“ความตอเนอง”นแหละคออธษฐานธรรม

พระโพธสตวสมยเกดเปนพระเจาเนมราช ทรงบ�าเพญกรรมฐาน สมาทาน

อโบสถศลอยางตอเนอง สมยเกดเปนมโหสธบณฑต ใชปญญาแกปญหาตางๆ

อยางตอเนอง อยทามกลางปญหาตลอดเวลาและกใชปญญาแกปญหาทกอยาง

ไดส�าเรจลลวงมาโดยตลอด สมยเกดเปนพญานาคภรทต ตงใจแนวแนทจะไปเกด

ในเทวโลก จงสมาทานรกษาอโบสถศลอยางตอเนอง แมจะล�าบากทกขยาก

กไมยอทอในทสดกส�าเรจสมปรารถนาทกภพทกชาตความมนคงตอเนองนเองคอ

อธษฐานธรรม

อธษฐานในฐานะเปนบารม

นยท๑หมายถงคณธรรมคอปญญาธษฐานธรรมอนเปนฐานทมนคอปญญา

สจจาธษฐาน ธรรมอนเปนฐานทมนคอสจจะ จาคาธษฐาน ธรรมอนเปนฐานทมน

คอจาคะ อปสมาธษฐาน ธรรมอนเปนฐานทมนอปสมะ ทมอยในจตใจตลอดเวลา

บคคลผประกอบดวยอธษฐานธรรม ๔ ประการน แมจะไมไดบ�าเพญตนเปน

พระโพธสตวกชอวาบ�าเพญอธษฐานบารม บคคลผด�าเนนชวตดวย “สจจะ” คอ

จรงใจซอสตยจรงวาจาพดจรงจรงการท�าจรงมสจจะมความรบผดชอบตองาน

ทท�าทกอยาง ท�าอยางสดก�าลงและเตมความสามารถมนคงแนวแนตอหนาท

ตอการงานคอ เมอตงใจท�างานชนใดแลวจะท�าใหเตมท ไมเสรจไมเลก มแตตอง

ท�างานชนนนใหส�าเรจและดทสดตอวาจาคอ เมอพดอยางไรกตองท�าอยางนน

เปนผมวาจาตรงกบใจตอบคคลคอไมหนาไหวหลงหลอกคบกบใครตองเปนมตรแท

กบคนเหลานนถงขนาดยอมตายแทนกนไดตอความดคอมนคงตอความดไมหนเห

ไปในทางชว ไมของเกยวกบอบายมขทกชนด คดแตจะท�าความด ไมวาจะมคนร

หรอไมกตามขอนกชอวามอธษฐานบารม

113ตอนท ๒ ทสบารม

นยท ๒ หมายถงการบ�าเพญอธษฐานบารมของบคคลผปฏญญาตนเปน

พระโพธสตวปรารถนาทจะเปนพระพทธเจาในอนาคต เปนผมธรรมสโมธาน ๘

ประการครบถวน สมควรไดรบการพยากรณจากพระพทธเจาทอบตในยคนนๆ

วาจะไดเปนพระพทธเจาในอนาคตเชนสมยเกดเปนพญากกกระ(พญาสนข)สมย

เกดเปนมาตงคบณฑตสมยเปนเตมยราชกมาร

ระดบการบ�าเพญอธษฐานะ ในฐานะเปนบารม

ระดบท ๑ อธษฐานบารม

พระโพธสตวทด�าเนนชวตแสดงใหเหนวาไดใชอธษฐานธรรมเปนเครองน�าทาง

ในการท�าหนาทการงานปกตหรอใชอธษฐานธรรม(ความมนคงแนวแน)แกปญหา

อยตลอดเวลาชอวาบ�าเพญอธษฐานบารมเชนสมยเกดเปนพญากกกระ(พญาสนข)

มสนขเปนบรวารหลายรอยตว อาศยอยในปาชา วนหนง พวกสนขทเลยงไว

ในพระราชวงแอบมากดหนงและเชอกชะเนาะของราชรถขาดพระราชาทรงกรว

จงรบสงใหฆาสนขทกตวทพบเหนท�าใหสนขถกฆาเปนจ�านวนมากทเหลอกหลบภย

ไปอาศยอยในปาชากบสนขโพธสตว

สนขโพธสตวเหนพวกสนขมภยคดวาไมมใครสามารถชวยเหลอสนขเหลานน

ไดนอกจากตวเองประสงคจะชวยเหลอจงหาอบายวธเขาไปเฝาพระราชาในพระราชวง

ทลถามวา“ขาแตพระองคผสมมตเทพพระองคทรงรบสงใหฆาสนขทงหลายหรอ?”

พระราชาตรสตอบวา“ใชเราสงใหฆาเพราะพวกสนขกดกนหนงและเชอกชะเนาะ

รถของเรา”

สนขโพธสตวทลถามวา “ขาแตพระองคผสมมตเทพ พระองคทรงทราบ

หรอวาสนขตวไหนกดกนหนงและเชอกชะเนาะรถ” พระราชาตอบวา “ไมทราบ”

สนขโพธสตวทลถามตอไปวา “พระองครบสงใหฆาสนขทกตวหรอ ?” พระราชา

ตรสตอบวา “ฆาเฉพาะสนขบาน ยกเวนสนขในพระราชวง” สนขโพธสตวจงทล

แนะน�าใหพระราชาทรงพจารณาใหถวนถ ไมมความล�าเอยง กราบทลวา “สงท

114 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

พระราชากระท�าลงไปนนไมเปนธรรม” จากนนกราบทลใหค�าแนะน�าแกพระราชา

เกยวกบวธตรวจสอบวาสนขตวไหนกดกนหนงและเชอกชะเนาะรถโดยการขย�าหญา

กบเปรยงใหพวกสนขดม สนขเหลานนดมหญากบเปรยงแลวส�ารอกออกมา ตวท

กดกนหนงและเชอกชะเนาะรถกส�ารอกหนงออกมาท�าใหรวาตวไหนกดกนหนงและ

เชอกชะเนาะรถพระราชาทรงทราบเชนนแลวทรงยนดมากทรงบชาสนขโพธสตว

ดวยเศวตฉตรทรงใหอภยทานแกสนขทงหมดความเดดเดยวแนวแนมนคงในการ

แกปญหาของพญากกกระ(พญาสนข)นชอวาบ�าเพญอธษฐานบารม129

ระดบท ๒ อธษฐานอปบารม

อธษฐานธรรมทพระโพธสตวบ�าเพญอยางยงยวดโดยมวรยบารมขนตบารม

และเมตตาบารมเปนฐานชอวาอธษฐานอปบารมเชนสมยเกดในตระกลคนจณฑาล

นอกเมองพาราณส ชอวามาตงคะ เมอเตบโตเปนหนมไดชอวามาตงคบณฑต

วนหนงถกบรวารของนางทฏฐมงคลกาผเปนธดาเศรษฐรมท�ารายดวยขอหาวา

เปนคนจณฑาลเทยวไปในทสาธารณะใหคนอนมองเหนไมเปนมงคลมาตงคบณฑต

ถอวาตวเองถกบรวารของนางทฏฐมงคลการมซอมดวยไมมเหตผล จงไปนอนท

ประตเรอนบดาของนางทฏฐมงคลกา โดยตงจตมนแนวแน(อธษฐาน)วา “ถาไมได

นางทฏฐมงคลกาเปนภรรยาจกไมลกขน” เมอไดนางทฏฐมงคลกาเปนภรรยาแลว

จงลกขนพานางไปอยทบานแตกไมไดลวงเกนนางในฐานะสามตอมาวนหนงหลก

เขาไปบ�าเพญธรรมในปาจนไดฌานสมาบต มฤทธมาก ในขณะทนางทฏฐมงคลกา

มระด มาตงคบณฑตเอาหวแมมอขวาลบคล�าสะดอของนางทฏฐมงคลกา ท�าให

นางตงครรภตอมาไดคลอดบตรพวกพราหมณตงชอบตรนนวา“มณฑพยกมาร”

มาตงคบณฑตชอวามบ�าเพญอธษฐานบารมอยางน พระโพธสตวมาตงคะบ�าเพญ

อธษฐานบารมตลอดเวลาวนหนงเพราะเมตตาธรรมประสงคจะอบรมกลอมเกลา

ดาบสชอวาชาตมนตผมมานะทฏฐมาก จงอธษฐานใหไมช�าระฟนลอดไปตดทชฎา

129

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๒๒/๑๐,ข.ชา.อ.(ไทย)๑/๒๒/๒๕๙-๒๖๓.

115ตอนท ๒ ทสบารม

ของดาบสชาตมนตซงก�าลงอาบน�าอยท�าใหชาตมนตดาบสโกรธมากดาวาสาปแชง

ดวยประการตางๆ แตมาตงคโพธสตวกไมโกรธตอบ กลบหาวธทจะท�าลายมานะ

ทฏฐของชาตมนตดาบสวนหนงอธษฐานจตหามดวงอาทตยขนชาวบานเดอดรอน

หนกจงเขาไปรองทกขบอกใหปลอยดวงอาทตยขนมาเถด มาตงคโพธสตวบอกวา

“ตองใหชาตมนตมาขอขมาโทษกอนจงจะปลอยใหดวงอาทตยขน” ชาวบานจงไป

ฉดลากชาตมนตดาบสใหมาขอขมาโทษพระโพธสตวดวงอาทตยจงขน130

ระดบท ๓ อธษฐานปรมตถบารม

อธษฐานธรรมทพระโพธสตวบ�าเพญอยางยงยวดโดยมขนตบารมวรยบารม

สจจบารมและเนกขมมบารมเปนฐานชออธษฐานปรมตถบารมเชนสมยเกดเปน

เตมยราชกมาร ประสงคจะออกบวช แตกเปนเรองยากทจะสละราชสมบตได

เพราะพระบดาและพระมารดาตางหวงใหเปนรชทายาทคนหนง เทวดาทเคยเปน

ญาตกนไดใหค�าแนะน�าวา “ทานอยาแสดงความเปนบณฑต” พระเตมยกมารเมอ

ไดฟงค�าแนะน�าจากเทวดาแลวไดอธษฐานองค๓ประการอยเปนเวลา๑๖ปคอ

๑)ท�าทเปนคนใบ ๒)ท�าทเปนคนหหนวก

๓)ท�าทเปนคนเปลย131

เพอใหทกคนเหนวา พระองคไมเหมาะทจะเปนรชทายาท แมพระมารดา

พระบดาทดสอบและออนวอนตลอดเวลาวา “เตมยกมารลกรก พอและแมรวา

เจามไดเปนใบ เพราะปาก ห และเทาอยางนมใชของคนเปนใบ คนหนวกและคน

งอยเปลยเลยลกเปนบตรทแมรกษาศลบรสทธและตงจตปรารถนาจงไดมาลกอยา

ใหพอแมตองพนาศเลย จงปลดเปลองขอครหาจากราชส�านกในชมพทวปทงสน

ดวยเถด”แมพระมารดาพระบดาจะทรงขอรองอยอยางนพระเตมยกมารกทรงนอน

ท�าเปนไมไดยนทายทสดพระบดาใหหมอดตรวจท�านายลกษณะหมอดกราบทล

130

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๑-๒๓/๔๖๙-๔๗๓,ข.ชา.อ.(ไทย)๗/๑-๒๓/๑-๒๑.

131

ข.จรยา.อ.(ไทย)๕๗/๓๑๕.

116 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

วา“นาจะเปนคนกาฬกณใหอยในพระราชวงกจะเปนอนตรายแกชวตของพระองค

และพระมเหสเปนอนตรายแกราชบลลงก”พระราชาจงรบสงใหน�าพระเตมยกมาร

ใสรถออกไปฝงในปาชาผดบ พระเตมยกมารไดทราบดงน กดใจยงนกทจะได

ปลดเปลองภาระออกบวชดงทปรารถนา เมอทรงผนวชแลวกแสดงธรรมโปรด

พระบดาและขาราชบรพารท�าใหคนเหลานนออกบวชตามเปนจ�านวนมาก

การด�าเนนชวตเพอบรรลเปาหมายของพระเตมยกมารตองใชความเปนผม

อธยาศยกวางใหญ ใชขนตธรรมมาก ใชวรยะมาก และใชระยะเวลายาวนานถง

๑๖ปทายทสดแมถกฝงในปาชาผดบกพรอมทจะสละชวตดวยจดประสงคแนวแน

ขอใหไดบวชแมจะประสบปญหาอปสรรคมากประสบทกขตลอดเวลากไมหวนไหว

ถกสภาพแวดลอมบบคนคอมารดาบดาออนวอนเพอใหเปนรชทายาทสบราชสมบต

ขาราชบรพารฝากความหวงใหปกครองบานเมองสบไป พระองคกยงคงยนหยด

หนกแนนท�าทเปนคนใบหหนวกงอยเปลยทายทสดชวตกยอมสละไดพระจรยาวตร

ของพระองคจงเปนการบ�าเพญอธษฐานปรมตถบารม

ทสบารม ๙ : เมตตา ความหมายและขอบขายของเมตตา

“เมตตา”แปลวาความรกกรยาทรกภาวะทรกความเอนดกรยาทเอนด

ภาวะทเอนด ความปรารถนาเกอกลกน ความอนเคราะห ความไมพยาบาท

ความไมปองรายกศลมลคออโทสะในหมสตว132

เปนไมตรความรกความปรารถนาด

อยากใหเขามความสข ความเหนอกเหนใจ ความเขาใจดตอกน ความใฝใจหรอ

ตองการสรางเสรมประโยชนสขใหแกเพอนมนษยและสตวทงหลาย“เมตตา”เปน

ธรรมกลางๆทงในแงผมความเมตตาและในแงผควรไดรบเมตตาจงควรมทงผนอย

ตอผใหญและผใหญตอผนอยคนจนตอคนมและคนมตอคนจนยาจกตอเศรษฐและ

132

ข.ม.(ไทย)๒๙/๒๐๒/๕๙๐.

117ตอนท ๒ ทสบารม

เศรษฐตอยาจกคนฐานะต�าตอคนฐานะสงและคนฐานะสงตอคนฐานะต�าคฤหสถ

ตอพระสงฆและพระสงฆตอคฤหสถ เปนธรรมพนฐานของใจขนแรกในการสราง

ความสมพนธระหวางบคคล “สมบต” ของเมตตากคอระงบพยาบาทได วบตของ

เมตตากคอเกดสเนหะ(ความโปรดปรานสวนตว)ซงเปนเหตใหเกดความล�าเอยง

ชวยเหลอกนในทางผดเมตตาทแทจรงจงเปนธรรมทเออตอการรกษาความ

เทยงธรรมเปนธรรมกลางๆท�าใหมภาวะปราศจากความเหนแกตวปราศจากความ

เกลยดชงคดรายมไมตรปรารถนาดตอคนทกคนสม�าเสมอกนชวยใหพจารณาและ

กระท�าการตางๆไปตามเหตผล133

เมตตาทแทจรงจะเปนไปในแบบทวา134

พระผมพระภาคนนทรงมพระทยเสมอกน

ทงตอนายขมงธน(ทรบจางมาลอบสงหารพระองค)

ตอพระเทวทตตอโจรองคลมาลตอชางธนบาล

(ทพระเทวทตปลอยมาเพอฆาพระองค)

และตอพระราหลทวทกคน

ในเรองน มกรณตวอยาง ๒ เรองทเปนการยนยนวา “เมตตา” เปนธรรม

กลางๆทควรแผไปในสรรพสตวคราวหนงภกษถกงกดถงแกมรณภาพพระพทธเจา

จงทรงแนะน�าใหพวกภกษแผเมตตาจตใหตระกลพญางทง ๔ คอ พญางวรปกษ

พญางเอราปถะพญางฉพยาบตรและพญางกณหาโคตมกะรวมทงสตวอนๆดวย

เพอเปนเครองคมครองรกษาปองกนตวเองไมใหถกงกดและถกสตวท�าราย135

133

พระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต),พทธธรรม ฉบบปรบขยาย,พมพครงท๔๓,หนา๗๐๗-๗๐๘.

134

ข.อป. (ไทย) ๓๒/๘/๖๘; พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), เรองเดยวกน, หนา๗๐๘.

135

ว.จ. (ไทย) ๗/๒๕๑-๑๔-๑๕; วธการแผเมตตาในกรณนกคอการสวดสาธยาย ขนธปรตรวา“วรปกเขห เม เมตต� เมตต� เอราปเถห เม, ฉพยาปตเตห เม เมตต� เมตต� กณหาโคตมเกหจฯเปฯ”ซงเปนทนยมสวดกนทวไปในประเทศไทย

118 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

อกกรณหนง พวกภกษพากนเขาไปอยปาปฏบตธรรม ถกพวกผสางเทวดารบกวน

เกดความหวาดกลวจงออกจากปาไปเขาเฝาพระพทธเจาพระพทธองคทรงแนะน�า

ใหภกษเหลานนสวดบทกรณยเมตตสตร เพอใหผกมตรไมตรกบผสางเทวดา

ความแหงพระสตรตอนหนงวา136

ผฉลาดในประโยชนมงหวงบรรลสนตบทควรบ�าเพญกรณยกจ

ความเปนผอาจหาญซอตรงเครงครดวางายออนโยน

และไมเยอหยง...เหลาสตวทเคยเหนกดเหลาสตวทไมเคยเหนกด

เหลาสตวทอยใกลและอยไกลกดภตหรอสมภเวสกด

ขอสตวเหลานนทงหมดจงมตนเปนสขเถด...

การบ�าเพญเมตตา (เมตตาภาวนา)

หลกของการบ�าเพญเมตตาม๔ขนคอ137

ขนท ๑ เวนบคคลทเปนโทษหรอเปนอปสรรคตอการบ�าเพญเมตตาไมควร

เจรญเมตตาในบคคล๖ประเภทคอ

๑)บคคลทเกลยดกนจะท�าใหเกดความล�าบากใจ

๒)บคคลทเปนเพอนรกกนมาก

๓)บคคลทเปนกลางๆ

๔)บคคลทเปนศตรกนจะท�าใหเกดความโกรธ

๕)บคคลทเปนเพศตรงขามจะท�าใหเกดความก�าหนดไดงายถาจะเจรญ

กควรเจรญโดยไมเจาะจง

๖)บคคลทเสยชวตแลว

136

ข.ข. (ไทย)๒๕/๑-๑๐/๒๐-๒๒.

137

มหามกฏราชวทยาลย,วสทธมรรค แปล ภาค ๒ ตอน ๑,พมพครงท๑๑,(กรงเทพ-มหานคร:โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,๒๕๕๑),หนา๑๕๒-๒๒๐.

119ตอนท ๒ ทสบารม

ขนท ๒ แผเมตตาใหแกตนเองพงเจรญเมตตาในตนเองบอยๆ วา “ขอเรา

จงเปนผถงซงความสข ไมมทกขเถด” หรอวา “ขอเราจงเปนผไมมเวร ไมมความ

เบยดเบยน ไมมความทกข มความสขบรหารตนเถด” เมอเจรญเมตตาในตนเอง

บอยๆอยางนจะเกดความปรารถนาใหผอนมความสขโดยเปรยบเทยบกบตนเอง

วา “เราเปนผรกสขเกลยดทกขและอยากเปนอย ไมอยากตายฉนใด แมสตวอนๆ

กฉนนน”แมพระพทธเจากตรสวา

บคคลตามคนไปดวยใจตลอดทกทศกมไดพบผเปนทรกกวาตน

ทไหนเลยฉนใดตนของคนอนๆกยอมเปนทรกของเขามากฉนนน

เพราะฉะนนผรกตนจงไมควรเบยดเบยนผอน

ขนท๓แผเมตตารวมแดนถามบคคลเหลานอยในวถชวตหรอมเหตใหสมพนธ

กนอยเปนประจ�าพงเจรญเมตตาในบคคลเหลานตามล�าดบคอ

๑)บคคลทเปนเพอนรกกนมาก ๒)บคคลทเปนกลางๆ

๓)บคคลทเปนศตรกน

ขนท๔ก�าจดธรรมปฏปกขและบ�าเพญเมตตา

๑)ขนก�าจดธรรมปฏปกขคอความโกรธ

วธอบรมสรางเมตตาใหเกดมขนในอปนสยสนดานนนคอการส�ารวมระวงดแล

รกษาใจมใหโกรธแคนขดเคองอาฆาตพยาบาท เมอใดเกดภาวะจตขดเคองอาฆาต

พยาบาทกพยายามสงบระงบเสยโดยคดวา“ตนเองรกสขเกลยดทกขฉนใดคนอน

สตวอนกฉนนน”ถาไมสามารถระงบความรสกโกรธขดเคองอาฆาตพยาบาทไดดวย

วธการนกใหระลกทองบนภาวนาตอไปดวยวธการใดวธการหนงทจะมประสทธผล

ดงแสดงไวในคมภรพระพทธศาสนา๙วธ138

ดงน

138

มหามกฏราชวทยาลย,วสทธมรรค แปล ภาค ๒ ตอน ๑,พมพครงท๑๑,หนา๑๕๗-๒๒๐.

120 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

วธท๑เมอรสกโกรธใหระลกถงโทษของความโกรธ

วธท๒เมอรสกโกรธใหระลกถงความดของเขา

วธท๓เมอรสกโกรธใหรเสยดวยวา“โกรธคอท�าทกขใหตนเอง”

วธท๔เมอรสกโกรธใหพจารณาวา“มนษยทกผตวตนมกรรมเปนของตน”

วธท๕เมอรสกโกรธใหระลกบพพจรยา(การท�าความดครงอดต)

ของพระพทธองค

วธท๖เมอรสกโกรธใหระลกถงความเกยวของสมพนธกนในวฏฏสงสาร

วธท๗เมอรสกโกรธใหพจารณาอานสงสเมตตา

วธท๘เมอรสกโกรธใหใชวธพจารณาตวคนโดยแยกธาต

วธท๙เมอรสกโกรธใหท�าทานสงวภาคคอใหสงของแกคนทโกรธและ

รบสงของจากคนทโกรธ

ทง๙วธนเปนการตดกระแสความรสกไมดมใหเกดขนในจตถอเปนอบาย

วธทจะปองกนไมใหความรสกโกรธเคองอาฆาตพยาบาทเกดขนในจตใจเปนการตด

เชอไฟทจะมาเผาไหมจตใจซงในขณะเดยวกนกถอเปนการเพาะปลกหนอแหงเมตตา

ธรรมขนในจต นานวนเขาเมตตาธรรมกจะประทบฝงแนนอยในจต กลายเปนคน

มอธยาศยรกใคร เมอจะคดจะพดจะท�ากปรากฏออกมาพรอมกบเมตตาเสมอ

นานวนเขากกลายเปนผมอปนสยเมตตา ซงเมตตาทเราทงหลายไดอบรมสงสมไว

เปนนจ จนกระทงตดแนนฝงอย ในอปนสยจตใจแลว ยอมท�าใหบคคลผนนๆ

มลกษณะนสยทมเยอใยไมตรจต คดเกอกลดวยประโยชนสข ปราศจากอาฆาต

พยาบาทขงเคยดโกรธแคนแสดงออกทางสหนาและสายตาทสงบแชมชนมองดวย

สายตาอนแสดงถงใจทเอบอาบดวยปรารถนาดใหมความสข

121ตอนท ๒ ทสบารม

๒)การเจรญเมตตาโดยไมเจาะจง(อโนธโสผรณา)

เจรญเมตตาหรอแผเมตตาตอกนและกนโดยไมเจาะจงวา

๑)สพเพสตตาอเวราอพยาปชฌาอนฆาสขอตตาน�ปรหรนตขอสตว

ทงหลายทงปวงจงเปนผไมมเวรไมมความบบคนไมมทกข มความสข รกษาตน

อยเถด

๒)สพเพ ปาณา อเวรา อพยาปชฌา อนฆา สข อตตาน� ปรหรนต

ขอปาณะ(ผเนองดวยลมหายใจ)ทงหลายทงปวงจงเปนผไมมเวรไมมความบบคน

ไมมทกขมความสขรกษาตนอยเถด

๓)สพเพภตาอเวราอพยาปชฌาอนฆาสขอตตาน�ปรหรนตขอภต

(ผเปนแลว)ทงหลายทงปวงจงเปนผไมมเวร ไมมความบบคน ไมมทกข มความสข

รกษาตนอยเถด

๔)สพเพ ปคคลา อเวรา อพยาปชฌา อนฆา สข อตตาน� ปรหรนต

ขอบคคลทงหลายทงปวง จงเปนผไมมเวร ไมมความบบคน ไมมทกข มความสข

รกษาตนอยเถด

๕)สพเพอตตภาวปรยาปนนาอเวราอพยาปชฌาอนฆาสขอตตาน�

ปรหรนตขอผเนองอยในอตภาพทงหลายทงปวงจงเปนผไมมเวรไมมความบบคน

ไมมทกขมความสขรกษาตนอยเถด

๓)การเจรญเมตตาโดยเจาะจง(โอธโสผรณา)

เจรญเมตตาหรอแผเมตตาตอกนและกนโดยเจาะจงวา

๑)สพพา อตถโย อเวรา อพยาปชฌา อนฆา สข อตตาน� ปรหรนต

ขอสตรทงหลายทงปวง จงเปนผไมมเวร ไมมความบบคน ไมมทกข มความสข

รกษาตนอยเถด

๒)สพเพปรสาอเวราอพยาปชฌาอนฆาสขอตตาน�ปรหรนตขอบรษ

ทงหลายทงปวง จงเปนผไมมเวร ไมมความบบคน ไมมทกข มความสข รกษาตน

อยเถด

122 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

๓)สพเพ อรยา อเวรา อพยาปชฌา อนฆา สข อตตาน� ปรหรนต

ขออรยชนทงหลายทงปวง จงเปนผไมมเวร ไมมความบบคน ไมมทกข มความสข

รกษาตนอยเถด

๔)สพเพ อนรยา อเวรา อพยาปชฌา อนฆา สข อตตาน� ปรหรนต

ขอผไมใชอรยชนทงหลายทงปวง จงเปนผไมมเวร ไมมความบบคน ไมมทกข

มความสขรกษาตนอยเถด

๕)สพเพเทวาอเวราอพยาปชฌาอนฆาสขอตตาน�ปรหรนตขอเทพ

ทงหลายทงปวง จงเปนผไมมเวร ไมมความบบคน ไมมทกข มความสข รกษาตน

อยเถด

๖)สพเพ มนสสา อเวรา อพยาปชฌา อนฆา สข อตตาน� ปรหรนต

ขอมนษยทงหลายทงปวง จงเปนผไมมเวร ไมมความบบคน ไมมทกข มความสข

รกษาตนอยเถด

๗)สพเพวนปาตกาอเวราอพยาปชฌาอนฆาสขอตตาน�ปรหรนต

ขอผตกอยในอบายทงหลายทงปวง จงเปนผไมมเวร ไมมความบบคน ไมมทกข

มความสขรกษาตนอยเถด

๔)การเจรญเมตตาไปในทศทง๑๐(ทสาผรณา)

เจรญเมตตาหรอแผเมตตาตอกนและกนในทศทง๑๐วา“สพเพปรตถมาย

ทสาย สตตา อเวรา อพยาปชฌา อนฆา สข อตตาน� ปรหรนต ขอสตวทงหลาย

ทงปวงในทศตะวนออก จงเปนผไมมเวร ไมมความบบคน ไมมทกข มความสข

รกษาตนอยเถด”เปนตน139

อกสวนหนง ในชวตประจ�าวนทงในขณะท�าหนาทการงาน และขณะอยกบ

ครอบครวขอใหเราทงหลายตงเมตตาเปนปเรจารกคอยดมนตงเมตตาธรรมเปนหลก

139

การเจรญเมตตาไปในทศอนๆจนครบ๑๐กเชนเดยวกนรวมทงการเจรญเมตตาโดยไมเจาะจงและโดยเจาะจงดวย

123ตอนท ๒ ทสบารม

ตงเมตตาธรรมไวขางหนาเสมอไมวาจะคดพดท�าอะไรกตามใจความกคอวาเมอจะ

คดอะไรทงตอหนาและลบหลง กตงจตปรารถนาดมองกนในแงด มหนาตายมแยม

แจมใสเวนขาดจากความละโมบอยากไดเกนประมาณ(นนคอเวนจากอภชฌา)เวนขาด

จากความอาฆาตขดเคอง(นนคอเวนจากพยาบาท)และเวนขาดจากความคดทไมม

เหตผลวปรตผดจากความเปนจรง(นนคอเวนจากมจฉาทฏฐ) ขอนเรยกวาเมตตา

มโนกรรม

เมอจะพดเรองอะไรทงตอหนาและลบหลงกมงเรองทเปนประโยชนสภาพ

ไพเราะแสดงความเคารพใหเกยรตกนเวนขาดจากการพดเทจ(มสาวาท)เวนขาด

จากการพดสอเสยด(ปสณาวาจา)เวนขาดจากพดค�าหยาบ(ผรสวาจา)และเวนขาด

จากการพดเพอเจอ(สมผปปลาปะ)ขอนเรยกวาวจสจรต

เมอจะท�าอะไรทงตอหนาและลบหลงกเปนไปเพอชวยอนเคราะหชวยเหลอ

สภาพนมนวล เวนขาดจากการฆาสตว(ปาณาตบาต) เวนขาดจากการลกทรพย

(อทนนาทาน) และเวนขาดจากการประพฤตผดในกาม(กาเมสมจฉาจาร) ขอน

เรยกวาเมตตากายกรรม

พระพทธองคทรงแสดงหลกเบองตนของการบ�าเพญเมตตาธรรมสรปความ

วา140

“ไมวาจะประสบสงทดหรอไมด เชน ถกตเตยน ถกท�ารายกควรส�าเหนยก

อยางนวาจตของเราจกไมแปรผนเราจกไมเปลงวาจาชวหยาบและจกอนเคราะห

ดวยสงอนเปนประโยชนอยอยางผมเมตตาจตไมมโทสะถกคนอนๆมาพดอยางใด

อยางหนงคอพดตามกาลสมควรหรอไมสมควรพดเรองทเปนจรงหรอไมเปนจรง

พดค�าทออนหวานหรอหยาบคายพดค�าทมประโยชนหรอไรประโยชนมเมตตาจต

พดหรอไมมโทสะพดจตของเราจกไมแปรผนเราจกไมเปลงวาจาชวหยาบและจก

อนเคราะหดวยสงอนเปนประโยชน อยอยางผมเมตตาจต ไมมโทสะ เราจกแผ

เมตตาจตไปใหบคคลนนอย และเราจกแผเมตตาจตอนไพบลย เสมอดวยแผนดน

140

ม.ม. (ไทย)๑๒/๒๒๓-๒๓๐/๒๓๔-๒๔๓.

124 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ไมมขอบเขต ไมมเวร ไมมความเบยดเบยนไปยงสตวโลกทกหมเหลา” จากนน

พระพทธองคทรงแสดงหลกการบรหารจตเพอสรางเมตตาระงบความโกรธไว ๔

ประการคอ

ประการท ๑ ท�าจตใหหนกแนนเหมอนแผนดน

แผนดนใหญนหนกแนน มนคงไมหวนไหว ควรท�าจตใจใหเหมอนแผนดน

หนกแนนมนคงในทกสถานการณดงทพระพทธองคตรสไวใจความโดยสรปวา“ภกษ

ทงหลายเหมอนบรษถอเอาจอบและตะกรามาแลวพดวา‘เราจกท�าแผนดนใหญน

ไมใหเปนแผนดน’เขาขดลงตรงทนนๆโกยเศษดนทงลงไปในทนนๆบวนน�าลาย

ลงในทนนๆ ถายปสสาวะรดลงในทนนๆ แลวพดส�าทบวา ‘เองอยาเปนแผนดน

เองอยาเปนแผนดน’ เขากไมอาจท�าส�าเรจได เพราะแผนดนใหญลกประมาณ

ไมได”ความเปนคนมจตหนกแนนนถอเปนมงคลสงสดคอเปนสงทน�ามาซงความสข

ความเจรญอยางยง ดงทพระพทธองคตรสไวในมงคลสตรวา “ผฏสส โลกธมเมห

จตต�ยสสนกมปตอโสก�วรช�เขม�เอตมมงคลมตตม�แปลวาจตของผถกโลกธรรม

กระทบไมหวนไหวไมเศราโศกปลอดจากกเลสดงธล เกษมปลอดภยนเปนมงคล

อยางสงสด”

ประการท ๒ ท�าจตใหวางเหมอนอากาศ

ทองฟานภากาศกวางใหญไพศาลไรขอบเขตไมมขดคนเขตแดนจตใจทจะม

คณภาพและสขภาพไดตองไรขดคนเขตแดน ไรขดจ�ากดเชนเดยวกนพระพทธเจา

ตรสไวใจความโดยสรปวา“คนถอเอาครงสเหลองสเขยวหรอสแดงเลอดนกมาแลว

พดวา ‘เราจกเขยนรปในอากาศน ท�าใหเปนรปปรากฏ’ เขากไมอาจท�าส�าเรจได

เพราะอากาศนไมมรปราง ชใหเหนไมได ใครกตามจะเขยนรปในอากาศนน ท�าให

เปนรปปรากฏไมไดจตวางกยงใหญเหมอนกบทองฟานภากาศ

ตนธารแหงความชวกคอความยดมนถอมน ซงเกดจากการทคนทงหลาย

เหนวามอตตาและมของทเนองกบอตตาอยเรยกวามสกกายทฏฐค�าวา“สกกายทฏฐ”

125ตอนท ๒ ทสบารม

แปลวาความเหนวาเปนตวของตนความเหนเปนเหตถอตวตนถอเขาถอเราความเหน

เชนนเปนตนฐานแหงความชวรายในรายละเอยดหมายถงเหนขนธ๕โดยอาการ๔

รวมเปนสกกายทฏฐ๒๐ดงน141

อาการท๑เหนรป:

๑)เหนรปเปน“อตตา” ๒)เหนอตตาวา“มรป”

๓)เหนรปใน“อตตา” ๔)เหนอตตาใน“รป”

อาการท๒เหนเวทนา:

๑)เหนเวทนาเปน“อตตา” ๒)เหนอตตาวา“มเวทนา”

๓)เหนเวทนาใน“อตตา” ๔)เหนอตตาใน“เวทนา”

อาการท๓เหนสญญา:

๑)เหนสญญาเปน“อตตา” ๒)เหนอตตาวา“มสญญา”

๓)เหนสญญาใน“อตตา” ๔)เหนอตตาใน“สญญา”

อาการท๔เหนสงขาร:

๑)เหนสงขารเปน“อตตา” ๒)เหนอตตาวา“มสงขาร”

๓)เหนสงขารใน“อตตา” ๔)เหนอตตาใน“สงขาร”

อาการท๕เหนวญญาณ:

๑)เหนวญญาณเปน“อตตา” ๒)เหนอตตาวา“มวญญาณ”

๓)เหนวญญาณใน“อตตา” ๔)เหนอตตาใน“วญญาณ”

ในขณะเดยวกนตนฐานแหงความดกคอการถอนสกกายทฏฐไดมโลกทศน

แบบอนตตา นนคอเหนวาเปนอนตตา วางจากอตตา สงทงหลายมอยเปนอยโดย

เปนปจจยแกกนและกนมอยโดยความสมพนธกนมอยดวยอาศยปจจยไมมความ

คงทอยอยางเดมไมมอยโดยตวมนเองไมมตวตนทแทจรง

141

ส�.ข.(ไทย)๑๗/๑/๓-๕.

126 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ประการท ๓ ท�าจตใหเยนเหมอนแมน�า

โลกปจจบนเปลยนแปลงเรวมากคนวงไลตามกนยงพอมทางทนกนไดแตคน

วงตามโลกไมมทางทน เหมอนค�ากลาวของอาจารยเซนวา “ยงไลตาม ยงหางไกล

ยงไขวควา ยงสดเออม ยงโหยหา ยงสนหวง” มพทธภาษตวา “สสข� วต ชวาม

อสสกเกสอนสสกาอสสกเกสมนสเสสวหรามอนสสกาแปลวาในขณะทคนตอส

ดนรนขวนขวายกระวนกระวาย พวกเราไมตอสดนรนขวนขวายกระวนกระวาย

ชางอยเปนสขสบายจรงหนอ ในขณะทคนตอสดนรนขวนขวายกระวนกระวาย

พวกเราอยปราศจากการตอสดนรนขวนขวายกระวนกระวาย” ในโลกสนนวาส

ปจจบนน จ�าเปนตองมจตใจเยนมากจรงๆ มเชนนนกจะหาความสงบสขไมได

พระพทธเจาตรสไว ความโดยสรปวา “เหมอนคนถอคบหญาทลกโพลงมาแลว

พดวา ‘เราจกเอาคบหญาทลกโพลงนเผาแมน�าคงคาใหรอนจด เดอดเปนควนพง’

เขากไมอาจท�าส�าเรจไดเพราะแมน�าคงคาเปนแมน�าทลกสดประมาณ”

ประการท ๔ ท�าจตใหออนโยนเหมอนกระสอบหนงแมว

พระพทธเจาตรสกบภกษทงหลาย ความโดยสรปวา “กระสอบหนงแมวท

ฟอกแลวฟอกสะอาดแลวฟอกเรยบรอยแลวยอมนมดงปยนนตไมมเสยงตไมดง

ถามคนเอาไมหรอกระเบองมาแลวพดวา ‘เราจกเอาไมหรอกระเบองตกระสอบ

หนงแมวทฟอกแลวนใหมเสยงดง’ เขากไมอาจท�ากระสอบหนงแมวนนใหมเสยง

ดงไดเพราะกระสอบหนงแมวทฟอกแลวนนตไมมเสยง”จตใจของคนกเหมอนกน

ตองมคณภาพสขภาพและสมรรถภาพพอทจะรองรบแรงกระทบและแรงกระแทก

จากโลกธรรมไดภยของชวตม๔ประการคอ

๑)อมภยภยจากคลนไดแกภยจากความโกรธและความคบแคนใจ

๒)กมภลภย ภยจากจระเข ไดแกภยจากความเหนแกปากแกทอง

การจบจายใชสอยเกนตว

127ตอนท ๒ ทสบารม

๓)อาวฏฏภย ภยจากน�าวน ไดแกภยจากรป เสยง กลน รส สมผสท

นาใครนาพอใจ

๔)สสกาภยภยจากปลารายไดแกภยจากเพศตรงขาม

เมอมภยรอบดานอยางนเราทงหลายตองท�าจตใหมความยดหยนพรอมทจะ

ปรบเขาไดกบทกสถานการณไมมปฏกรยาตอบโตตอสงทมากระทบกระแทกจงจะ

เหมาะกบสงคมปจจบนซงมปญหาอปสรรคทมากขนซบซอนขนและเขมขนมากขน

อานสงสของเมตตา

เมตตาเปนคณธรรมทค�าจนโลกท�าใหโลกด�ารงอยไดเปนปกตสขมวลมนษย

อยรวมกนไดอยางสนตสข มความสามคคกลมเกลยวกน ดงพทธภาษตวา “โลโก-

ปตถมภกาเมตตาแปลวาเมตตาธรรมค�าจนโลก”บคคลผมเมตตาธรรมเปนทตง

ยอมหวงไดแนนอนวาจะเกดมอานสงสคอคณความดมหาศาลสมยหนงพระพทธเจา

ตรสกบภกษทงหลายวา142

“ภกษทงหลายเมตตาเจโตวมตตทบคคลเสพเจรญแลว

ท�าใหมากแลว ท�าใหเปนดจยานแลว ท�าใหเปนทตงแลว ใหตงมนแลว สงสมแลว

ปรารภดแลวพงหวงไดอานสงส๑๑ประการคอ

๑)หลบเปนสข ๒)ตนเปนสข

๓)ไมฝนราย ๔)เปนทรกของมนษยทงหลาย

๕)เปนทรกของอมนษยทงหลาย ๖)เทวดาทงหลายคมครองรกษา

๗)ไฟยาพษหรอศสตรากร�ากรายไมได๘)จตเปนสมาธเรว

๙)สหนาสดใส ๑๐)ไมหลงลมสตตาย

๑๑)เมอยงไมแทงตลอดคณวเศษอนยอดยงยอมเขาถงพรหมโลก

เรองของพระสวรรณสามเปนตวอยางของผไดรบอานสงสจากการมเมตตา

ประจ�าใจสวรรณสามเปนบตรชายของดาบสชอทกลและดาปสนชอปารกาเกดจาก

เทวดาบนดาลใหเมอสวรรณสามเตบใหญฤาษและฤาษณถกงพนพษใสตาจนท�าให

142

ข.ชา.อ.(ไทย)๓/๓๗-๓๘/๗๑.

128 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ทงคตาบอด สวรรณสามผลกชายไดเลยงดมารดาบดาอยในปา ชวตประจ�าของ

ทงสามคนทจะขาดเสยมไดคอการเจรญเมตตาธรรมทางใจ วาจา และทางกาย

มเมตตาธรรมเปนหลกในการด�าเนนชวต เปนเหตท�าใหสตวปาทงหลายมไมตรจต

คนเคยสนทสนมใชชวตอยรวมกนเมอสวรรณสามออกไปท�าธระเชนตกน�าหาผลไม

มาเลยงมารดาบดา กไดอาศยสตวปาชวยดแลมารดาบดาผตาบอด คราวหนง

พระเจากรงพาราณสออกไปลาเนอในปาทอดพระเนตรเหนสวรรณสามก�าลงเดนไป

ตกน�าหอมลอมดวยสตวปานานาชนดทรงเหนเปนโอกาสทจะไดลาสตวโดยสะดวก

จงยงลกธนอาบดวยยาพษใสสตวเหลานนลกธนพลาดไปถกสวรรณสามลมลงแทนท

จะแสดงอาการโกรธเคองผยงธน แตสวรรณสามกลบเรยกหาผยงธนดวยวาจา

ออนหวานไมแสดงอาการโกรธท�าใหพระเจากรงพาราณสทรงมพระทยออนในขณะ

ทสวรรณสามเองกสลบไปเพราะพษบาดแผล เมอทรงทราบวา สวรรณสามตอง

เลยงดมารดาบดาตาบอดกเสดจไปยงทอยของมารดาบดาทรงรบภาระเลยงดแทน

ทรงพามารดาบดามายงทสวรรณสามนอนสลบอยครนมาถงแลวมารดาบดาไดตง

สตยาธษฐานขนวา“สามะนเปนผประพฤตประพฤตดงพรหมกลาวแตค�าสตยจรง

เลยงมารดาบดา ประพฤตออนนอมตอผใหญในตระกล รกสตวมชวต ดวยความ

สตยนขอใหพษศรในกายของสามะจงเหอดหายไปเถด”และพสนธรเทพธดาสถต

อยณภเขาคนธมาทนซงในอดตชาตเคยเปนมารดาของสวรรณสามกไดมากลาว

สตยาธษฐานเชนกน ดวยอ�านาจสตยาธษฐานอางองเมตตาบารมเหลาน ท�าให

สวรรณสามฟนคนสต มารดาบดาของเขากหายจากความตาบอด พระเจากรง

พาราณสกทรงเปลยนอปนสยจากความเปนคนชอบลาสตวมาทรงตงอย ใน

เมตตาธรรมขอนแสดงใหเหนอ�านาจของเมตตาบารม

สมยหนงขณะพระพทธเจาเสดจเขาไปบณฑบาตในกรงราชคฤหพระเทวทต

บอกใหครวญชางปลอยชางนาฬาครไปเพอฆาพระพทธองค ชางนาฬาครนดราย

หยาบคายชอบฆาคนยงนกคนทงหลายเหนชางถกปลอยออกมาวงหนหลบภยกน

129ตอนท ๒ ทสบารม

วนวายพระพทธเจาประทบยนนงตรสกบภกษทงหลายวา“ภกษทงหลายมาเถด

พวกเธออยากลวไปเลย ภกษทงหลาย ไมใชฐานะ ไมใชโอกาสทจะปลงชวตของ

ตถาคตดวยความพยายามของผอน ภกษทงหลาย พระตถาคตทงหลายจะไม

ปรนพพานดวยความพยายามของผอน”ล�าดบนนพระพทธองคทรงแผเมตตาไปท

ชางนาฬาครชางไดสมผสกระแสเมตตาจตของพระพทธองคลดงวงลงแลวเขาไปหา

ยนอยตรงพระพกตร พระพทธเจาทรงยกพระหตถขวาลบกระพองชางนาฬาคร

พรอมกบตรสวา

กญชรเอยเจาอยาคดมาท�ารายพระพทธเจา

กญชรเอยการคดเขามาท�ารายพระพทธเจาทงหลาย

เปนเหตแหงความทกขกญชรเอยผฆาพระพทธเจา

จากชาตนไปสชาตหนาจะไมมสคตภพเลย...

ชางนาฬาครเอางวงสบละอองธลทใกลพระบาทของพระผมพระภาคแลวพน

ลงบนกระหมอม(ของตน)ยอตวถอยออกไปกลบไปทโรงชางตามเดม143

เมตตาในฐานะเปนบารม

นยท ๑ การบ�าเพญเมตตาธรรมอยเนองนตย นอมนกในใจตลอดเวลาวา

“สพเพสตตาอเวราโหนตอพยาปชฌาโหนตอนฆาโหนตสขอตตาน�ปรหรนต

ขอสตวทงปวงจงเปนสขอยาไดมเวรภยตอกนและกนอยาไดพยาบาทปองรายกน

อยาไดมความทกขกายใจขอใหรกษาตนพนจากทกขภยทงสนเถด”ถอเมตตาธรรม

เปนสวนหนงของชวตประจ�าวนอยางนจดเปนเมตตาบารมอกประการหนงการม

เมตตาเปนปเรจารก(มเมตตาน�าหนาหรอชเมตตาไวเปนธง) ในระดบทกลาวในค�า

บาลวา“อาเสวตาภาวตาพหลกตายานกตาวตถกตาอนฏตาปรจตาสสมารทธา

เมตตาทบคคลเสพเจรญแลวท�าใหมากแลวท�าใหเปนดจยานแลวท�าใหเปนทตงแลว

ใหตงมนแลวสงสมแลวปรารภดแลว”อยางนกจดเปนเมตตาบารม

143

ว.จ.(ไทย)๗/๓๔๒/๑๙๕-๑๙๗.

130 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

นยท ๒ เมตตาบารม หมายถง ความมไมตรความรกความปรารถนาด

อยากใหเขามความสข ความเหนอกเหนใจ ความเขาใจดตอกนของผปฏญญาตน

เปนพระโพธสตวปรารถนาทจะเปนพระพทธเจาในอนาคต เปนผมธรรมสโมธาน

๘ประการครบถวนสมควรไดรบการพยากรณจากพระพทธเจาทอบตในยคนนๆ

วาจะไดเปนพระพทธเจาในอนาคตเชนสมยเกดเปนสวรรณสามดาบสสมยเกดเปน

กณหาทปายนดาบสสมยเกดเปนพระเจาเอกราช

ระดบการบ�าเพญเมตตาในฐานะเปนบารม

ระดบท ๑ เมตตาบารม

พระโพธสตวทด�าเนนชวตแสดงใหเหนวาไดใชเมตตาธรรมเปนเครองน�าทาง

ในการท�าหนาทการงานปกตหรอใชเมตตาธรรมเปนหลกในแกปญหาอยตลอดเวลา

โดยมขนตบารมเปนฐาน ชอวาบ�าเพญเมตตาบารม เชนสมยเกดเปนพราหมณชอ

อรกะ144

ออกบวชเปนฤาษอยในปาหมพานตเปนศาสดามบรวารมากสอนหมฤาษ

ประกาศอานสงสของเมตตาวา“บรรพชตควรเจรญเมตตาควรเจรญกรณาควรเจรญ

มทตาควรเจรญอเบกขาธรรมดาวาเมตตาจตนทถงชนอปปนาแลวยอมใหส�าเรจ

ความเปนผมพรหมโลกเปนทไปในเบองหนา”แลวคาถาเหลานวา

ผใดอนเคราะหชาวโลกทงมวลดวยเมตตาจตหาประมาณมได

ทงเบองบนเบองต�าและเบองลางโดยประการทงปวง

จตเกอกลหาประมาณมไดเปนจตบรบรณ

อนผนนอบรมดแลวกรรมใดทเขาบ�าเพญแลวพอประมาณ

กรรมนนจกไมเหลออยในจตของเขานน

ระดบท ๒ เมตตาอปบารม

เมตตาทพระโพธสตวบ�าเพญอยางยงยวดโดยมวรยบารม และขนตบารม

เปนฐาน ชอวาเมตตาอปบารม เชน สมยเกดเปนสวรรณสามดาบส เรองมอยวา

มหมบานนายพราน ๒ หมบานใกลกรงพาราณส นายพรานทเปนหวหนาหมบาน

144

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๓๗-๓๘/๗๒,ข.ชา.อ.(ไทย)๓/๓๗-๓๘/๗๑-๗๔.

131ตอนท ๒ ทสบารม

ทง๒นนรกใครชอบพอกนครอบครวหนงมลกชายชอวา“ทกล”อกครอบครวหนง

มลกสาวชอวา“ปารกา”ลกชายและลกสาวของทง๒ครอบครวนรกใครชอบพอกน

พอแมของทง ๒ ครอบครวกชอบพอกน จงประสงคจะใหลกชายและลกสาว

แตงงานกนแตลกชายและลกสาวมอปนสยจตใจชอบการใชชวตเปนนกบวชไมนยม

ฆาสตวตดชวต มเมตตาธรรมเปนหลกใจ จงไดพากนออกบวชเปนฤาษและฤาษณ

ตอมาเทวดาเลงเหนวาในภายภาคหนาทงสองจะตองตาบอดท�าใหการด�าเนนชวต

ล�าบากจงบนดาลใหทงสองไดมบตรชายคนหนงชอสวรรณสามเมอลกชายเตบใหญ

ฤาษและฤาษณถกงพนพษใสตาจนท�าใหทงคตาบอดสวรรณสามผลกชายไดเลยงด

มารดาบดาอยในปา ชวตประจ�าของทงสามคนทจะขาดเสยมไดคอการเจรญ

เมตตาธรรมทางใจ วาจา และทางกาย มเมตตาธรรมเปนหลกในการด�าเนนชวต

เปนเหตท�าใหสตวปาทงหลายมไมตรจตค นเคยสนทสนม ใชชวตอยรวมกน

เมอสวรรณสามออกไปท�าธระเชนตกน�า หาผลไมมาเลยงมารดาบดา กไดอาศย

สตวปาชวยดแลมารดาบดาผตาบอดคราวหนงพระเจากรงพาราณสออกไปลาเนอ

ในปาทอดพระเนตรเหนสวรรณสามก�าลงเดนไปตกน�าหอมลอมดวยสตวปานานา

ชนดทรงเหนเปนโอกาสทจะไดลาสตวโดยสะดวกจงยงลกธนอาบดวยยาพษใสสตว

เหลานน ลกธนพลาดไปถกสวรรณสามลมลง แทนทจะแสดงอาการโกรธเคองผยง

ธน แตสวรรณสามกลบเรยกหาผยงธนดวยวาจาออนหวาน ไมแสดงอาการโกรธ

กลบกลาวค�าแสดงเมตตาธรรมออกมาตอนหนงวา

ขาแตมหาราชพระองคเสดจมาดแลวมไดเสดจมาราย

พระองคผใหญเสดจมาถงแลวขอจงทรงทราบสงทมอยในทนเถด

ขาแตพระราชาขอเชญเลอกเสวยผลมะพลบผลมะซาง

และผลหมากเมาซงเปนไมเลกนอยแตผลทดๆเถด

น�าใสเยนทขาพระองคตกมาจากซอกเขากมอย

จงโปรดเสวยจากนนเถดพระเจาขาถาพระองคทรงพระประสงค145

145

ข.ชา.(ไทย)๒๘/๒๙๖-๔๒๐/๒๒๙-๒๔๕,ข.ชา.อ.(ไทย)๙/๒๙๖-๔๒๐/๑๒๙-๑๗๘.

132 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

อกเรองหนง สมยเกดในตระกลพราหมณชอวาโพธกมาร146

เมอเรยนจบ

ศลปศาสตรแลวมารดาบดาใหแตงงานกบกมารกาผงดงามแตทง๒ไมไดมราคะ

ตอกนและกนรกษาศลบรสทธอยดวยกนดวยความเปนกลยาณมตรตอกนตอมา

สละทรพย๘๐โกฏออกบวชเปนฤาษวนหนงพระเจากรงพาราณสพบนางปรพาชกา

เกดความรกตรสถามดาบสวา“ทานนกบวชปรพาชกาผนเปนอะไรกบทาน”ดาบส

โพธสตวตอบวา “ขอถวายพระพร มหาบพตร ไมไดเปนอะไรกน นางเปนนกบวช

ดวยการบวชรวมกนเทานนแตในเวลาเปนคฤหสถนางเปนผรบใชใกลชดอาตมา”

พระราชาจงเลยบเคยงถามดวา “ถามคนน�าปรพาชกานไปโดยพลกาย

ทานจะท�าอยางไร”พระโพธสตวตอบวา

ถาอาตมาเกดความโกรธขน

ความโกรธกจะไมพงเสอมคลาย

จะไมเสอมคลายตลอดชวตของอาตมา

อาตมาจะหามความโกรธเสยโดยพลน

เหมอนฝนหาใหญระงบฝนละออง147

พระราชาไมสามารถาหกหามความรกทมตอปรพาชกาไดใชใหคนน�าตวนาง

ไปยงพระราชวงทงๆทนางยงคร�าครวญอยนนแหละพระโพธสตวฟงเสยงคร�าครวญ

ของนางแลวกเพยงเหลอบมองครงเดยวแลวไมมองดอกเลยปรพาชกาแมจะถกน�า

ตวไปยงพระราชวงแลวกยงยนยนรกษาศลใหบรสทธกลาวพรรณนาคณแหงบรรพชา

เทานนพระราชาประสงคจะดใหแนใจวาดาบสไมรสกโกรธจรงหรอไมจงกลบมาท

อาศรมของดาบสอกครงพระโพธสตวกลาววา

เมอความโกรธเกดขนยอมมองไมเหนเมอไมเกดยอมเหนไดด

ความโกรธนนเกดขนแลวแกอาตมาจงไมเสอมคลาย

เพราะความโกรธเปนอารมณของคนโง...

146

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๔๙-๖๑/๓๓๐-๓๓๑,ข.ชา.อ.(ไทย)๕/๔๙-๖๑/๔๕๗-๔๖๕.

147

นยกคอวารบหกหามความโกรธดวยเมตตาภาวนา

133ตอนท ๒ ทสบารม

ความโกรธยอมเพมพนแกผใดเหมอนดงไฟทกองหญาและไมแหง

ผนนยอมเสอมยศเหมอนดวงจนทรขางแรม

ผใดระงบความโกรธเสยไดเหมอนไฟทปราศจากเชอ

ผนนยอมบรบรณเหมอนดวงจนทรขางขน

เพราะธรรมกถาของพระโพธสตวพระราชาทรงส�านกไดรบสงใหน�าปรพาชกา

กลบไปยงอาศรมตรสวา“พระผเปนเจาพระดาบสผปราศจากความโกรธขอทาน

ทง๒จงยงกาลเวลาใหผานไปดวยบรรพชาสขอยในอทยานนเถดขาพเจาจะท�าการ

อารกขาปองกนคมครองอนเปนธรรมแกทานทง๒”

ระดบท ๓ เมตตาปรมตถบารม

เมตตาทพระโพธสตวบ�าเพญอยางยงยวดพรอมทจะสละชวตโดยมวรยบารม

อธษฐานบารม และขนตบารมเปนฐาน ชอเมตตาปรมตถบารม เชน สมยเกดเปน

พระเจาเอกราช(พระเจากรงพาราณส)สมยหนงถกพระเจาโกศลพระนามวาทพภเสน

จบใสสาแหรก แขวนพระเศยรลงเบองต�าทธรณประต พระเจาเอกราชทรงเจรญ

เมตตาธรรมปรารภพระเจาทพภเสนเปนอารมณ บรรลฌาน เครองพนธนาการ

ขาดออกเพราะอานภาพแหงฌาน พระเจาเอกราชประทบขดสมาธในอากาส

ฝายพระเจาทพภเสนเกดความเรารอนในพระวรกายเพราะโทษคอลงโทษพระเจา

เอกราชผไมมความผดและมคณวเศษคอฌาน จงรบสงใหปลอยพระเจาเอกราช

ขอขมาพระเจาเอกราชโพธสตว148

ทสบารม ๑๐ : อเบกขา ความหมายและประเภทของอเบกขา

“อเบกขา”แปลวาเขาไปดใกลๆหมายถงความวางใจเปนกลางไมเอนเอยง

ดวยชอบหรอชงความวางใจเฉยไดไมยนดยนรายเมอใชปญญาพจารณาเหนผลอน

เกดขนโดยสมควรแกเหตและรวาพงปฏบตตอไปตามธรรมหรอตามสมควรแก

148

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๙-๑๒/๑๕๘,ข.ชา.อ.(ไทย)๔/๙-๑๒/๒๒๘-๒๓๒.

134 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

เหตนนความรจกวางใจเฉยดเมอเหนเขารบผดชอบตนเองไดหรอในเมอเขาควรตอง

ไดรบผลอนสมควรแกความรบผดชอบของเขาเองความวางทเฉยคอยดอยในเมอคน

นนๆสงนนๆด�ารงอยหรอด�าเนนไปตามสมควรของเขาตามควรของมนไมเขาขาง

ไมตกเปนฝกฝาย ไมสอดแส ไมจจสาระแน ไมกาวกายแทรกแซง149

เหลาน

เปนความทวไปพอใหเขาใจงาย

ความหมายทลกซงไปกวาน“อเบกขา”หมายถงความส�าราญทางใจกไมใช

ความไมส�าราญทางใจกไมใชความเสวยอารมณทไมทกขไมสขอนเกดแตเจโตสมผส

กรยาเสวยอารมณทไมทกขไมสขอนเกดแตเจโตสมผส150

หรอความวางเฉยกรยาท

วางเฉยภาวะทวางเฉยในสตวทงหลายอเบกขาเจโตวมตต151

อเบกขามหลายลกษณะ

ดงน152

149

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต),พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท พมพครงท๒๑,(กรงเทพมหานคร:ส�านกพมพผลธมม,๒๕๕๖),หนา๕๖๔.

150

อภ.ส�. (ไทย)๓๔/๑๕๒-๑๕๔/๕๔,๔๐๖-๔๐๗/๑๑๘,๔๓๗/๑๒๔,๔๔๐/๑๒๖,๔๙๒/๑๓๕,๔๙๕/๑๓๕.

151

อภ.ว.(ไทย)๓๕/๖๗๓/๔๓๑.

152

ยงมการอธบายอเบกขาอกลกษณะหนง๔แบบดงน๑)อเบกขาในสมโพชฌงค๗ประกอบดวยสมมาสตสมมาสมาธและสมมาปญญาอนยงคอการมสตรเทาทนทแนวแนอกทงยงตองพรอมดวยปญญาหรอปรชาทแจมแจง๒)อเบกขาในฌานเปนอาการของจตอยางหนงทเกดขนจากการปฏบตสมถกรรมฐานเมอจตไปยดเหนยวหรอก�าหนดในอารมณสงใดอยางแนวแนจนเปนหนงจงเปนเหตใหในทสดปลอยวางในสงอนๆจตเขาสความแนวแนเปนเอกคคตารมณกลาวคอเมอแนวแนเปนเอกอยางสมบรณหรอเปนหนงเดยวขณะนนเององคฌานอเบกขากจะเกดเปนผลขนมารวมดวย เนองจากสภาวะเอกคคตา ๓) อเบกขาเวทนาเปนอกชอหนงของ อทกขมสขเวทนานนเองเปนความรสกไมสขไมทกขหรอเปนกลางๆ ทเกดขนเมอมการผสสะกบอารมณตางๆเกดเวทนาตางๆขนเปนสขบางเปนทกขบางเปนอทกขมสขเวทนาหรออเบกขา-เวทนาบางอยางใดอยางหนงขนอยางแนนอน๔)อเบกขาในพรหมวหาร๔คอความเปนกลางวางทเฉยเหมอนกบในโพชฌงค แตเปนขอปฏบตหรอหลกประพฤตทผปฏบตตามดวยศรทธาแลวยอมยงใหเกดความรมเยนเปนสขในการด�ารงชวต จงเปนธรรมประจ�าใจของผทเสมอดวยพรหม;[ออนไลน],แหลงทมา:http://www.nkgen.com/378.htm[๒๑มถนายน๒๕๖๐]

135ตอนท ๒ ทสบารม

ลกษณะท ๑ อเบกขาในองคฌาน

สวนผปฏบตกมมฏฐานจนไดฌานท ๔ จะเกดสภาวะทเรยกวา อเปกขา-

สตปารสทธ จตตถชฌาน� คอ จตตถฌานอนมอเบกขาเปนเครองใหสตบรสทธ

อเบกขา ในฌานนกแปลวา “ความวางเฉย”หรอ แปลวา “ความมใจเปนกลาง”

แตตองขยายความวา เปนความวางทาทเฉยดอย หมายถง การดอยางสงบ หรอ

ดตามเรองทเกดไมตกเปนฝกฝายในกรณของฌานคอไมตดแมในฌานทมความสข

อยางยอดและความหมายทสงขนไปอกหมายถงวางทาทดเฉยในเมออะไรทกอยาง

เขาทด�าเนนไปดวยดหรอเสรจเรยบรอยแลวไมตองขวนขวายเจากเจาการโดยเฉพาะ

ในฌานท๔คอบรสทธหมดจดจากธรรมทเปนขาศกเรยบรอยแลวจงไมตองขวนขวาย

ทจะก�าจดธรรมทเปนขาศกนนอกจดเปนองคฌานโดยเฉพาะของฌานท๔อเบกขา

ทเปนองคฌานนกคอตตรมชฌตตตาคอภาวะเปนกลางอนเปนกศลธรรมอยใน

หมวดสงขารขนธ

อเปกขาสตส�สทธนต อเปกขาต ยา จตตเถ ฌาเน อเปกขา อเปกขนา

อชฌเปกขนาจตตสมตาจตตปปสสทธตามชฌตตตาจตตสสแปลวาค�าวาอเบกขา

ในค�าวา ทบรสทธเพราะมอเบกขาและสต ไดแก อเบกขา คอ ความเพกเฉย

ความเพกเฉยอยางยง ความทจตสงบ ความทจตสงด ความทจตเปนกลางใน

จตตถฌาน“อเบกขา”ในนยนจงเปนลกษณะของปญญาในองคฌานทเหนอาการ

ของขนธ๕หรอปฏจจสมปบาททแสดงอาการมาในภาวะทจตสงบและบรสทธตงแต

ระดบฌานท๓ไปถงฌานท๗เปนปญญาทพจารณาดขนธ๕ในฌานนน

อกนยหนง“อเบกขา”มความหมายตรงกบค�าบาลวา“อรโยตณหภาโว”

ความนงอยางอรยะดงขอความในพระไตรปฎกสงยตตนกายนทานวรรคพระมหา

โมคคลลานะ ทานคดวา ตณหอยางพระอรยะเปนอยางไรและทานกทราบเอง

พระพทธเจาไดรบสงกบทานไมใหทานประมาทความนงอยางพระอรยะทานไดเลา

ใหภกษทงหลายฟง ขอความปรากฏในคมภรสงยตตนกาย นทานวรรค ดงน

136 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

“พระมหาโมคคลลานะไดกลาวดงนวา“ผมอายทงหลายเมอขาพเจาหลกเรนอย

ในทสงด ไดเกดความคดวา ทเรยกวา ความนงอยางพระอรยะ ความนงอยาง

พระอรยะเปนอยางไร ขาพเจาคดวา เพราะวตก วจารสงบระงบไปแลว ภกษใน

พระธรรมวนยนไดบรรลทตยฌานมความผองใสภายในมภาวะทจตเปนหนงผดขน

ไมมวตก ไมมวจาร มแตปตและสขอนเกดจากสมาธอย นเรยกวา ความนงอยาง

พระอรยะเพราะวตกวจารสงบระงบไปแลวขาพเจานนบรรลทตยฌานมความผองใส

ภายในมภาวะทจตเปนหนงผดขนไมมวตกไมมวจารมแตปตและสขอนเกดจาก

สมาธอยขาพเจานนเมออยดวยวหารธรรมนสญญาและมนสการอนเกดรวมกบวตก

ยอมฟงขนได”

ลกษณะท ๒ อเบกขาทเปนความรสกกลางๆ ของคนทวไป

อเบกขามอยในธรรมหลายหมวด เชนอเบกขา ในหมวดเวทนา๓คอสข

(ความรสกสบายทางกายหรอทางใจ)ทกข(ความรสกเปนทกขทางกายหรอทางใจ)

อทกขมสข(ความรสกไมทกขไมสขคอเฉยๆเรยกวาอเบกขา)หรอเวทนา๕คอ

สข (ทางกาย) ทกข (ทางกาย) โสมนส (ดใจ) โทมนส (เสยใจ) อเบกขา (เฉยๆ)

อทกขมสขอนเปนความรสกเฉยๆ

อเบกขาในนยนเปนอเบกขาในเวลาบคคลทวไป ทมไดเจรญกรรมฐาน

ประสบกบผสสะทางอายตนะแลวเกดความสข เรยกวา สขเวทนา เกดความทกข

เรยกวาทกขเวทนา เกดความไมทกขไมสข เรยกวา อเบกขา ซงเปนความเฉย

ผสสะนนไมเปนปจจยใหเกดตณหา ชาวบานธรรมดาผไมมอเบกขาระดบเดยวกบ

อเบกขาในจตตถฌาน ยอมมสภาวะทางจตตางจากสภาวะทางจตของผปฏบตจน

ไดฌาน บคคลทมไดปฏบตกมมฏฐาน เมอกระทบกบอารมณทจรมาทางทวารใด

ทวารหนงเขาพอจะมพนฐานทางธรรมแมจะมการปรงแตงทเรยกวาสงขารกรกษา

จตใหด�ารงอยในอเบกขาคอความมใจเปนกลางมจตราบเรยบเทยงตรงไมเอนเอยง

ไมใหอ�านาจกเลสมความชอบใจไมชอบใจเปนตนเขาครอบง�าอยางนเปนอเบกขา

แบบตตรมชฌตตตาคอภาวะทมใจเปนกลาง

137ตอนท ๒ ทสบารม

อเบกขาในพรหมวหารธรรมนนเปนอเบกขาทเปนไปในวถชวตซงไมเกยวกบ

การปฏบตกรรมฐาน ทานอธบายวา มารดาบดาวางตนเปนกลาง เมอพจารณา

ตามสภาพความเปนจรง มารดาบดามไดปฏบตพรหมวหารในแบบกรรมฐาน

มารดาบดากมอเบกขา ชนดทมใชอเบกขาในสมาธ ดงนยทปรากฏในคมภร

พระอภธรรมปฎกธมมสงคณดงน“อเบกขาทเกดขนในสมยนนคอความส�าราญ

ทางใจกไมใชความไมส�าราญทางใจกไมใชความเสวยอารมณทไมทกขไมสขอนเกด

แตเจโตสมผสกรยาเสวยอารมณทไมทกขไมสขอนเกดแตเจโตสมผสในสมยนน”

การเสวยอารมณทเกดจากการกระทบทางใจน ไมใชสมาธแนนอน ไมใชอเบกขา

อยางทนกวชาการบางคนตองการใหสอน อเบกขานเปนสภาวะทเกดกบคนทวไป

ทมอะไรมากระทบกเฉย

ลกษณะท ๓ อเบกขาทเปนทาทของบคคลทไมร

ในคมภรมชฌมนกาย อปรปณณาสก พระพทธเจาไดทรงแสดงเรองบคคล

เหนรปแลวอเบกขาจดเปนอเบกขาโงไวดงขอความวา“จกขนารปทสวาอปปชชต

อเปกขา พาลสส มฬหสส ปถชชนสส อโนธชนสส อวปากชนสส อนาทนว-

ทสสาวโนอสสตวโตปถชชนสสยาเอวรปาอเปกขา,รปสานาตวตตต.ตสมา

สาอเปกขาเคหสตาตวจจตแปลวาเพราะเหนรปทางตาความวางเฉยจงเกดขน

แกปถชนผโงเขลางมงายผยงไมชนะกเลสยงไมชนะวบากผไมเหนโทษผไมได

สดบ เปนคนกเลสหนา ความวางเฉยอยางน ยงไมลวงพนรป ดงนน เราตถาคต

จงเรยกวาอเบกขาอาศยเรอน” พระอรรถกถาจารยไดอธบายไวในมชฌมนกาย

อปรปณณาสกวา “อปปชชต อเปกขาต เอตถ นาม อญญาณเปกขา แปลวา

ในค�าวาความวางเฉยจงเกดขนนคอความวางเฉยเพราะไมร”

พระฎกาจารยไดอธบายเรองนไวในคมภรมชฌมนกายอปรปณณาสกฎกาวา

“อญญาณเปกขาตอญญาณสหตาอเปกขาอสมเปกขนปวตตา. ...ปาลย�ปพเพ

“ปถชชนสสา”ต วตวา ปน “อสสตวโต ปถชชนสสา”ต วจน� อนธปถชชนสสาย�

138 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

อเปกขา,นกลยาณปถชชนสสาตทสสนตถ�....อญญาเณนปนตตถอชฌเปกขนา-

การปปตตโหตแปลวาค�าวาความวางเฉยเพราะไมรคอความวางเฉยทประกอบ

ดวยความไมร ด�าเนนไปแบบไมมการพจารณา ... ในพระบาล พระผมพระภาค

ตรสวาปถชนกอนแลวตรสซ�าอกวาผไมไดสดบเปนคนกเลสหนากเพอจะแสดง

วานเปนความวางเฉยของปถชนคนมดบอดมใชความวางเฉยของกลยาณปถชน...

กอญญาณเบกขายอมด�าเนนไปโดยอาการวางเฉยในอารมณนน”

จากขอความในคมภรมชฌมนกาย อปรปณณาสกน พระพทธโฆสาจารย

ไดอางไปอธบายเปนอเบกขาโง เชนกนวา“จกขนารปทสวาอปปชชตอเปกขา

พาลสส มฬหสส ปถชชนสส อโนธชนสส อวปากชนสส อนาทนวทสสาวโน

อสสตวโตปถชชนสสยาเอวรปาอเปกขา,รปสานาตวตตต.ตสมาสาอเปกขา

เคหสตาต วจจต”ตอาทนา นเยน อาคตา เคหสตา อญญาณเปกขา แปลวา

ความวางเฉยเพราะความไมรอาศยเรอน(กามคณ)มา(ในพระบาล)โดยนยเปนตน

วาเพราะเหนรปทางตาความวางเฉยจงเกดขนแกปถชนผโงเขลางมงายผยงไมชนะ

กเลส ยงไมชนะวบาก ผไมเหนโทษ ผไมไดสดบ เปนคนกเลสหนา ความวางเฉย

อยางนยงไมลวงพนรปดงนนเราตถาคตจงเรยกวาอเบกขาอาศยเรอน”

พระฎกาจารยผอธบายคมภรวสทธมรรคไดอธบายอเบกขาโงวา โสมนสส-

โทมนสสรหต�อญญาณเมวอญญาณเปกขา....อญญาณเปกขาสตเตสวชชมานมป

คณโทส�อจนเตนตเกวล�อชฌเปกขนวเสเนวปวตตต.แปลวาความไมรทเวนจาก

โสมนสและโทมนสนนเอง เปนความวางเฉยเพราะไมร ... ความวางเฉยเพราะไมร

ไมค�านงถงคณและโทษแมทมอย ในสตวทงหลาย ด�าเนนไปโดยความวางเฉย

อยางยง

ลกษณะท ๔ อเบกขาทเปนทาทตอสงไมพงประสงค

อเบกขามทงทเปนกศลและอกศล พระพทธเจาตรสถงอเบกขาฝายอกศล

ทตองรแลวละในคมภรทฆนกายมหาวรรคตอไปน“จอมเทพเราตถาคตกลาวสอน

อเบกขา๒อยางคอทบคคลพงเกยวของและไมพงเกยวของทเราตถาคตกลาวดงน

139ตอนท ๒ ทสบารม

เราอาศยเหตอะไรจงกลาวในเรองนนบคคลพงรอเบกขาอนใดวาเมอเราเกยวของ

กบอเบกขานแล อกศลธรรมยอมเจรญ กศลธรรมยอมเสอมไป อเบกขาอยางนน

อนบคคลไมพงเกยวของ”

พระพทธเจาทรงแนะน�าภกษทงหลายใหวางเฉยในภกษทมกลวงละเมด

พระบญญตขโกรธดอรนไมยอมแกไขตนปรากฏในคมภรมชฌมนกายอปรปณณาสก

วา“ภกษทงหลายถาเธอทงหลายมความเหนอยางนวาความล�าบากจะมแกเราดวย

ความขดใจจะมแกบคคลบางคนดวย เพราะบคคลบางคนเปนผมกโกรธ ผกโกรธ

ดอรนสละคนไดยากและเรากไมสามารถจะใหเขาออกจากอกศลแลวใหด�ารงอยใน

กศลไดเธอทงหลายกไมพงละเลยความวางเฉยในบคคลเชนน”อเบกขาในทนเปน

ทาทของภกษปถชนมอเบกขาในคนหวดอ

สวนพระอรหนตยอมมอเบกขาทประกอบดวยปญญาในเรองนพระอรรถกถาจารย

อธบายอเบกขาไวในมชฌมนกายอปรปณณาสกอรรถกถาวา“ค�าวาไมพงละเลย

ความวางเฉย อธบายวา ไมพงลวงเลยความวางเฉย ไดแกพงท�าการวางเฉยพงท�า

ความวางเฉยใหเกด กผทพบเหนบคคลลกษณะนยนปสสาวะอยแลวจะบอกวา

ทานนาจะนงปสสาวะนะ กถออเบกขาเสย”ขอความน หมายความวา พบเหน

กใหเฉยไมตองพดดวยพระโบราณาจารยบอกวา ควรมอเบกขา คอ การวางเฉย

ในบคคลนนโดยคดวาเขาจะปรากฏดวยกรรมของเขา”ภกษเหนภกษยนปสสาวะ

ตองอาบตปกตจะตองบอกใหทานนงปสสาวะแตทานเปนคนขโกรธดอรนไมรบ

ค�าแนะน�า

ลกษณะการบ�าเพญอเบกขา

“ลกษณะการบ�าเพญอเบกขา” พจารณาดทาทของบคคลทปรากฏออกมา

ตามนยามของอเบกขาทวา“หลกความวางใจเปนกลางไมเอนเอยงดวยชอบหรอชง

ความวางใจเฉยไดไมยนดยนรายเมอใชปญญาพจารณาเหนผลอนเกดขนโดยสมควร

แกเหตและรวาพงปฏบตตอไปตามธรรมหรอตามสมควรแกเหตนน ความรจกวาง

ใจเฉยดเมอเหนเขารบผดชอบตนเองไดหรอในเมอเขาควรตองไดรบผลอนสมควร

140 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

แกความรบผดชอบของเขาเอง”จากนยามนยกตวอยางการบ�าเพญอเบกขาของ๓

กรณไดดงน

กรณท๑ทาทของมารดาบดาตอบตรมารดาบดาชอวาเปนพรหมของบตร

เพราะมภาวนาทง๔(พรหมวหารธรรม๔)ในบตรเชนเมอบตรอยในทองมารดา

เกดเมตตาจตในบตรวา“เมอไรหนอเราจงจกเหนลกนอยไมมโรค”เมอบตรนนยง

ออนนอนหงายอย ถกเลนเปนตนกดหรอไดรบทกขรองไหอยกเกดความกรณาขน

เมอบตรเรมวงเลนได ก�าลงนารกนาชง มารดาบดากมจตบนเทงเบกบานใจเพราะ

มองเหนบตรนอยเกดมทตาจตเมอบตรเตบโตขนมสามภรรยาแยกไปอยครองเรอน

มารดาบดากเกดวางใจเปนกลางเกดอเบกขาขนวา“บดนลกนอยของเราพงตวเอง

ไดโดยล�าพง”153

ขอนตรงกบนยามบางตอนวา“ความรจกวางใจเฉยดเมอเหนเขา

รบผดชอบตนเองไดหรอในเมอเขาควรตองไดรบผลอนสมควรแกความรบผดชอบ

ของเขาเองไมสอดแสไมจจสาระแนไมกาวกายแทรกแซง”

กรณท ๒ ทาทของโยคผปฏบตสมถกรรมฐานเมอมการตงค�าถามวา “มจต

สหรคตดวยอเบกขา แผไปตลอดทศหนงอย เปนไฉน ?” มค�าตอบวา “ภกษมจต

สหรคตดวยอเบกขา แผไปยงสตวโลกทงปวง เหมอนบคคลเหนคนผหนงผเปนท

ชอบใจกไมใชไมเปนทชอบใจกไมใชแลวเปนผมอเบกขาฉะนน”154

ขอนหมายถง

การใชสตวโลกทกชนดเปนอารมณกรรมฐานมองสตวทกชนดก�าเนดโดยปราศจาก

อคต เหนวามฐานะเปนสตวโลกเหมอนกนในการบ�าเพญอเบกขานน เบองตน

บคคลใดเปนกลางๆอยโดยปกตของเขาพงวางเฉยในบคคลนนตอจากนนจงยง

อเบกขาใหเกดในบคคลประเภทอนๆเชนผเปนทรก155

153

มหามกฏราชวทยาลย ในพระบรมราชปถมภ,มงคลตถทปน แปล เลม ๒, พมพครงท๑๓,(กรงเทพมหานคร:โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,๒๕๕๒),หนา๒๐๐.

154

อภ.ว.(ไทย)๓๕/๖๗๓/๔๓๑.

155

มหามกฏราชวทยาลย, วสทธมรรค แปล ภาค ๒ ตอน ๑, พมพครงท ๑๑,(กรงเทพมหานคร:โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,๒๕๕๑),หนา๒๐๖-๒๐๗.

141ตอนท ๒ ทสบารม

ในกรณท ๒ น วปสสนาจารยสอนโยคผ ปฏบตกรรมฐานใหร จกเวลาท

ไมเหมาะและเวลาทเหมาะส�าหรบการบ�าเพญอเบกขาตามนยทพระพทธเจาตรสไว

วา156

“ภกษทหลาย สมยใดจตหดห สมยนนไมเปนเวลาเพอเจรญปสสทธ-

สมโพชฌงค ไมเปนเวลาเพอเจรญสมาธสมโพชฌงค ไมเปนเวลาเพอเจรญอเบกขา

สมโพชฌงคขอนนเพราะเหตไรเพราะจตหดหจตทหดหนนยากทจะใหฟนขนดวย

ธรรมเหลานน ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษตองการจะใหไฟนอยนดลกโพลง

จงใสหญาสดโคมยเปยกไมสดพรมน�าและโปรยฝนลงในไฟนนเขาสามารถจะให

ไฟนอยนดลกโพลงไดหรอ (ภกษกราบทลวา ได)... แตสมยใดจตฟงซาน สมยนน

เปนเวลาเพอเจรญปสสทธสมโพชฌงค เปนเวลาเพอเจรญสมาธสมโพชฌงค

เปนเวลาเพอเจรญอเบกขาสมโพชฌงคขอนนเพราะเหตไรเพราะจตฟงซานจตท

ฟงซานนนงายทจะใหสงบดวยธรรมเหลานน ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษ

ตองการจะดบกองไฟใหญ จงใสหญาสด โคมยเปยก พรมน�าและโปรยฝนลงใน

กองไฟนนเขาสามารถจะดบไฟกองใหญหรอ(ภกษกราบทลวาได)”

กรณท ๓ ทาทของพระโพธสตวตอปรากฏการณรอบตวถอเปนการบ�าเพญ

อเบกขาบารมตลอดเวลา ความนงเมอประสบกบอฏฐารมณหรออนฏฐารมณ

เชน สมยเกดเปนพระจนทกมารถกจบไปมดไวเพอฆาบชายญพระกมารกสงบนง

ไมสะทกสะทาน ทายทสดทาวสกกะมาชวยใหพนภยไดรบอภเษกใหเปนพระเจา

แผนดน ความวางใจเปนกลางเมออยในทามกลางปญหาความขดแยงของสองฝาย

เชน สมยเกดเปนมโหสธบณฑตไดบ�าเพญปญญาบารม ใชปญญาแกปญหาตางๆ

ส�าเรจลลวงเพราะอเบกขาบารมคอความวางใจเปนกลางความปลอยวางเมอเหนวา

เขาควรตองไดรบผลอนสมควรแกความรบผดชอบของเขาเองเชนสมยเกดเปนฤๅษ

สอนฤๅษตนหนงไมใหน�างมาเลยงแตฤๅษตนนนไมเชอฟงจงถกงกดตาย

156

ส�.ม.(ไทย)๑๙/๒๓๔/๑๗๒-๑๗๓.

142 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ธรรมทเปนฐานของอเบกขา

หมวดท ๑ ขอธรรมในโพชฌงค ๗ ประการ

โพชฌงค๗ขอนนสงผลตอเนองกนดงทพระพทธเจาตรสเหตทธรรมเหลานน

อาศยกนจาก๗ประการเปน๑๔ประการสรปความไดดงน157

๑)ยกเอาธรรมทไดสดบหรอสงทไดเลาเรยนมานนขนมานกทบทวนหวน

ระลกจบเอามานกส�ารวจตรวจทานเปนอนไดเจรญสตสมโพชฌงค

๒)เมอมสตระลกนกถงอยอยางนนกใชปญญาเฟนเลอกคดคดคนไตรตรอง

สอบสวนพจารณาจดจ�าแนกแยกแยะสบสาวไปดวยเปนอนไดเจรญธรรมวจย-

สมโพชฌงค

๓)เมอใชปญญาเลอกเฟนไตรตรองสอบสวนพจารณากเปนไดใชความเพยร

ยงเลอกเฟนมองเหน ความเขาใจชดขนหรอลกลงไป ไดสาระคบหนากยงคกคก

มก�าลงใจ อยากเดนหนาตอไป กระตอรอรน แขงขน เพยรพยายาม ไมยนยอ

เปนอนไดเจรญวรยสมโพชฌงค

๔)พรอมกบทระดมความเพยร เอาจรงเอาจง มก�าลงใจเขมแขงรดหนา

กเกดปตทเปนนรามสเปนอนไดเจรญปตสมโพชฌงค

๕)เมอใจปตทงกายทงใจกผอนคลายสงบเกดกายปสสทธและจตตปสสทธ

เปนอนเจรญปสสทธสมโพชฌงค

๖)เมอกายผอนคลายสงบมความสขจตกตงมน(เปนสมาธ)เปนอนไดเจรญ

สมาธสมโพชฌงค

๗)เมอจตตงมนแนวอยกบงานของมนหรอท�ากจของมนไดดแลวใจกเรยบ

เขาท เพยงแตวางทเฉยดไป หรอนงดไปสบายพอด เมอปฏบตเชนนกเปนอนได

เจรญอเบกขาสมโพชฌงค

157

ส�.ม.(ไทย)๑๙/๒๓๓/๑๗๐-๑๗๑,พระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต),พทธธรรม ฉบบปรบขยาย,พมพครงท๔๓,หนา๘๓๖.

143ตอนท ๒ ทสบารม

หมวดท ๑ ขอธรรมในโสฬสญาณ

เรมตนดวยญาณหรอความรก�าหนดจ�าแนกรนามรป(นามรปปรจเฉทญาณ)

รวารปนามนนเกดจากเหตปจจยและเปนปจจยแกกน(ปจจยปรคคหญาณ)จากนน

พจารณาเหนนามรปโดยไตรลกษณคอไมเทยง เปนทกข มใชตวตน(สมมสนญาณ)

เหนความเกดและความดบแหงนามรป(อทยพพยานปสสนาญาณ) ทายทสดก

เหนวา มแตความดบเทานนชดทสด(ภงคานปสสนาญาณ) เหนวาเปนของนากลว

(ภยตปฏฐานญาณ) เหนวาเปนโทษ(อาทนวานปสสนาญาณ) ค�านงเหนดวยความ

เบอหนาย(นพพทานปสสนาญาณ) ค�านงใครจะพนไปเสย(มญจตกมยตาญาณ)

คดค�านงหาหนทางทจะพนไป(ปฏสงขานปสสนาญาณ)ทายทสดจงมทาทเปนกลาง

ตอสงขารคอเกดความรเหนสภาวะของสงขารตามความเปนจรงจงวางใจเปนกลางได

ไมยนดยนราย(สงขารเปกขาญาณ)158

อานสงสของอเบกขา

อานสงสของอเบกขาม๒ลกษณะดงน

ลกษณะท ๑ อานสงสโดยตรงของอเบกขาดงทพระพทธเจาตรสกบราหล

ตอนหนงวา “ราหล เธอจงเจรญเมตตาภาวนาเถด ... เธอจงเจรญอเบกขาภาวนา

เถดเพราะเมอเธอเจรญอเบกขาภาวนาอยจกละปฏฆะ(ความขนเคอง)ได”ปฏฆะ

คอความขนเคองนเปนกเลสพรอมทจะเกดไดทกขณะจต เปนความรสกคอยแทรก

ขนมากอกวนท�าใหจตไมปลอดโปรง ไมเกษมส�าราญ ไมเบกบาน อเบกขาคอ

ความวางใจเปนกลางไมเอนเอยงเทานนทจะปดทางปฏฆะไมใหแทรกขนมาได

ลกษณะท๒อานสงสทนบเนองอยในอปปมญญา๔อเบกขาเปนขอธรรมใน

อปปมญญา๔เปนหลกปฏบตสมถกรรมฐานโยคผบ�าเพญเมตตาอปปมญญากรณา

158

ข.ป.(ไทย)๓๑/๑-๗๑/๑-๖,๒๒๗/๓๘๒-๓๘๕,มหามกฏราชวทยาลย,วสทธมรรค แปล ภาค ๓ ตอนจบ,พมพครงท๙,(กรงเทพมหานคร:โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,๒๕๔๘),หนา๑๒๔เปนตนไป.

144 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

อปปมญญามทตาอปปมญญาและอเบกขาอปปมญญายอมไดอานสงส๑๑ประการ

ดงน159

๑)หลบเปนสขหลบสนทเหมอนคนเขาสมาบตขณะนอนหลบไมกระสบ-

กระสายไมพลกกายกลบมาไมนอนกรน

๒)ตนจากหลบกเปนสขเหมอนดอกบวคอยๆแยมบานขณะตนจากหลบ

ไมท�าเสยงครางไมบดกายพลกไปมา

๓)ไมฝนราย แมนฝนกฝนเหนแตนมตทดงาม เชน ฝนวาก�าลงไหว

พระเจดย ก�าลงท�าสกการบชา หรอก�าลงฟงธรรม ไมฝนวาก�าลงถกโจรลอม

ถกฝงสตวรายท�าอนตรายหรอตกเหว

๔)เปนทรกของคนทงหลาย เหมอนกบสรอยไขมกทเขาสวมไวทคอ

เหมอนกบพวงดอกไมประดบทศรษะของเขา

๕)เปนทรกของอมนษย(ยกษมารเปนตน)ทงหลาย

๖)เทวดารกษาคมครอง

๗)ไฟยาพษหรออาวธหรอของมคมตางๆไมมาตอง

๘)จตเปนสมาธเรว

๙)สหนาผองใสเหมอนตาลสกทเพงหลดจากขว

๑๐)ไมตายไปขณะหลงลมแตตายไปเหมอนคนนอนหลบ

๑๑)เมอไมอาจบรรลพระอรหตในชาตนยอมตายไปเกดในพรหมโลก

อเบกขาในฐานะเปนบารม

นยท๑“อเบกขาบารม”หมายถงทาททนงเรยบตอปรากฏการณไมเอนเอยง

ไมปรงแตงตอยอด ดงทพระพทธเจาตรสกบพาหยะ ทารจรยะตอนหนงวา160

159

มหามกฏราชวทยาลย, วสทธมรรค แปล ภาค ๒ ตอน ๑, พมพครงท ๑๑,(กรงเทพมหานคร:โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,๒๕๕๑),หนา๑๙๔-๒๐๐.

160

ข.อ.(ไทย)๒๕/๑๐/๑๘๖.

145ตอนท ๒ ทสบารม

“พาหยะเพราะเหตนนเธอพงศกษาอยางนวาเมอเหนรปกสกแตวาเหนเมอฟงเสยง

กสกแตวาฟง เมอรบรอารมณทไดรบรกสกแตวารบร เมอรแจงธรรมารมณทรแจง

กสกแตวารแจง พาหยะ เธอพงศกษาอยางนแล เมอใด เธอเหนรปกสกแตวาเหน

เมอฟงเสยงกสกแตวาฟงเมอรบรอารมณทไดรบรกสกแตวารบรเมอรแจงธรรมารมณ

ทแจงรกสกแตวารแจง เมอนน เธอกจะไมยดตดในสงนน เมอใดเธอไมยดตดใน

สงนนเมอนนเธอจกไมมในโลกนไมมในโลกอนไมมในระหวางโลกทงสองนเปน

ทสดแหงทกข”อเบกขาในนยนกคอความไมยดมนถอมนนนเอง

อกประการหนง ในนยท ๑ น “อเบกขาบารม” หมายถง ทาทของบคคล

ผ บรรลนพพานตอปรากฏการณทงทนาพอใจ (อฏฐารมณ) และไมนาพอใจ

(อนฏฐารมณ)ทเปนไปดวยความรชดและนงเยนสนทตลอดเวลาดงทพระพทธเจา

ตรสไววา161

“ถาภกษนนเสวยสขเวทนากรชดวา ‘สขเวทนานนไมเทยง’ รชดวา

‘ไมนาหมกมน’ ร ชดวา ‘ไมนาเพลดเพลน’ ถาเธอเสวยทกขเวทนากรชดวา

‘ทกขเวทนานนไมเทยง’รชดวา‘ไมนาหมกมน’รชดวา‘ไมนาเพลดเพลน’ถาเธอ

เสวยอทกขมสขเวทนากรชดวา ‘อทกขมสขเวทนานนไมเทยง’ รชดวา ‘ไมนา

หมกมน’ ร ชดวา ‘ไมนาเพลดเพลน’ ถาเธอเสวยสขเวทนากเปนผปราศจาก

(กเลส) เสวยสขเวทนานน ถาเธอเสวยทกขเวทนากเปนผปราศจาก (กเลส) เสวย

ทกขเวทนานนถาเธอเสวยอทกขมสขเวทนากเปนผปราศจาก(กเลส)เสวยอทกขม-

สขเวทนานน...”

อกประการหนงในนยท๑น“อเบกขาบารม”หมายถงคณธรรมของบคคล

ผมจตหลดพนแลวโดยชอบ(หมายถงนพพาน)ดงทพระพทธเจาตรสไววา162

“ภกษ

ผมจตหลดพนแลวโดยชอบอยางนแลว ยอมบรรลธรรมเปนเครองอยประจ�า ๖

ประการคอเธอเหนรปดวยจกษแลวไมดใจไมเสยใจมอเบกขามสตมสมปชญญะ

161

ส�.น.(ไทย)๑๖/๕๑/๑๐๒.

162

อง.จตกก.(ไทย)๒๑/๑๙๕/๒๖๙.

146 สารตถธรรมจากชาดก : ทสบารม

ฟงเสยงดวยห ... รธรรมารมณดวยใจแลวไมดใจ ไมเสยใจ มอเบกขา มสต

มสมปชญญะ...”

นยท๒อเบกขาบารมหมายถงความมใจเปนกลางการดอยางสงบโดยไมตก

เปนฝกฝายของผปฏญญาตนเปนพระโพธสตวปรารถนาทจะเปนพระพทธเจา

ในอนาคตเปนผมธรรมสโมธาน๘ประการครบถวนสมควรไดรบการพยากรณจาก

พระพทธเจาทอบตในยคนนๆ วาจะไดเปนพระพทธเจาในอนาคตเชนสมยเกดเปน

พญานกกระจาบเมอฝงนกตดตาขายของนายพรานสอนนกทงหลายใหสามคคชวยกน

ยกตาขายบนหนไปไดตอมานกเหลานนทะเลาะกนพญานกกระจาบนนหามไมฟง

เมอเหนวาการกระท�าของนกเหลานนสมควรแกเหตแลวมเหตปจจยทท�าใหพวกเขา

เปนอยางนจงวางใจเปนกลางพาบรวารของตนบางสวนหนไปอยทอน163

ระดบการบ�าเพญอเบกขาในฐานะเปนบารม

ระดบท ๑ อเบกขาบารม

พระโพธสตวทด�าเนนชวตแสดงใหเหนวาไดใชอเบกขาเปนเครองน�าทาง

ในการท�าหนาทการงานปกตหรอใชอเบกขา(ความนง)แกปญหาอยตลอดเวลาชอวา

บ�าเพญอเบกขาบารม เชน สมยเกดเปนพราหมณผเปนบณฑต ออกบวชเปนฤาษ

พ�านกอยในอาศรมใกลฝงแมน�าคงคา เขตหมวนตประเทศ มลงตวหนงมาเลน

ซกซนสอดองคชาตเขาไปในชองหพระโพธสตวกไมไดหามปรามนงเฉยอยวนหนง

เตาตวหนงขนจากน�ามานอนหลบอาปากผงแดดอยลงตวนนเหนเขากสอดองคชาต

เขาไปในปากเตา ทนใดนนเตาตนขนมางบองคชาตของลงไว ท�าใหลงเจบปวด

แสนสาหส อ มลงเดนไปหาพระโพธสตวขอใหชวยบอกเตาใหปลอยองคชาต

พระโพธสตวจงชวยเจรจากบเตาวา “ธรรมดาเตาเปนตนตระกลกสสปโคตร

ลงเปนตนตระกลโกณฑญญโคตรกสสปะทานจงปลอยโกณฑญญะเสยเถดทานได

เคยรวมเมถนกนมาแลว”164

163

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๓๓/๑๔,ข.ชา.อ.(ไทย)๑/๓๓/๓๐๐-๓๐๓.

164

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๖๘/๑๓๕,ข.ชา.อ.(ไทย)๔/๖๗-๖๙/๑๐๓-๑๐๖.

147ตอนท ๒ ทสบารม

ระดบท ๒ อเบกขาอปบารม

อเบกขาทพระโพธสตวบ�าเพญอยางยงยวดโดยมวรยบารม ขนตบารม และ

เมตตาบารมเปนฐาน ชอวาอเบกขาอปบารม เชน สมยเกดเปนพญากระบออาศย

อยในหมวนตประเทศ มรางกายใหญสมบรณดวยก�าลง วนหนง ลงโลเลตวหนง

ขนหลงกระบอโพธสตวนนถายมตรและคถรดจบเขาหอยโหนไปมาจบหางโลเลน

พญากระบอกไมไดใสใจถอสาลงกมาท�าอยางนนอยเปนประจ�ารกขเทวดาตนหนง

เหนอาการของพญากระบออยางนนจงสอบถามวา“เพราะเหตไรทานจงอดทนการ

ดหมนของลงรายตวนจงก�าจดมนเสย”พญากระบอโพธสตวตอบวา“รกขเทวดา

หากขาพเจาสงกวาสตวนโดยชาตโคตรและก�าลงเปนตนจกไมอดทนตอความผด

ของสตวน ความสมประสงคของขาพเจาจะส�าเรจไดอยางไร ...” วนหนง ลงนน

ไปเลนซกซนอยางนกบกระบอตวอนทดรายถกกระบอนนขวดตาย165

ระดบท ๓ อเบกขาปรมตถบารม

อเบกขาทพระโพธสตวบ�าเพญอยางยงยวดโดยมขนตบารม วรยบารม และ

อธษฐานบารมเปนฐานชออเบกขาปรมตถบารมเชนสมยเกดเปนชายผชอบบ�าเพญ

ตบะวนหนงประสงคจะทดลองบ�าเพญตบะของพวกเจาลทธจงบวชเปนอาชวกเปลอย

คลกเคลาตวดวยธล ชอบสงดอยผเดยว มมหาวกตเปนโภชนะ บรโภคโคมยของ

ลกโคเปนตน อยในปา ในตอนหมะตก ออกจากปาตอนกลางคนอยในทกลางแจง

เมอดวงอาทตยขนจงเขาไปอยในปาชเปลอยโพธสตวนนกลางคนเปยกชมดวยหมะ

กลางวนเปยกชมดวยหยาดน�าทไหลออกจากราวปาเสวยทกขแตความหนาวอนง

ในเดอนสดทายแหงฤดรอนกลางวนอยในกลางแจงกลางคนเขาไปในราวปาประสบ

ความเรารอนเพราะแดดในกลางแจงตอนกลางวน ประสบความเรารอนในราวปา

ทอบลมตอนกลางคน เมอทดลองบ�าเพญตบะอยางน ชเปลอยโพธสตวกรไดวา

“การสมาทานวตรนไรประโยชน”ละทงลทธนนเสยแลวหนมาถอสมมาทฏฐ166

165

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๘๔/๑๓๙,ข.ชา.อ.(ไทย)๔/๘๒-๙๓/๑๒๙-๑๓๑.

166

ข.ชา.(ไทย)๒๗/๙๔/๓๙,ข.ชา.อ.(ไทย)๒/๙๔/๒๐๓-๒๐๕.

ทมา:http://aumpranchanok.blogspot.com/p/blog-page_2.html