ประทีป สุธาทองไทยPrateep Suthathongthaimcmac.udru.ac.th/mcmac_files/vol4_2_08.pdf · 2018-09-26 · ประทีป สุธาทองไทย1

ปท 4 ฉบบท 2 (กรกฎาคม – ธนวาคม) 2561

217 ศลปะกบชมชน: การสรางสรรคภาพถายบชาพระพทธมงคล ชมชนพระยน จงหวดมหาสารคาม

ประทป สธาทองไทย1 / Prateep Suthathongthai

บทคดยอ

การสรางสรรคภาพถายบชาพระพทธมงคล ชมชนพระยน ต าบลคนธารราษฎร อ าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม เปนโครงการวจยเพอสรางสรรคผลงานทศนศลปในพนทวดโดยชมชนมสวนรวม มวตถประสงค 1) เพอศกษาประวตศาสตรชมชนพะยน และความศรทธาของชมชนทมตอพระพทธรปส าคญของเมองกนทรวชย 2) เพอสรางสรรคภาพถายเซรามคทแสดงความศรทธาของชมชนทมตอพระพทธมงคล และ 3) เพอใหชมชนพระยนมสวนรวมในการใชศลปะเปนสอน าเสนอประวตศาสตรของตนเอง

ผลการศกษาพบวา บรเวณทตงวดพทธมงคลเปนทตงสงศกดสทธและเปนศนยกลางเมองโบราณกนทรวชย มพระพทธส าคญทรจกกนในนามพระพทธมงคลหรอหลวงพอพระยนเปนหลกฐานยนยนความศรทธาของชมชนทม

บทความนเปนสวนหนงของโครงการวจยเชงสรางสรรคภาพถายเซรามครวมกบชมชนพระยน อ าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม 1 ผชวยศาสตราจารย ประจ าภาควชาทศนศลป คณะศปกรรมศาสตร มหาวทยาลยมหาสารคาม e – mail: [email protected]

ศลปะกบชมชน: การสรางสรรคภาพถายบชาพระพทธมงคล

ชมชนพระยน จงหวดมหาสารคาม

Art and Community: Phra Buddhamongkol Photography Installation

in Phra-Yuen Community of Maha Sarakham Province


218

ตอพระพทธศาสนาในบรเวณนมาแตโบราณ น าไปสการสรางสรรคผลงานภาพถายทแสดงความศรทธาของชมชนทมตอพระพทธมงคล โดยชมชนพระยนไดมสวนรวมในขนตอนการศกษาและการวางกรอบแนวคดในการสรางแบบราง รวมถงการสนบสนนงบประมาณสมทบคาใชจายผลตผลงานสรางสรรค “การฟอนบชาพระพทธมงคล” ดวยการใชเอกลกษณของนาฏศลปและวฒนธรรมทองถนอสาน กบการใชเทคนคการพมพภาพลงบนแผนกระเบองเซรามคเพอใหผลงานมความคงทนถาวร ขนาด 20 x 20 เซนตเมตร จ านวน 150 แผน ตดตงในพนทกลางแจงคอบนผนงดานนอกศาลาวรวเศษ เปนผลงานภาพถายทมลกษณะเฉพาะเจาะจงกบพนท (Site Specific Photography) ท าใหผชมสามารถเชอมโยงเนอหาในภาพถายไปสต าแหนงทประดษฐานองคพระพทธมงคล และเปนการฟนฟความสมพนธระหวางศลปะกบชมชนทสอดคลองกบความเปลยนแปลงดานบทบาทหนาทของวดในปจจบนทเปนแหลงเรยนรทางวฒนธรรม และสรางจดสนใจแกผแวะเวยนมากราบไหวพระพทธมงคล เขามาชมผลงานศลปะทถายทอดเรองราวประวตศาสตรเมองโบราณกนทรวชย ทจะเปนสาธารณะสมบตของชมชนพระยนสบไป ค าส าคญ: ศลปะกบชมชน, ศลปะภาพถาย



Abstract

Creation of Phra Buddhamongkol photography installation in Phra - Yuen community of Kanthararat Sub - district in Kantharawichai District of Maha Sarakham Province was a community - based art project for visual art creation in temple boundary. Its purposes were: 1) to study history of Phra - Yuen community and their religious fervor to important Buddha images in Kantharawichai District, 2) to create photo - printed ceramic tiles as a representative of the community’s religious fervor to the Standing Buddha or Phra Buddha Mongkhol, and 3) to collaborate the community on contemporary art creation as media for their history demonstration.

The findings found that the boundary of Buddha Mongkol Temple housed sanctity and was also a heart of ancient Kantharawichai City. A well - known Buddha image named Phra Buddha Mongkol or the Standing Buddha enshrining within this temple for a long time apprised that the community had religious fervor in Buddhism since antiquity. Based on this fervor, it led to creation of Phra Buddha Mongkhol photographic murals through the community’s collaboration. To achieve this purpose, the community participated in the study through researching and drafting stages involved with financial support for fabrication of “Dancing for Paying Homage to Phra Buddha Mongkhol”. This site specific installation was combined with unique local Northeastern Thai dance and modern techniques of custom-printed ceramic tiles. A complete mural consisted of 150 custom printed ceramic tiles (20 x 20 centimeters per each tile)


220

was installed on the facade of Worrawiset hall specifying that this mural was a site specific photography. Photo-stories evident in this mural also brought viewers to comprehend the enshrining of Phra Buddha Mongkhol. More importantly, this project revitalized relation between art and the community. Besides, it also altered temple’s roles to a cultural learning center as well as a new tourism site for visitors eager to learn and comprehend history of Phra - Yuen community through art. At last, this new art piece would be a part of this community from this time on. Keywords: Art and Community, Photography Installation



บทน า ความสมพนธระหวางศลปะกบชมชนในอดตทปรากฏในสงคมไทยและ

สงคมในโลกตะวนตกลวนมความเกยวของกบศาสนา ศลปะกบชมชนจงสามารถสะทอนความสมพนธทมการเปลยนแปลง ตามบรบทของเวลาและการเมองทด ารงอยในแตละชวงเวลา (อรรฆย ฟองสมทร, 2544: 10) โดยเฉพาะพทธศาสนาทเขามาในดนแดนไทยตงแตสมยทวารวด ทมการสรางสถปเจดย ประตมากรรมแกะสลกตามถ า และการสรางพระพมพเพอเปนการสบทอด พระศาสนา สวนจตรกรรมทยงหลงเหลอจากสมยอยธยามการเขยนภาพภายในพนทเฉพาะ เชน จตรกรรมฝาผนงภายในเจดย หรอจตรกรรมบนผนงโบสถและวหารอาจมการสรางตามลกษณะเฉพาะของวฒนธรรมในแตละพนท เชน จตรกรรมฝาผนงอสาน นยมเขยนบนผนงโบสถดานนอก ดวยชาวบานถอวาภายในโบสถเปนพนทของสงฆ การวาดรปไวบนผนงดานนอกท าใหคนทไมมโอกาสเขาไปในโบสถ เชน สตรเพศ สามารถชมจตรกรรมฝาผนงจากดานนอกได จตรกรรมฝาผนงอสานจงสะทอนความสมพนธระหวางพทธศาสนากบชมชน และบทบาทของศลปะในฐานะสมบตรวมของชมชน เปนเหมอนหนงสอการตนเลมใหญของชมชนส าหรบใชสอนเรองศลธรรมตามหลกค าสอนในพทธศาสนทแตกตางจากการฟงหรอชมการแสดง (สมาล เอกชนนยม, 2548: 9) ซงสรางขนโดยพระสงฆและกลมชางทลวนเปนคนในชมชน แตหลงจากทมการปฏรปคณะสงฆ เกดระบบการศกษาสมยใหมในสมยรชกาลท 5 วดไดถกลดบทบาทในฐานะสถาบนทใหการศกษาแกชมชน ระยะหางระหวางวดกบชมชนทเกดขน กอใหเกดความเปลยนแปลงในจดประสงคการสรางศลปะในชมชน เชน อดมคตการสรางศลปะเรมสะทอนความสมพนธระหวางชมชนกบรฐมากขน หรอบทบาทของกลมผ สรางทเปลยนจากชางในชมชนไปเปนกลมชางอาชพในระบบการวาจาง


222

รวมถงศลปนทเกดจากระบบการศกษาในสถาบนศลปะหลงการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ.2475 ท าใหพทธศลปทองถนสญเสยอสระในการแสดงออก จากการถกควบคมและการไดรบอทธพลทางรปแบบและอดมการณการปกครองของรฐไทย ทเขามาเปลยนแปลงความสมพนธระหวางศลปะกบชมชนในเชงต าแหนงทมความไมเทาเทยมกนระหวางผสรางกบผ ใช เชน ผสรางศลปะไมไดเปนคนในชมชนแตเปนคนนอกหรอตวแทนของรฐเปน “ผสรางให” และผ ใชหรอชมชนทกลายเปน “ผ รบ” กมอาจปฏเสธการใหในสงทชมชนไมตองการนนได

แมวารฐจะตระหนกถงความสมพนธระหวางวดกบชมชนทเปลยนไป และพยายามฟนฟบทบาทของวดทมตอชมชนผานโครงการตางๆ เชน กรมศาสนาไดเรมโครงการพฒนาวดใหเปนศนยกลางของวฒนธรรมทองถนเพอใหเปนแหลงเรยนรของชมชน ตงแตป พ.ศ.2525 หรอการใชวดเปนทตงของพพธภณฑทองถนทรเรมโดยนกวชาการและชาวบาน อนเปนการเปดพนทและสรางความมตวตนของทองถนใหแตกตางจากภาพของประวตศาสตรทองถนฉบบทางการทผลตมาจากศนยกลาง และยงเปนการตอบโตกระแสโลกาภวฒน (ปรตตา เฉลมเผา กออนนตกล, 2549: 133) เหตผลดงกลาวท าใหสถาบนการศกษาในสวนภมภาคทผลตบณฑตผ มความรทางศลปะตระหนกถงบทบาทและวธการน าความรจากในชนเรยนไปใชไดในสถานการณจรง ตลอดจนการท าหนาทสะทอนสงทเปนมรดกทางวฒนธรรมของชมชนโดยใชศาสตรความรของตนเอง จงเปนทมาของโครงการสรางสรรคศลปกรรมรวมกบชมชนทตงอยใกลพนทมหาวทยาลยมหาสารคาม เพอฟนฟบทบาทของวดในฐานะศนยรวมชมชนดวยการท าใหวดเปนแหลงเรยนรประวตศาสตรและมรดกของชมชนผานสอศลปะ รวมกบชมชนพระยน อ าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม ทเรมด าเนนการโดยหลกสตรศลปกรรมศาสตรบณฑต สาขาวชาทศนศลป คณะศลปกรรมศาสตร



มหาวทยาลยมหาสารคาม ตงแตป พ.ศ.2557 ตามนโยบายของสถาบนทตองการเปนมหาวทยาลยเพอชมชน ความเปนมาของการวจยเชงสรางสรรค

ชมชนพระยน ต าบลคนธารราษฎร อ า เภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม เปนชมชนทมประวตศาสตร และต านานความเปนมาของเมองโบราณทคนในชมชนยงสบทอดมาจนปจจบน เชน ต านานทาวลนทองแหงเมองคนธาธราช ผสรางพระพทธรปยน 2 องค เปนการอทศสวนกศลทดแทนคณบดามารดา ดวยการสรางพระพทธมงเมอง เพอทดแทนคณมารดา ปจจบนประดษฐานอยทวดสวรรณาวาส และ สรางพระพทธมงคล เพอทดแทนคณบดา ปจจบนประดษฐานอยทวดพทธมงคล เปนสงศกดสทธส าคญทผ เดนทางผานอ าเภอกนทรวชย ดวยถนนถนานนทเชอมตอเสนทางระหวางจงหวดมหาสารคามกบจงหวดกาฬสนธไดแวะเวยนเขากราบสกการะ สวนในทางโบราณคดมการขดพบโบราณวตถทแสดงถงการเปนเมองในวฒนธรรมทวารวด คอ พระพมพดนเผา ในบรเวณเนนดนของวดพทธมงคล และแผนโลหะเงนดน จากอมญาค ในบรเวณวดพระนอน ทสะทอนใหเหนวาอ าเภอกนทรวชยในปจจบนเคยเปนทตงของเมองโบราณสมยทวารวดรวมสมยกบเมองฟาแดดสงยาง อ าเภอกมลาไสย จงหวดกาฬสนธ

ดวยชมชนเมองโบราณกนทรวชยบางสวนในปจจบนถกพฒนาใหกลายเปนชมชนเมองจากการขยายเสนทางถนน สงผลตอว ถ ชวตและความสมพนธระหวางชมชนในพนท ท าใหประเพณในรอบป (ฮตสบสอง) บางอยางทเคยปฏบตกนมาหายไปหรอชาวบานเลกปฏบตไป แมวาโดยแทจรงแลวชาวบานยงคงมความภมใจในประเพณและวฒนธรรมของตนอย ท าใหเกด


224

การศกษาประวตศาสตรทองถน อยางมสวนรวมเพอการจดการพพธภณฑพนบานวดพทธมงคล (พเนตร ดาวเรอง, 2552) ทจดตงขนเมอป พ.ศ.2540 โดยไดรบการสนบสนนของหนวยงานทองถน แตพพธภณฑพนบานวดพทธมงคลในปจจบนอยในสภาพเปนหองเกบของมากกวาพพธภณฑ ซงอาจเกดจากวธการจดการพพธภณฑทมรายละเอยดมากและไมมผ รบผดชอบในการดแลทชดเจนและตอเนอง ท าใหพพธภณฑไมสามารถด าเนนการตามแนวทางทวางไว การทสถาบนการศกษาจดโครงการทตองอาศยความรวมกบชมชน จงตองค านงถงความเปนไปไดทชมชนจะสามารถดแลหรอด าเนนกจกรรมตอไดเมอโครงการเสรจสนลง

ภาควชาทศนศลป คณะศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยมหาสารคาม ตระหนกถงการสรางกลไกทจะท าใหชาวบานเกดจตส านกการอนรกษสบสานต านานความเปนมาของชมชนเมองโบราณกนทรวชยดวยการใชผลงานศลปะเปนสอ ท าใหเกดการสรางสรรคผลงานจตรกรรมและประตมากรรมเปนสอเรยนรประวตศาสตรชมชนตงแตป พ.ศ.2557 โดยไดรบความรวมมอจากชมชนพระยน ต าบลคนธารราษฎร อ าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม แลวตดตงภายในวดพทธมงคลเพอเปนพนทเรยนรมรดกทางวฒนธรรมทองถนแกชมชนและสาธารณชน (ภาพท 1) ทงน เพอใหผลงานสรางสรรคเปนสอเรยนรประวตศาสตรชมชนในวดพทธมงคลมความหลากหลาย สอดคลองกบการจดการเรยนการสอนในหลกสตรศลปกรรมศาสตรบณฑต สาขาวชาทศนศลป ทมกลมวชาเอกจ านวน 5 วชาเอก ประกอบดวย จตรกรรม ประตมากรรม ศลปะภาพพมพ ศลปะไทย และศลปะสอประสม ภาควชาทศนศลป จงมอบหมายใหกลมวชาเอกศลปะสอประสมเปนผ รบผดชอบในการด าเนนการโครงการบรการวชาการ หนงหลกสตรหนงชมชน ประจ าปงบประมาณ พ.ศ.2560 ดวยการสรางสรรคผลงาน



ภาพถายแสดงความศรทธาทชมชนพระยนมตอสงศกดสทธคเมองกนทรวชย ดวยเทคนคการพมพภาพลงแผนกระเบองเซรามค เพอเปนสมบตของชมชนทสามารถดแลรกษาตอไปไดและยงเปนการเผยแพรมรดกทางวฒนธรรมทนาภาคภมใจของสาธารณชนผ มความศรทธาตอสงศกดสทธของชมชนพระยน จงหวดมหาสารคาม วตถประสงคโครงการวจยเชงสรางสรรค

1. เพอศกษาประวตศาสตรชมชนพระยน และความความศรทธาของชมชนทมตอพระพทธรปส าคญของเมองกนทรวชย

2. เพอสรางสรรคภาพถายเซรามคทแสดงความศรทธาของชมชนทมตอพระพทธมงคล

3. เพอใหชมชนพระยนมสวนรวมในการใชศลปะเปนสอน าเสนอประวตศาสตรของตนเอง กระบวนการด าเนนงาน

1. ภาควชาทศนศลป คณะศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยมหาสารคาม ประชมวางแผนคณะผ รบผดชอบในการด าเนนการโครงการคอ กลมวชาเอกศลปะสอประสม ก าหนดรายวชาทสามารถบรณาการเนอหารวมกบโครงการน คอ รายวชาประวตศาสตรศลปไทย วางแผนประสานงานลงพนทส ารวจและเกบขอมลรวมกบชมชนและวดพทธมงคล โดยไดรบความรวมมอในการประสานงานจาก องคการบรหารสวนต าบลคนธารราษฎร อ าเภอกนทรวชย

2. ศกษาและเกบขอมลภาคเอกสารทเกยวของกบประวตศาสตรทองถน เมองโบราณกนทรวชย วดพทธมงคล และชมชนในพนท รวมถงทบทวน


226

เอกสารรายงานโครงการสรางสรรคผลงานศลปกรรมรวมกบชมชนพระยน ต าบลคนธารราษฎร อ าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม ระหวางป พ.ศ.2557 - 2559

3. ศกษาพนทตดตงผลงานศลปกรรมในวดพทธมงคลใหมความเหมาะสม สามารถเปนจดสนใจแกผคนทแวะเวยนมาเยยมชมผลงานศลปกรรม และศกษาขอมลศปกรรมภาคสนามในรายวชาประวตศาสตรศลปไทย บรเวณ จงหวดมหาสารคาม และ จงหวดกาฬสนธ เพอน าขอมลไปใชในการวางกรอบแนวคดการสรางสรรค โดยผ รบผดชอบโครงการเหนวาผนงดานนอกศาลาวรวเศษทถกใชเปนบรเวณพกสงของทวดไมใชแลวนน สามารถเปนบรเวณน าเสนอผลงานศลปะทสรางจดสนใจใหผ ทแวะเวยนมาสกการะพระพทธมงคลเขามาชมผลงานศลปกรรมภายในศาลาได

4. การสรางแบบรางผลงานสรางสรรค จากการศกษาขอมลภาคเอกสาร ภาคสนาม และลกษณะส าคญของพนทตดตงผลงาน เพอใหผลงานสามารถสรางความเชอมโยงไปสบรเวณทตงสงศกดสทธในพนทได ผ รบผดชอบโครงการไดประยกตใชวธการสรางสรรคภาพถายบนกระเบองจากแนวคดในการสรางผลลพธทางทศนศลปจากการประกอบภาพถายสถาปตยกรรมแบบแยกสวน (Singapore Art Museum, 2013) ซงท าใหผลงานภาพถายสามารถน าเสนอในพนทกลางแจงดวยการใชสอวสดทมความคงทนตอสภาพอากาศ (ภาพท 2) ภายใตสองแนวคด คอ 4.1 แนวคดการใชนาฏลกษณจากศลปวตถสมยทวารวด จากการศกษาศลปวตถประเภทประตมากรรมแสดงภาพการฟอนร าบนใบเสมาสมยทวารวดทปรากฏในภาคอสาน เชน ประตมากรรมสลกหนบนใบเสมา เมองฟาแดดสงยาง อ าเภอกมลาไสย จงหวดกาฬสนธ ทเชอวามอายรวมสมยกบเมองโบราณกนทรวชย (ภาพท 3)



4.2 แนวคดการใชศลปะพ นบานเปนภาพตวแทนของวฒนธรรมชมชนอสาน คอ การฟอนเชงพธกรรมเพอบชาสงศกดสทธอนทคนในชมชนมความคนเคยและปฏบตรวมกนมา เพอสะทอนบทบาทและตวตนของชมชนพระยนผานการฟอนทในทางคตชน (ผองพนธ มณรตน, 2525) ถอวาการเคลอนไหวรางกายนนเปนลกษณะหนงในวธการถายทอดความรของกลมชน (ภาพท 4)

5. น ารางผลงานภาพทสรางขนจากทงสองแนวคดทสมพนธกบพนทตดตงผลงาน จดกจกรรมประชาคมรวมกบชมชน หม 2 และหม 11 ต าบลคนธารราษฎร เพอแลกเปลยนและน าไปปรบปรงแกไขผลงานใหสอดคลองกบความตองการของชมชน ในวนท 29 มถนายน 2560 ณ ศาลาวรวเศษ วดพทธมงคล โดยชมชนมความเหนชอบรวมกนเลอกแบบรางผลงานภายใตแนวคดทสอง (ขอ 4.2) คอ ภาพการฟอนสกการะบชาพระพทธมงคล เพราะเปนผลงานทสะทอนบทบาทและตวตนของชมชนพระยน และสามารถเชอมโยงกบกจกรรมการกราบไหวหลวงพอพระยนภายในวด (ภาพท 5)

6. สรางสรรคผลงานภาพถาย แสดงภาพการฟอนสกการะบชาพระพทธมงคล สงศกดสทธทส าคญของชมชน โดยใหนสตสาขาวชาศลปะการแสดง และสาขาทศนศลป คณะศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยมหาสารคาม มสวนรวมในการสรางสรรคผลงาน ตามองคประกอบภาพการฟอนทปรากฏในแบบราง

7. น าภาพถายตนฉบบทผานการปรบแตงใหสมพนธกบสดสวนกระเบองจ านวน 150 ภาพ เขาสกระบวนการผลตชนงานดวยเทคนคการพมพภาพลงแผนกระเบองเซรามค แลวอบดวยความรอนสง 800 องศา เพอใหผลงานมความคงทนตอสภาพภมอากาศ และสามารถตดตงภาพผลงานในบรเวณพนทกลางแจงได


228

8. ตดตงผลงานขนาด 200 x 300 เซนตเมตร ซงประกอบขนจากกระเบองขนาด 20 x 20 เซนตเมตร จ านวน 150 แผน โดยชางตดกระเบองของชมชนพระยน บนผนงดานนอกศาลาวรวเศษ วดพทธมงคล (ภาพท 6) และจดพธมอบผลงานสรางสรรคภาพถายเซรามค การฟอนบชาพระพทธมงคล แกชมชนในวนท 4 สงหาคม 2560 ณ วดพทธมงคล อ าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม

9. ประเมนผลกระทบทเกดขนหลงจากการสงมอบผลงานใหเปนสมบตของวดพทธมงคลและชมชนพระยน อ าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม เปนเวลาสามเดอน สรปผลการวจยเพอการสรางสรรค

การสรางสรรคภาพถายบชาพระพทธมงคล ชมชนพระยน อ าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม เปนโครงการวจยเพอสรางกรอบความคดในการสรางสรรคผลงานทศนศลป ในพนทสาธารณะทเนนการมสวนรวมของชมชนทมความสมพนธกบพนทวดพทธมงคล สามารถสรปผลการวจยเพอการสรางสรรคตามวตถประสงคของโครงการไดเปน 3 สวน ดงน

1. จากการศกษาประวตศาสตรชมชนพระยน และความความศรทธาของชมชนทมตอพระพทธรปส าคญของเมองกนทรวชย พบวา ชมชนพระยน ต าบลคนธารราษฎร อ าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม เปนพนททมประวตศาสตรและต านานทคนในชมชนยงคงสบทอดและยดถอมาอยางยาวนาน ผลการศกษาของ สมชาต มณโชต (2550) แสดงใหเหนวาพนทในเขต ต าบลคนธารราษฎร เปนเมองโบราณทมอายยอนกลบไปไดถงสมยทวารวด เนองจากมระบบการสรางคน าคนดนเปนแนวเขตเมอง และพบแทงศลาหรอใบเสมา ซงเปนลกษณะเฉพาะของการสรางเมองในวฒนธรรมทวารวด ตามท



ปรากฏโดยทวไปในภาคอสาน มการขดพบโบราณวตถทแสดงถงการเปนเมองในวฒนธรรมทวารวดทส าคญ คอ พระพมพดนเผา ในบรเวณเนนดนของวดพทธมงคล และแผนโลหะเงนดน จากอมญาค ในบรเวณวดพระนอน และทส าคญทสด คอ การพบพระพทธรปขนาดใหญสององค ทไดรบการซอมบรณะโดยชาวบานทเขามาอยอาศยในบรเวณเมองโบราณเมอประมาณ 100 ป ทผานมา คอ พระพทธมงเมอง ปจจบนประดษฐานทวดสวรรณาวาส และ พระพทธมงคล ปจจบนประดษฐานทเนนดนภายในวดพทธมงคล ซงเชอวาเคยเปนบรเวณทตงของสถปเจดย ตามลกษณะการก าหนดพนทและต าแหนงทตงสงศกดสทธในวฒนธรรมทวารวด เชนเดยวกบ พระธาตยาค ในเมองโบราณฟาแดดสงยาง อ าเภอกมลาไสย จงหวดกาฬสนธ และเมองโบราณนครจ าปาศร อ าเภอนาดน จงหวดมหาสารคาม

การศกษาและเกบขอมลการวจยเพอการสรางสรรคโครงการน ยงเปนการบรณาการกบการเรยนการสอน รายวชาประวตศาสตรศลปไทย หลกสตรศลปกรรมศาสตรบณฑต สาขาวชาทศนศลป ใหผ เรยนลงพนทศกษาขอมลของชมชนทเกยวกบศลปะทองถนทปรากฏใน อ าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม เพอสรางกระบวนการเรยนรภาคสนามควบคกบการเรยนรประวตศาสตรชมชนจากภาคเอกสาร และเพอกระตนใหผ เรยนตระหนกถงการคดเชงสรางสรรคบนโจทยของปญหาทเปนขอมลจากชมชน พรอมกบการทบทวนแนวทางการสรางสรรคผลงานรวมกบชมชนพระยนตงแตป 2557 ท าใหไดขอสรปทเปนจดเนนการสรางสรรคผลงาน 2 ขอทส าคญ คอ 1.1 การสะทอนบทบาทและความส าคญของชมชนพระยนในปจจบน ทเปนผท านบ ารงและสบสานศลปวฒนธรรมอนเปนมรดกของชมชนใหอยสบไป เนองจากการสรางสรรคผลงานรวมกบชมชนครงทผานมาทกชนจะ


230

สะทอนการใหความส าคญกบประวตศาสตรของชมชนโบราณตามเรองเลาทเปนต านานของเมองคนธาธราช ในผลงานประตมากรรมรปนน เลาเรองประวตศาสตรการสรางเมองกนทรวชย (พ.ศ.2557) ผลงานจตรกรรมสน ามนประวตศาสตรวฒนธรรมชมชนบานพระยน (พ.ศ.2558) ทแสดงภาพประวตศาสตรการสรางพระพทธมงคล และพระพทธมงเมอง ในอดต สวนผลงานประตมากรรมรปนน เลาเรองประวตศาสตรชมชนพระยน (พ.ศ.2559) ไดเปลยนไปเนนภาพพนทโบราณสถาน อมญาค คน าคนดน การสรางพระธาต และศลปวตถทส าคญของเมองกนทรวชยคอพระพมพของทมการขดพบ ทลวนเปนเรองราวของชมชนโบราณทเกดขนกอนชมชนในปจจบนจะอพยพเขามาอย 1.2 การท าใหบรเวณทตดตงผลงานเปนจดดงดดความสนใจแกผ ทไดแวะเวยนมาสกการะพระพทธมงคลเขามาเยยมชมผลงานศลปกรรมทตดตงอยภายในศาลาวรวเศษทใชเปนสถานทน าเสนอผลงานสรางสรรคทงหมด ซงตงอยบรเวณดานหลงทประดษฐานพระพทธมงคล ท าใหผ ทแวะเวยนมาสกการะพระพทธมงคลไมเหนผลงานทตดตงอยภายในศาลาหากไมเดนออมมาดานหลง (สมฤทธ เหลาตน, 2560: สมภาษณ)

2. การสรางสรรคภาพถายแสดงความศรทธาของชมชนทมตอพระพทธมงคล เปนภาพการฟอนทสามารถสะทอนเอกลกษณของศลปะการแสดงพนบานของอสาน และบทบาทของชมชนพระยนในปจจบน สามารถพจารณาไดเปนประเดนดงน 2.1 สนทรยภาพทางทศนศลป ผลงานสรางสรรคภาพถายการฟอนบชาพระพทธมงคล แสดงภาพกลมชายหญงก าลงฟอนร าในทวงทาทแตกตางกนจ านวน 8 คน แตงกายดวยชดพนเมองอสาน พมพลงกระเบองสเหลยมขนาด 20 x 20 เซนตเมตร จ านวน 150 ภาพ ปเรยงกนอยางเปนระเบยบ



รวมกนเปนผลงานขนาด 200 x 300 เซนตเมตร พนหลงของแตละภาพ (background) เปนลายซมประตในรปแบบศลปะทองถนอสานในโทนสครมสมตดดวยเสนสฟาแบบเดยวกนทกภาพ เมอพจารณาตามหลกองคประกอบศลปะของ ชลด นมเสมอ (2559) ผฟอนในภาพจะถกพจารณาวาเปนรปทรงทแสดงความเหมอนจรงตามธรรมชาต และมคาน าหนกโดยเฉลยเขมกวาพนหลงของภาพ ความเปนเอกภาพทางศลปะในผลงานเกดจากการใชกฎเกณฑของการประสาน (Transition) ระหวางรปกบพนทมความแตกตางกน ดวยการซ า (Repetition) ของรปทรงคนทก าลงฟอน ระยะหางระหวางคนฟอนท าใหเกดชองไฟหรอพนทวางทท าใหรปทรงคนมความเปนเดน (Dominance) ลอยออกมาจากพนหลงของภาพทมน าหนกสออนกวา การซ าของรปทรงทมน าหนกขดแยงกบพนภาพอยางมจงหวะท าใหเกดการเปลยนแปร (Variation) และเกดดลยภาพแบบเคลอนไหว (Informal Balance) จากการประสานกนของเสนรอบนอกของรปทรงคนทก าลงฟอนในทาตางๆ (ภาพท 7) การสรางจดเชอมโยงระหวางเนอหาในภาพถายไปสต าแหนงของสงศกดสทธทไมไดอยในภาพ เกดจากเอกภาพแบบเคลอนไหว (Dynamic Unity) ทมาจากเสนรอบนอกของการฟอนในทาตางๆ เปนจงหวะทเลอนไหลของเสนและรปทรงเปนล าดบขนทตอเนอง (Continuous Gradation) ท าใหทศทางของผฟอนทงหมดในภาพเกดเปนเสนโครงสราง (Structural Line) แบบทแยงทน าสายตาใหมองออกจากภาพไปทางขวาเพอเชอมโยงกบต าแหนงทประดษฐานพระพทธมงคล (ภาพท 8) ซงเปนเสนในจนตนาการทผดจะรสกหรอปะตดปะตอเชอมโยงจากจดหนงไปอกจดหนง (ชลด นมเสมอ, 2559: 53) สงเกตไดจากใบหนาของผฟอนทงหมดจะหนไปดานขวาของภาพทงในลกษณะเงยหนามอง


232

สงศกดสทธในต าแหนงทอยสงกวา กบการกมหนาในลกษณะก าลงอธษฐานและกราบสกการะสงศกดสทธทมไดปรากฏอยในภาพ (ภาพท 9) 2.2 สนทรยภาพจากเอกลกษณทางวฒนธรรมทองถนในผลงานสรางสรรคการฟอนบชาพระพทธมงคล เปนการใชเอกลกษณการฟอนของภาคอสานในความหมายของการฟอนเชงพธกรรมแบบชาวบานทมไดมลกษณะเปนนาฏลกษณทสบทอดกนมาอยางเปนแบบแผน ท าใหการฟอนอสานมความเปนอสระสง ไมมกฎเกณฑในการแสดงความพรอมเพรยงในการฟอนหมและเปนภาษาประเภทหนงทใชแสดงออกถงความเคารพตอสงศกดสทธตามพธกรรมเพอใหผปฏบตไดรบผลทด (ชชวาลย วงษประเสรฐ, 2532) ซงแบงไดเปนสองกลม คอ ฟอนเพอการบชาสงศกดสทธ หรอบชาวญญาณบรรพบรษ กบอกกลม คอ ฟอนเพอเสยงทาย หรอการขอฟาฝน เมอเกดความแปรปรวนทางธรรมชาต การฟอนจงเปนสมบตสวนรวมของชมชนเชนเดยวกบรปแบบการแตงกายของชาวบานในโอกาสตางๆ โดยเฉพาะการแตงกายเพอการเขาวดท าบญทปรากฏในผลงานสรางสรรค ฝายหญงแตงกายดวยผาไทยพนถน ไวผมมวยสงและเกลามวย มการสวมเสออง เสอคอกระเชา เสอแขนกระบอก แลวหมสไบขด ดวยการนงซนตอหวตอตนแบบจารตของชาวอสาน อยในทานงประนมมอถอธปเทยนและดอกไมสกการะ อยในทาก าลงยกมอทงสองขางจรดศรษะประคองผากาสาและขนธหาเพอเปนเครองสกการะบชา และอยในทาก าลงหมอบกราบในลกษณะแบมอทงสองขางลงบนหมอนขด สวนฝายชายแตงกายดวยการนงผาโสรง หรอนงเตยวผาไหมหางกระรอก มการใชผาขาวมาคาดเอว และมการน าผาขาวมาคลองไหลหรอพาดบาดานซาย อยในทาก าลงฟอน และอยในทาคกเขาประนมมอสวนอกคนก าลงประคองชอดอกบว ซงลวนสะทอนความงามและวฒนธรรมทแสดงออกผานสงทอของอสาน



3. การสรางสรรคภาพถายแสดงความศรทธาของชมชนทมตอพระพทธมงคลโดยชมชนมสวนรวม สามารถสรปไดเปน 2 ประเดนดงน 3.1 การมสวนรวมในการวางกรอบแนวคดในการสรางสรรคผลงาน หลงจากผ รบผดชอบโครงการไดทบทวนเนอหาและรปแบบผลงานสรางสรรค รวมถงลกษณะพนทตดตงผลงานของโครงการในครงกอนรวมกบชมชนตามทไดกลาวไวในขอท 1 ท าใหการสรางสรรคภาพถายบชาพระพทธมงคล ชมชนพระยนฯ ใหความส าคญกบขนตอนการหาพนทตดตงผลงาน เพอแกปญหาเรองจดดงดดความสนใจแกผ ทเขามาสกการะพระพทธมงคลใหเขามาเยยมชมผลงาน คอการใชผนงดานนอกของศาลาวรวเศษเปนพนทตดตงผลงานภาพถายเซรามคดวยเหตผลส าคญสองประการคอ 1) อยในต าแหนงทสามารถมองเหนผลงานไดจากระยะไกล 2) สามารถสรางความเชอมโยงไปสต าแหนงทประดษฐานพระพทธมงคลจากการก าหนดเนอหาภายในภาพได ผ รบผดชอบโครงการจงไดเสนอแนวคดในการสรางแบบรางผลงานภาพถาย การฟอนบชาพระพทธมงคล จ านวน 2 แบบ เพอใหชมชนพจารณาและมสวนรวมในการตดสนใจผานการจดประชาคม ซงชมชนไดมมตเลอกภาพรางทเปนการใชศลปะการแสดงพนบานของอสานในการบชาพระพทธมงคล ดวยเปนผลงานทสะทอนบทบาทและตวตนของชมชนพระยน และสามารถเชอมโยงกบกจกรรมการกราบไหวหลวงพอพระยนภายในวด 3.2 การมสวนรวมในการสนบสนนงบประมาณการผลตผลงานภาพถายบชาพระพทธมงคลจากชมชน เนองจากงบประมาณของโครงการสรางสรรคฯ ทไดรบทนอดหนนโครงการหนงหลกสตรหนงชมชน จากงบประมาณเงนแผนดน ประจ าป 2560 มหาวทยาลยมหาสารคาม เปนเงน 50,000 บาท ไมเพยงพอตอคาใชจายในการผลตผลงาน ผ รบผดชอบโครงการจงไดขออนญาต


234

จดหางบประมาณสบทบเพมเตมจากผ ใหทน รวมเปนเงนอก 50,400 บาท โดยเปนเงนบรจาคสมทบโครงการฯ จากชมชนพระยนเปนเงนจ านวน 14,000 บาท และเปนเงนบรจาคสมทบจากหนวยงานหรอบคคลภายนอกเปนเงนจ านวน 36,400 บาท เพอใหไดงบประมาณเพยงพอตอคาใชจายในการจางเหมาพมพภาพลงแผนเซรามค โดยผ รบผดชอบโครงการไดใสนามผบรจาคงบประมาณสมทบโครงการฯ ลงในกระเบองผลงาน อภปราย

การสรางสรรคภาพถาย การฟอนบชาพระพทธมงคล ชมชนพระยน ต าบลคนธารราษฎร อ าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม เปนโครงการสรางสรรคผลงานทศนศลปจากการศกษาประวตศาสตรชมชนทมความศรทธาตอสงศกดสทธแหงเมองโบราณกนทรวชย ทมความเปนมายอนไปไดถงสมยทวารวดเชนเดยวกบเมองโบราณฟาแดดสงยาง อ าเภอกมลาไสย จงหวดกาฬสนธ โดยไดรบความรวมมอจากชมชนพระยน และมสวนรวมในขนตอนการศกษาเกบขอมล รวมถงการรวมก าหนดพนทตดตงผลงานสรางสรรคภายในวดพทธมงคล เพอใหผลงานสรางสรรคชนนสามารถสะทอนบทบาทของชมชนผมสวนส าคญในการท านบ ารงวดพทธมงคล สถานทประดษฐานพระพทธมงคล พระพทธรปโบราณสมยทวารวด ผานภาพตวแทนของพธกรรมทชมชนใน ภาคอสานปฏบตรวมกนมา คอ การฟอนบชาสงศกดสทธ เชนเดยวกบการฟอนรวมกนของชาวบานในงานบญตางๆ เพอความเปนมตรทสงผลใหเกดความสงบสขในชมชน และกลอมเกลาใหชาวบานทมความเชอรวมกน เกดแนวปฏบตทอยในกรอบของสงคม (ชชวาลย วงษประเสรฐ, 2532: 12)



การสรางสรรคผลงานทศนศลปในลกษณะทเกดจากการมสวนรวมของชมชน เปนโครงการศลปะในพนทสาธารณะทสะทอนความสมพนธของศลปะกบสาธารณะเชงวตถ (art object) กบพนท (space) ซงมงใหเกดกระบวนการมสวนรวมจากชมชนและสาธารณชนทก าลงเผชญหนากบความเปลยนแปลงและการกลายเปนเมองยงรสกมความเสมอดล (dynamic balance) ระหวางความเปนสาธารณะและความเปนสวนตวทเปนเอกภาพในแตละวฒนธรรม (อรรฆย ฟองสมทร, 2544: 32) ภาพพธกรรมทคนในชมชนยงคงมสวนรวมในการสบทอดจากบรรพบรษทถกท าใหอยในภาพถายตดตงในพนทสาธารณะ กลายเปนสอท าหนาทย าเตอนความทรงจ าระดบชมชนในอดตทเคยถกถายทอดผานพธกรรมกอนท “ความทรงจ า” ของรฐสมยใหมเขามาเบยดขบการอธบายอดตในอดตของชมชนทผกตดกบโลกทศนของพทธศาสนา และปลกฝงใหชมชนทองถนทวประเทศเกดการมส านกในความเปนชาตรวมกนตงแตกลางพทธศตวรรษท 25 (อรรถจกร สตยานรกษ, 2548: 9) ภาพถายการฟอนบชาพระพทธมงคล จงเปนการฟนฟวฒนธรรมความเชอของสงคมทองถนและตวตนของชมชนรวมสมยทยงคงผกพนกบพทธศาสนา และสอดคลองกบแนวคดการเขยนประวตศาสตรทองถนของทเนนเปนความจรงโดยมศนยกลางอยทชาวบาน แตกตางจากประวตศาสตรทองถนทเปนมมมองของรฐหรอผปกครองทไมมชาวบานเปนตวละครส าคญ (ยงยทธ ชแวน, 2554) ซงจะท าใหชมชนมความภาคภมใจมากกวาต านานของบรรพบรษสมยโบราณ แตยงภมใจตอวถชวตของตนในปจจบน ทตระหนกถงทนทางวฒนธรรมทม

นอกจากผลงานสรางสรรคจะไดฟนฟความทรงจ ารวมของชมชนแลว ภาพถายการฟอนบชาพระพทธมงคล ยงเปนการฟนฟความสมพนธระหวางศลปะกบชมชนโดยใชวดเปนพนทสรางสรรคศลปะทสอดคลองกบความ


236

ตองการของชมชนอยางทเคยเปนมาในอดต และความเปลยนแปลงดานบทบาทหนาทของวดในปจจบนทถกใหความส าคญในฐานะแหลงเรยนรทางวฒนธรรมและเปนพนทสบทอดประวตศาสตรของชมชน

จากการประเมนผลกระทบทเกดขนหลงจากการสงมอบผลงานสรางสรรคใหกบวดและชมชนเปนผ ดแลในชวงสามเดอนแรก พบวาวดและชมชนไดเสรมสรางภมทศน ดแลความสะอาดโดยรอบศาลาวรวเศษใหมความสวยงามดวยการน าตนไมมาประดบบรเวณหนาศาลา กลายเปนบรเวณทผ แวะเวยนมากราบสกการะพระพทธมงคลใหความสนใจและถายภาพรวมกบผลงาน ท าใหสาธารณชนไดมโอกาสชนชมผลงานศลปะรวมสมยในรปแบบภาพถาย ทขยายขอจ ากดในการน าเสนอภาพถายในพนทกลางแจง และสรางประสบการณรบรทางศลปะแกผ ชมใหเกดการเชอมโยงผลงานสรางสรรคไปสต าแหนงทประดษฐานองคพระพทธมงคล เปนผลงานทสอความหมายในลกษณะเฉพาะเจาะจงกบพนท (Site Specific Photography) กลาวคอ ผลงานไดสรางความสมพนธกบพนททงในเชงเนอหาและในเชงต าแหนงตดตงผลงาน เพราะต าแหนงตดตงผลงานสามารถท าใหผ ชมเชอมโยงสงทเปนเนอหาภายในภาพไปสสงทอยภายนอกภาพไดคอ องคพระพทธมงคลในความเปนจรง แตกตางจากผลงานสรางสรรคในรปแบบประตมากรรมและจตรกรรมจากโครงการสรางสรรคทผานมา ทมการใชภาพพระพทธมงคลเปนสญลกษณส าคญในการสอสารเนอหาเกยวกบประวตศาสตรชมชนและเมองโบราณกนทรวชย ซงเปนการสรางความหลากหลายทางเนอหาและรปแบบผลงานสรางสรรคทางทศนศลปทจะเปนสอเรยนรประวตศาสตรชมชนผานงานศลปกรรมแกสาธารณชนตอไป



ภาพท 1 ผลงานสรางสรรคตดตงภายในศาลาวรวเศษ วดพทธมงคล

ภาพท 2 ผลงานสรางสรรค Stillness of Reflection 2013 เทคนคภาพถายบนกระเบอง ตดตงภายในพนท Singapore Art Museum ประเทศสงคโปร


238

ภาพท 3 แบบรางผลงานสรางสรรค แบบท 1

ภาพท 4 แบบรางผลงานสรางสรรค แบบท 2



ภาพท 5 กจกรรมประชาคมรวมกบชมชนพระยน

ภาพท 6 ผลงานสรางสรรค การฟอนบชาพระพทธมงคล


240

ภาพท 7 การประสานเสนรอบนอกของรปทรงในผลงานสรางสรรค

ภาพท 8 เสนโครงสรางภายในผลงานสรางสรรค



ภาพท 9 การเชอมโยงเนอหาในภาพถายไปสต าแหนงพระพทธมงคล


242

เอกสารอางอง ชชวาลย วงษประเสรฐ. (2532). ศลปะการฟอนอสาน. มหาสารคาม: ส านก

วทยบรการ มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม. ชลด นมเสมอ. (2559). องคประกอบของศลปะ. (พมพครงท 10). นนทบร:

อมรนทรบคเซนเตอร. ผองพนธ มณรตน. (2525). มานษยวทยากบการศกษาคตชาวบาน. กรงเทพฯ:

แผนกอสระสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร. ปรตตา เฉลมเผา กออนนตกล. (2549). “มานษยวทยา พพธภณฑและความ

หลากหลายทางวฒนธรรม”. ใน รวมบทความทางสงคมวทยาและมานษยวทยา ป 2549. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

พเนตร ดาวเรอง. (2552). กระบวนการศกษาประวตศาสตรทองถนอยางมสวนรวมเพอการจดการพพธภณฑพนบานวดพทธมงคล ต าบลคนธารราษฎร อ าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาไทยคดศกษา มหาวทยาลยมหาสารคาม.

สมชาต มณโชต. (2550). “เมองโบราณกนทรวชยกบสญลกษณของความเปนพนทศกดสทธ” ใน มฑตาวชชาการ #2. ขอนแกน: คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยมหาสารคาม.

สมาล เอกชนนยม. (2548). ฮบแตมในสมอสาน: งานศลปสองฝงโขง. กรงเทพฯ: งานด.

ยงยทธ ชแวน. (2554). “ความนาเชอถอของหลกฐาน กบการศกษา “ความจรง” ในประวตศาสตรทองถนไทย”. สงขลานครนทร ฉบบสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 17(5), (กนยายน - ตลาคม 2554).



อรรฆย ฟองสมทร. (2544). “คณคาของพนทสาธารณะในภาคอสาน” ใน รายงานการสมมนาววฒนาการและวสยทศนในงานศลปะรวมสมย ของศลปนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ. ขอนแกน: คณะศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน.

อรรถจกร สตยานรกษ. (2548). ประวตศาสตรเพอชมชน : ทศทางใหมของการศกษาประวตศาสตร. กรงเทพฯ: ส านกงานกองทนสนบสนนงานวจย (สกว.).

Singapore Art Museum. (2013). Singapore Biennale 2013. Singapore: Singapore Art Museum.

สมภาษณ สมฤทธ เหลาตน. (20 มถนายน 2560). สมภาษณ.


244

Documents

ประทีป สุธาทองไทยPrateep Suthathongthaimcmac.udru.ac.th/mcmac_files/vol4_2_08.pdf · 2018-09-26 · ประทีป สุธาทองไทย1