วารสารพื้นถิ่นโขง ชี มูลmcmac.udru.ac.th/mcmac_files/vol2_1_7.pdf · 2016-09-22 · ขอนแก่น) ... มากขึ้น โดยการลดทอนอ

ปท 2 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2559

169 อสานในมานมายา

สภร สมอนา1 / Supee Samorna บทคดยอ

บทความนเขยนขนเพอท าการวเคราะหถง “ภมภาคอสาน” จาก 3 ปรากฏการณ คอ 1) ภมภาคอสานพ น ท ทถกส รางแทนความจ รง 2) การครอบครองความเปนเจา และ 3) จตส านกทผดพลาด ทงนเพอชใหเหนวาพน ท ทถกระบเปนภมภาคอสานนนไ ดมการใหความหมาย มการเปลยนแปลงความหมายไปอยางไร และมกระบวนการสรางใหคนอสานตกเปนเบยลางและผต าตอยอยางไร โดยเปนการวเคราะหจากมมมองทางสงคมวทยา บทความนเสนอวา 1) ความหมายของ “พนท” ภมภาคอสานมไดหยดนงหรอยดตดอยกบความหมายในเชงกายภาพ แตมการเปลยนแปลง ลนไหลไปตามเงอนไขของความตองการใชประโยชนหรอเพอตองการท าใหเกดการเปลยนแปลงตอภมภาค 2) กระบวนการครอบครองความเปนเจา เปนการสถาปนาอ านาจจากรฐสวนกลางและชนชนกลางโดยเปนการสรางเปนชดความร อดมการณ และวฒนธรรมหลกขนเพอเขาครอบครองและครอบง าคนอสาน และ 3) คนอสานทรสกต าตอยดอยคา แทจรงแลวเปนผลมาจากกระบวนการสรางภาพมายาคต (myth) หรอภาพแทนความจรงทคน

1 ผชวยศาสตราจารย ดร. ประจ าสาขาวชายทธศาสตรการพฒนา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยราชภฏอดรธาน e-mail: [email protected]

อสานในมานมายา

Myths about Isan


170

ภายนอกพยายามสรางและยดเยยดขนตอภมภาคและผคนในภมภาคแหงน เพอเขามาควบคม ปกครอง และเปลยนแปลงพนทในภมภาคอสาน ค าส าคญ: อสาน ภมภาค มายาคต Abstract This article analyzed myths about Isan region or Northeast Thailand in three parts: 1) scopes of Isan region, 2) outsiders’ needs to dominate Isan region, and 3) conscious mind of Isan people. Its objectives were: 1) to examine definition of Isan region and how it was changed, and 2) to investigate processes or strategies that made Isan people feel humble. Social-based analysis was used to acquire effective data. Results found that: 1) Definition of Isan region did not depend on its topography, but it was changed according to needs of advantageous use or when it was needed to be changed; 2) Power from central government and middle-class society was a significant factor to dominate Isan people through knowledge construction, ideals and cultures; and 3) Conscious mind of Isan people that they were humble was resulted from myth of outsiders who wanted to change, dominate and govern Isan region. Keywords: Isan, Region, Myth



บทน า

ภาคอสานตงแตอดตเปนภมภาคทถกฉายภาพไปในทางลบตางๆ นานา คอถาไมใชททแหงแลงกนดาร แผนดนแตกระแหง กมกจะเปนภาพของผคนอดอยาก ขาดการศกษา ลาหลง อะไรทท าใหคนเรามองไปเชนนน การมองอสานจากภาพเหลานนแลวท าใหเขาใจวาเปนอยางนนจรงๆ ความรสกเหลานเกดขนมาไดอยางไร ใครเปนผสรางความหมายทวาน ค าถามเหลานสมควรอยางยงทผ เขยนจะไดอธบายผานแงมมตางๆ ทางสงคมวทยา เพอเปนการขยายความเขาใจและคลคลายความสงสยในเบองตน สงเขปอสาน “อสาน” ถอเปนภมภาคทมอารยธรรม จารตประเพณ และภมศาสตรเฉพาะ ซงถาหากเรายอนประวตศาสตรและรวมสมยอยในชวงกอนป พ.ศ. 2500 กอนทประเทศไทยจะออกแบบการพฒนาประเทศตามแนวทางของชาตตะวนตก ภาคอสานกอนหนานนถอวาเปนภมภาคทเปนดนแดนชายขอบทถกโดดเดยวจากรฐบาลไทยมานาน ในอดตหวเมองตางๆ ในแถบภมภาคอสานมความสมพนธกบกรงเทพฯ ในฐานะเปนเมองใตการสวามภกดเทานน ซงจะตองสงสวยและถกเกณฑแรงงานทกๆ ป ทงการสงทรพยากรธรรมชาต ของปา ผลผลตจากราษฎร อกทงยงตองมการเกณฑแรงงานไปท างานพเศษหรอเกณฑพเศษ แตเมอตองเผชญกบจกรวรรดนยมฝรงเศสทขยายอทธพลเขามาในบรเวณลมน าโขง ท าใหพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 ทรงเกดความกงวลเกยวกบเสถยรภาพของดนแดนชายขอบประเทศ พระองค


172

ภาษสวยทเกบจากชายฉกรรจอสานคนละ 4 บาท สรางความล าบากเปนอยางมาก และเงนภาษสวย 4 บาทกถอเปนมลคาสง (ปจจบนประมาณ 3,500-4,000 บาท) ยงเงนในสมยนนตางกหายากดวยแลวกยงเปนการซ าเตมความเดอดรอนเขาไปอก อยางเชนบางรายตองเดนทางเปนระยะทาง 140 กโลเมตร จากอ าเภอมญจาคร (จงหวดขอนแกน) ไปยงตลาดเมองโคราชเพอหาบไกไปขายจงจะไดเงนมาเสยภาษสวย สวนบางรายไมมเงนเสยภาษดงกลาวกตองถกเกณฑไปท างานโยธา เชน ขดสระน าทบงผลาญชย เมองรอยเอด หรอไมกสรางถนน สนามบน ถางหญาขางศาล เปนตน

จงทรงโปรดเกลาฯ ใหมการปรบปรงระบบการบรหารราชการแผนดนใหกระชบมากขน โดยการลดทอนอ านาจของเจาเมองทองถนลง แลวสงใหขาราชการจากรงเทพฯ ขนมาปกครองแทน การปฏรประบบบรหารนท าให เจาเมอง กรมการเมองทองถนตางๆ สญเสยอ านาจ อกทงราษฎรเองกตองเผชญกบการขดรดในรปแบบสวย การเกณฑแรงงาน ซงเปนการซ าเตมความล าบากใหหนกขนไปอก งานศกษาของ สวทย ธรศาศวต และคณะ (2528) อธบายภาพความอตคดของชาวอสานในการด ารงชพดานเศรษฐกจวา

นนกแปลวาการเขามาของรฐบาลขณะนนตอหวเมองอสาน เปนการมงไปเพอกระชบพนทในการรกษาเสถยรภาพทางการเมองมากกวาทจะเขามาเหลยวแลชาวอสานอยางทควรจะเปน การขาดการการเหลยวแลจากรฐบาลอยางจรงจง รวมถงสภาพการท ามาหากนของชาวอสานทคอนขางล าบาก และยงเงนทองหายากดวยแลวก



ยงท าใหเกดการตอตานของชาวอสาน ตงแตการตอตานในชวตประจ าวน

เชน การปฏเสธรฐทกรปแบบ การตอตานการสงสวย การหลบหนเขาปา ไปจนถงการตอตานในรปแบบของการรวมหมหรอ “กบฏผบญ” อสาน สภาพดงกลาวท าใหรฐบาลเผชญกบอปสรรคทไมสามารถเขาไปจดการพนท (การสถาปนาอดมการณความเปนไทย) ไดอยางราบรน แลวยงราษฎรในภาคอสานเองซงสวนหนง ตองยอมรบวาพวกเขามส านกประวตศาสตรทยงยดโยงกบความเปนลาวดวยแลว กยงเปนอปสรรคตอการสรางเสถยรภาพของรฐบาล อยางไรกตามรฐบาลกสามารถผนวกเอาภาคอสานเขามาไดอยางสมบรณ โดยสามารถสรางอดมการณรฐแทรกเขาไปยงวถชวตของชาวอสานในพนทตางๆ อยางตอเนอง และนบตงแตป พ.ศ.2500 เมอเขาสศกราชการพฒนา รฐไทยกสามารถเขาไปสลายความเปนทองถนนยม ( localism) แบบลาวทมลกษณะเขมขน ใหกลมกลนกบวฒนธรรมและความเปนไทย โดยทกอนหนาป พ.ศ.2500 หวเมองในภมภาคอสานทงแถบแทบทจะพดไดวาเปนพนททไมมความหมายอะไรเลยในสายตาของรฐไทย ฉะนน หากมองผานมต “พนท” (space) ภาคอสานในอดตจงมความหมายจ ากดเฉพาะมตทางภมศาสตรเทานน (กวาง ยาว แคบ) หรอพดอกท านองหนงกคอเปนพนท “กลวง” “วางเปลา” คอแทบจะไมมอะไรให ชนชมอยางนาสนใจ แมแตผคนทอาศยอยบนกายภาพนกยงถกประเมนวาเปนราษฎรทยากจน มลกษณะจมอยกบสภาวะ “โง จน เจบ” แตทวาตงแตป พ.ศ.2500 อสานทเคยเปนพนททวางเปลามานาน (ในความหมายทางสงคมศาสตร) กลบมความหมายในมตตางๆ มากขนโดยเฉพาะอยางยงในทางเศรษฐกจ ภาคอสานถกเนรมตใหกลายเปนพนท


174

ในการรองรบการพฒนาโครงสรางพนฐาน ถนน เขอน ไฟฟา สาธารณปโภค ฯลฯ จากแผนพฒนาเศรษฐกจฉบบแรก (พ.ศ.2504) ผลจากนโยบายของแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต สงผลใหเศรษฐกจในภาคอสานปรบตวไปตามโครงสรางแบบ “เศรษฐกจทนนยม” ราษฎรอสานเรมท าการผลตเพอการคาและจ าหนายอยางชดเจน ในขณะทพนทตางๆ ในภมภาคกถกเปลยนแปลงไปสการผลตแบบใหมทเนนการปลกพชเชงเดยวเพอการคา ชวงสงครามเยน (ตงแต พ.ศ.2510 สหรฐอเมรกาเขามามบทบาทในการตอตานลทธคอมมวนสต จนถง พ.ศ. 2518 แพสงครามเวยดนาม) อสานไดตกอยในสถานการณทการเมองโลกก าหนด อนเปนผลจากการแขงขนระหวางสองขวอดมการณ คอเสรนยมกบสงคมนยม ภายใตสภาวะทการเมองโลกเขามาบดบงน ภาคอสานเองไดกลายไปเปนสวนหนงของ “พนทการเมอง” ระหวางขวมหาอ านาจ หลายพนทในภมภาคอสานกลายเปนฐานปฏบตการทางทหารของกองทพสหรฐอเมรกา ไดแก นครพนม อดรธาน นครราชสมา และอบลราชธาน หลงวกฤตการณสงครามเยน (หลง พ.ศ.2523) เมอสหรฐอเมรกาถอนทหารออกจากคาบสมทรอนโดจน ดเหมอนวาพนทภาคอสานทเคยเปนหนงในสญลกษณของความขดแยงทางการเมองโลก จะกลบมาสการควบคมของรฐบาลไทยอกครง การเขามาหลงกลนไอสงครามเยนยตลงของรฐบาลตงแตยคตนของ พลเอกเปรม ตณสลานนท จนถง พลเอกชาตชาย ชณหะวณ ไดใชนโยบายแปรสภาพภาคอสานใหเปน “พนททางเศรษฐกจใหม ” โดยเฉพาะอยางยงในสมย พลเอกชาตชาย ชณหะวณ ไดใชนโยบาย “เปลยนสนามรบเปนสนามการคา” ทมงเนนไปสเศรษฐกจแบบเสรนยม (liberalism) โดยด าเนนนโยบายควบคไปกบการพฒนากระบวนการประชาธปไตย



ในประเทศ ในขณะทนโยบายทางทหารและความมนคงถกลดความเขมขนลง

ไป เรยกไดวาเปนการใชนโยบายเกบก ระเบดเพอเปดทางใหมสนามการคาทปลอดภยนน เปนการเปลยนแปลงภมภาคอสานไปสการเปนภมภาคทเปนศนยกลางทางเศรษฐกจแหงอนโดจน อยางไรกตาม ในชวงทศวรรษหลงนดเหมอนวาภมภาคอสานจะถกปกคลมดวยระบบโลก อนเปนผลจากการเปลยนแปลงของระบบเศรษฐกจ สงคม และการเมองโลกทดงเอาภมภาคทกๆ ภมภาคเขาไปเปนสวนหนงของโลกาภวตน อทธพลของ “หมบานโลก” (global village) ดเหมอนจะสลายเสนกายภาพของภาคอสานจนไมเหนเสนแบงอกตอไป หลงสงครามเยนยตลงภาคอสานถกยอขนาดใหเลกลงโดยอทธพลโลก ผคนในอสานตางปรบตวและมวถชวตทสอดคลองกลมกลนไปกบกระแสการเปลยนแปลงใหม เชน การจางงาน การอพยพของแรงงานอสาน การเปลยนแปลงวถการผลต ตลอดจนการเขาสรสนยมใหม จนอาจกลาวไดวาภาคอสานไดเปลยนโฉมหนาไปจนท าใหเกดความหมายใหมๆ ในลกษณะทแตกตางไปจากเดม นนคอการเปนภมภาคทผ คนมความหลากหลาย เรงรบ หลากวถชวต หลากรสนยมมากขน โดยทผคนไมหยดนงอยกบทเหมอนในอดต แตหลากหลายสลบซบซอนไปตามแรงเหวยงของคานยม เศรษฐกจ และวฒนธรรมใหมๆ ของกระแสโลกาภวตน ฉะนนแลวความหมายของพนทภาคอสานในทศวรรษทเราเปนอยน จงมความหมายในแงของการเปนพนท “ความเปนสมยใหม” (modernism) ทมมตเศรษฐกจ สงคมวฒนธรรมและการเมองทบซอนอย


176

อสาน: พนทถกสรางแทนความจรง ในแง “พนท” ของภมภาคอสาน หากมองตามสายตาของนกทฤษฎสายวพากษอยาง อองร เลอแฟบร (Henri Lefebvre) (1992) พนทในภาคอสานไมใชสง ทบรสทธแตเปนสง ทถกประกอบ/สรางขน (spaces are produced/construct) เพอเงอนไขตางๆ ตามทศนะของ เลอแฟบร พนทในภมภาคอสานจะเปนอยางไรนนไมส าคญ จะเปนจรงหรอไมเปนจรงตามกายภาพหรอลกษณะทางภมศาสตรไมใชสงทเปนสาระ แตสงทส าคญกคอวาพนทภาคอสานเปน “สงประดษฐกรรม” ทางวฒนธรรมทบรรจความหมายและใสคณคาลงไปในพนท นยน พนทภาคอสานจงไมใชพนทวางเปลาหรอมความหมายตามรปทรงเรขาคณตอยางทเราเคยเขาใจกน หากจะกลาวไปแลว โลกและประสบการณของผคนทผานมาไมวาจะเกดในแผนดนอสานหรอไมกตาม แตเมอมการกลาวถงภาคอสาน สวนใหญทกคนจะมค าตอบไปในลกษณะเดยวกนกคอ การใหความหมายตอภาคอสานวาเปนพนททแหงแลง กนดาร ผคนโง จน เจบ ความหมายทผคนและสงคมใหตอพนทภาคอสานเกดขนอยางเหนไดชดตงแตแผนพฒนาเศรษฐกจฯ ฉบบแรก (พ.ศ.2504) หลงจากภาคอสานถกควบคมโดยชนชนปกครอง โดยการใหความหมายของพนทภาคอสานไดคอยๆ ถกประดษฐกรรมขนผานสถาบนตางๆ ทางสงคม เรมตงแตทางรฐบาลไดปรบทศนะในการมองอสานจากพนทวางเปลาแบบไรความหมาย มาเปนพนททกลายเปนเงอนไขการพฒนา โดยเฉพาะการผลตซ า (reconstruction) ประดษฐกรรมทางภาษาหรอวาทกรรม (discourse) “อสานแลง” หรอภาพความแหงแลงกนดารของพนททผคนไมพงปรารถนา



การผลตซ าความหมายลงไปในพนทภมภาคใหมลกษณะเปนเงอนไข

ของการพฒนา แนนอนวาในแงหนงภาพของความแหงแลงกนดารทรฐบาลพยายามน าเสนอ สามารถท าใหเกด “ความนาสงสาร” ตอคนในพนทอยางไมมทางปฏเสธ โดยเฉพาะอยางยงผ ทอยกบพนททเตมไปดวยขอจ ากดตางๆ มากมาย การสรางชดความเขาใจเ กยวกบอสานดวยการสราง “ภาพแทนความจรง” (representation) (Holl,1977) เพอใหดประหนงวาภมภาคอสานนเตมไปดวยขอจ ากดทางภมศาสตร ราษฎรยากจน คนขาดการศกษา การขาดปจจยการผลตตางๆ การสรางชดความเขาใจเกยวกบอสานผานการสรางภาพแทนความจรง ฮอลล (Holl) เหนวาเปนผลผลตของการสรางความหมายผานภาษา ซงภาษาในความหมายของ ฮอลล ในทนนอกจากภาษาพดภาษาเขยนแลว ยงรวมถงระบบสญลกษณและระบบสญญะตางๆ เชน สญลกษณ ภาพ รหส เสยง หรอในโลกยคโลกาภวตนยงรวมไปถงอนเทอรเนตดวย การสรางภาพแทนความจรงผานวาทกรรมอสานแลงหรอการน าเสนอภาพอสานแลงจงเปนการแทนทความหมายหรอการสรางชดความหมายในพนทภาคอสาน โดยการตอกย าลงไปใหเหนวาสงทน าเสนอนน “เปนจรง” ปฏบตการดงกลาวท าใหผคนและสงคมเกดการคลอยตามและถกฝงลงไปในการรบรวา “เปนจรง” และเหนพองตองกนวาอสาน “เปนปญหา” ซงจ าเปนจะตองไดรบการขจดปญหาหรอพฒนาใหดขน


178

ภาพท 1 ภาพอสานแลงผคนรอคอยธรรมชาต

ทมา: http://www.oknation.net/blog/buggo/2010/03/23/entry-1 จงไมแปลกแตอยางใดวาตงแตเลกจนโตเมอเราหลบตานกถงภาคอสาน เราจะไดพบเหนเฉพาะเพยงความหมายทเปนความแหงแลงกนดาร ผคนนาสงสารรอคอยธรรมชาต แลวเหนโครงการพฒนาตางๆ ทงโครงการนอยใหญถกผนลงมาสภมภาคอสานดงลกระนาด ไมวาจะเปนโครงการชลประทานขนาดใหญ เขอนหรอระบบผนน า ถนนหนทาง สาธารณปโภค รวมไปถงโครงการแกไขปญหาตางๆ เชน โครงการพฒนาทงกลารองไห โครงการโขง ช มล ฯลฯ

ขณะเดยวกนการสรางภาพแทนความจรงขนมา แลวตอกย าความหมายนลงไปในสถาบนตางๆ ของสงคม ไมวาจะเปนสถาบนโรงเรยน สอสารมวลชน ซงมหนงสอ แบบเรยน วรรณกรรม ภาพยนตร หรอแมกระทงหมอล าอสาน คอยท าหนาทในการผลตซ าความหมาย “แหงแลง” ซ าแลวซ าเลาจนเหลอความรความจรงเพยงชดเดยว เครองมอเหลานเองทชวยในการตอกย าความชอบธรรมใหกบรฐบาล เชนในยคของ พลเอกชวลต ยงใจยทธ



ผบญชาการทหารบก รฐบาลในยคนนกมการรณรงคใหชาวอสานเขาใจและ

รบรถงสภาพปญหาของชาวอสาน พรอมทงชกชวนใหชาวอสานหนมาใหการสนบสนนรฐบาลในการแกไขปญหา โดยในครงนนรฐบาลไดใชสอเกอบทกประเภทท าการประชาสมพนธแทรกแซงเขาไปในวถชวตของชาวอสาน ตงแต กลอนล า เพลง ภาพยนตร อยางไรกตามการสรางภาพแทนความจรงยงท าใหคนอสานทอาศยอยตดกบพนททมกายภาพเฉพาะ “กลายเปนอน” ตามความหมายของพนททถกสรางขนใหมตามไปดวย ปรากฏการณน เลอแฟบร เรยกวา “กระบวนการท าใหกลายเปนอน” กลาวคอท าใหผ คนทอยตดกบพนททดประหนงวามปญหาเผชญกบความแหงแลงกนดาร กลายสภาพเปนผ ดอยโอกาสลาหลงไปตามสภาพของพนท ซงหากสะทอนจากแนวคดอยางส านกวฒนธรรมศกษา ปรากฏการณท เลอแฟบร เรยกวา “เปนอน” นนกคอ “ภาพตวแทน” (representation) คอเชอวาภาพแทนความจรงทงหลายเปนสงทถกประกอบ/สรางขนโดยคนและสงคม ส าหรบกรณภาคอสาน ในความเปนจรงแลวพนทภาคอสานสภาพทางกายภาพอาจไมไดแหงแลงกนดารดงทถกน าเสนอเสมอไป หรอมไดหมายความวาพนทภาคอสานทกๆ ตารางนวจะเปนพนททแหงแลงกนดารตามทรฐบาลไดสรางภาพแทนนน งานศกษาของ เหลาเมธส านกวฒนธรรมชมชน ศรศกร วลลโภดม และคณะ (2553) ไดยอนแยงใหเหนถงความจรงอกชดหนง โดยชใหเหนวาภาคอสานมไดมสภาพเลวรายอยางทถกน าเสนอและทหลายๆ คนเขาใจ แตทกๆ องคประกอบของภมภาคอสานมแตความอดมสมบรณไมวาจะเปนดน น า ปา เหมองแร และศกยภาพของทรพยากรตางๆ การครอบครองความเปนเจา


180

หากพจารณาภมภาคอสานตามมมมองในอดตทใชมมมองทวลกษณนยม (dualism) และแยกชวตและวฒนธรรมของคนตามกายภาพทเขาเปนอย เราอาจแบงคนไดสองกลมใหญๆ คอ กลมทอาศยอยกบกายภาพแบบ “เมอง” (urban) กบกลมทอาศยอยกบกายภาพแบบ “ชนบท” (rural) ผ เ ขยนเหนวาทกๆ ครง ทเรากลาวถงผ คนซงเกดมามชวตและวฒนธรรมอยในแหงใดแหงหนง เราอาจเหนความไมเปนธรรมบางประการทสงคมหนงถก “ปกหมด” หรอ “หมายหว” วาเปนสงคมทผคนลาหลง ดอยพฒนา ขณะทอกสงคมหนงมองไปทางใดหรอใชแวนตายหออะไรสวมใสกมกจะเหนแตความเจรญศวไลซ ทผานมาเรามกจะเขาใจกนวาชนบทคอหนวยทเกดขนตามธรรมชาต เปนฐานการยงชพการผลตของชนชนลาง ( the subordinated class) ทประกอบอาชพเกษตรกรรมหรอเปนชาวนาชาวไร สวนเมองเปนหนวยทรฐสรางขน มกมความเหนอกวาความเปนชนบทอยางชนดทตามไมตดในทกๆ ดาน โดยเฉพาะการเปนศนยกลางการปกครองทแวดลอมไปดวยชนชนกลาง (the middle class) อนมแตผมากดวยการศกษา เปนศนยกลางเศรษฐกจ ธนาคาร และธรกจการเงนตางๆ การแบงเมองกบชนบทในลกษณะคตรงขาม แลวกผลตซ าทางวฒนธรรมใหดประหนงวา เมองเปนสถานททเปนสญลกษณของความเจรญศวไลซ ตามทศนะของกรมช (Gramsci) (กาญจนา แกวเทพ และสมสข หนวมาน, 2553) เขามองสงเหลานวาเปนกระบวนการในสถาปนาอ านาจของ ผ ท มประวตศาสตร ท เหนอกวา ซ ง เขาเหลานนจะเ ปนใครไปไมไ ดนอกเหนอจากบรรดาชนชนกลาง



กรมช เสนอตอวาการครองความเปนเจาของผ ทมอ านาจในทางหนง

ยอมสงผลไปโดยปรยายทจะท าใหอกอารยธรรมหนง ซงมประวตศาสตรทออนแอกวาถกครอบง าจากกระบวนการสถาปนาความเปนเจา ขอเสนอของ กรมช ดเหมอนจะสอดคลองกบสงทผ เขยนก าลงใหความสนใจอยไมนอย โดยเฉพาะอยางยงในกรณสงคมไทย กระบวนการครอบครองความเปนเจาเพอใหประวตศาสตรของชนชนกลางมอ านาจเหนอกวาประวตศาสตรของชนชนลาง หรอคนในภมภาคตางๆ นนเกดขนนานมาแลว แตทมลกษณะเดนชดทสดและเกยวของกบคนในภมภาคอสานนน เหนจะเกดขนในสมยจอมพลถนอม กตตขจร ครงนนไดมการสถาปนาวฒนธรรมหลกของชนชนกลางขนมาคอ “ความเปนไทย” เพอสงเสรมคณคาทดงามของความเปนไทย และเพอใหคนทอยในภมภาคตางๆ ยอมรบคณคาอนน ส าหรบในกรณภาคอสาน ชนชนกลางสามารถสถาปนาอดมการณความเปนไทยเหนอความเปนวฒนธรรมอสาน (ลาว) ไดอยางไมยากเยน เนองจากกระบวนการขดเกลาจากสถาบนโรงเรยน วด และผน าชมชน ซงท าใหชวตประจ าวนของชาวชนบทอสานหลงตดและเชอวา วฒนธรรมไทยซงเปนวฒนธรรมในฝนของชนชนกลางเปนสงสวยงาม อกทงการใชอ านาจรฐเขาไปบบบงคบกสามารถท าใหผคนเชอและยอมรบ โดยเฉพาะการใหหนวยทหารและต ารวจในทองทออกปฏบตการทางจตวทยาใหคนในภมภาคอสานเกดการยอม การสถาปนาประวตศาสตรของชนชนกลางใหมอ านาจเหนอกวาดงกรณตางๆ แนนอนวายอมมนยทประวตศาสตรของชนชนลางจะถกท าใหดอยคาหรอไมมราคา ซงในกรณนกระบวนการครอบครองความเปนเจาไดสงผล


182

อยางรนแรงตอการกดทบวฒนธรรมทองถนอสาน หลายๆ วฒนธรรมทดงามถกกดทบไวอยางไมมสทธแสดงตวตน (โงหว) เชน การละเลนพนบานบางประเภท การเปาแคน หรอแมกระทงการรองเพลงทสะทอนถงความทกขยากของคนอสาน ในยคของการสถาปนาประวตศาสตรชนชนกลางในบางสมยสงเหลานกไมสามารถทจะกระท าได กาญจนา แกวเทพ (2541) ไดสรปใหเหนวา การครองความเปนเจาจะมบทบาทหนาทส าคญอยางนอย 3 ประการดวยกน คอ ประการแรก หนาทในการสรางกลมทางประวตศาสตร (historical bloc) คอ ในการครองความเปนเจานนจ าเปนตองมการสรางพนธมตรขามกลมตางๆ ทางสงคม (social group) หรอท กาญจนา เรยกวา “กลมทางประวตศาสตร” เพอใหเขามารวมสนบสนนในการสรางความชอบธรรมทางอดมการณ ประการทสอง หนาทเปนเครองมอในการท าสงครามชวงชงพนทความคด (war of position) คอ กลไกในการชวงชงพนททางความคดท าใหคนหลงตดคลอยตามอดมการณหลกทผครองความเปนเจาสรางขน ประการสดทาย หนาทในการสรางความยนยอมพรอมใจ (consent) ถอเปนเปาหมายสงสดในการครองความเปนเจาทชนชนน าจะสรางความชอบธรรมทางอดมการณ ผานการควบคมจตส านกและความเหนพองตองกน (consensus) แกผคนในสงคม ในกรณครองความเปนเจาในอสาน บรรดาชนชนกลางตางๆ สามารถทจะระดมความรวมมอจากคนอนๆ ทมสถานะใกลเคยงกบตน เชน นกวชาการ สอสารมวลชน ปญญาชนชนกลาง มาสรางความชอบธรรมทางอดมการณ โดยทอาศยอ านาจและสอสารมวลชน ซงเปนเครองมอในการ



สรางอดมการณชนชนใหกระจายการรบรไปสจตส านกคนอสาน ตรงนท าให

คนอสานคลอยตามและเหนพองไปกบคานยมและอดมการณหลกดวย ตวอยางเชนในยคของ จอมพลสฤษด ธนะรชต ทเรมด าเนนนโยบายตามแผนพฒนาเศรษฐกจฯ ฉบบแรก (2504-2509) ไดมการสรางอดมการณ “ผน า” ขนมาเพอใหสะดวกตอการควบคมปกครอง และใหรฐบาลสามารถ ทจะพฒนาชนบทไปสความทนสมยตามแผนพฒนาเศรษฐกจทก าหนด ในยคนนผน าหมบาน (ก านน ผ ใหญบาน) จากทศกยภาพเปนแคบคคลธรรมดาๆ แตภายหลงการสรางอดมการณรฐบคคลเหลานตางถกรฐบาลท าใหกลายเปนคนของรฐไปโดยปรยาย อกทงยงไดถกทางรฐบาลท าใหกลายเปนคนทนาเชอถอ (เชอผน า) โดยทอาศยกระบวนการแทรกแซงวถชวตความเปนอยของชาวอสานผานตวผน า ซงวธการครองความเปนเจาเพอเขาไปควบคม จดการกบชนบทอสานสามารถสะทอนใหเหนจากเพลง “ผใหญล” ดงวา

พอศอสองพนหารอยส ผใหญลตกลองประชม ชาวบานตางมาชมนม มาประชมทบานผใหญล ตอไปนผใหญลจะขอกลาว ถงเรองราวทไดประชมมา ทางการเขาสงมาวา ใหชาวนาเลยงเปดและสกร

(ศกดศร ศรอกษร)

ในเนอหาเพลงสามารถสะทอนใหเหนวา รฐบาลสามารถสรางผน าชาวบานทนาเชอถอ (ของชาวบาน) ขนมาเพอใชเปนเครองมอในการท างานใหแกหนวยงานภาครฐ ซงผ ใหญลแทนทจะเปนตวแทนของชาวบานเองกลบไมเปนเชนนน แตผ ใหญลสามารถเขาไปเปนคนของรฐ เสนอตวเปน


184

กระบอกเสยงของรฐบาลจนใชค าศพททางราชการแบบถกๆ ผดๆ โดยทตนเองกไมเขาใจความหมายของค าเหลานนจรงๆ ในแงนถอวารฐบาลสมย จอมพลสฤษด ธนรชต ประสบความส าเรจพอสมควรในการสรางอดมการณรฐ คอสามารถสรางการยอมรบในสงทรฐบาลตองการ อกทงประชาชนทงประเทศกตางใหการยอมรบโดยไมไดใชก าลงไปบบบงคบแตอยางใด แตเปนการสรางสภาวะแวดลอมใหสามารถเหนยวน าความส านกรของประชาชนใหเกดการยอมรบดวยการครอบง า โดยท าใหประชาชนรสกวาการกระท าของรฐบาลเปนสงทประชาชนจะตองใหการรวมมอ ยอมรบ ซง กรมช เรยกสงทเกดขนน วา “การครอบครองความเปนเจา” (hegemony) โดยทรฐสรางเปนชดความร อดมการณ หรอวฒนธรรมบางอยางขน และเผยแพรเปนกระแสหลกในสงคมคอผานกระบวนการผลตซ า (reproduction) ทางสงคมบอยๆ เปนเวลานานๆ จนในทสดความหมายดงกลาวกจะถกเชอโดยคนในสงคมโดยปรยาย จตส านกทผดพลาด ไมวาตวทานเองจะเกดในดนแดนอสานหรอไมกตาม ภาคเหนอ ภาคกลาง หรอภาคใต อยางนอยทสดทานเกดมาตงแตเลกจนโต ทานจะตองเคยผานประสบการณตางๆ ทงประสบการณการทเ ปนความหวาดกลว ประสบการณทท าใหรสกวาเผาพนธบรรพชนของทานต าตอยดอยคา อะไรทท าใหทานรสกต าตอยดอยคณคาไปเชนนน ความรสกแบบน เกดขนมาตงแตเมอไร และใครเปนผสรางมนขนมา

ความจรงแลวมไดเฉพาะคนอสานเทานนทพยายามตงค าถามเหลาน แมแตคนอนๆ ทไมไดเปนสวนหนงของค าวา “ภมภาค” เชน คนดอยโอกาส



คนชายขอบ คนยากจน ในจ านวนของคนเหลานผ เขยนเชอวาพวกเขาก

พยายามทจะตงค าถามในลกษณะเชนนเหมอนกน ส าหรบในกรณของอสานแลว ผ เขยนเชอวาคนทเกดในภมภาคนและเคยผานประสบการณในวยเดก ทานคงจะไดยนค าพอแมกนดาแสบซานไปยงโสตประสาทห “บกขขา” และลกษณะค าพดอนๆ ทตองการท าใหหวาดกลว เชน “คอมมวนสตมาแลว” ซงเปนวาทกรรมความกลว-เกลยดคอมมวนสต ผ ทมอดมการณ/ความเชอในการปกครองตรงขามกบรฐไทย “บกขขา” ทผ เขยนยกขนมาเปนตวอยางจตส านกทผดพลาด และคงไมใชเพยงค ากนดาของพอแมทตองการระบายหรอแสดงอารมณเปนความโกรธใสลกหลานทดอซน บอกไมเชอฟง หรอแมแต “คอมมวนสตมาแลว” กคงไมใชค าพดทเอาพยญชนะมาผสมกนเปนขอความ แลวเปลงเปนเสยงออกจากชองปากเพอท าใหกลว และหยดพฤตกรรมกระจองอแงส าหรบเดกๆ ทไรเดยงสา แต “บกขขา” “คอมมวนสตมาแลว” มความหมายไปไกลกวานนมาก ในทางสงคมวทยาหากพจารณาตามมมมองของ มารกซ (Marx) ถอวาสงเหลานมใชค าพดธรรมดาๆ แตเปน “ความคด” (จตส านก อดมการณ) ทางสงคมทถกสรางขน ซงตวปรมาจารยตนความคดทวเคราะหเรองอดมการณทานน ไดหาทางพสจนความคดในลกษณะนวา ความคดทงหลาย “เกดขนมาไดอยางไร” “เกดขนมาท าไม” และ “เกดขนมาท าหนาทอะไรบาง” การวเคราะห “ความคด” มารกซ ไดเสนอใหสนใจความสมพนธ 2 สงแบบวภาษวธ (dialectic) คอความสมพนธระหวาง “ความคด” กบ “การกระท า” หรอ “กระท าอยางมความคด คดอยางมการกระท า” ซงภาษาของ มารกซ เรยกวา “praxis”


186

อยางไรกตาม การทคนเราจะเขาใจถงจตส านกทแทจรงไดนน มารกซ เคยเสนอไววา จ าเปนทจะตองท าการวเคราะหจากสภาพของความขดแยงในชวตของเขาเหลานน การคลคลายขอสงสยเกยวกบทมาของความคด มารกซ ไดสรปกฎพนฐานของความสมพนธระหวางตวแปร 3 ตว คอ อดมการณ จตส านก และการปฏบตทางสงคมไววา จตส านกของคนเกดมาจากปฏบตการในชวตจรง และความคด/อดมการณของคนไมไดเกดมาจากตวเขาคนเดยว หรอไมได รวงหลนอยางไมมทมา แตเกดจากความสมพนธทตวเขาและกลมทมตอกนและกน โดยตวแปรทง 3 นมความสมพนธในเชงวภาษวธ คอ ตางก าหนดซงกนและกน (กาญจนา แกวเทพ และสมสข หนวมาน , 2553) และในการอธบายแหลงทมาของความคดตามทศนะของ มารกซ อาจสามารถอธบายไดตามภาพทแสดงน

ภาพท 2 แหลงทมาของความคดในทศนะของ มารกซ ตามหลกวภาษวธ (ปรบปรงจาก กาญจนา แกวเทพ และสมสข หนววาน, 2553)

การกระท า ความคด

(1) การสรปประสบการณทเปนจรง

(2) ม “คนอน” ฝาก ความคดไวให

ก าหนด



ส าหรบกรณ “บกขขา” “คอมมวนสตมาแลว” ทเกดกบคนอสาน หาก

แปลความตามการวเคราะหอยางทฤษฎอดมการณของ มารกซ จากภาพจะเหนไดวาแหลงทมาของความคดมาทงจากการสรปประสบการณชวตทเปนชวตจรง (1) ทคนอสานเผชญ นนคอประสบการณทสรปวาคอมมวนสตหรอระบอบสงคมนยมคอผ ราย นากลว-เกลยด ดงนนจงสรปตามหลกวภาษวธวาคนอสานจงควรหนมาฝกใฝตอรปแบบเสรนยมและประชาธปไตยตามความคดของรฐบาล และอกแหลงความคดหนงคอมาจากคนอนฝากฝงความคดเอาไว (2) หรอฝงความคดไวในจตส านกของเรา มารกซ เรยกวา “จตส านกทผดพลาด” (false consciousness) คอ เปนความคดทคนอน (เชน ครอบครว โรงเรยน ทท างาน กลมเพอน รฐบาล สอสารมวลชน) แอบฝากมาใหกบเรา (banking concept) โดยเฉพาะในกรณ “บกขขา” ซงถกยดเยยดความคดลงไปไวในจตส านกวา “เกดเปนคนอสานสถานะกเปนไดเพยงแคขขา” (ผ รบใช เบยลาง) จงควรกมหนากมตายอมรบสถานภาพทไดมาแบบน กระบวนการฝากความคดทคนอสานไดรบการฝากฝงมาจากคนอน กอตวขนจากความคดของรฐบาลและชนชนปกครอง เพอเขาครอบง าโดยผานการฝากฝงความคด โดยทกระบวนการนสามารถท าใหเกดการยอมรบในการตกเปนเบยลาง รวมถงยอมรบกบสถานภาพทดอยกวา เชน ยอมรบวาการทคนอสานอยในสถานะของการเปนเบยลางนนเปนเพราะโชคชะตาหรอฟาลขตมาแลว หรอเปนเพราะบญพาวาสนาก าหนด ในสอบนเทงหลายประเภท ไมวาจะเปน วทย โทรทศน ภาพยนตร วรรณกรรม นวนยาย เราเองมกพบเหนกนจนเปนภาพชนตา โดยเฉพาะ ทกครงทมการกลาวถงคนรบใชในบทละคร ภาพทถกน าเสนอถงคนรบใชมกไมใชใครทไหนนอกเสยแตคนอสาน หรอ “นงแจว”


188

ภาพของ “นงแจว” หญงสาวอสานทเปนคนรบใชคณหญงคณนาย ในละครหลายๆ เรอง ซงถกผลตซ าจนดกลายเปนเรองจรง แมวาตวเธอจะพยายามเรยนรชวตของชนชนกลางและยกระดบจากคนรบใชโดยใชความพยายามสกเพยงใดกตาม แตผลทสดนงแจวหญงสาวบานนอกคอกนากตองยอมรบกบสถานภาพทประวตศาสตรทางความคดทฝากมาใหกบตวเธอ นนคอการเปนผหญงรบใชไปจนชวชวต อนเนองจากเปนสถานภาพของตนเองทไดรบการก าหนดมา ภาพของคนอสานทเปนคนรบใชทถกฉายออกสจอแกวทผลตซ ากบคนด จงไมใชละครธรรมดาๆ ทสรางความบนเทงกบผ ชม หากแตเปน “ความคด” ทคนอนฝากมาใหกบเรา ท าใหเราเขาใจวาคนอสานคอคนรบใช คนในเมองคอเจานาย ทงๆ ทคนอสานมไดเกดมาเพอเปนเบยลางใหกบใครเสมอไป และโดยธรรมชาตของการเกดเปน “คน” คนอสานสามารถเปนอะไรกได ตงแตนกปราชญ ราชบณฑต คณหญง คณนาย รฐมนตร นกการเมอง ต ารวจ ทหาร ไปจนถงกรรมกรกอสราง คนรบใช แตประวตศาสตรความคดตามความเปนจรงทางธรรมชาตเปนสงทไมไดถกน าเสนอ และไมไดถกสรางใหเปนเรองเลาขานผาน “จตส านกทถกตอง” (true consciousness) ดงนนแลว หากเราเขาใจตามสงท มารกซ พยายามจะคลคลายความสงสยน เราเองไมวาจะเปนคนอสานหรอไมกตาม เราจะไมมขอสงสยอกตอไปเลยวา ท าไมคนอสานถงยอมรบกบสถานภาพทไมเทาเทยม หรอไมแปลกวาท าไมคนอสานถงมลกษณะ “ยาน (กลว) เจา ยาน (กลว) นาย” (กลวขาราชการ) กลวผ มอ านาจ กลวนกการเมอง กลวนายอ าเภอ กลวไปทกๆ อยางทไปตดตอราชการ การกระท าหรอพฤตกรรมการยอมรบในการเปน



เบยลาง หรอความกลว-เกลยดตางๆ จรงๆ แลวคอผลพวงจากความคด/

จตส านกทผดพลาดทคนอสานไดมาจากการฝากฝงมาจากคนอน สรป อสานในมานมายา คอภาพลวงตาหรอภาพแทนความจรงทคนภายนอกพยายามสรางและยดเยยดขนตอภมภาคและผคนทอาศยอยในภมภาคแหงน การสรางภาพมายาคตนขนเพอใหเขาใจวา “เปนความจรง” เปนสงทเกดขนมานานแลว และมความเปนเหตเปนผลอยางมนยส าคญกบการเขามาควบคมปกครองและการเปลยนแปลงพนทในภมภาคอสาน ทงน การเขามาควบคม เปลยนแปลงภมภาคและผคนในแตละยคสมย ไดมการสรางอดมการณตางๆ เพอใหคนอสานเกดความคลอยตาม มองเหนความจ าเปนถงสงทรฐบาลตองการทจะกระท า ภมภาคอสานจงมใชดนแดนทวางเปลาหรอมความหมายเพยงมตทางกายภาพเพยงมตเดยว แตเปนพนททมการผลตซ าความหมาย มการเปลยนแปลงความหมายอยางตอเนอง อยางไรกตามภาพของคนอสานทถกน าเสนอออกไปในทางลบตางๆ นานา สวนใหญเปนผลทเกดจากการนยามตามความหมายและการใชภาพแทนความจรงนนแทนตวตนคนอสาน คนทเกดในภมภาคทแหงแลงกนดารตามมายาภาพทถกสรางขน จงมลกษณะของ“โง จน เจบ” ลาหลงและดอยพฒนา


190

เอกสารอางอง กาญจนา แกวเทพ. (2541). การศกษาสอมวลชนดวยทฤษฎวพากษ: แนวคดและตวอยาง. กรงเทพฯ: ภาพพมพ. กาญจนา แกวเทพ และสมสข หนวมาน. (2553). สายธารแหงนกคด ทฤษฎเศรษฐศาสตรการเมองกบการสอสารศกษา. กรงเทพฯ: ภาพพมพ. ศรศกร วลลโภดม และคณะ. (2553). สงคมทางเลอก: แนวคดเพอการ เปลยนแปลงสสงคมทพงปรารถนา. ขอนแกน: พมพพฒนา. สวทย ธรศาศวต และคณะ. (2528). รายงานการวจยเรองประวตศาสตร เศรษฐกจลมน าช ตงแต พ.ศ. 2476-2525. กรงเทพฯ: ส านกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต. Holl, S. (1977). Representation: Cultural Representations and Signifying Practices. London: SAGE. Lefebvre, H. (1992). The Production of Space. Oxford: Blackwell.

Documents

วารสารพื้นถิ่นโขง ชี มูลmcmac.udru.ac.th/mcmac_files/vol2_1_7.pdf · 2016-09-22 · ขอนแก่น) ... มากขึ้น โดยการลดทอนอ