การ

เปลยนแปลง

คนกบทรพยากร

ธรรมชาต:

จดบรรจบของ

การจดการ

สวนรวมและ

การจดการ

สวนตว?

คนจนในเมองและแรงงาน:

ความเปราะบางและการตอสดนรน

ศ น ย ศ ก ษ า ส ง ค ม แ ล ะ ว ฒ น ธ ร ร ม ร ว ม ส ม ย

162556กนยายน

มหาวทยาลยธรรมศาสตรทาพระจนทร

สมมนาวชาการ

หองประชมประกอบ หตะสงหชน 3 อาคารอเนกประสงค 1

ในกระแส

คนคนกบการเกษตรทเปลยนแปลง:

ศกยภาพหรอการยอมจำานน?

คนกบนำ�:

คว�มเปนธรรมและก�รรบมอ

ศนยศกษาสงคมและวฒนธรรมรวมสมย

คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา

มหาวทยาลยธรรมศาสตร

รวมกบ

ประชาไท

กลมจบตาประชาสงคมไทย

(Thai Social Movement Watch - TSMW)

“คน” ในกระแสการเปลยนแปลงสมมนาวชาการประจำาป 2556

วนจนทรท 16 กนยายน 2556

เวลา 08.30 - 17.00 น.

ณ หองประชมประกอบ หตะสงห

ชน 3 อาคารอเนกประสงค 1

มหาวทยาลยธรรมศาสตร ทาพระจนทร

4

ใ น ช ว ง ก ว า ส อ ง ท ศ ว ร ร ษ ท ผ า น ม า

ชวต “คน” โดยเฉพาะทอยในเขตชนบทไดเปลยนแปลง

ไปอยางมาก พวกเขามความสมพนธกบระบบตลาดและ

ทนอยางซบซอนแนบแนนมากขน ทงในดานการผลต

การลงทน และการจางงานในภาคเกษตร ขณะเดยวกน

รายไดหลกของครวเรอนพวกเขา มาจากการทำางาน

นอกภาคเกษตรมากขน โดยเฉพาะอยางยงคอ จากการ

เปนแรงงานในภาคอตสาหกรรมของคนรนลกหลาน

นอกจากน พวกเขามวถชวตและแบบแผนการบรโภค

คลายคลงคนเมองหรอคนชนกลางมากขนทกขณะ

จนยากทจะแยกจากกนอยางเบดเสรจเดดขาดไดอก

ตอไป ขณะทเสนแบงระหวางเมองกบชนบทกพราเลอน

อยางมากโดยเฉพาะในเขตชานเมอง

ทามกลางการเปลยนแปลงทวาน ในแงหนงดเหมอนวา

“คน” ทงในเขตชนบท ชานเมอง รวมทงในบางสวนของ

เขตเมองไดกาวพนจาก “ความยากจนแบบเกา” ซงเปนผล

มาจากการขาดการพฒนา การอยหางไกลจากตลาด การ

คมนาคมทยากลำาบาก รวมทงการขาดแคลนสงจำาเปน

ภาพ (จากบนลงลาง)

1-2. กลมดนสอส

3. wikimedia commons: http://bit.ly/18WWOqe

4. สดแดน วสทธลกษณ

5

พนฐานตางๆ ทวาขณะเดยวกนคนจำานวนมากยงคงตองเผชญกบแรงกดดนและความยาก

ลำาบากหลายดาน จนอาจกลาวไดวาพวกเขามชวตอยใน “ความยากจนแบบใหม” ซงหมายถง

ความยากจนทเกดจากกระบวนการพฒนาและนโยบายของรฐ และการมปฏสมพนธกบตลาด

และทน เชน การลดลงและการขาดแคลนทดนทำากน ความเสยงและความไมมนคงจากภยพบต

การขาดอำานาจตอรองในระบบเศรษฐกจการเกษตร การขาดทกษะและความรสำาหรบการทำางาน

นอกภาคเกษตร การขาดหลกประกนและสวสดการในการทำางานนอกภาคเกษตร เปนตน

ทผานมา “คน” ทอยทามกลางกระแสการเปลยนแปลงเหลานไดพยายามตอสดนรนเพอประคอง

ชวตใหอยรอดภายใตเงอนไขระดบมหภาค ไมวาจะเปนการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ

ภยพบตทเกดบอยและรนแรงมากขน การเปลยนแปลงภมทศนทางการเมอง นโยบายของรฐ

เชน นโยบาย “ประชานยม” พชผลการเกษตร ทศทางการพฒนาประเทศ รวมทงการทวความ

ซบซอนขนของระบบทนนยมและระบบเศรษฐกจการเกษตร ทเชอมโยงตงแตระดบโลกลงมา

จนถงระดบหมบาน เชน การขยายตวระบบการเกษตรแบบพนธะสญญา และการเปดการคาเสร

เปนตน ทวาสภาวการณเหลานยงไมไดรบความสนใจหรอทำาความเขาใจในระดบทมากพอ และ

แมจะมงานศกษาทางมานษยวทยานเวศและนเวศวทยาการเมอง รวมทงงานศกษาในกลม

Agrarian Transformation Studies จำานวนหนง แตงานเหลานมกดำาเนนการโดยนกวชาการ

ตางชาต สงผลใหไมสเปนทรบรหรอมบทบาทในการสรางความเขาใจกบสาธารณะมากนก ขณะ

เดยวกนสอมวลชนและภาค “ประชาสงคม” ไทยยงคงยดตดอยกบภาพ “ชมชนชนบท” ทหยดนง

พงตนเอง และพอเพยง ซงขดแยงกบชวตทางเศรษฐกจของคนในเขตทเรยกวาชนบทในปจจบน

อยางมาก

ศนยศกษาสงคมและวฒนธรรมรวมสมย คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลย

ธรรมศาสตร มพนธกจในการผลตและเผยแพรความรและความเขาใจเกยวกบชวตของผคน ทง

ในมตทางสงคม เศรษฐกจ และการเมอง เหนความสำาคญในการสนบสนนใหมการผลตและ

เผยแพรความรและความเขาใจ เกยวกบชวตและการตอสดนรนของคนในกระแสการเปลยนแปลง

ดงกลาว จงเหนควรใหมการจดงานสมมนาประจำาปของศนยฯ ในป พ.ศ. 2556 ขนในหวขอ “คน”

ในกระแสการเปลยนแปลง

09.15-10.45

คนกบทรพยากรธรรมชาต: จดบรรจบของการจดการ สวนรวมและการจดการสวนตว?

12.30-13.30

คนกบการเกษตรทเปลยนแปลง:

ศกยภาพหรอการยอมจำานน?

11.00-12.30 ความมนคงในทดนและการดำารงชพของเกษตรกรในเขตปา:

แค “สทธทำากน” (สทก.) เพยงพอหรอ?

อาจารย ดร. สรนทร อนพรม

แนวทางโฉนดชมชนกบการสรางความมนคงในชวต

ของเกษตรกรภาคใต

อาจารยวทยา อาภรณ

สถานะของระบบนเวศและทรพยากรชายฝง

ทามกลางการปรบโครงสรางชนบท: กรณชมชนชายฝงทะเล

อนดามน

ดร. ชลตา บณฑวงศ

ภมทศนของการชวงชงระบอบเมลดพนธ

กบภาพสรางของชาวนาผจดการเมลดพนธ

ในฐานะทรพยากรสวนรวม

ศกรนทร ณ นาน

รวมแสดงความเหนโดย

ผชวยศาสตราจารย ดร. นลน ตนธวนตย

ปฏบตการตอรองของชาวนาไทย

ภายใตระบบการผลตขาวหอมมะลอนทรยเพอปอนตลาดโลก

อาจารย ดร. เนตรดาว เถาถวล

เกษตรพนธะ(ไร)สญญา:

กรณศกษาการปลกขาวโพดเลยงสตวบนพนทสง

พฒพงศ นวกจบำารง

หนงทศวรรษสงคมอสานผานมมมองบณฑตอาสาสมคร

มหาวทยาลยธรรมศาสตร

อทธพล โคตะม

รวมแสดงความเหนโดย

ดร. วโรจน ณ ระนอง

08.30

09.00-09.15 กลาวรายงาน โดย ผชวยศาสตราจารย ดร. อนสรณ อณโณ

ผอำ�นวยก�รศนยศกษ�สงคมและวฒนธรรมรวมสมย

กลาวเปดงาน โดย ผชวยศาสตราจารย จราภา วรเสยงสข

คณบดคณะสงคมวทย�และม�นษยวทย�

ประกาศผลการพจารณาและมอบรางวล

โครงก�รประกวดขอเขยนท�งวช�ก�ร หวขอ “คน” ในกระแสก�รเปลยนแปลง

การนำ เสนอผลงานภาคเชา

10.45-11.00พกรบประทานอาหารวาง พกรบประทานอาหารกลางวน

ลงทะเบยน

15.15-16.45

คนจนในเมองและแรงงาน:

ความเปราะบางและการตอสดนรน

คนกบนำ�:

คว�มเปนธรรมและก�รรบมอ

ผลกระทบและการปรบตวหลงมหาอทกภย 2554

กรณศกษา ปทมธาน พระนครศรอยธยา และนครปฐม

อาจารยจฬารต ผดงชวต และคณะ

ทำานา คาเร และขายแรงงาน: ชวตคนในพนทรบนำานอง

ภาคกลาง ทามกลางอทกภย-ภยแลง

นรมล ยวนบณย

ผปองกรงเทพ: ภาพสะทอนอนหลากหลาย

ของคนลานตากฟา-คลองโยง

กรณศกษามหาอทกภยป 2554

นนทา กนตร

นำา(ไม)เคยทวมบานเรา:

คนกบบานในรวรอบขอบนคมอตสาหกรรม

รพพรรณ เจรญวงศ

รวมแสดงความเหนโดย

ผชวยศาสตราจารย ดร. ทวดา กมลเวชช

ทบทวน “การพฒนาอยางมสวนรวม”

กรณศกษากลมคนไรบาน

ทไมอยากมสวนรวมในการพฒนา

อาจารย ดร. อจฉรา รกยตธรรม

งานทไมมนคง: กระบวนการเปลยนงานในระบบ

เปน “นอกระบบ” ในประเทศไทย

วรดลย ตลารกษ

การทำางานของแรงงานหญง

ภายใตการควบคมรางกายและการกำากบวนยทางเวลา

นฤมล กลาทกวน

รวมแสดงความเหนโดย

รองศาสตราจารย ดร. วรวทย เจรญเลศ

การนำ เสนอผลงานภาคบาย13.30-15.00

15.00-15.15 16.45-17.00พกรบประทานอาหารวาง สนทนาแลกเปลยนความคดเหน

8

9

คนกบทรพยากรธรรมชาตจดบรรจบของการจดการสวนรวม

และการจดการสวนตว?

10

ในเดอนมถนายน 2555 ปลดกระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม และผบรหารกรม

ปาไมไดใหสมภาษณหนงสอพมพเนชนเกยวกบการโครงการของกระทรวงฯ ทจะอนญาตให

เกษตรกรทวประเทศกวา 450,000 ราย ทจบจองทดนในเขตปาสงวนแหงชาตใหสามารถอยอาศย

และทำามาหากนในพนทนนๆ ตอไป โดยจะมกระบวนการตรวจสอบรบรองสทธและออกหนงสอ

อนญาตทำากนใหกบเกษตรกรเหลาน คำาสมภาษณดงกลาวถอเปนการคนชพใหกบโครงการจดการ

ทรพยากรทดนและปาไมของกรมปาไม หรอเรยกสนๆ วา “โครงการ สทก.” ทงน การฟนคนชพ

ของโครงการ สทก. สวนหนงสบเนองมาจากมตคณะรฐมนตร (มต ครม.) เมอวนท 16 กนยายน

2540 และ 30 มถนายน 2541 กำาหนดใหกรมปาไมดำาเนนการตามแผนการจดการทรพยากร

ทดนและปาไมระดบพนทโดยใหทำาการสำารวจพนททมราษฎรครอบครองอยอาศยทำากนในพนท

ปาสงวนแหงชาตทวประเทศ และขนทะเบยนผถอครองพนทปาไมเพอนำามาใชเปนฐานขอมล

ประกอบการบรหารจดการทดนของรฐ การแกไขปญหาทดนในพนทปาไมเพอการอนรกษและ

การพฒนาอยางยงยน กรมปาไมไดสนองตอบมตคณะรฐมนตรดงกลาวขางตนโดยดำาเนนการ

สำารวจการถอครองพนทปาไมทวประเทศดวยการใชแนวทางการดำาเนนการตามมาตรา 16 ทว

แหงพระราชบญญตปาสงวนแหงชาต พ.ศ.2507 ในการแกไขปญหาความเดอดรอนของราษฎรท

ครอบครองและใชประโยชนทดนในพนทปาสงวนแหงชาต

หากมองยอนไปในอดต จะพบวา แนวคดการรบรองสทธทำากน (สทก.) ใหกบเกษตรกรทอย

อาศยและทำามาหากนในเขตปานนถอกำาเนดขนตงแตป พ.ศ. 2522 ในครงนน กระทรวงเกษตร

และสหกรณ (ในสมยนน) ไดสงการใหกรมปาไมดำาเนนการในแนวทางตามพระราชดำารของ

พระบาทสมเดจพระเจาอยหวซงทรงเหนวารฐนาจะดำาเนนการตามความเหมาะสมในแตละพนท

เพอใหกรรมสทธแกราษฎรใหทำากนไดอยางถกตองตามกฎหมาย “แตมไดเปนการออกโฉนดท

ความมนคงในทดนและการดำ รงชพของเกษตรกรในเขตปา: แค “สทธทำ กน” (สทก.) เพยงพอหรอ?

อาจารย ดร. สรนทร อนพรม ภาควชาการจดการปาไม คณะวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

11

จะสามารถนำาไปซอขายได เพยงแตควรใหออกใบสญญารบรองสทธทำากน (สทก.) แบบมรดร

ตกทอดแกทายาทใหสามารถทำากนไดตลอดไป” และกรมปาไมไดเรมดำาเนนการใหสทธทำากน

ในเขตปาสงวนแหงชาตนบตงแตป พ.ศ. 2525 เปนตนมา และในป พ.ศ. 2525 รฐบาลไดตรา

พระราชบญญตปาสงวนแหงชาต (ฉบบท 3) พ.ศ. 2528 ซงความตามพระราชบญญตนเปนการ

รบรองวาสทธทำากน (สทก.) ในเขตปาสงวนแหงชาตทกรมปาไมมอบใหกบราษฎรนนเปนไป

ตามกฎหมายโดยการออกเปน “หนงสออนญาตใหทำาประโยชนและอยอาศยภายในเขตปรบปรง

ปาสงวนแหงชาต” (แบบ สทก.) มาถงปจจบน กรมปาไมไดมอบหนงสออนญาต สทก. ใหกบ

เกษตรกรไปแลวมากกวา 4,000 ราย รวมพนทประมาณ 30,000 ไร และมเปาหมายทจะมอบ

หนงสออนญาตใหกบเกษตรกรทวประเทศอกกวาสแสนรายดงทกลาวแลวขางตน

สทก. เปนรปแบบหนงของการจดการระบอบกรรมสทธในทรพยากรทดนปาไม รฐยงมอำานาจ

เบดเสรจเดดขาดเหนอทดนปาไม เกษตรกรผไดรบการมอบหนงสออนญาตมสทธในการเขา

ถง ใชประโยชน กดกน และยกใหลกหลานสำาหรบการทำากนได อยางไรกตาม หนงสออนญาต

สทก. ไมใชโฉนด ผไดรบอนญาตใหทำากนไมสามารถนำาไปขาย หรอแมกระทงไมสามารถนำา

ไปเปนเอกสารสำาหรบการกเงนกบสถาบนการเงนตางๆ ได แมกระทงกบธนาคารเพอการเกษตร

และสหกรณ (ธกส.) บทความนตองการชใหเหนวา การใหสทธทำากนในรปแบบ สทก. เพอให

เกษตรกรสามารถเขาถงและใชประโยชนทดนทำากนนนเปนเรองทจำาเปนและเปนพนฐานทสำาคญ

ตอการดำารงชพของเกษตรกรในเขตปา อยางไรกตาม การใหเพยงสทธทำากนอยางเดยวอาจไม

เพยงพอตอการยกระดบมาตรฐานการดำารงชพของเกษตรกรในเขตปา โดยเฉพาะการจำากดสทธ

ในการเขาถง “ทน” ของหนงสออนญาต สทก. ถอเปนการจำากดโอกาสของเกษตรกรในการเขา

ถงการพฒนา โดยในบทความน ผเขยนตองการจะชใหเหนถงโอกาสและเงอนไขของรปแบบการ

ใหสทธทำากน (สทก.) ตอการดำารงชพของเกษตรกรในเขตปาซงอยภายใตบรบทของการพฒนา

แบบทนนยมและกระแสของการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม โดยผเขยนจะใชกรณ

ศกษา การสมภาษณผใหขอมลหลก และการวจยและสงเคราะหเอกสาร เปนวธการหลกในการ

รวบรวมขอมล

12

บทความนตองการศกษาการแกไขปญหาทดนของชมชนภาคใตตามแนวทางโฉนดชมชน โดย

ศกษาจากชมชนกรณศกษา 4 กรณ คอชมชนดงเดม 2 กรณ และชมชนทเพงรวมตวกนใหม 2

กรณ พบวาผทมารวมกนทำาโฉนดชมชนเปนผดอยโอกาสในสงคมอนเนองมาจากการไมสามารถ

ปรบตวในสงคมทนนยมได บางชมชนถกประกาศเขตปาอนรกษทบท คนกลมนเหนวาการม

ทดนจะเปนสงประกนความมนคงในชวตได ผลจากการทำาโฉนดชมชนทำาใหเกดผลดอยางนอย 5

ประการคอเกดการปรบการจดการทดนในชมชน เกดการปรบการรวมตวของคนในชมชน เกด

การขยายสการแกไขปญหาทกดานของชาวบาน เปนการปองปรามการคกคามจากรฐ และเกด

ผลดตอสงคม ขณะเดยวกนกยงมสงทตองพฒนาใหชดเจนมากขนอยางนอย 3 ประการคอ 1)

การอาศยแนวทางโฉนดชมชนมาแกไขปญหาในระดบชมชน โดยเฉพาะในการสรางความเขม

แขงในการรวมตวทามกลางความเปลยนแปลงทางดานเศรษฐกจสงคมจนเกดความแตกตางของ

คนกลมตางๆ ขนในชมชน 2) การอาศยแนวทางโฉนดชมชนมาแกไขปญหาในระดบประเทศท

มความเหลอมลำาในการถอครองทดนสง และ 3) การทำาความเขาใจแนวทางโฉนดชมชนกบ

สาธารณชน ในเรองการถกกลาวหาวา เปนการทำาลายสงแวดลอม เปนการเอาของผอนมาเปน

ของตน เปนการทำาผดกฎหมาย เปนการนำาทรพยากรสวนรวมมาใชเฉพาะกลม และการทเหนวา

แนวทางโฉนดชมชนไมสอดคลองกบสภาพเศรษฐกจการเมองในปจจบน โดยเหนวาควรจะอาศย

กลไกตลาดเขามาจดการแทน ในการตอบขอวจารณเหลานขบวนการโฉนดชมชนจะตองอธบาย

ใหสอดคลองกบพลวตของชมชนในปจจบนอยางรอบดานมากขน โดยสรปโฉนดชมชนไมควร

จะถกวางใหเปนเปาหมายสดทาย แตมความเหมาะสมอยางยงทจะถกใชเปนเครองมอใหผดอย

โอกาสสามารถตงหลกไดทามกลางสงคมทเหลอมลำา และจะตองนำาไปสการปฏรปทดนเพอใหเกด

การกระจายการถอครองทดนอยางเปนธรรมตอไป

แนวทางโฉนดชมชน กบการสรางความมนคงในชวตของเกษตรกรภาคใต

อาจารยวทยา อาภรณ สำ นกวชาศลปศาสตร มหาวทยาลยวลยลกษณ

13

นบตงแตการเตบโตของระบบธรกจอตสาหกรรมการประมงเมอ 4-5 ทศวรรษทผานมา ผคนใน

ชมชนชายฝงทะเลอนดามนจำานวนไมนอย โดยเฉพาะในรายทขาดแคลนทดนทำากน ดำารงชพอย

ภายใตระบบนในฐานะชาวประมงขนาดเลก ททงปอนสตวนำาเขาสระบบและซอหาปจจยการผลต

จากระบบ ทงน โดยม “ระบบแพปลา” เปนตวกลางเชอมโยงพวกเขาเขากบธรกจอตสาหกรรม

ประมงทเปนสวนหนงของเศรษฐกจการคาระหวางประเทศ ทผานมาชาวประมงขนาดเลกเหลาน

ประสบปญหาจากความเสอมโทรมของระบบนเวศและทรพยากรชายฝง ทเกดจากการทำาประมง

ทละเมดกฎหมาย โดยเฉพาะอยางยงโดยเรอประมงขนาดใหญจากภายนอก และจากการบกรก

พนทปาชายเลน ทผานมาชาวประมงขนาดเลกไดพยายามแกไขปญหานมาอยางตอเนอง ดวย

การรวมตวกนเปนชมรม/องคกรตงแตในระดบหมบาน/ตำาบลไปจนถงระดบภาค เพอทำางานดาน

การอนรกษและจดการทรพยากรชายฝง

ในชวงราว 10-15 ปทผานมา การทำาประมงขนาดเลกมแนวโนมทดขน การรกลำาเขามาลกลอบ

ทำาประมงโดยเรออวนลากขนาดใหญและเรออวนรนแทบจะหมดไปเนองจากความสำาเรจของ

กจกรรมการอนรกษในระดบชมและการผลกดนในเชงนโยบาย เชนเดยวกบบทบาททลดลงอยาง

มากของระบบอปถมภและการผกขาดการซอขายสตวนำาของระบบแพปลา เนองจากชาวประมง

ขนาดเลกสามารถเขาถงแหลงเงนทนหมนเวยนตางๆ ไดมากขน ขณะทการเขาถงตลาดกทำาได

งายกวาครงอดต ขณะเดยวกนในชมชนชายฝงหลายแหงมการแตกตวในอาชพและชองทางการ

ทำามาหากนนอกภาคการประมงเพมขนมาก รวมทงการทำางานในธรกจอตสาหกรรมการทอง

เทยวซงเปนเศรษฐกจหลกของภมภาคชายฝงทะเลอนดามน

สถานะของระบบนเวศและทรพยากรชายฝง ทามกลางการปรบโครงสรางชนบท:

กรณชมชนชายฝงทะเลอนดามน

ดร. ชลตา บณฑวงศ ตวแทนคณะทำ งานโครงการสงเสรมกระบวนการเรยนร

เครอขายชมชนชายฝงอนดามน ศนยศกษาสงคมและวฒนธรรมรวมสมย

14

โดยภาพรวมดเหมอนวาผคนในชมชนฝงทะเลอนดามนมชวตความเปนอยทดขนและมชองทางใน

การดำารงชพทเพมมากขน อยางไรกด ชวตของพวกเขาดำาเนนไปภายใตโครงสรางทหนาแนน

ของระบบเศรษฐกจทนนยมเสรและโลกาภวตน ทนำามาสการเคลอนยายทนระดบโลก และได

ปรากฏตวในชมชนพนทศกษาในรปของโรงแรมหรระดบ 7 ดาว วลลาหรอหมบานหรสำาหรบ

มหาเศรษฐทงชาวไทยและชาวตางประเทศ ทเสนอขายพรอมทาเรอมารนาสำาหรบจอดเรอยอชท

โครงการเหลานบางกรณเกดความขดแยงกบคนทองถนจนถงขนฟองรองดำาเนนคด ขณะทรฐกม

บทบาทสำาคญในการสนบสนนการขยายตวของตลาดและทนบนเปาหมายทจะพฒนาชายฝงทะเล

อนดามนใหเปนศนยกลางการทองเทยวทางทะเลระดบโลก ซงในหลายกรณไดสงผลกระทบตอ

ระบบนเวศชายฝงอยางรนแรง

งานศกษาชนนเกบขอมลจากการสงเกตการณแบบมสวนรวมและการระดมขอมลกลมยอยจาก

4 ชมชนชายฝงใน อ.ถลาง จ.ภเกต อ.ทบปด และ อ.เกาะยาว จ.พงงา โดยตองการทำาความ

เขาใจถงสถานะปจจบนของระบบนเวศและทรพยากรชายฝงในฐานะทเปน “ทรพยากรสวนรวม”

ทผลมตอการดำารงชพของผคน รวมทงตองการทำาความเขาใจวาผคนเหลานมความคาดหวงตอ

ระบบนเวศและทรพยากรชายฝงอยางไร และไดมระบบการจดการหรอการดำาเนนการอยางไรท

จะทำาใหระบบนเวศและทรพยากรชายฝงสามารถตอบสนองตอการดำารงชพไดด และมขอจำากด

อะไรบาง นอกจากนน งานศกษาชนนจะอภปรายถงแนวทางทควรจะเปนทจะทำาใหระบบนเวศ

และทรพยากรชายฝงสามารถเปนสวนหนงในการสรางความมนคงในชวต สรางทางเลอก และ

ชวยเสรมสรางศกยภาพและอำานาจการตอรองของผคนในชมชนชายฝงทะเลอนดามนทามกลาง

กระแสการเปลยนแปลงในปจจบน

15

การเปลยนแปลงระบอบเมลดพนธในปจจบนทำาใหความเขาใจในสงคมชาวนาและการจดการ

ทรพยากรอยางเมลดพนธไมอาจทำาไดงายๆ อกตอไป? ผเขยนยกปรากฏการณในสงคมไทย 2

ดานทดำาเนนอยในปจจบนมาวเคราะหรวมกนในบทความน กลาวคอ ดานหนง มการปรบระบอบ

เมลดพนธเพอสงเสรมการคาในตลาดโลกซงทำาใหบรรษทเมลดพนธมบทบาทสำาคญในการปรบ

การผลตบนผนนาในชนบทพรอมทงผนวกชาวนาเขาสกลมผรบจางผลตเมลดพนธทมกฎหมายรฐ

รบรองการผลตสนคาเมลดพนธในฐานะทรพยสนเอกชน โดยภาครฐยงมการควบคมเมลดพนธ

ในฐานะทรพยากรพนธกรรมประเภทหนงทอยภายใตอำานาจอธปไตยของรฐชาตในพนธะระหวาง

ประเทศ แตอกดานหนงนน มการเคลอนไหวทางสงคมตอตานเสรนยมโลกาภวตนของการคา

เมลดพนธ โดยกลมเคลอนไหวไดชเรองสทธชาวนาทสามารถเกบรกษาและแลกเปลยนเมลดพนธ

ในฐานะทรพยสนสวนรวมทมความสำาคญตอสงคมโดยรวมทงในแงความหลากหลายทางชวภาพ

และความมนคงทางอาหาร องคกรพฒนาเอกชนบางองคกรยงหนมาสงเสรมใหชาวนาทำาการ

ผลตเมลดพนธรวมกบหนวยงานภาครฐ โดยพยายามใหชาวนาในโครงการทยงทำาการผลตอย

นอกระบบอนทรยปรบเขาสการผลตเมลดพนธภายใตมาตรฐานเกษตรอนทรยสากลอกดวย จาก

ปรากการณทยกมาขางตนน สะทอนใหเหนการเปลยนแปลงของ “ชนบท” และ “ชาวนา” ทเดม

พนทและผคนเหลานมกถกมองวาอยในชายขอบการคาและการพฒนา บดนชนบทและชาวนา

กลบแสดงใหเหนความสำาคญทงตออตสาหกรรมเมลดพนธไทยทตองแขงขนสการเปนฮบเมลด

พนธของภมภาคเอเชยและตอทงขบวนการเคลอนไหวทางสงคมทองคกรพฒนาเอกชนมบทบาท

รวมกบแกนนำาชาวนาในการอนรกษและพฒนาความหลากหลายทางชวภาพทางเกษตรทเปน

วาระเชอมโยงกบขายองคกรพฒนาระหวางประเทศหลายองคกรอกดวย

ภมทศนของการชวงชงระบอบเมลดพนธ กบภาพสรางของชาวนาผจดการเมลดพนธในฐานะทรพยากรสวนรวม

ศกรนทร ณ นาน นกศกษาปรญญาเอก คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม

16

หากหนมาพจารณาการผลตของชาวนาในกรณขางตน คำาถามคอ การจดการทรพยากรเมลดพนธ

ของชาวนาจะสามารถแยกอยางเบดเสรจเดดขาดระหวางระบอบทรพยสนสวนรวมและสวนตว

หรอไม หรอแทจรงแลว การจดการเมลดพนธกลบมความคลมเครอระหวางการจดการทรพยากร

สวนรวม-สวนตวหรอแมกระทงการผลตสราง “ธรรมชาต” มากยงขน? โดยเฉพาะเมอพบวา

ชาวนาในชนบทอาจเปนผรบจางผลตเมลดพนธตามระบบพนธะสญญาใหกบบรษทขามชาตใน

ทดนของตนเอง แตขณะเดยวกนชาวนารายเดยวกนนกอาจเปนผอนรกษพนธพชไปพรอมกบ

คาขายเมลดพนธพรอมกนอกดวย ในแงน การทำาความเขาใจภาพการเปลยนแปลงของสงคม

ชาวนาภายใตแนวคดระบบเศรษฐกจเชงศลธรรมทชาวนาจดการเมลดพนธในแบบทรพยสนสวน

รวมและภาพการเปลยนแปลงภมทศนการผลตในชนบทท “ธรรมชาต” ถกแทนทดวยพนทเกษตร

อตสาหกรรมเขมขนจงมปญหาในความเขาใจการเปลยนแปลงหรอไม? บทความนจงตองการ

ชวนใหกลบมาพจารณาถงความคลมเครอและการบรรจบของการจดการทรพยากรสวนตว-สวน

รวมและภาพสรางของชาวนาผจดการทรพยากรธรรมชาตทเกดขนในภมทศนของการชวงชง

ระบอบเมลดพนธทมความซบซอนของตวแสดงตางๆ โดยหวงวา สงนอาจชวยใหเขาใจถงการ

เปลยนแปลงของพนทและผคนมากยงขนตอไป

คนกบการเกษตร ทเปลยนแปลง

ศกยภาพ หรอ การยอมจำ นน?

18

บทความนนำาเสนอปฏบตการตอรองของชาวนาไทยตอระบบทนนยมโลก โดยผเขยนใชการศกษา

ทางมานษยวทยา เพอศกษาความสมพนธทางการผลตในระบบเกษตรพนธะสญญา (Contract

Farming) เพอการผลตขาวหอมมะลอนทรยสงออกขายตลาดโลก ผเขยนวเคราะหความสมพนธ

อนซบซอนในระบบการผลตขาวหอมมะลอนทรย โดยเนนการวเคราะหตวแสดงทางสงคม

(social agent) อนหลากหลายในระบบทนนยมกบชาวนาผปลกขาวหอมมะลอนทรยเพอสงออก

ซงในดานหนง ตวแสดงเหลานทำาหนาทผนวกรวมชาวนาอสานเขาสระบบตลาดโลก และเปด

พนททางการตลาดใหมๆ ใหกบชาวนาอสานในการผลตสนคาอาหารทมมลคาสง และในอกดาน

หนง ตวแสดงเหลานทำาหนาทเปนผตรวจสอบและควบคมกำากบการผลตขาวหอมมะลอนทรยให

ผานการรบรองมาตรฐานสากล (standardization in organic) การตอรองของชาวนาอสานหลาก

หลายรปแบบในบทความนแสดงใหเหนปฏบตการทางการเมอง (practices of politics) ของผดอย

อำานาจซงตอบโตตอการเอาเปรยบขดรดชาวนา และเปนปฏบตการทางการเมองในชวตประจำา

วน (everyday life practices) ของชาวนา ซงชาวนาแตละคนแสดงออกในฐานะปจเจกบคคลท

ตอบโตตอโครงสรางระบบทน ซงแตกตางจากการตอรองของชาวนาในงานศกษากอนหนาน ท

มกจะเนนศกษาการตอสทางชนชนของชาวนา หรอศกษาการรวมกลมของกลมชาวนาเพอสราง

อำานาจตอรอง ทงนผเขยนพบวาเปาหมายของปฏบตการตอรองของชาวนาอสานไมไดเปนไป

เพอโคนลมหรอปฏเสธการเขารวมกบระบบทนนยม หากแตเพอสรางพนทการตอรองใหแก

ตนเอง ภายใตความสมพนธทางการผลตทเออประโยชนใหนายทนสรางผลกำาไรมากขน พรอม

ทงสามารถควบคมกำากบการใชแรงงานของชาวนาอยางเขมขนมากขน ซงการสรางพนทตอรอง

ของชาวนาดงกลาวขนมา ในดานหนงสงผลใหชาวนาผปลกขาวหอมมะลอนทรยไดกำาไรมาก

ขน และในอกดานหนงชวยลดความตงเครยดขดแยงทเกดขนในกระบวนการผลตและการรบรอง

มาตรฐานการผลตขาวหอมมะลอนทรยเพอสงออกดวย ดงนนจงชวยลดความเสยเปรยบของ

ชาวนาทยงคงทำาการผลตในระบบตลาดโลกลง

ปฏบตการตอรองของชาวนาไทย ภายใตระบบการผลตขาวหอมมะลอนทรยเพอปอนตลาดโลกอาจารย ดร. เนตรดาว เถาถวล คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยอบลราชธาน

19

ขอถกเถยงเกยวกบระบบการเกษตรแบบพนธสญญา (contract farming) ในชวง 4-5 ป ทผาน

มาทงโดยนกพฒนาเอกชนสายเกษตรทางเลอก รวมถงนกวชาการทางสงคมศาสตร มงเนน

การวพากษวจารณแนวคดการเกษตรกระแสหลกวาเกษตรพนธสญญาไมไดชวยสรางรายไดทาง

เศรษฐกจทมนคงกบเกษตรกรอยางแทจรง อยางไรกตาม มขอสงเกตวาเกษตรพนธสญญาท

กลาวถงกนนน มงความสนใจไปทคความสมพนธแบบเปนทางการระหวางเกษตรกรกบบรษท

ธรกจการเกษตร และมกนำาเสนอแงมมทเกษตรกรเปนเบยลาง ถกเอารดเอาเปรยบและไรซง

อำานาจการตอรอง บทความชนนตงขอสงเกตเกยวกบความเขาใจขอบเขตความสมพนธในระบบ

เกษตรพนธสญญาดงกลาว โดยมองผานกรณศกษาการผลตขาวโพดเลยงสตวของเกษตรกรบน

พนทสงภาคเหนอ เพอชใหเหนวาความสมพนธของผคนในระบบตลาดเกษตรมความซบซอน

เปลยนแปลงไปอยางมพลวต จนยากทจะมองเหนคความสมพนธทชดเจน กลาวคอ นอกเหนอ

จากพนธสญญาระหวางเกษตรกรกบบรษทธรกจเกษตร ยงมพนธะ(ไร)สญญาในรปแบบอนคน

กลางระหวางเกษตรกรผผลตกบบรษทธรกจเกษตรผรบซอผลผลต ดงนนการทเกษตรกรไมได

ทำาการผลตแบบเกษตรพนธสญญา กไมไดหมายความวาจะสามารถหลดพนจากความสมพนธ

ทางการผลตแบบผกขาดอยางเกษตรพนธสญญาไดแทจรง การจำากดกรอบคดแบบคตรงกนขาม

ของความสมพนธระหวางเกษตรกรกบบรษทธรกจเกษตรอาจทำาใหมองเหนวาชาวบานตกเปน

เหยอ แตหากพจารณาระบบความสมพนธทซบซอนจะเหนวาเกษตรกรไดพยายามใชประโยชน

จากการเขาไปเปนสวนหนงของเครอขายการผลตขนาดใหญ เพอใชเปนอำานาจตอรองทางการ

เมองในบรบทการแยงชงพนทกบรฐ

เกษตรพนธะ(ไร)สญญา: กรณศกษาการปลกขาวโพดเลยงสตวบนพนทสง

พฒพงศ นวกจบำ รง นกวจยอสระ

20

บทความนมจดมงหมาย 2 ประการ ประการแรก อธบายการเปลยนของสงคมอสานผานมมมอง

ของบณฑตอาสาสมคร ในระหวาง พ.ศ. 2546 - พ.ศ. 2555 วามแบบแผนของการเปลยนแปลง

ไปอยางไร ประการทสอง ตองการเผยใหเหนลกษณะสำาคญของชมชนชนบทอสานผานมมมอง

ของบณฑตอาสาสมคร โดยใชแนวคดสงคมหลงชาวนา (post-peasant society) เพออธบาย

การเปลยนแปลงในอสาน โดยคนควาจากสารนพนธและการคนควาอสระของบณฑตอาสาสมคร

ระหวางปการศกษา 2546 ถงปการศกษา 2555 บทความนตองการวางกรอบการอธบายไม

ครอบคลมทกมตของความเปนสงคมอสานในปจจบน แตมงอธบายการเปลยนแปลงในอสาน ซง

สะทอนผานมมมองและความสนใจของคนหนมสาวในรวมหาวทยาลย ทมตอสงคมชนบทอสานท

พวกเขาไดไปใชชวตอยตลอดเวลา เกอบ 7 เดอน

หนงทศวรรษสงคมอสาน ผานมมมองบณฑตอาสาสมคร มหาวทยาลยธรรมศาสตร

อทธพล โคตะม นกศกษาปรญญาโท คณะรฐศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร

บณฑตอาสาสมคร มหาวทยาลยธรรมศาสตร ปการศกษา 2553

คนกบน ำความเปนธรรมและการรบมอ

22

โครงการวจยเรอง “นยทางสงคมและการเมองของมหาอทกภย 2554” มวตถประสงคหลกในการ

ศกษา 3 ประเดนหลกคอ 1) ผลกระทบทเกดขนจากอทกภย 2) ความคดเหนตอการบรหารจดการ

นำา และ 3) การปรบตวของประชาชนทประสบปญหาอทกภย โดยกลมตวอยางคอประชาชนท

อยอาศยในพนท 3 จงหวด: ปทมธาน พระนครศรอยธยา และนครปฐม เนนระเบยบวธวจยแบบ

ผสมผสาน (mixed method) สถตเชงอางองไดนำาการวเคราะหเสนทาง (Path Analysis) ในการ

วเคราะหความสมพนธเชงสาเหตในการคนหาคำาตอบเชงลกเกยวกบปรากฏการณทเกดขนใน

ชมชน มการทบทวนวรรณกรรมในประเดนทเกยวของกบภยพบตทางนำาทงในและตางประเทศ

โดยผลการวจยชนนเผยใหเหนถงวถชวตและวกฤตการณทางสงคมและวฒนธรรมไทยเกยวกบ

“การเมองเรองนำา” รวมทงการปรบตวหลงวกฤต และการถอดบทเรยนทไดจากการเรยนรทาง

สงคมภายใตปรากฏการณมหาอทกภย 2554

ผลกระทบและการปรบตวหลงมหาอทกภย 2554 กรณศกษา ปทมธาน พระนครศรอยธยา และนครปฐม

อาจารยจฬารต ผดงชวต คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร

กฤษฎา แกวเกลยง อครนย ขวญอยนกศกษาปรญญาโท สาขาวชาการวจยทางสงคม

คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร

23

“ลมๆ ดอนๆ” เปนคำาทสะทอนภาพวถชวตของชาวบานในทราบลมนำาภาคกลางทประสบปญหา

นำาทวม-ภยแลงซำาซากมาอยางยาวนานของชมชนเกษตรกรรมทมพฒนาการในการปรบตวเอง

เขาสระบบการผลตแบบสมยใหม งานวจยชนนตองการศกษานยทางสงคมและการเมองของ

มหาอทกภย 2554 ซงไดแก ทศนคตตอภยพบตในฐานะผประสบภย และผลกระทบทเกดขน

รวมถงการปรบใชกลไกทางสงคมและวฒนธรรมในการรบมอ และการปรบเปลยนชวตความเปน

อยภายใตเงอนไขทถกกำาหนดใหเปนพนทรบนำานอง

งานวจยชนนพบวาชาวนาในพนทศกษาไดคอยๆ ปรบเปลยนวถการผลตจากการทำานาฟางลอย

มาสระบบนาปรงเพอเขาสระบบอตสาหกรรมขาวเพอการคาและสงออก ทงน ภายใตระบบการ

ผลตทระบบชลประทานไดกอใหเกดปญหาตอชาวนาอยางซำาซาก ทงภาวะภยแลงและภยนำาทวม

พวกเขาไดปรบตวในวถการผลต ไปพรอมๆ กบการเผชญความเสยงใหมๆ ทเกดจากความ

แปรปรวนของสภาพภมอากาศ และการถกกำาหนดใหกลายเปนพนทรบนำานองเพอปองกน

นำาทวมในเขตเศรษฐกจ ปจจบนชาวนาหลายคนยงคงทำานาไปพรอมๆ กบการหารายไดเสรม

จากแหลงอน รวมทงสรางโอกาสใหลกหลานไดรบการศกษาเพอเปลยนสถานะจากชาวนา ไป

เปนเจาคนนายคน พนกงานบรษท หรอคนทำางานโรงงาน ในขณะเดยวกนลกหลานชาวนาสวน

หนงหลงจากออกไปเผชญโชคกบอาชพตางๆ นอกภาคการเกษตรในระยะหนง กไดหนกลบมา

ทำานาอกครงในวยกลางคน แตกปรบเปลยนรปแบบการผลตจากการทำานาแบบเดมมาเปนแบบ

“ผจดการนา” นอกจากนนยงมบางรายทออกจากการประกอบอาชพในภาคการเกษตรแลวหน

มาทำางานคาเรอยางเตมตว นอกจากน งานวจยยงพบวา มหาอทกภยป 2554 ทระดบนำาทวม

สงมากและยาวนานกวาปกต ไดสงผลทำาใหปญหาจากระบบชลประทานเพอการทำานาชดเจนมาก

ขน ขณะเดยวกนมหาอทกภยกสรางปญหาในการประกอบอาชพการงานของลกหลานทอยใน

ทำ นา คาเร และขายแรงงาน: ชวตคนในพนทรบนำ นองภาคกลาง ทามกลางอทกภย-ภยแลง

นรมล ยวนบณย นกวจยอสระ

24

เมอง รวมทงทำาใหมความขดแยงเพมมากขนจากการระบายนำาระหวางชาวนากบผอยอาศยใน

เขตเทศบาล นาสนใจวา กลไกรฐยงไมสามารถชวยบรรเทาปญหาตางๆ ทวามานได นอกจากนน

การทถกประกาศใหเปนสวนหนงของพนทรบนำานองน กยงไมมการพฒนากลไกใดๆ ในการสราง

กระบวนการตอรองผลประโยชนระหวางชาวบานผมสวนไดสวนเสยฝายตางๆ ดวยกนเอง และ

ระหวางชาวบานกบรฐ

25

การกลายเปนผปองกรงเทพ ของคนปรมณฑล ลานตากฟา-คลองโยง จ.นครปฐม ในมหาอทกภย

ป 2554 นน ไดสะทอนถงนยยะทางสงคม การเมอง อยางไร เปนประเดนหลกของการศกษาใน

ครงน หลงจากผานเหตการณนำาทวม เหลาผปองกรงเทพไดเขาใจตำาแหนงแหงทของตนเองใน

ฐานะผทอยในตำาแหนงทางภมศาสตรทตำาทสดของทงพระพมลราชา การเปนผอยนอกคนกนนำา

การเปนผถกคนกนนำาปดลอมไวหมดแลว การเปนผไมมสวนรวมในการตดสนใจวา ตรงไหนจะ

ทวมหรอตรงไหนจะรอด รวมทงการเปนผทตองปรบตวเพอรบมอกบโอกาสทนำาอาจจะทวมอก

ในอนาคต ประสบการณการอยรวมกบนำาของคนกลมบานจดสรรชานเมองและกลมเกษตร

ชานเมองนน ไดแสดงถงเงอนไขทหลากของของผคนในการรบมอกบนำาทวม ขณะทองคกร

ทองถนในฐานะหนวยงานของรฐนนถกคาดหวงวานาจะเปนสอกลางของการเตอนภย การให

ขอมลกบชมชน เพอชวยในการตดสนใจปองกนนำาทวม รวมทงความคาดหวงตอการใหความ

ชวยเหลอกบผประสบภยอยางถวนทว สำาหรบในแงมมของการชดเชย ทมกจะมาหลงจากเกด

ภยพบต กพบวามปญหาของความไมเทาเทยมกนภายใตกตกาของการชดเชย การมภาคประชา

สงคมเขามาทำางานรวมกนในการรบมอนำาทวม กเหมอนจะเปนโอกาสสำาหรบชมชนในพนท

น อยางไรกตาม งานศกษาสวนหนงใหความสนใจกบการปรบตวของชมชนเกษตรชานเมอง โดย

เฉพาะครวเรอนเกษตรในเขตโฉนดชมชน ทพยายามสรางทางเลอกในการผลตของตนเอง รวม

ทงพจารณาเงอนไขทเออหรอไมเออตอการปรบตวดงกลาว

ผปองกรงเทพ ภาพสะทอนอนหลากหลายของคนลานตากฟา-คลองโยง:

กรณศกษามหาอทกภยป 2554

นนทา กนตร นกวจยอสระ

26

บทความนเปนสวนหนงของการศกษาวจยในโครงการ “นยทางสงคมและการเมองของมหา

อทกภย 2554” โดยศกษาชมชน บ.ด.ถ.-ไทยธาน ในเขตสงเสรมอตสาหกรรมนวนคร ชมชน

จดสรรขนาดใหญทเตบโตมาตลอดเวลากวา 30 ป ซงผคนในชมชนมความหลากหลายในเชง

เศรษฐกจสงคม โดยพนทพกอาศยไดรบความเสยหายจากเหตการณนำาทวมในป 2554 เตมพนท

เชนเดยวกน แตกลบไดรบการพดถงนอยกวามลคาความเสยหายของภาคอตสาหกรรม งานชน

นตองการนำาเสนอความเขาใจตอชมชนในเมองอตสาหกรรมแหงน จากมมของผคนทเผชญหนา

และรบผลกระทบจากมหาอทกภยทผานมาแลวเกอบ 2 ป วาพวกเขามการรบร รบมอ ทำาความ

เขาใจ และปรบตวตอความเปลยนแปลงทเปนผลพวงจากเหตการณครงนนอยางไร เมอบานม

การเปลยนแปลงปญหาจงตกคางอยกบหลายชวตในชมชนทยงเลอกทจะอย แมจะไมมโอกาส

ตดสนใจตออนาคตของบานตวเองเทาไรนก เนองจากพนทชมชนทงหมดนเปนพนทบรหาร

จดการโดยเอกชน พวกเขาตองยอมรบเงอนไขและขอจำากดตางๆ ของพนทและการจดการ เพอ

การอยรวมกนในบานหลงใหญนซงมทงสงทนาพอใจและไมนาพอใจ และการพงพาบานแหงนจง

มเงอนไขและการใหความหมายของความเปนอยทแตกตางกน ทงนผศกษามอง “บาน” ในความ

หมายถง บานทอย ชมชนทอาศย และนคมคอบานหลงใหญ อนเปนแหลงพงพงทางเศรษฐกจ

ของผคนสวนใหญในนน

นำ (ไม)เคยทวมบานเรา: คนกบบานในรวรอบขอบนคมอตสาหกรรม

รพพรรณ เจรญวงศ ศนยศกษาสงคมและวฒนธรรมรวมสมย

คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร

คนจนในเมอง และแรงงาน

ความเปราะบางและการตอสดนรน

28

แนวคด “การมสวนรวม” และ “การจดการสวนรวม” เปนเครองมอสำาคญของการทำางานพฒนา

ภายใตสมมตฐานวา การรวมกลมเปนการรวมพลงเพอสรางความเขมแขงของกลมคนทดอย

อำานาจและเพมอำานาจการตอรองกบกลมคนทมอำานาจ ขณะเดยวกนในกระบวนการพฒนานนก

ยงพยายามเปลยนแปลงตวตนของกลมเปาหมายการพฒนาในดานตางๆ โดยผานกระบวนการ

เชน “การใหการศกษา” “การฝกอบรม” ฯลฯ โดยมง “ยกระดบจตสำานก” เพอใหพวกเขาเปน

พลเมองท “ด” หรอ “มคณภาพ” พรอมทจะ “มสวนรวม” ในกระบวนการพฒนาและ “จดการ

ตนเอง” ดวย “กลไกรวม” ทกำาหนดขนมาดงเชนในกรณการจดการทรพยากรตางๆ เชน ทรพยากร

ธรรมชาต ตวแทนการพฒนากมกเสนอใหมการจดการดวยรปแบบสทธสวนรวมแทนทจะจดสรร

ใหแกปจเจกบคคลอยางเบดเสรจเดดขาด การรณรงคสาธารณะเพอใหรบรองและคมครองสทธ

ของกลมคนดอยอำานาจ มกเกดขนพรอมกบการนำาเสนอภาพลกษณของกลมคนเหลานนวาเปน

“คนด” ไมทางใดกทางหนง เพอใหสงคมยอมรบในสทธของพวกเขา เชน เปนกลมชาตพนธท

รกษาปา เปนเกษตรกรททำาการเกษตรแบบพอพยงและยงยน หรอเปนคนจนเมองทชวยพฒนา

สงคมเมอง ฯลฯ ขณะเดยวกนในกระบวนการพฒนายงมกสรางเงอนไขวาหากกลมคนเหลานไม

ปฏบตตามตามภาพลกษณดงกลาวจะไมยอมรบใหเปนสมาชก “ขบวน” หรอ “เครอขาย” ซงยอม

สงผลใหพวกเขาไมไดรบการคมครองสทธตามขอเรยกรองของ “ขบวน” อยางไรกตาม ภายใต

ระบบเศรษฐกจแบบทนนยมเขมขนและสภาพสงคมทมความเปนปจเจกนยมมากกวาเดม ไดเกด

ขอกงขาวาแนวทางการพฒนาทวางอยบนฐานคดเรอง “สวนรวม” และ “สวนรวม” ดงทกลาว

มานนจะยงคงเหมาะสมและมประสทธภาพทจะทำาใหเกดการพฒนาทยงยนจรงหรอไม หรอจะ

เหมาะสมสำาหรบการพฒนาในทกกรณและคนทกกลมหรอเปลา และผทไมอยากปรบเปลยน

ตนเองเพอเขาไปมสวนรวมในกระบวนการพฒนาตามเงอนไขทกลาวมา จะมโอกาสไดรบการ

คมครองสทธอนพงมพงไดของพวกเขาหรอไม บทความนจะตงขอสงเกตตอการใชแนวคดการ

ทบทวน “การพฒนาอยางมสวนรวม” กรณศกษากลมคนไรบานทไมอยากมสวนรวมในการพฒนา

อาจารย ดร. อจฉรา รกยตธรรม คณะอกษรศาสตร มหาวทยาลยศลปากร

29

พฒนาอยางมสวนรวมผานกรณศกษาการทำางานพฒนาคนไรบาน ซงการเปลยนแปลงสภาพ

สงคมเศรษฐกจไดสงผลตอการเพมจำานวน “คนไรบาน” ในสงคมไทยอยางมนยยะสำาคญ การ

ควบคมไมใหมจำานวนคนไรบานเพมขนเปนเรองยากพอๆ กบการทำางาน “พฒนา” เพอเยยวยา

และแกไขปญหาของคนไรบาน โดยเฉพาะอยางยงเมอคนไรบานซงถกมองวาเปน “คนชายขอบ

ทสด” ของสงคม ไมเพยงถกเขาใจวาดอยอำานาจแตยงถกอธบายวามความเปนปจเจกสง จงทำาให

เชอกนวากระบวนการจดตงกลมเพอสรางอำานาจตอรอง การทำากจกรรมรวมกนเพอสรางความ

เขมแขง และปรบเปลยนพฤตกรรมเพอกลบไปใชชวตรวมกบผอนในสงคมนนมความจำาเปนอยาง

ยง บทความจะชใหเหนวาคนไรบานบางคนอาจไมไดอยในเงอนไขทจะมสวนรวมในกจกรรมของ

สวนรวมไดและแตละคนกไมไดรบหรอไมไดสนใจทจะไดรบประโยชนจากทรพยากรของ “สวน

รวม” ขอสงเกตนจะนำาไปสการเสนอใหมการทบทวนการใชแนวคด “การมสวนรวม” และ “การ

จดการสวนรวม” ในงานพฒนา

30

บทความนพยายามแสดงใหเหนถงลกษณะสำาคญของกระบวนการทำาใหงานทมนคง กลายเปน

งานทไมมนคงในประเทศไทย หรอการทำาใหงานในระบบมลกษณะเปนงานนอกระบบมากยงขน

รวมทงนำาเสนอวธการตอรองของคนงานทมตอแนวโนมการจางงานทไมเปนคงซงเปนแนวโนมใน

ระดบโลกน จาก 3 กรณตวอยางของสหภาพแรงงานในอตสาหกรรมยางรถยนต สหภาพแรงงาน

ในอตสาหกรรมการผลตแกส และสภาพแรงงานในอตสาหกรรมตดเยบ

ผเขยนเรมตนจากการนำากรอบความคดเรอง precarious work ทงจากงานวชาการและจากการ

ณรงคขององคกรแรงงานในตางประเทศ มาใชอธบายการจางงานลกษณะดงกลาวในโรงงาน

อตสาหกรรมในประเทศไทย ซงใหนยามกวางๆ ไววา คองานทไมแนนอน (uncertainty) ไมม

เสถยรภาพ (instability) และไมมนคง (insecurity) โดยความเสยงของการดำาเนนธรกจของบรษท

ถกผลกใหเปนภาระของคนงานแทบทงหมด ภายใตคำาเรยกวา “การใชแรงงานยดหยน” (flexible

labor)

สวนในบรบทของประเทศไทย มกใชคำาวา แรงงานในระบบ และแรงงานนอกระบบ ซงคลาด

เคลอนไปจากคำาวา formal sector และ informal sector ผเขยนตงขอสงเกตวา การใชคำาท

คลาดเคลอนไปอาจมความเปนการเมองของการใชคำาทผลกใหงาน “ในระบบ” ในโรงงานม

ลกษณะของความเปน “นอกระบบ” ใหยอมรบกนไดงายขน ซงมผลเสยตอคนงาน นอกจากความ

ไมมนคงในการจางงานแลว ยงรวมถงการไดรบสวสดการตางๆ จากนายจางอกดวย

งานทไมมนคง: กระบวนการเปลยนงานในระบบเปน “นอกระบบ” ในประเทศไทย

วรดลย ตลารกษนกวชาการแรงงาน

31

บทความนมจดมงหมายทจะกลาวถงประสบการณภาคสนามของผเขยน ในการศกษาชวตและ

การทำางานของแรงงานหญงในเขตอตสาหกรรมนวนครในแงมมของเวลา โดยในทนจะเนนเฉพาะ

เวลาการทำางานเปนหลก ผานการเกบขอมลในโรงงานผลตเครองใชไฟฟาแหงหนง เพอแสดงให

เหนวา ระบบเวลาอตสาหกรรมในปจจบนกำากบควบคมการทำางานของแรงงานหญงอยางไร และ

ปรากฏการณทพบสะทอนความคดคำานงถงเวลาในลกษณะเชนไร ผเขยนพบวา โรงงานใชเครอง

มอทางเวลาทงในลกษณะการบงคบควบคมและการสรางแรงจงใจเพอใหแรงงานทำางานอยางม

ประสทธภาพอนแสดงถงการทำางานของอำานาจทงในดานทกดทบ/บงคบและดานทเพมผลตภาพ

นอกจากนโรงงานยงมความพยายามในการพฒนาเครองมอทางเวลา ทงในภาพรวมของระบบ

การผลตและในรายละเอยดปลกยอยทสมพนธไปกบการจดการรางกายแรงงาน ซงสะทอนการ

ทำางานของอำานาจในโรงงานในยคปจจบนทละเอยดลออยงขน

การทำ งานของแรงงานหญง ภายใตการควบคมรางกายและการกำ กบวนยทางเวลา

นฤมล กลาทกวน สงคมวทยาและมานษยวทยามหาบณฑต (มานษยวทยา)

มหาวทยาลยธรรมศาสตร

32

ศ น ย ศ ก ษ า ส ง ค ม แ ล ะ ว ฒ น ธ ร ร ม ร ว ม ส ม ย

สงคมและวฒนธรรมรวมสมยมความ

ซบซอนและยอกยอนในตว เพราะขณะทความกาว-

หนาทางดานเทคโนโลยการสอสารและโทรคมนาคม

สงผลใหโลกมขนาดเลกลงและเชอมโยงถงกนมาก

ขน ทวาในเวลาเดยวกนกเปนแรงผลกดนใหเกด

สำานกและการแสดงออกซงความเปนทองถนท

แตกตางหลากหลาย เกดการบรรจบกนระหวาง

กระแสโลกกบลกษณะทองถนกระจายอยทวไป ไมวา

จะเปนทอยในรปของเสอผา อาหาร ทอยอาศย งาน

ศลปะ หรอการแสดง ในทำานองเดยวกน การเคลอน

ยายไหลเวยนของผคน ขอมล ขาวสาร เงนตรา

สนคา บรการ ระบบคณคา ความเชอ วถชวต ฯลฯ

จำานวนมหาศาลในเวลารวดเรว สงผลใหเขตแดน

ระหวางประเทศปรพรนและเลอนไหลและอำานาจ

อธปไตยเหนอดนแดนมความหมายลดลง ทวาขณะ

เดยวกนกสงผลใหรฐปรบเปลยนสถานะและบทบาท

พรอมกบพฒนาวธการปกครองและควบคมพลเมอง

ทแยบยลยงขน เกดพนทพเศษทอำานาจอธปไตยของ

รฐปฏบตการในลกษณะทยดหยนและแยกยอย

นอกจากน ขณะทรฐรวมทงเอกชนรกคบและ

ครอบงำาทรพยากรทองถนเพมขน แตกกอใหเกด

ขบวนการเคลอนไหวทางสงคมทเสนอระบบการ

จดการทรพยากรทไมไดใหความสำาคญเฉพาะความ

มนคงของรฐหรอการเตบโตทางเศรษฐกจของ

ประเทศ หากแตหมายรวมถงความยงยนของระบบ

ชน 1 อ�ค�รคณะสงคมสงเคร�ะหศ�สตร

มห�วทย�ลยธรรมศ�สตร

ท�พระจนทร

โทร. 0 2613 2803

อเมล ccscs.tu [at] gmail.com

http://socanth.tu.ac.th/research/ccscs

33

นเวศ ความเปนธรรมทางสงคม รวมทงประวตศาสตร อตลกษณ และความรทองถน ทตอมา

ทงรฐและเอกชนไดผนวกเขาไวเปนสวนหนงในแผนการพฒนาประเทศและการดำาเนนธรกจอยาง

แยบยล จนกระทงสงผลใหไมสามารถประเมนความสำาเรจของการเคลอนไหวอยางงายได ขณะ

ทเสนแบงระหวางรฐกบสงคมมความพราเลอนและเลอนไหลยงขน

ความซบซอน พราเลอน และเลอนไหลของสภาวะหรอปรากฏการณทางสงคมและวฒนธรรมรวม

สมยดงกลาวทาทายวชาสงคมวทยาและมานษยวทยาอยางสำาคญ เพราะญาณวทยาเชงจารตของ

วชาทงสองพจารณาสภาวะหรอปรากฏการณทางสงคมและวฒนธรรมในฐานะหนวยทมขอบเขต

ชดเจนหยดนงรวมทงมกจดวางหนวยเหลานตรงขามกน เชน “รฐ” กบ “สงคม” และ “เมอง” กบ

“ชนบท” เปนตน จงสงผลใหไมสามารถทำาความเขาใจและอธบายพลวตและความเปลยนแปลง

ทเกดขนกบหนวยเหลานในลกษณะขางตนได วชาสงคมวทยาและมานษยวทยาจงจำาเปนตอง

ปรบเปลยนหนวยในการศกษา แนวคดทฤษฎ วธวทยา ตลอดจนหวขอในการศกษาอยางสำาคญ

นอกจากน การเคลอนไหวไปมาของผคนระหวางรฐ เอกชน และสงคมไมเพยงแตสงผลใหวชา

สงคมวทยาและมานษยวทยาตองพจารณาความสมพนธระหวางหนวยทงสามใหม หากแตตองจด

วางทาทในการประสานความรวมมอกบ “ชมชน” หรอ “ประชาสงคม” ทเคลอนไหวเรยกรอง “รฐ”

และ “ทน” ใหเทาทนกบสภาวะหรอวาปรากฏการณดงกลาวนดวย

คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร มพนธกรณตอการศกษาปรากฏ-

การณทางสงคมและวฒนธรรมโดยตรง โดยนอกจากการจดใหมหลกสตรการเรยนการสอนทงใน

ระดบปรญญาบณฑตและบณฑตศกษาครอบคลมประเดนปญหาดงกลาว คณะฯ ไดสนบสนนให

นกศกษาในระดบบณฑตศกษาไดทำาวทยานพนธในหวขอทเกยวของ อยางไรกด ดวยความท

ปรากฏการณทางสงคมและวฒนธรรมรวมสมยมความสลบซบซอนเพมขนอยางตอเนอง ซงสง

ผลใหตองมการพฒนาความรทงในเชงทฤษฎและในระดบปรากฏการณควบคไปดวย คณะฯ จง

เหนควรใหจดตง ศนยศกษาสงคมวฒนธรรมรวมสมย (Center for Contemporary Social and

Cultural Studies, CCSCS) ขนเพอดำาเนนการศกษาวจย เผยแพร และสนบสนนกจกรรมดาน

สงคมและวฒนธรรมในลกษณะตางๆ ทงแกคณาจารย เจาหนาท นกศกษา รวมทงบคคลและ

หนวยงานภายนอก

เปลยนแปลงเคารพเขาใจ

มนษยและสงคมในหลากหลาย

มต

ความแตกตางหลากหลาย

ทางสงคมและวฒนธรรม

สงคมใหมความเสมอภาค

2 ถนนพระจนทร เขตพระนคร กรงเทพมหานคร 10200

http://socanth.tu.ac.th || www.facebook.com/tusocantกอตง พ.ศ. 2508

ศนยศกษาสงคมและวฒนธรรมรวมสมย คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร

สมมนาวชาการประจำาป 2556