77
1 पाणिनीयवयाकरिम् अ इ उ ि ऋ ऌ क् ए ओ ऐ औ च् हयवर लि ञमङिनम् झभञ् घढधष् जबगडदश् खफछठथचटतव् कपय् शषसर् हल् थमोऽधयायः थमः पादः णरादैच् अदे िइको गिव धातलोप आध धातके णङणत च दीधीवेवीटाम् हलोऽननतराः संयोगः मखनाणसकावचनोऽननाणसकः तलयासययं सवि म् नाजझलौ १० ईद देणवचनं म् ११ अदसो मात् १२ शे १३ णनपात एकाजना १४ ओत् १५ समबौ शाकलयसयेतावनाष १६ उञः १७ ऊँ १८ ईद तौ च समयथ १९ दाधा घवदाप् २० आनतवदेकणसमन् २१ तरमपौ घः २२ बगिवतडणत

पाणिनीयवयाकरिम् ऋ ऌ क् · 2010. 5. 18. · 1 पाणिनीयवयाकरिम् अ इ उ ि् ऋ ऌ क् ए ओ ङ् ऐ

  • Upload
    others

  • View
    0

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

  • 1

    पाणिनीयवयाकरिम् अ इ उ ि् ऋ ऌ क् ए ओ ङ् ऐ औ च ् हयवरट्

    लि् ञमङिनम ्

    झभञ ् घढधष ्

    जबगडदश ् खफछठथचटतव ्

    कपय ् शषसर ् हल ्

    प्रथमोऽधयायः प्रथमः पादः

    वृणधिरादचै ् १ अदेङ्गुिः २ इको गगुिवृधिी ३ न धातगुलोप आध्धधातगुके ४ ण्ङणत च ५ दीधीवेवीटाम ् ६ हलोऽननतराः संयोगः ७ मगुखनाणसकावचनोऽनगुनाणसकः ८ तगुलयासयप्रयतं् सवि्धम ् ९ नाजझलौ १० ईदूदेद्णविवचनं प्रगृह्यम ् ११ अदसो मात ् १२ श े १३ णनपात एकाजनाङ् १४ ओत ् १५ समबगुधिौ शाकलयसयतेावनाषषे १६ उञः १७ ऊँ १८ ईदूतौ च सप्तमयथषे १९ दाधा घवदाप ् २० आद्यनतवदेकणसमन ् २१ तरप्तमपौ घः २२ बहुगिवतगुडणत

  • [Adhyāya 1] वयाकरिम् MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    2

    संखया २३ षिानता षट् २४ डणत च २५ क्तक्तवत ूणनष्ा २६ सवा्धदीणन सव्धनामाणन २७ णवभाषा णद्समास ेबहुव्ीहौ २८ न बहुव्ीहौ २९ तृतीयासमास े ३० विनवि ेच ३१ णवभाषा जणस ३२ प्रथमचरमतयालपाध्धकणतपयनमेाश्च ३३ पवू्धपरावरदणषििोत्तरापराधराणि वयवसथायामसंज्ायाम ् ३४ सवमज्ाणतधनाखयायाम ् ३५ अनतरं बणहययोगोपसंवयानयोः ३६ सवराणदणनपातमवययम ् ३७ तणधितश्चासव्धणवभणक्तः ३८ कृनमजेनतः ३९ ् ्तवातोसगुनकसगुनः ४० अवययीभावश्च ४१ णश सव्धनामसथानम ् ४२ सगुडनपगुसंकसय ४३ न वेणत णवभाषा ४४ इगयिः संप्रसारिम ् ४५ आद्यनतौ ण्कतौ ४६ णमदचोऽन्तया्तपरः ४७ एच इगघ्रसवादेश े ४८ षष्ी सथानयेोगा ४९ सथानऽेनतरतमः ५० उरण्रपरः ५१ अलोऽन्तयसय ५२ णङच्च ५३ आदेः परसय ५४ अनकेाणलश्तसव्धसय ५५ सथाणनवदादेशोऽनणलवधौ ५६ अचः परणसमनपवू्धणवधौ ५७ न पदानतणविव्धचनवरेयलोप-सवरसविा्धनगुसवारदीघ्धजश्चणव्धणधषगु ५८ णविव्धचनऽेणच ५९ अदश्धनं लोपः ६० प्र्तययसय लगु्श्गुलगुपः ६१ प्र्तययलोप ेप्र्तययलषििम ् ६२ न लगुमताङ्सय ६३ अचोऽन्तयाणद णट ६४ अलोऽन्तया्तपवू्ध उपधा ६५ तणसमणनिणत णनणद्धष् ेपवू्धसय ६६ तसमाणद्तयगुत्तरसय ६७ सवं रूप ंशबदसयाशबदसंज्ा ६८ अिगुणद्तसवि्धसय चाप्र्तययः ६९ तपरसत्तकालसय ७० आणदरन्तयने सहतेा ७१ यने णवणधसतदनतसय ७२ वृणधिय्धसयाचामाणदसतवृिधिम ् ७३ ्तयदादीणन च ७४ एङ्प्राचां देश े ७५

  • [Adhyāya 1]

    अष्ाधयायी

    MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    3

    णवितीयः पादः गाङ्गु टाणदभयोऽण्िणनङत ् १ णवज इट् २ णवभाषोियोः ३ साव्धधातगुकमणपत ् ४ असंयोगाणललण्कत ् ५ इणनधभव-णतभयां च ६ मृडमृदगगुधकगु षण्लशवदवसः ््तवा ७ रुदणवदमगुषग्रणहसवणपप्रचछः संश्च ८ इको झल ् ९ हलनताच्च १० णलणङ्सचावा्तमनपेदेषगु ११ उश्च १२ वा गमः १३ हनः णसच ् १४ यमो गनधन े १५ णवभाषोपयमन े १६ सथाघवोणरच्च १७ न ््तवा सटे् १८ णनष्ा शीङ्णसव-णदणमणदणष्वणदधृषः १९ मृषणसतणतषिायाम ् २० उदगुप-धाद्ावाणदकम्धिोरनयतरसयाम ् २१ पङूः ् ्तवा च २२ नो-पधा्तथफानताविा २३ वणचिलगु्चयृतश्च २४ तृणषमृणषकृशःे काशयपसय २५ रलो वयगुपधाधिलादेः संश्च २६ ऊकालो- ऽजझ्रसवदीघ्धपलगुतः २७ अचश्च २८ उच्चरैुदात्तः २९ नीचरैनगुदात्तः ३० समाहारः सवणरतः ३१ तसयाणदत उदात्तमध्धह्रसवम ् ३२ एकश्गुणत दूरा्तसमबगुधिौ ३३ यज्-कम्धणयजपनयङू्खसामसगु ३४ उच्चसैतरां वा वष्कारः ३५ णवभाषा छनदणस ३६ न सगुब्रह्मणयायां सवणरतसय तदूात्तः ३७ देवब्रह्मिोरनगुदात्तः ३८ सवणरता्तसंणहतायामनगुदात्तानाम ् ३९ उदात्तसवणरतपरसय सनितरः ४० अपकृ्त एकालप्र्तययः ४१ त्तपगुरुषः समानाणधकरिः कम्धधारयः ४२ प्रथमा-णनणद्धषं् समास उपसज्धनम ् ४३ एकणवभणक्त चापवू्धणनपात े ४४ अथ्धवदधातगुरप्र्तययः प्राणतपणदकम ् ४५ कृत्तणधित-समासाश्च ४६ ह्रसवो नपगुसंके प्राणतपणदकसय ४७ गोण्रियोरुपज्धनसय ४८ लगुक्तणधितलगुणक ४९ इद्ोणयाः ५० लगुणप यगुक्तवविव्यणक्तवचन े ५१ णवशषेिानां चाजातःे

  • [Adhyāya 1] वयाकरिम् MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    4

    ५२ तदणशषयं संज्ाप्रमाि्तवात ् ५३ लगुबयोगाप्रखयानात ् ५४ योगप्रमाि ेच तदभावेऽदश्धनं सयात ् ५५ प्रधान- प्र्तययाथ्धवचनमथ्धसयानयप्रमाि्तवात ् ५६ कालोपस- ज्धन ेच तगुलयम ् ५७ जा्तयाखयायामकेणसमनबहुवचनम-नयतरसयाम ् ५८ असमदो वियोश्च ५९ फलगगुनीप्रोष्पदािां च नषित् े ६० छनदणस पगुनव्धसवोरेकवचनम ् ६१ णवशाख-योश्च ६२ णतषयपगुनव्धसवोन्धषित्विनवि ेबहुवचनसय णविवचनं णन्तयम ् ६३ सरूपािामकेशषे एकणवभक्तौ ६४ वृधिो यनूा तललषििश्चदेेव णवशषेः ६५ ्रिी पगुवंच्च ६६ पगुमाणन्रिया ६७ भ्ातृपगुत्ौ सवसृदगु णहतृभयाम ् ६८ नपगुसंकमनपगुसंकेन-ैकवच्चासयानयतरसयाम ् ६९ णपता मात्ा ७० श्वशगुरः श्वश्वा ७१ ्तयदादीणन सववैणन्ध्तयम ् ७२ ग्रामयपशगुसंघषेवतरुिषेगु ्रिी ७३

    तृतीयः पादः भवूादयो धातवः १ उपदेशऽेजनगुनाणसक इत ् २ हलन्तयम ् ३ न णवभक्तौ तगुसमाः ४ आणदणञ्धटगु डवः ५ षः प्र्तययसय ६ चगुटू ७ लश्वतणधित े ८ तसय लोपः ९ यथासङ्खमनगुदेशः समानाम ् १० सवणरतनेाणधकारः ११ अनगुदात्तणङत आ्तमनपेदम ् १२ भावकम्धिोः १३ कत्धणर कम्धवयणतहारे १४ न गणतणहंसाथषेभयः १५ इतरेतरानयोनयोपपदाच्च १६ नणेव्धशः १७ पणरवयवेभयः णरियः १८ णवपराभयां जःे १९ आङो दोऽनासयणवहरि े २० रिरीडोऽनगुसंपणरभयश्च २१ समवप्रणवभयः सथः २२ प्रकाशनसथयेाखययोश्च २३ उदोऽनूधव्धकम्धणि २४ उपानमनत्करि े २५ अकम्धकाच्च

  • [Adhyāya 1]

    अष्ाधयायी

    MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    5

    २६ उणविभयां तपः २७ आङो यमहनः २८ समो गमयृणचछप्रणचछसवर्तयणत्धश्गुणवणदभयः २९ णनसमगुपणवभयो ह्ः ३० सपधा्धयामाङः ३१ गनधनावषिेपिसवेनसाहणस-्यप्रणतयत्प्रकथनोपयोगषेगु कृञः ३२ अधःे प्रसहन े ३३ वेः शबदकम्धिः ३४ अकम्धकाच्च ३५ संमाननो्तसचिना-चाय्धकरिज्ानभृणतणवगिनवययषेगु णनयः ३६ कतृ्धसथ ेचाशरीरे कम्धणि ३७ वृणत्तसग्धतायनषेगु रिमः ३८ उपपराभयाम ् ३९ आङ उद्मन े ४० वेः पादणवहरि े ४१ प्रोपाभयां समथा्धभयाम ् ४२ अनगुपसगा्धविा ४३ अपह्नवे ज्ः ४४ अकम्धकाच्च ४५ संप्रणतभयामनाधयान े ४६ भास- नोपसंभाषाज्ानयत्णवम्तयगुपमनत्िषेगु वदः ४७ वयक्तवाचां समगुच्चारि े ४८ अनोरकम्धकात ् ४९ णवभाषा णवप्रलाप े ५० अवाद्ग्रः ५१ समःप्रणतज्ान े ५२ उदश्चरः सकम्धकात ् ५३ समसतृतीयायगुक्तात ् ५४ दािश्च सा चचे्चतगुरय्धथषे ५५ उपाद्यमः सवकरि े ५६ ज्ाश्गुसमृदृशां सनः ५७ नानोज््धः ५८ प्र्तयाङ्भयां श्गुवः ५९ शदेः णशतः ६० णरियत-ेलगु्धणङ्लङोश्च ६१ पवू्धव्तसनः ६२ आमप्र्तययव्तकृञो-ऽनगुप्रयोगसय ६३ प्रोपाभयां यगुजरेयज्पात्षेगु ६४ समः ष्िगुवः ६५ भगुजोऽनवन े ६६ िरेिौ यत ्कम्ध िौ च्ेतस कता्धनाघयान े ६७ भीसमयोहषेतगुभय े ६८ गृणधव्चयोः प्रलमभन े ६९ णलयः संमाननशालीनीकरियोश्च ७० णमरयोपपदा्तकृञोऽभयास े ७१ सवणरतणञतः कत््धणभप्राय ेणरियाफल े ७२ अपाविदः ७३ णिचश्च ७४ समगुदाङ्भयो यमोऽग्रनथ े ७५ अनगुपसगा्धजज्ः ७६ णवभाषोपपदेन प्रतीयमान े ७७ शषेा्तकत्धणर परसमपैदम ् ७८ अनगुपराभयां

  • [Adhyāya 1] वयाकरिम् MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    6

    कृञः ७९ अणभप्र्तयणतभयः णषिपः ८० प्राविहः ८१ परेमृ्धषः ८२ वयाङ्पणरभयो रमः ८३ उपाच्च ८४ णवभाषाकम्धकात ् ८५ बगुधयगुधनशजनङे्प्रगुद्गुस्गुभयो िःे ८६ णनगरिचलनाथषेभयश्च ८७ अिावकम्धकाणच्चत्तव-्तकतृ्धकात ् ८८ न पादमयाङव्यमाङव्यसपणरमगुहरुणचनृणत-वदवसः ८९ वा ्यषः ९० द्यगुद्व्यो लगुणङ ९१ वृद्व्यः सयसनोः ९२ लगुणट च कॢपः ९३

    चतगुथ्धः पादः आ कडारादेका संज्ा १ णवप्रणतषधे े परं काय्धम ् २ यसू्याखयौ नदी ३ नयेङगु वङ्सथानाव्रिी ४ वाणम ५ णङणत ह्रसवश्च ६ शषेो घयसणख ७ पणतः समास एव ८ षष्ी यगुक्तशछनदणस वा ९ ह्रसवं लघगु १० संयोग ेगगुरु ११ दीघ्धचि १२ यसमा्तप्र्तययणवणधसतदाणद प्र्तययऽेङ्म ् १३ सगुणप्तङनतं पदम ् १४ नः ्य े १५ णसणत च १६ सवाणदषवसव्धनामसथान े १७ यणच भम ् १८ तसौ म्तवथषे १९ अयसमयादीणन चछनदणस २० बहुषगु बहुवचनम ् २१ विव्यकेयोणवि्धवचनकैवचन े २२ कारके २३ ध्गुवमपायऽेपादानम ् २४ भीत्ाथा्धनां भयहतेगुः २५ पराजरेसोढः २६ वारिाथा्धनामीणपसतः २७ अनतधि्धौ यनेादश्धनणमचछणत २८ आखयातोपयोग े २९ जणनकतगु्धः प्रकृणतः ३० भगुवः प्रभवः ३१ कम्धिा यमणभप्रणैत स संप्रदानम ् ३२ रुचयथा्धनां प्रीयमािः ३३ श्ाघह्नगुङ्सथाशपां ज्ीपसयमानः ३४ धारेरुत्तमि्धः ३५ सपहृरेीणपसतः ३६ रिगु धद्गुहषेया्धसूयाथा्धनां यं प्रणत-

  • [Adhyāya 1]

    अष्ाधयायी

    MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    7

    कोपः ३७ रिगु धद्गुहोरुपसृष्योः कम्ध ३८ राधी-ष्योय्धसय णवप्रश्ः ३९ प्र्तयाङ्भयां श्गुवः पवू्धसय कता्ध ४० अनगुप्रणतगृिश्च ४१ साधकतमं करिम ् ४२ णदवः कम्ध च ४३ पणररियि ेसंप्रदानमनयतरसयाम ् ४४ आधारो-ऽणधकरिम ् ४५ अणधशीङ्सथासां कम्ध ४६ अणभणनणव-शश्च ४७ उपानवधयाङ्वसः ४८ कतगु्धरीणपसततमं कम्ध ४९ तथायगुकं्त चानीणपसतम ् ५० अकणथतं च ५१ गणत- बगुणधिप्र्तयवसानाथ्धशवदकमा्धकम्धकािामणिकता्ध स िौ ५२ हृरिोरनयतरसयाम ् ५३ सवतनत्ः कता्ध ५४ त्तप्रयोजको हतेगुश्च ५५ प्राग्रीश्वराणनिपाताः ५६ चादयोऽसत्वे ५७ प्रादयः ५८ उपसगा्धः णरियायोग े ५९ गणतश्च ६० ऊया्धणदणचवडाचश्च ६१ अनगुकरिं चाणनणतपरम ् ६२ आदरानादरयोः सदसती ६३ भषूिऽेलम ् ६४ अनतरपणरग्रह े ६५ किमेनसी श्धिाप्रतीघात े ६६ पगुरोऽवययम ् ६७ असतं च ६८ अचछ ग्तयथ्धवदेषगु ६९ अदोऽनगुपदेश े ७० णतरोऽनतध्धौ ७१ णवभाषा कृणञ ७२ उपाजऽेनवाज े ७३ साषिा्तप्रभृतीणनच ७४ अन्तयाधान उरणसमनसी ७५ मधय े पदे णनवचन ेच ७६ णन्तयं हसत े पािावगुपयमन े ७७ प्राधवं बनधन े ७८ जीणवकोपणनषदावौपमय े ७९ त े प्रागधातोः ८० छनदणस परेऽणप ८१ वयवणहताश्च ८२ कम्धप्रवचनीयाः ८३ अनगुल्धषिि े ८४ तृतीयाथषे ८५ हीन े ८६ उपोऽणधके च ८७ अपपरी वज्धन े ८८ आङ्मया्धदावचन े ८९ लषिि्ेतथमभतूाखयानभागवीपसासगु प्रणतपय्धनवः ९० अणभरभाग े ९१ प्रणतः प्रणतणनणधप्रणतदा- नयोः ९२ अणधपरी अनथ्धकौ ९३ सगुः पजूायाम ् ९४

  • [Adhyāya 1] वयाकरिम् MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    8

    अणतरणतरिमि ेच ९५ अणपः पदाथ्धसंभावनानववसग्धग-हा्धसमगुच्चयषेगु ९६ अणधरीश्वरे ९७ णवभाषा कृणञ ९८ लः परसमपैदम ् ९९ तङानावा्तमनपेदम ् १०० णतङ्रिीणि त्ीणि प्रथममधयमोत्तमाः १०१ तानयकेवचनणविवचन-बहुवचनानयकेशः १०२ सगुपः १०३ णवभणक्तश्च १०४ यगुषमद्यगुपपदे समानाणधकरि े सथाणननयणप मधयमः १०५ प्रहास ेच मनयोपपदे मनयतरेुत्तम एकवच्च १०६ असमद्यगुत्तमः १०७ शषे ेप्रथमः १०८ परः संणनकष्धः संणहता १०९ णवरामोऽवसानम ् ११०

    अथ णवितीयाधयायसय प्रथमः पादः समथ्धः पदणवणधः १ सगुबामणनत्त ेपराङ्व्तसवरे २ प्राक्क-डारा्तसमासः ३ सह सगुपा ४ अवययीभावः ५ अवययं णवभणक्तसमीपसमृणधिवयृधिव्यथा्धभावा्तययासमप्रणतशबद- प्रादगुभा्धवपश्चाद्यथानगुपवूय्धयौगपद्यसादृशयसंपणत्तसाकलया-नतवचनषेगु ६ यथासादृशय े ७ यावदवधारि े ८ सगुपप्रणतना मात्ाथषे ९ अषिशलाकासंखयाः पणरिा १० णवभाषा ११ अपपणरबणहरचिवः पचिमया १२ आङ्मया्धदाणभणवधयोः १३ लषििनेाणभप्रती आणभमगुखय े १४ अनगुय्ध्तसमया १५ यसय चायामः १६ णतष्द्गुप्रभृतीणन च १७ पारे मधय ेषष्व्या वा १८ संखया वंशयने १९ नदीणभश्च २० अनयपदाथषे च संज्ायाम ् २१ त्तपगुरुषः २२ णविगगुश्च २३ णवितीया णश्तातीतपणततगता्तयसतप्राप्तापनिःै २४ सवयं के्तन २५ ख्वा षिेप े २६ साणम २७ कालाः २८ अ्तयनतसंयोग ेच २९ तृतीया त्तकृताथषेन गगुिवचनने ३० पवू्धसदृशसमोनाथ्धक-

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    9

    [Adhyāya 2]

    अष्ाधयायी

    लहणनपगुिणमश्श्ष्िःै ३१ कतृ्धकरि ेकृता बहुलम ् ३२ कृ्तयरैणधकाथ्धवचन े ३३ अनिने बयञ्जनम ् ३४ भष्यिे णमश्ीकरिम ् ३५ चतगुथथी तदथा्धथ्धबणलणहतसगुखरणषितःै ३६ पचिमी भयने ३७ अपतेापोढमगुक्तपणततापत्सतरैलपशः ३८ सतोकाणनतकदूराथ्धकृचछ्ाणि के्तन ३९ सप्तमी शौणडःै ४० णसधिशगुषकप्ववनधशै्च ४१ धवाङे्कि षिेप े ४२ कृ्तयरैृि े ४३ संज्ायाम ् ४४ के्तनाहोरात्ावयवाः ४५ तत् ४६ षिेप े ४७ पात्सेणमतादयश्च ४८ पवू्धकालकैसव्धजर्तपगु-रािनवकेवलाः समानाणधकरिने ४९ णद्संखय ेसंज्ायाम ् ५० तणधिताथयोत्तरपदसमाहारे च ५१ संखयापवूयो णविगगुः ५२ कगु ण्तसताणन कगु ्तसनःै ५३ पापािके कगु ण्तसतःै ५४ उपमानाणन सामानयवचनःै ५५ उपणमतं वयाघ्राणदणभः सामानयाप्रयोग े ५६ णवशषेिं णवशषेयिे बहुलम ् ५७ पवूा्धपरप्रथमचरमजघनयसमानमधयमधयमवीराश्च ५८ श्णेयादयः कृताणदणभः ५९ के्तन नण्वणशष्नेानञ ् ६० सनमह्तपरमोत्तमो्तकृष्ाः पजूयमानःै ६१ वृनदारकनागकगु ञ्जरःै पजूयमानम ् ६२ कतरकतमौ जाणतपणरप्रश् े ६३ णकं षिेप े ६४ पोटायगुवणतसतोककणतपयगृणष्धनेगुवशावेहद्बषकयिी- प्रवकृ्तश्ोणत्याधयापकधूतवैजा्धणतः ६५ प्रशंसावचनशै्च ६६ यगुवा खलणतपणलतवणलनजरतीणभः ६७ कृ्तयतगुलयाखया अजा्तया ६८ वियो विषेन ६९ कगु मारः श्मिाणदणभः ७० चतगुषपादो गणभ्धणया ७१ मयरूवयंसकादयश्च ७२

    अथ णवितीयाधयायसय णवितीयः पादः पवूा्धपराधरोत्तरमकेदेणशनकैाणधकरि े १ अधधं नपगुसंकम ्

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    10

    [Adhyāya 2] वयाकरिम्

    २ णवितीयतृतीयचतगुथ्धतगुया्धणयनयतरसयाम ् ३ प्राप्तापनि ेच णवितीयया ४ कालाः पणरमाणिना ५ नञ ् ६ ईषदकृता ७ षष्ी ८ याजकाणदणभश्च ९ न णनधा्धरि े १० परूिगगुिसगुणहताथ्धसदवययतवयसमानाणधकरिने ११ के्तन च पजूायाम ् १२ अणधकरिवाणचना च १३ कम्धणि च १४ तृजकाभयां कत्धणर १५ कत्धणर च १६ णन्तयं रिरीडाजीणवकयोः १७ कगु गणतप्रादयः १८ उपपदमणतङ् १९ अमवैावययने २० तृतीयाप्रभृतीनयनयतरसयाम ् २१ ््तवा च २२ शषेो बहुव्ीणहः २३ अनकेमनयपदाथषे २४ संखययावययासनिादूराणधकसंखयाः संखयये े २५ णदङ्नामानयनतराल े २६ तत् तनेदेणमणत सरूप े २७ तने सहणेत तगुलययोग े २८ चाथषे विनविः २९ उपसज्धनं पवू्धम ् ३० राजदनताणदषगु परम ् ३१ विनवि ेणघ ३२ अजाद्यदनतम ् ३३ अलपाचतरम ् ३४ सप्तमीणवशषेि े बहुव्ीहौ ३५ णनष्ा ३६ वाणहतागनयाणदषगु ३७ कडाराः कम्धधारय े ३८

    अथ णवितीयाधयायसय तृतीयः पादः अनणभणहत े १ कम्धणि णवितीया २ तृतीया च होशछनदणस ३ अनतरानतरेियगुके्त ४ कालाधवनोर्तयनतसंयोग े ५ अपवगषे तृतीया ६ सप्तमीपचिमयौ कारकमधय े ७ कम्धप्रवचनीययगुके्त णवितीया ८ यसमादणधकं यसय चशे्वरवचनं तत् सप्तमी ९ पचिमयपाङ्पणरणभः १० प्रणतणनणधप्रणतदान ेच यसमात ् ११ ग्तयथ्धकम्धणि णवितीयाचतगुरय्धौ चषे्ायामनधवणन १२ चतगुथथी संप्रदान े १३ णरियाथयोपपदसय च कम्धणि सथाणननः १४ तगुमथा्धच्च भाववचनात ् १५ नमःसवणसतसवहासव-

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    11

    [Adhyāya 2]

    अष्ाधयायी

    धालंवषडव्योगाच्च १६ मनयकम्धणयनादरे णवभाषाऽप्राणिषगु १७ कतृ्धकरियोसतृतीया १८ सहयगुके्तऽप्रधान े १९ यनेाङ्णवकारः २० इ्तथंभतूलषिि े २१ संज्ोऽनयतरसयां कम्धणि २२ हतेौ २३ अकत्धयृ्धि ेपचिमी २४ णवभाषा गगुिऽेण्रियाम ् २५ षष्ी हतेगुप्रयोग े २६ सव्धनाम्नसतृतीया च २७ अपादान े पचिमी २८ अनयाराणदतरतषेणद्श-बदाचूित्तरपदाजाणहयगुके्त २९ षष्व्यतसथ्धप्र्तययने ३० एनपा णवितीया ३१ पथृणगवनानानाणभसतृतीयानयतर- सयाम ् ३२ करि ेच सतोकालपकृचछ्कणतपयसयासत्वव-चनसय ३३ दूराणनतकाथवैः षष्व्यनयतरसयाम ् ३४ दूराणनत-काथषेभयो णवितीया च ३५ सप्तमयणधकरि ेच ३६ यसय च भावेन भावलषििम ् ३७ षष्ी चानादरे ३८ सवामीश्व- राणधपणतदायादसाणषिप्रणतभपू्रसूतशै्च ३९ आयगुक्तकगु शलाभयां चासवेायाम ् ४० यतश्च णनधा्धरिम ् ४१ पचिमी णवभके्त ४२ साधगुणनपगुिाभयामचा्धयां सप्तमयप्रतःे ४३ प्रणसतो- ्तसगुकाभयां तृतीया च ४४ नषित् ेच लगुणप ४५ प्राणतपणदकाथ्धणलङ्पणरमािवचनमात् ेप्रथमा ४६ संबोधन ेच ४७ सामणनत्तम ् ४८ एकवचनं संबगुणधिः ४९ षष्ी शषे े ५० ज्ोऽणवदथ्धसय करि े ५१ अधीगथ्धदयशेां कम्धणि ५२ कृञः प्रणतयत् े ५३ रुजाथा्धनां भाववचनानामजवरे ५४ आणशणष नाथः ५५ जाणसणनप्रहिनाटरिाथणपषां णहंसायाम ् ५६ वयवहृपिोः समथ्धयोः ५७ णदवसतदथ्धसय ५८ णवभाषोपसगषे ५९ णवितीया ब्राह्मि े ६० प्रषेयब्रगुवोह्धणवषो देवतासंप्रदान े ६१ चतगुरय्धथषे बहुलं छनदणस ६२ यजशे्च करि े ६३ कृ्तवोऽथ्धप्रयोग ेकालऽेणधकरि े ६४ कतृ्धकम्धिोः

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    12

    [Adhyāya 2] वयाकरिम्

    कृणत ६५ उभयप्राप्तौ कम्धणि ६६ क्तसय च वत्धमान े ६७ अणधकरिवाणचनश्च ६८ न लोकावययणनष्ाखलथ्धतृनाम ् ६९ अकेनोभ्धणवषयदाधमणय्धयोः ७० कृ्तयानां कत्धणर वा ७१ तगुलयाथवैरतगुलोपमाभयां तृतीयानयतरसयाम ् ७२ चतगुथथी चाणशषयायगुषयमद्भद्कगु शलसगुखा थ्धणहतःै ७३

    णवितीयाधयायसय चतगुथ्धः पादः णविगगुरेकवचनम ् १ विनविश्च प्राणितयू्धसनेाङ्ानाम ् २ अनगुवादे चरिानाम ् ३ अधवयगु्धरितगुरनपगुसंकम ् ४ अधययनतो-ऽणवप्रकृष्ाखयानाम ् ५ जाणतरप्राणिनाम ् ६ णवणशष्णलङ्ो नदी देशोऽग्रामाः ७ षिगुद्जनतवः ८ यषेां च णवरोधः शाश्वणतकः ९ शदू्ािामणनरवणसतानाम ् १० गवाश्वप्रभृतीणन च ११ णवभाषा वृषिमृगतृिधानयवयञ्जनपशगुशकगु नयश्ववड-वपवूा्धपराधरोत्तरािाम ् १२ णवप्रणतणषधिं चानणधकरिवाणच १३ न दणधपयआदीणन १४ अणधकरितैावत्वे च १५ णवभाषा समीप े १६ स नपगुसंकम ् १७ अवययीभावश्च १८ त्तपगुरुषोऽन्कम्धधारयः १९ संज्ायां कनथोशीनरेषगु २० उपज्ोपरिमं तदाद्याणचखयासायाम ् २१ छाया बाहुलय े २२ सभा राजामनगुषयपवूा्ध २३ अशाला च २४ णवभाषा सनेासगुराचछायाशालाणनशानाम ् २५ परवणललङं् विनवित-्तपगुरुषयोः २६ पवू्धवदश्ववडवौ २७ हमेनतणशणशरावहोरात् ेच चछनदणस २८ रात्ाह्नाहाः पगुणंस २९ अपथं नपगुसंकम ् ३० अध्धचा्धः पगुणंस च ३१ इदमोऽनवादेशऽेशनगुदात्त सतृतीयादौ ३२ एतद्रितसो्रितसौ चानगुदात्तौ ३३ णवितीयाटौससवेनः ३४ आध्धधातगुके ३५ अदो जणगधलय्धणप्त णकणत ३६

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    13

    [Adhyāya 3]

    अष्ाधयायी

    लगुङ्सनोघ्धस ॢ ३७ घञपोश्च ३८ बहुलं छनदणस ३९ णलटव्यनयतरसयाम ् ४० वेञो वणयः ४१ हनो वध णलणङ ४२ लगुणङ च ४३ आ्तमनपेदेषवनयतरसयाम ् ४४ इिो गा लगुणङ ४५ िौ गणमरबोधन े ४६ सणन च ४७ इङश्च ४८ गाणङ्लणट ४९ णवभाषा लगुङ्लृङोः ५० िौ च संश्चङोः ५१ असतभेू्धः ५२ ब्रगुवो वणचः ५३ चणषिङः खयाञ ् ५४ वा णलणट ५५ अजवेय्धघञपोः ५६ वा यौ ५७ णयषिणत्याष्धणञतो यणून लगुगणिञोः ५८ पलैाणदभयश्च ५९ इञः प्राचाम ् ६० न तौलवणलभयः ६१ तद्ाजसय बहुषगु तनेवैाण्रियाम ् ६२ यसकाणदभयो गोत् े ६३ यञञोश्च ६४ अणत्भृगगुकगु ्तसवणसष्गोतमाणङ्रोभयश्च ६५ बह्च इञः प्राचयभरतषेगु ६६ न गोपवनाणदभयः ६७ णतकणकतवाणदभयो विनवि े ६८ उपकाणदभयोऽनयतरसयामविनवि े ६९ आगस्तय- कौणणडनययोरगणसतकगु णणडनच ् ७० सगुपो धातगुप्राणतपणदकयोः ७१ अणदप्रभृणतभयः शपः ७२ बहुलं छनदणस ७३ यङोऽणच च ७४ जगुहो्तयाणदभयः श्गुः ७५ बहुलं छनदणस ७६ गाणतसथाघगुपाभभूयः णसचः परसमपैदेषगु ७७ णबभाषा घ्राधे् शाछासः ७८ तनाणदभयसतथासोः ७९ मनत् ेघसह्रिशवृदहावृिचकृगणमजणनभयो लःे ८० आमः ८१ अवययादापसगुपः ८२ नावययीभावादतोऽम्तवपचिमयाः ८३ तृतीयासप्तमयोब्धहुलम ् ८४ लगुटः प्रथमसय डारौरसः ८५

    अथ तृतीयाधयायसय प्रथमः पादः प्र्तययः १ परश्च २ आद्यगुदात्तश्च ३ अनगुदात्तौ सगुणपपतौ

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    14

    [Adhyāya 3] वयाकरिम्

    ४ गगुणप्तणजकद्व्यः सन ् ५ मानबधदानशानभयो दीघ्धश्चाभया-ससय ६ धातोः कम्धिः समानकतृ्धकाणदचछायां वा ७ सगुप आ्तमनः ् यच ् ८ कामयच्च ९ उपमानादाचारे १० कतगु्धः ्यङ्सलोपश्च ११ भृशाणदभयो भगुवयचवेलयोपश्च हलः १२ लोणहताणदडाजभयः ्यष ् १३ कष्ाय रिमि े १४ कम्धिो रोमनथतपोभयां वणत्धचरोः १५ बाषयोषमभयामगुविमन े १६ शबदवरैकलहाभ्कणवमघेभेयः करि े १७ सगुखाणदभयः कतृ्धवेदनायाम ् १८ नमोवणरवणश्चत्ङः ्यच ् १९ पगुचछ-भाणडचीवराणणिङ् २० मगुणडणमश्श्ष्िलविव्तव्रिह-लकलकृततसूतभेयो णिच ् २१ धातोरेकाचो हलादेः णरियासमणभहारे यङ् २२ णन्तयं कौणटलय े गतौ २३ लगुपसदचरजपजभदहदशगॄभयो भावगहा्धयाम ् २४ स- ्तयापपाशरूपवीिातूलश्ोकसेनालोम्तवचवम्धवि्धचूि्ध-चगुराणदभयो णिच ् २५ हतेगुमणत च २६ कण्डवाणदभयो यक् २७ गगुपधूूपणवणचछपणिपणनभय आयः २८ ऋतरेीयङ् २९ कमणेि्धङ् ३० आयादय आध्धधातगुके वा ३१ सनाद्यनता धातवः ३२ सयतासी लृलगुटोः ३३ णसबबहुलं लणेट ३४ कासप्र्तययादाममनत् ेणलणट ३५ इजादेश्च गगुरुमतोऽनृचछः ३६ दयायासश्च ३७ उषणवदजागृभयोऽनयतरसयाम ् ३८ भीह्रीभृहुवां श्गुवच्च ३९ कृचिानगुप्रयगुजयत ेणलणट ४० णवदाङ्गु व्धणन्तव्तयनयतरसयाम ् ४१ अभयगु्तसादयांप्रजनयांणच-कयांरमयामकः पावयांणरियाणविदामरिणनिणत चछनदणस ४२ णचल लगुणङ ४३ चलःे णसच ् ४४ शल इगगुपधादणनटः ् सः ४५ णश्ष आणलङन े ४६ न दृशः ४७ णिणश्दगुस्गुभयः कत्धणर चङ् ४८ णवभाषा धे् ्शयोः ४९ गगुपशेछनदणस ५०

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    15

    [Adhyāya 3]

    अष्ाधयायी

    नोनयणतधवनय्तयलेय्तयद्धयणतभयः ५१ असयणतवणक्त-खयाणतभयोऽङ् ५२ णलणपणसणचह्श्च ५३ आ्तमनपेदे-षवनयतरसयाम ् ५४ पगुषाणदद्यगुताद्यणॢदतः परसमपैदेषगु ५५ सणत्धशास्तयणत्धभयश्च ५६ इणरतो वा ५७ जॄसतमभगुरिगुचगु- मलगुचगुग्रगुचगुगलगुचगुगलगुचिगुणश्वभयश्च ५८ कृमृदृरुणहभयशछनदणस ५९ णचणत ेपदः ६० दीपजनबगुधपणूरताणयपयाणयभयोऽनयतर-सयाम ् ६१ अचः कम्धकत्धणर ६२ दगुहश्च ६३ न रुधः ६४ तपोऽनगुताप ेच ६५ णचणभावकम्धिोः ६६ साव्धधातगुके यक् ६७ कत्धणर शप ् ६८ णदवाणदभयः शयन ् ६९ वा भ्ा-शभलाशभ्मगुरिमगु्लमगुत्णसत्गुणटलषः ७० यसोऽनगुपसगा्धत ् ७१ संयसश्च ७२ सवाणदभयः श्गुः ७३ श्गुवः शृ च ७४ अषिोऽनयतरसयाम ् ७५ तनूकरि ेतषिः ७६ तगुदाणदभयः शः ७७ रुधाणदभयः श्म ् ७८ तनाणदकृ्भय उः ७९ णधणनवकृणवयोर च ८० क्याणदभयः श्ा ८१ सतमभगु- सतगुमभगुसकमभगुसकगु मभगुसकगु ्भयः श्गुश्च ८२ हलः श्ः शानजझौ ८३ छनदणस शायजणप ८४ वय्तययो बहुलम ् ८५ णलङव्याणशषयङ् ८६ कम्धव्तकम्धिा तगुलयणरियः ८७ तपसतपः कम्धकसयवै ८८ न दगुहस्गुनमां यण्चिौ ८९ कगु णषरजोः प्राचां शयनपरसमपैदं च ९० धातोः ९१ तत्ोपपदं सप्तमीसथम ् ९२ कृदणतङ् ९३ वाऽसरूपोऽण्रियाम ् ९४ कृ्तयाः प्राङ्णवगुलः ९५ तवयत्तवयानीयरः ९६ अचो यत ् ९७ पोरदगुपधात ् ९८ शणकसहोश्च ९९ गदमदचरयमश्चानगु-पसगषे १०० अवद्यपणयवया्ध गह्य्धपणितवयाणनरोधषेगु १०१ वहं्य करिम ् १०२ अय्धः सवाणमवशैययोः १०३ उपस- या्ध कालया प्रजन े १०४ अजय धं संगतम ् १०५ वदः

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    16

    [Adhyāya 3] वयाकरिम्

    सगुणप ्यपच १०६ भगुवो भावे १०७ हनसत च १०८ एणतसतगुशासवृदृजगुषः ्यप ् १०९ ऋदगुपधाच्चाकॢणपचृतःे ११० ई च खनः १११ भृञोऽसंज्ायाम ् ११२ मृजणेव्धभाषा ११३ राजसूयसूय्धमृषोद्यरुचयकगु पयकृष्पचयावयरयाः ११४ णभद्योधिव्यौ नदे ११५ पगुषयणसधिव्यौ नषित् े ११६ णवप-ूयणवनीयणज्तया मगुञ्जकलकहणलषगु ११७ प्र्तयणपभयां ग्रहशेछनदणस ११८ पदासवणैरबाह्यापष्यषेगु च ११९ णवभाषा कृवृषोः १२० यगुगयं च पत् े १२१ अमावसयदनयतरसयाम ् १२२ छनदणस णनष््य्धदेवहूयप्रिीयोनिीयोणचछषयमय्धसतया्ध-धवय्धखनयखानयदेवयजयापृचछव्यप्रणतषीवयब्रह्मवाद्यभावय-सतावयोपचाययपडृाणन १२३ ऋहलोणय्धत ् १२४ ओरावशयके १२५ आसगुयगुवणपरणपलणपत्णपचमश्च १२६ आनाययोऽणन्तय े १२७ प्रिाययोऽसममतौ १२८ पाययसांनाययणनकाययधा-यया मानहणवणन्धवाससाणमधनेीषगु १२९ रितौ कगु णड-पाययसंचाययौ १३० अग्ौ पणरचाययोपचाययसमूह्याः १३१ णच्तयाणग्णच्तय ेच १३२ णवगुलतृचौ १३३ नणनदग्रणहपचा-णदभयो लयगुणिनयचः १३४ इगगुपधज्ाप्रीणकरः कः १३५ आतश्चोपसगषे १३६ पाघ्राधमाध्ेडदृशः शः १३७ अनगु-पसगा्धणललमपणवनदधाणरपाणरवेद्यगुदेणजचणेतसाणतसाणहभयश्च १३८ ददाणतदधा्तयोणव्धभाषा १३९ जवणलणतकसनतभेयो िः १४० शयाविव्यधास्गुसंस्वतीिवसावहृणलहणश्षश्वसश्च १४१ दगु नयोरनगुपसगषे १४२ णवभाषा ग्रहः १४३ गहे ेकः १४४ णशणलपणन षवगुन ् १४५ गसथकन ् १४६ णयग्ु च १४७ हश्च व्ीणहकालयोः १४८ प्रगुसृलवः समणभहारे वगुन ् १४९ आणशणष च १५०

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    17

    [Adhyāya 3]

    अष्ाधयायी

    अथ तृतीयाधयायसय णवितीयः पादः कम्धणयि् १ ह्ावामश्च २ आतोऽनगुपसगषे कः ३ सगुणप सथः ४ तगुनदशोकयोः पणरमृजापनगुदोः ५ प्र ेदाज्ः ६ सणम खयः ७ गापोष्क् ८ हरतरेनगुद्यमनऽेच ् ९ वयणस च १० आणङ ताणचछलय े ११ अह्धः १२ सतमबकि्धयो रणमजपोः १३ शणम धातोः संज्ायाम ् १४ अणधकरि ेशतेःे १५ चरेष्ः १६ णभषिासनेादायषेगु च १७ पगुरोऽग्रतोऽग्रषेगु सतषेः १८ पवूषे कत्धणर १९ कृञो हतेगुताचछीलयानगुलोमयषेगु २० णदवाणवभाणनशाप्रभाभासकारानताननताणदबहुनानदी-णकंणलणपणलणबबणलभणक्तकतृ्धणचत्षिेत्संखयाजङ्ाबाह्ह-य्धत्तधिनगुररुषषगु २१ कम्धणि भृतौ २२ न शबदश्ोककल-हगाथावरैचाटगु सूत्मनत्पदेषगु २३ सतमबशकृतोणरन ् २४ हरतदेृ्धणतनाथयोः पशौ २५ फलगे्रणहरा्तममभणरश्च २६ छनदणस वनसनरणषिमथाम ् २७ एजःे खश ् २८ नाणसकासतनयोधमा्धधटेोः २९ नाडीमगुष्व्योश्च ३० उणद कूल ेरुणजवहोः ३१ वहाभ् ेणलहः ३२ पणरमाि ेपचः ३३ णमतनख ेच ३४ णवधवरुषोसतगुदः ३५ असूय्ध-ललाटयोदृ्धणशतपोः ३६ उग्रमपशयरेममदपाणिनधमाश्च ३७ णप्रयवश ेवदः खच ् ३८ णविष्तपरयोसतापःे ३९ वाणच यमो व्त े ४० पःू सव्धयोदा्धणरसहोः ४१ सव्धकूलाभ्करीषषेगु कषः ४२ मघेणत्धभयषेगु कृञः ४३ षिेमणप्रयमद्ऽेणच ४४ आणशत ेभगुवः करिभावयोः ४५ संज्ायां भृतॄवृणजधा-णरसणहतणपदमः ४६ गमश्च ४७ अनता्तयनताधवदूरपार-सवा्धननतषेगु डः ४८ आणशणष हनः ४९ अप े् लशेतमसोः ५० कगु मारशीष्धयोणि्धणनः ५१ लषिि े जायाप्तयोष्क्

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    18

    [Adhyāya 3] वयाकरिम्

    ५२ अमनगुषयकतृ्धके च ५३ शक्तौ हणसतकपाटयोः ५४ पाणिघताडघौ णशणलपणन ५५ आढव्यसगुभगसथलूपणलत-नग्ानधणप्रयषेगु चवयथषेषवचव ैकृञः करि ेखयगुन ् ५६ कत्धणर-भगुवः णखषिगुचखगुकञौ ५७ सपशृोऽनगुदके ण्वन ् ५८ ऋण्तवगदधृ्स्णगदगगुणषिगचिगुयगुणजरिगु चिां च ५९ ्तयदाणदषगु दृशोऽनालोचन ेकचि ६० स्तसूणविषद्गुहदगुहयगुजणवदणभद-णचछदणजनीराजामगुपसगषेऽणप ण्वप ् ६१ भजो णणवः ६२ छनदणस सहः ६३ वहश्च ६४ कवयपगुरीषपगुरीषयषेगु ्यगुट् ६५ हवयऽेननतःपादम ् ६६ जनसनखनरिमगमो णवट् ६७ अदोऽननि े ६८ रिवय ेच ६९ दगुहः कबघश्च ७० मनत् ेश्वतेवहो्थशसपगुरोडाशो णणवन ् ७१ अवे यजः ७२ णवजगुप े छनदणस ७३ आतो मणनन्वणनबवणनपश्च ७४ अनयभेयोणप दृशयनत े ७५ ण्वपच ७६ सथः क च ७७ सगुपयजातौ णिणनसताचछीलय े ७८ कत्धयगु्धपमान े ७९ व्त े ८० बहुलमाभीष्णय े ८१ मनः ८२ आ्तममान ेखश्च ८३ भतू े ८४ करि ेयजः ८५ कम्धणि हनः ८६ ब्रह्मभ्िूवृत्षेगु ण्वप ् ८७ बहुलं छनदणस ८८ सगुकम्धपापमनत्पगुणयषेगु कृञः ८९ सोम ेसगुञः ९० अग्ौ चःे ९१ कम्धणयगनयाखया-याम ् ९२ कम्धिीणनणव्धणरियः ९३ दृशःे ्वणनप ् ९४ राजणन यगुणधकृञः ९५ सह ेच ९६ सप्तमयां जनडे्धः ९७ पचिमयामजातौ ९८ उपसगषे च संज्ायाम ् ९९ अनौ कम्धणि १०० अनयषेवणप दृशयत े १०१ णनष्ा १०२ सगुयजोङ्व्धणनप ् १०३ जीय्धतरेतृन ् १०४ छनदणस णलट् १०५ णलटः कानजवा १०६ ् वसगुश्च १०७ भाषायां सदवसश्गुवः १०८ उपणेयवाननाश्वाननूचानश्च १०९ लगुङ् ११० अनद्यतन ेलङ्

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    19

    [Adhyāya 3]

    अष्ाधयायी

    १११ अणभज्ावचन ेलृट् ११२ न यणद ११३ णवभाषा साकाङे्क ११४ परोषिे णलट् ११५ हशश्वतोल्धङ्च ११६ प्रश् ेचासनिकाल े ११७ ल्सम े ११८ अपरोषिे च ११९ ननौ पषृ्प्रणतवचन े १२० ननवोणव्धभाषा १२१ पगुणर लगुङ्चासम े १२२ वत्धमान ेलट् १२३ लटः शतृशानचावप्रथमा-समानाणधकरि े १२४ समबोधन ेच १२५ लषििह्ेतवोः णरियायाः १२६ तौ सत ् १२७ पङूव्यजोः शानन ् १२८ ताचछीलयवयोवचनशणक्तषगु चानश ् १२९ इङ्धाययोः शत्कृणचछ्णि १३० णविषोऽणमत् े १३१ सगुञो यज्संयोग े १३२ अह्धः प्रशंसायाम ् १३३ आ ्वेसतचछीलतधिम्धत-्तसाधगुकाणरषगु १३४ तृन ् १३५ अलंकृण्नराकृ्प्रजनो्तप- चो्तपतोनमदरुचयपत्पवृतगुवृधगुसहचर इषिगुच ् १३६ िशेछनदणस १३७ भगुवश्च १३८ गलाणजसथश्च ्स्गुः १३९ त्णसगृ- णधधृणषणषिपःे ्नगुः १४० शणम्तयष्ाभयो णघनगुि् १४१ संपृचानगुरुधाङव्यमाङव्यसपणरसृसंसृजपणरदेणवसंजवरपणर- णषिपपणररटपणरवदपणरदहपणरमगुहदगु षणविषद्गुहदगु हयगुजारिरी-डणवणवच्तयजरजभजाणतचरापचरामगुषाभयाहनश्च १४२ वौ कषलसक्तथस्मभः १४३ अप ेच लषः १४४ प्र ेलपसृद्गुमथवदवसः १४५ णननदणहंसण्लशखादणवना- शपणरणषिपपणररटपणरवाणदवयाभाषासूयो वगुञ ् १४६ देणवरिगु -शोश्चोपसगषे १४७ चलनशबदाथा्धदकम्धकाद्यगुच ् १४८ अनगुदात्ततेश्च हलादेः १४९ जगुचङ्रिमयदनद्मयसृगृणध-जवलशगुचलषपतपदः १५० रिगु धमणडाथषेभयश्च १५१ न यः १५२ सूददीपदीषिश्च १५३ लषपतपदसथाभवृूषहनक-मगमशॄभय उकञ ् १५४ जलपणभषिकगु ट्टलगुणटवृङः षाकन ्

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    20

    [Adhyāya 3] वयाकरिम्

    १५५ प्रजोणरणनः १५६ णजदृणषिणवश्ीणवमावयथाभयमप-णरभपू्रसूभयश्च १५७ सपणृहगृणहपणतदणयणनद्ातनद्ाश्धिाभय आलगुच ् १५८ दाधणे्सशदसदो रुः १५९ सृघसयदः ्मरच ् १६० भञ्जभासणमदो घगुरच ् १६१ णवणदणभणदणचछदेः कगु रच ् १६२ इणनणशजसणत्धभयः ्वरप ् १६३ ग्तवरश्च १६४ जागगुरूकः १६५ यजजपदशां यङः १६६ नणमकणमपसमयजसकमणहंसदीपो रः १६७ सनाशंसणभषि उः १६८ णवनदगु णरचछगु ः १६९ ्याचछनदणस १७० आदृगमहनजनः णकणकनौ णल्च १७१ सवणपतृषोन्धणजङ् १७२ शॄवनद्योरारुः १७३ णभयः रिगु ्लगुकनौ १७४ सथशेभासणपसकसो वरच ् १७५ यश्च यङः १७६ भ्ा- जभासधगुणव्धद्यगुतोणज्धपजॄगुग्रावसतगुवः ण्वप ् १७७ अनयभेयोऽणप दृशयत े १७८ भगुवः सज्ानतरयोः १७९ णवप्रसंभयो ्डवसंज्ायाम ् १८० धः कम्धणि ष्ट्रन ् १८१ दाम्नीशसयगु-यगुजसतगुतगुदणसणसचणमहपतदशनहः करि े १८२ हल-सूकरयोः पगुवः १८३ अणत्धलधूूसूखनसहचर इत्ः १८४ पगुवः संज्ायाम ् १८५ कत्धणर चणष्धदेवतयोः १८६ ञीतः क्तः १८७ मणतबगुणधिपजूाथषेभयश्च १८८

    अथ तृतीयाधयायसय तृतीयः पादः उिादयो बहुलं १ भतूऽेणप दृशयनत े २ भणवषयणत गमयादयः ३ याव्तपगुराणनपातयोल्धट् ४ णवभाषा कदाकह्ययोः ५ णकंवृत्त े णलपसायाम ् ६ णलपसयमानणसधिौ च ७ लोडथ्धलषिि ेच ८ णलङ् चोधव्धमौहूणत्धके ९ तगुमगुनणवगुलौ णरियायां णरियाथा्धयाम ् १० भाववचनाश्च ११ अणकम्धणि

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    21

    [Adhyāya 3]

    अष्ाधयायी

    च १२ लृ्शषे ेच १३ लृटः सविा १४ अनद्यतन ेलगुट् १५ पदरुजणवशसपशृो घञ ् १६ सृ णसथरे १७ भावे १८ अकत्धणर च कारके संज्ायाम ् १९ पणरमािाखयायां सवषेभयः २० इङश्च २१ उपसगषे रुवः २२ सणम यगुद्गुदगुवः २३ णश्िीभगुवोऽनगुपसगषे २४ वौ षिगुश्गुवः २५ अवोदोणन्धयः २६ प्र ेद्गुसतगुस्गुवः २७ णनरभयोः पलूवोः २८ उननयोग्र्धः २९ कॄ धानय े ३० यज्े सणम सतगुवः ३१ प्र े्रिोऽयज्े ३२ प्रथन ेवावशबदे ३३ छनदोनाणम्न च ३४ उणद ग्रहः ३५ सणम मगुष्ौ ३६ पणरनयोनथीिोद्यू्धताभ्षेयोः ३७ परावनगुपा्तयय इिः ३८ वयगुपयोः शतेःे पया्धय े ३९ हसतादान ेचरेसतये े ४० णनवासणचणतशरीरोपसमाधानषेवादेश्च कः ४१ संघ ेचानौत्तराधयषे ४२ कम्धवयणतहारे िणच्रियाम ् ४३ अणभणवधौ भाव इनगुि् ४४ आरिोशऽेवनयोग्र्धहः ४५ प्र ेणलपसायाम ् ४६ परौ यज्े ४७ नौ वृ धानय े ४८ उणद श्यणतयौणतपदू्गुवः ४९ णवभाषाणङ रुपलगुवोः ५० अवे ग्रहो वष्धप्रणतबनध े ५१ प्र ेवणिजाम ् ५२ रशमौ च ५३ वृिोतरेाचछादन े ५४ परौ भगुवोऽवज्ान े ५५ एरच ् ५६ ॠदोरप ् ५७ ग्रहवृदृणनणश्चगमश्च ५८ उपसगषेऽदः ५९ नौ ि च ६० वयधजपोरनगुपसगषे ६१ सवनहसोवा्ध ६२ यमः समगुपणनणवषगु च ६३ नौ गदनदपठसवनः ६४ ् विो वीिायां च ६५ णन्तयं पिः पणरमाि े ६६ मदोऽनगुपसगषे ६७ प्रमदसममदौ हषषे ६८ समगुदोरजः पशगुषगु ६९ अषिेषगु गलहः ७० प्रजन ेसतषेः ७१ ह्ः संप्रसारिं च नयभयगुपणवषगु ७२ आणङ यगुधिे ७३ णनपानमाहावः ७४ भावेऽनगुपसग्धसय ७५ हनश्च वधः ७६ मूत्धौ घनः ७७ अनतघ्धनो देश े ७८

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    22

    [Adhyāya 3] वयाकरिम्

    अगारकैदेश ेप्रघिः प्रघािश्च ७९ उद्घनोऽ्तयाधानम ् ८० अपघनोऽङ्म ् ८१ करिऽेयोणवद्गुषगु ८२ सतमब ेक च ८३ परौ घः ८४ उपघ्न आश्य े ८५ संघोद्घौ गिप्रशंसयोः ८६ णनघो णनणमतम ् ८७ ण्डवतः ण्त्ः ८८ ण्वतोऽथगुच ् ८९ यजयाचयतणवचछप्रचछरषिो नङ् ९० सवपो नन ् ९१ उपसगषे घोः णकः ९२ कम्धणयणधकरि ेच ९३ ण्रियां णक्तन ् ९४ सथागापापचो भावे ९५ मनत् ेवृषषेपचमनणवदभवूीरा उदात्तः ९६ ऊणतयणूतजूणतसाणतहणेतकरीत्धयश्च ९७ व्जय-जोभा्धवे ्यप ् ९८ संज्ायां समजणनषदणनपतमनणवद-षगु्शीङ्भृणञिः ९९ कृञः श च १०० इचछा १०१ अ प्र्तययात ् १०२ गगुरोश्च हलः १०३ णषणद्दाणदभयोऽङ् १०४ णचणनतपणूजकणथकगु णमबचच्धश्च १०५ आतश्चोपसगषे १०६ णयासश्नथो यगुच ् १०७ रोगाखयायां णवगुलबहुलम ् १०८ संज्ायाम ् १०९ णवभाषाखयानपणरप्रश्योणरचि ११० पया्धयाह्धियो्तपणत्तषगु णवगुच ् १११ आरिोश ेन्यणनः ११२ कृ्तयलयगुटो बहुलम ् ११३ नपगुसंके भावे क्तः ११४ लयग्ु च ११५ कम्धणि च यने संसपशा्ध्तकतगु्धः शरीरसगुखम ् ११६ करिाणधकरियोश्च ११७ पगुणंस संज्ायां घः प्रायिे ११८ गोचरसंचरवहव्जवयजापिणनगमाश्च ११९ अवे तॄ्रिोघ्धञ ् १२० हलश्च १२१ अधयायनयायोद्यावसंहारा- धारावायाश्च १२२ उदङ्ोऽनगुदके १२३ जालमानायः १२४ खनो घ च १२५ ईषदगुःसगुषगु कृचछ्ाकृचछ्ाथषेषगु खल ् १२६ कतृ्धकम्धिोश्च भकृूञोः १२७ आतो यगुच ् १२८ छनदणस ग्तयथषेभयः १२९ अनयभेयोऽणप दृशयत े १३० वत्धमानसा-मीपय ेवत्धमानवविा १३१ आशंसायां भतूवच्च १३२ णषिप्र-

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    23

    [Adhyāya 3]

    अष्ाधयायी

    वचन ेलृट् १३३ आशंसावचन ेणलङ् १३४ नानद्यत- नवण्तरियाप्रबनधसामीपययोः १३५ भणवषयणत मया्धदावच-नऽेवरणसमन ् १३६ कालणवभाग ेचानहोरात्ािाम ् १३७ परणसमणनवभाषा १३८ णलणङ्नणमत्त ेलृणङ्रियाणतपत्तौ १३९ भतू ेच १४० वोतापयोः १४१ गहा्धयां लडणपजा्तवोः १४२ णवभाषा कथणम णलङ्च १४३ णकंवृत्त ेणलङ्लृटौ १४४ अनवकॢप्यमष्धयोरणकंवृत्तऽेणप १४५ णकंणकलास्तयथषेषगु लृट् १४६ जातगुयदोणल्धङ् १४७ यच्चयत्योः १४८ गहा्धयां च १४९ णचत्ीकरि ेच १५० शषे े लृडयदौ १५१ उतापयोः समथ्धयोणल्धङ् १५२ कामप्रवेदनऽेकणच्चणत १५३ संभावनऽेलणमणत चणे्तसधिाप्रयोग े १५४ णवभाषा धातौ समभावनवचनऽेयणद १५५ हतेगुहतेगुमतोणल्धङ् १५६ इचछाथषेषगु णलङ्लोटौ १५७ समानकतृ्धकेषगु तगुमगुन ् १५८ णलङ्च १५९ इचछाथषेभयो णवभाषा वत्धमान े १६० णव-णधणनमनत्िामनत्िाधीष्संप्रश्प्राथ्धनषेगु णलङ् १६१ लोट् च १६२ प्रषैाणतसग्धप्राप्तकालषेगु कृ्तयाश्च १६३ णलङ् चोधव्धमौहूणत्धके १६४ सम ेलोट् १६५ अधीष् ेच १६६ कालसमयवेलासगु तगुमगुन ् १६७ णलङव्यणद १६८ अहषे कृ्तयतृचश्च १६९ आवशयकाधमणय्धयोणि्धणनः १७० कृ्तयाश्च १७१ शणक णलङ्च १७२ आणशणष णलङ्लोटौ १७३ णक्तचक्तौ च संज्ायाम ् १७४ माणङ लगुङ् १७५ समोत्तरे लङ्च १७६

    अथ तृतीयाधयायसय चतगुथ्धः पादः धातगुसमबनध े प्र्तययाः १ णरियासमणभहारे लो्डलोटो

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    24

    [Adhyāya 3] वयाकरिम्

    णहसवौ वा च तधवमोः २ समगुच्चयऽेनयतरसयाम ् ३ यथाणवधयनगुप्रयोगः पवू्धणसमन ् ४ समगुच्चय ेसामानयवचनसय ५ छनदणस लगुङ्लणङ्लटः ६ णलङथषे लटे् ७ उपसंवादाशङ्योश्च ८ तगुमथषे ससेनेस-े असेन्सेकसेनधयअैधयनैकधयकैधयनैशधयशैधयनैतवैतवे-ङ्तवेनः ९ प्रय ैरोणहषय ैअवयणथषय ै १० दृश ेणवखय ेच ११ शणक िमगुलकमगुलौ १२ ईश्वरे तोसगुनकसगुनौ १३ कृ्तयाथषे तवकेैनकेनय्तवनः १४ अवचषिे च १५ भावलषिि े सथणेकृ्वणदचणरहुतणमजणनभयसतोसगुन ् १६ सृणपतृदोः कसगुन ् १७ अलंखलवोः प्रणतषधेयोः प्राचां क्तवा १८ उदीचां माङो वयतीहारे १९ परावरयोग ेच २० समानकतृ्धकयोः पवू्धकाल े २१ आभीष्णय ेिमगुल ्च २२ न यद्यनाकाङे्क २३ णवभाषाग्रपे्रथमपवूषेषगु २४ कम्धणयारिोश ेकृञः खमगुञ ् २५ सवादगु णम िमगुल ् २६ अनयथवंैकथणम्तथं-सगु णसधिाप्रयोगश्चते ् २७ यथातथयोरसूयाप्रणतवचन े २८ कम्धणि दृणशणवदोः साकलय े २९ यावणत णवनदजीवोः ३० चमयोदरयोः परेूः ३१ वष्धप्रमाि ऊलोपश्चासयानयतरसयाम ् ३२ चले े ्नोपःे ३३ णनमूलसमूलयोः कषः ३४ शगुषकचिू्धरूषिेषगु णपषः ३५ समूलाकृतजीवेषगु हनकृ्ग्रहः ३६ करि ेहनः ३७ स्हेन ेणपषः ३८ हसत ेवणत्धग्रहोः ३९ सवे पगुषः ४० अणधकरि ेबनधः ४१ संज्ायाम ् ४२ कत्योजथीवपगुरुषयोन्धणशवहोः ४३ ऊधवषे शगुणषपरूोः ४४ उपमान ेकम्धणि च ४५ कषाणदषगु यथाणवधयनगुप्रयोगः ४६ उपदंशसतृतीयायाम ् ४७ णहंसाथा्धनां च समान-कम्धकािाम ् ४८ सप्तमयां चोपपीडरुधकष्धः ४९

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    25

    [Adhyāya 3]

    अष्ाधयायी

    समासत्तौ ५० प्रमाि ेच ५१ अपादान ेपरीपसायाम ् ५२ णवितीयायां च ५३ सवाङे्ऽध्गुवे ५४ पणरण्लशयमान ेच ५५ णवणशपणतपणदसकनदां वयापयमानासवेयमानयोः ५६ असयणततृषोः णरियानतरे कालषेगु ५७ नामनयाणदणशग्रहोः ५८ अवययऽेयथाणभप्रतेाखयान े कृञः ््तवािमगुलौ ५९ णतय्धचयपवगषे ६० सवाङे् तसप्र्तयय ेकृभवोः ६१ नाधा-थ्धप्र्तयय ेचवयथषे ६२ तषूिीणम भगुवः ६३ अनवचयानगुलोमय े ६४ शकधृषज्ागलाघटरभलभरिमसहाहा्धस्तयथषेषगु तगुमगुन ् ६५ पया्धणप्तवचनषेवलमथषेषगु ६६ कत्धणर कृत ् ६७ भ- वयगयेप्रवचनीयोपसथानीयजनयापलावयापा्तया वा ६८ लः कम्धणि च भावे चाकम्धकेभयः ६९ तयोरेव कृ्तयक्तखलथा्धः ७० आणदकम्धणि क्तः कत्धणर च ७१ ग्तयथा्धकम्धकणश्-षशीङ्सथासवसजनरुहजीय्धणतभयश्च ७२ दाशगोघ्नौ संप्र-दान े ७३ भीमादयोऽपादान े ७४ ताभयामनयत्ोिादयः ७५ क्तोऽणधकरि ेच ध्ौवयगणतप्र्तयवसानाथषेभयः ७६ लसय ७७ णतप्तणसझणसपथसथणमबवसमसतातामझथासा-थामधवणम्डवणहमणहङ् ७८ णटत आ्तमनपेदानां टेरे ७९ थासःस े ८० णलटसतझयोरेणशरेच ् ८१ परसमपैदानां िलतगुसगुसथलथगुसिलवमाः ८२ णवदो लटो वा ८३ ब्रगुवः पचिानामाणदत आहो ब्रगुवः ८४ लोटो लङ्वत ् ८५ एरुः ८६ सहे्य्धणपच्च ८७ वा छनदणस ८८ मणेन्धः ८९ आमतेः ९० सवाभयां वामौ ९१ आडगुत्तमसय णपच्च ९२ एत ऐ ९३ लटेोऽडाटौ ९४ आत ऐ ९५ वतैोऽनयत् ९६ इतश्च लोपः परसमपैदेषगु ९७ स उत्तमसय ९८ णन्तयं णङतः ९९ इतश्च १०० तसथसथणमपां तांतंतामः

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    26

    [Adhyāya 3] वयाकरिम्

    १०१ णलङससीयगुट् १०२ यासगु्परसमपैदेषदूात्तो णङच्च १०३ णकदाणशणष १०४ झसय रन ् १०५ इटोऽत ् १०६ सगुण्तथोः १०७ झेजगु्धस ् १०८ णसजभयसतणवणदभयश्च १०९ आतः ११० लङः शाकटायनसयवै १११ णविषश्च ११२ णतणङ्श्तसाव्धधातगुकम ् ११३ आध्धधातगुकं शषेः ११४ णल्च ११५ णलङाणशणष ११६ छनदसयगुभयथा ११७

    अथ चतगुथा्धधयायसय प्रथमः पादः ङव्यापप्राणतपणदकात ् १ सवौजसमौ्छष्ाभयांणभङषेभयांभयसङणसभयांभयसङसोसांङव्योससगुप ् २ ण्रियाम ् ३ अजाद्यतष्ाप ् ४ ऋनिभेयो ङीप ् ५ उणगतश्च ६ वनो र च ७ पादोऽनयतरसयाम ् ८ टाबृणच ९ न ष्सवस्ाणदभयः १० मनः ११ अनो बहुव्ीहःे १२ डाबगुभाभयामनयतरसयाम ् १३ अनगुपसज्धनात ् १४ णटड्ाि्वियसजदघ्नजमात्चतय-पठ्ठ्क््वरपः १५ यञश्च १६ प्राचां षफ तणधितः १७ सव्धत् लोणहताणदकतनतभेयः १८ कौरवयमाणडूकाभयां च १९ वयणस प्रथम े २० णविगोः २१ अपणरमािणबसता-णचतकमबलयभेयो न तणधितलगुणक २२ काणडानता्तषिेत् े २३ पगुरुषा्तप्रमािऽेनयतरसयाम ् २४ बहुव्ीहरेूधसो ङीष ् २५ संखयावययादेङथीप ् २६ दामहायनानताच्च २७ अन उपधालोणपनोऽनयतरसयाम ् २८ णन्तयं संज्ाचछनदसोः २९ केवलमामकभागधेयपापापरसमानाय्धकृतसगुमङ्लभषे-जाच्च ३० रात्शे्चाजसौ ३१ अनतव्ध्तपणतवतोनगु्धक् ३२ प्तयगुनयो यज्संयोग े ३३ णवभाषा सपवू्धसय ३४ णन्तयं सपत्याणदषगु ३५ पतूरितोर ैच ३६ वृषाकपयणग्कगु णसतकगु सीदानामगु-

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    27

    [Adhyāya 4]

    अष्ाधयायी

    दात्तः ३७ मनोरौ वा ३८ विा्धदनगुदात्तातोपधात्तो नः ३९ अनयतो ङीष ् ४० णषद्ौराणदभयश्च ४१ जानपदकगु णडगो-िसथलभाजनागकालनीलकगु शकामगुककबरावृित्यमात्वप- नाकृणत्माश्ािासथौलयविा्धनाचछादनायोणवकारमथैगुन-ेचछाकेशवेशषेगु ४२ शोिा्तप्राचाम ् ४३ वोतो गगुिवचनात ् ४४ बह्ाणदभयश्च ४५ णन्तयं छनदणस ४६ भगुवश्च ४७ पगुयंोगादाखयायाम ् ४८ इनद्वरुिभवशव्धरुद्मृडणहमार-णययवयवनमातगुलाचाया्धिामानगुक् ४९ रिरीता्तकरिपवूा्धत ् ५० क्तादलपाखयायाम ् ५१ बहुव्ीहशे्चानतोदात्तात ् ५२ असवाङ्पवू्धपदाविा ५३ सवाङ्ाच्चोपसज्धनादसंयोगोपधात ् ५४ नाणसकोदरौष्जङ्ादनतकि्धशृङ्ाच्च ५५ न रिोडा-णदबह्चः ५६ सहनण्वद्यमानपवूा्धच्च ५७ नखमगुखा्तसं-ज्ायाम ् ५८ दीघ्धणजह्ी च चछनदणस ५९ णद्पवू्धपदानङीप ् ६० वाहः ६१ सखयणशश्वीणत भाषायाम ् ६२ जातरे्रिी-णवषयादयोपधात ् ६३ पाककि्धपि्धपगुषपफलमूलवालोत्त-रपदाच्च ६४ इतो मनगुषयजातःे ६५ ऊङगु तः ६६ बाह्-नता्तसंज्ायाम ् ६७ पङ्ोश्च ६८ ऊरूत्तरपदादौपमय े ६९ संणहतशफलषििवामादेश्च ७० कद्गुकमणडलवोशछनदणस ७१ संज्ायाम ् ७२ शाङ््ध रवाद्यञो ङीन ् ७३ यङश्चाप ् ७४ आवटव्याच्च ७५ तणधिताः ७६ यनूणसतः ७७ अणिञोरनाष्धयोगगु्धरूपोत्तमयोः षयङ्ोत् े ७८ गोत्ावयवात ् ७९ रिौडव्याणदभयश्च ८० दवैयणज्शौणचवृणषिसा्तयमगुणग्र-काणठेणवणधिभयोऽनयतरसयाम ् ८१ समथा्धनां प्रथमाविा ८२ प्राणगदवयतोऽि् ८३ अश्वप्तयाणदभयश्च ८४ णद्तय-णद्तयाणद्तयप्तयगुत्तरपदाणणयः ८५ उ्तसाणदभयोऽञ ् ८६

  • MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

    28

    [Adhyāya 4] वयाकरिम्

    ्रिीपगुसंाभयां न्स्ञौ भवनात ् ८७ णव