ก

ค าน า

หนงสอคมอชน มชฌมอาภธรรมก ะตร เลมน ขาพเจาไดรวบรวมเรยบเรยงขนเพอเปนประโยชนในการสอน และเปนประโยชนแกนกศกษาทมเวลาเรยนนอย คงจะเปนประโยชนไมมากกนอย และคมอเลมนอาตมาภาพไดคดเลอกในวถมตตสงคหะ คอ กมมจตกกะ มรณปปตตจตกกะ ภมจตกกะ ปฏสนธจตกกะ อนเปนหลกสตร ซงทานพระอาจารยสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ ไดรจนาไวดแลว โดยทขาพเจาคดวาการเรยนการสอนโดยใชหลกสตรเพยงอยางเดยว โดยไมมเอกสารประกอบอาจจะเปนอปสรรคในการเรยนการสอนทมเวลาจากด จงมความ คดวาสมควรจะทาคมอขนมาเหมอนกบชนทขาพเจาสอนชนจฬอาภธรรมกะตร และชนจฬอาภธรรมกะโทในวนเสาร และ วนอาทตยซงเปนประโยชนมากในการเรยนการสอน และหนงสอคมอเลมนกคงเปนประโยชนไมมากกนอย และคมอเลมนอาจจะไมสมบรณหรออาจผดพลาด ในการทาครงนเพราะขาพเจาผมปญญานอย จงหวงวาทานผรทงหลายทมความรความเขาใจในดานพระอภธรรม โปรดชวยแนะนาแกไขในสวนทผดพลาดดวย เชนตวหนงสอผดพลาดเปนตน ขาพเจาขอนอมรบไวแตเพยงผเดยว และยนดรบฟงขอเสนอแนะของทกทาน

สดทายน ขาพเจาขออนโมทนาในพระคณของครบาอาจารยทไดใหความรในสวนของพระอภธรรมทกทาน มพระอาจารย พรหมมาศ ธรภทโท อดตเจาอาวาสสานกเรยนวดเกาะแกวคลองหลวง เปนตน และทไดใหโอกาสในการสอนพระอภธรรม และขออานาจคณพระศรรตนตรยและคณ ความดทขาพเจากระทามาแลวในอดตชาตจนถงปจจบน จงมแตความสขและเจรญในธรรมขององคสมเดจพระสมมาสมพทธเจา จนกวาจะเขาถง มรรค ผล นพพาน ในอนาคต อนใกลน เทอญ

พระทว เกตธมโม

วดราชสทธาราม คณะ ๕

๑๑ กนยายน ๒๕๔๖

ข

ค าปรารภ

ความจรงแลวการศกษาพระอภธรรมในประเทศไทย ทมการสอนการสอบ และมหนงสอหลกสตรอยางเปนระบบ โดยมทานพระอาจารย สทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ จดใหมขนเปนครงแรก และมการสอบเปนครงแรกเมอปลายป พ.ศ. ๒๔๙๗ ตอจากนนกมการสอบตดตอกนเรอยมา ถงแมทานจะมร ณภาพตงแตวนท ๑ กรกฏาคม พ .ศ. ๒๕๐๙ ผานไปแลวกตาม โดยใชหลกสตรททานทาไวเปนหลก ความจรงหลกสตรททานอาจารยทาไว คอนขางละเอยดและพศดาร นกศกษารนตอ ๆ มายากทจะจาหวขอ แลวทาความเขาใจในเนอความ

ฉะนน อาจารยทสอนจงตองคดเอาหวขอธรรมทเปนหลกใหญแลวกอธบายใหนกศกษาฟงคกบหลกสตรททานอาจารยไดทาไว ทาใหนกศกษาเขาใจไดงายขนเปนอนมาก

เมอทานพระอาจารย ทว เกตธมโม ได รวบรวมหวขอธรรมทอาจารยรนตอ ๆ มาบนทกไว ทานไดจดพมพเปนเลมขนมาเพอเปนป ระโยชนแกการศกษาพระอภธรรม ขาพเจาไดทราบถงเจตนาดของทาน ขาพเจากรสกยนดในการสอนและจดทาหนงสอประกอบในการสอน

ขาพเจา ขออนโมทนาตอกศลเจตนาของทานพระอาจารย ทว เกตธมโม และผสนบสนนในการพมพ ตลอดจนผศกษาโดยทวกน

พรหมมาศ ฉลอง กมภาพนธ ๒๕๔๗

สารบญ

หนา

ค าน า ..................................................................................... ก

ค าปรารภ ............................................................................... ข

ภมจตกกะ ............................................................................. ๑

ปฏสนธจตกกะ ...................................................................... ๒๓

กมมจตกกะ และ กจจจตกกะ ............................................... ๒๘

ปากทานปรยายจตกกะ ........................................................ ๓๔

ปากกาลจตกกะ .................................................................... ๓๕

ปากฏฐานจตกกะ .................................................................. ๔๐

มรณปปตตจตกกะ ................................................................. ๘๓

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑

ภม ม ๔ คอ ๑. อบายภม ๒. กามสคตภม ๓. รปาวจรภม ๔. อรปาวจรภม

อบายภม ม ๔ คอ ๑. นรก ๒. กาเนดดรจฉาน ๓. เปรตวสย ๔. อสรกาย

คาวา อปายภม เมอตดบทแลวเปนดงน คอ อป + อย + ภม เมอรวมกนเขาเปน อปายภม ในทน การปราศจากเรยกวา อป, กศลกรรม เรยกวา อย, ทอยอาศยเรยกวา ภม วจนตถะของอบายภม อปาโย เอว ภม = อปายภม สถานททไมมโอกาสทากศลกรรมนนแหละ เปนทอยทอาศยของสตวทงหลาย จงชอวา อปายภม

คาวา นรย เมอตดบทแลวเปนดงน คอ น + อย ในทน น เปนคาปฏเสธบท แปลวา ไมม, อย แปลวา ความเจรญหรอความสข, เมอรวมกนเขาเปน นรยะ วจนตถะของ นรย (นรก) นตถ อโย เอตถาต = นรโย ความสขความสบายไมมในภมใด เหตนนภมนน จงชอวา นรยะ

มหานรก ม ๘ ขม คอ ๑. สญชวะนรก สตวนรกทตายแลวเปนขนบอย ๆ (ทาปาณาตบาตเสมอ) ๒. กาฬสตตะนรก สตวนรกทถกตดวยเชอกดา (ประทษรายผมพระคณ) ๓. สงฆาตะนรก สตวนรกทถกบดดวยภเขาเหลก (ทาการทารณกรรมสตว) ๔. โรรวะนรก สตวนรกรองไหดวยเสยงอนดง (จบสตวเปนๆ มาเผาไฟ) ๕. มหาโรรวะนรก สตวนรกทรองไหดวยเสยงอนดงกวา (ปลนของพระ) ๖. ตาปนะนรก ไฟไหมสตวนรกทถกตรงอยบนหลาวเหลก (นายพรานประหาณสตว) ๗. มหาตาปนะนรก ไฟไหมสตวนรกตรงบนเหลกอนแรงรอน (ฆาคน) ๘. อวจนรก นรกทไมวางจากเปลวไฟ ความทกขและ

สตวนรก (ทาอนนตรยกรรม)

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๒

อสสทนรก ม ๕ ขม คอ ๑. คถนรก นรกหลมคถ

๒. กกกละนรก นรกขเถารอน ๓. สมปลวนะนรก นรกปาไมงว

๔. อสปตตวนะนรก นรกปาไมทมใบเปนดาบ ๕. เวตตรณนรก นรกแมนาเคมทมหวายหนาม

อสสท (อสสทนต นานทกขา เอตถาต อสสทา) วธนบอสสทนรก ๑๒๘ ขม (เรยกจฬนรกกได) คอในมหานรกขมหนง ๆ มอสสทนรก ๑๖ ขม เปนบรวาร และมหานรกกม ๘ ขม อสสทนรกทงหมดจงม ๑๒๘ ขม (นบโดยทศ ๆ หนงม ๔ ขม และทศกม ๔ ทศจงม ๑๖)

วธนบอสสทนรก ๒๕๖ ขม นบเอาทศทง ๘ คณกบอสสทนรก ๔ เปน ๓๒ ขม คณกบมหานรก ๘ ขมเปน ๒๕๖ ขม

พระยายมราช ไมใชสตวนรก เปนเทวดาชนตาในจาตมหาราชกาภม เปนเจาแหง เวมานกเปรต มใจกรณาตอสตว ในชาตกอนเคยทาอกศลเทากนกบกศล

นายนรยบาล ไมใชสตวนรก เกดดวยมหากศลชนตา เปนเทวดาชนจาตมหา-ราชกา มชาตเปนรากษส ชาตกอนเปนผมใจยนดตอการเบยดเบยน

จตใจของสตวทงหลายในโลกนม ๔ ประเภท คอ

๑. ชอบทากศลมาก ไปเกดในสคตภม ๒. ทากศลอกศลเทากน ถาไปเกดในรก กมโอกาสทพระยมราชจะซกถาม ๓. ชอบทาอกศลมากกวา ถาไปเกดในรก กมโอกาสทพระยมราชจะซกถาม ๔. ชอบทาอกศลฝายเดยว ไปเกดในนรกเสวยทกขทนท

พระยายมราช จะถามสตวนรกเรองเทวทต ๕ อยาง เพอใหระลกถงกศล ถาระลกไดกตายจากสตวนรกไปเกดเปนมนษย หรอ เทวดา

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๓

เทวทต ๕ คอ ๑. ความเกด ๒. ความแก ๓. ความเจบ ๔. คนตองโทษ ๕. ความตาย

อสสทนรก ทมาในโลกบญญตปกรณ ๑. นรกหลมอนเตมไปดวยถานเพลง เรยกวา องคารกาสนรย ๒. นรกนาเหลก เรยกวา โลหรสนรย ๓. นรกขเถา เรยกวา กกกลนรย ๔. นรกนารอน เรยกวา อคคสโมทกนรย ๕. นรกหมอโลหะ เรยกวา โลหกมภนรย ๖. นรกอจจาระเนา เรยกวา คถนรย ๗. นรกปาไมงว เรยกวา สมปลวนนรย ๘. นรกแมนาเคมทมหวายหนาม เรยกวา เวตตรณนรย

ประเภทแหงอวจนรก ทมาในสฬายตนสงยตตอฏฐกถา และองคตตรอฏฐกถา ๑. ปหาสนรย นรกราเรง ๒. อปราชตนรย นรกไมแพ ๓. อพพทนรย เปนการนบจานวน ๔. นรพพทนรย ๒๐ อพพทะ ๕. อพพนรย ๒๐ นรพพทนรย ๖. อหหนรย ๒๐ อพพนรย ๗. อฏฏนรย ๒๐ อหหนรย ๘. กมทนรย ๒๐ อฏฏนรย ๙. โสคนธกนรย ๒๐ กมทนรย ๑๐. อปปลนรย ๒๐ โสคนธกนรย ๑๑. ปณฑรกนรย ๒๐ อปปลนรย ๑๒. มหาปทมนรย ๒๐ ปณฑรกนรย

อพพทะ คอ การกาหนด เวลาทตองอยในนรกนน ๆ การคานวณเวลา คอเอาเมลดงาโกศลเตมเกวยนบรรทกนาหนกได ๒๐ ขาร แสนปเอาออก ๑ เมลด จนกวาจะหมด จงเปน ๑ อพพทะ

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๔

เดรจฉาน สตวทไปโดยสวนขวาง หรอ สตวทไปขวางจากมรรคผล ในบรรดาสตวตเดรจฉานเหลาน มทงหมด ๔ พวก จาแนกโดยขา

๑. อปทตรจฉาน สตวตรจฉานท ไมมขา ไดแก ง, ปลา, ไสเดอน เปนตน

๒. ทวปทตรจฉาน สตวตรจฉานท ม ๒ ขา ไดแก นก, ไก เปนตน ๓. จตปปทตรจฉาน สตวตรจฉานท ม ๔ ขา ไดแก วว,ควาย เปนตน ๔. พหปปทตรจฉาน สตวตรจฉานท มขามาก ไดแก ตะขาบ, กงกอ

เปนตน

พญานาค ม ๑,๐๒๔ ชนด กฏฐมข กดแลวแขง ปตมข กดแลวเนา อคคมข กดแลวรอน สตถมข กดแลวเหมอนถกฟาผา

มวธท าอนตราย ๔ ชนด คอ ๑. ทฏฐวสพญานาค กดแลวพษซานไปทวทงตว ๒. ทฏฐวสพญานาค ใชมองดแลวพนพษออกทางตา ๓. ผฏฐวสพญานาค ใชการกระทบกเปนพษออกมา ๔. วาตวสพญานาค ใชลมหายใจพนพษ

ใชวธท าอนตราย ๑๖ ชนดน ชนดหนง ๆ แบงวธท าอนตรายอก ๔ ชนด ๑. อาคตวส น โฆรวส มพษแผเรวแตไมรนแรง ๒. โฆรวส น อาคตวส มพษแรงแตแผไปชา ๓. อาคตวส โฆรวส มพษแผไปเรวและแรงมาก ๔. น อาคตวส น โฆรวส มพษแผไปชาและไมแรง

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๕

ในบรรดา ๖๔ ชนดน ไดแบงเปน ๔ ชนดคอ ๑. อณฑชพญานาค ๒. ชลาพชพญานาค ๓. สงเสทชพญานาค ๔. โอปปาตกพญานาค

ในพญานาค ๒๕๖ ชนด แบงเปน ๒ คอ ๑. ชลชพญานาค ๒. ถลชพญานาค

ในพญานาค ๕๑๒ ชนด แบงเปน ๒ คอ ๑. กามรปพญานาค ทเสวยกามคณ

๒. อกามรปพญานาค ทไมเสวยกามคณ

ลกษณะพญานาคทมประจ าตวอยเสมอ ๕ อยางคอ

๑. ในขณะปฏสนธ

๒. ในขณะกาลงลอกคราบ ๓. ในขณะกาลงเสพเมถนอยกบพญานาคดวยกน ๔. ในขณะนอนหลบปราศจากสต

๕. ในขณะตาย

กนนร ม ๗ อยางคอ

๑. เทวกนนรา ๒. จนทกนนรา ๓. ทมกนนรา ๔. ฑณฑมาณกนนรา ๕. โกนตกนนรา ๖. สกณกนนรา ๗. กณณปาวรณกนนรา

ราชสหม ๔ อยางคอ ๑. ตณสหะ มรางกายสแดงเหมอนขานกพราบ ใหญเทากบววหนม กนหญา

เปนอาหาร ๒. กาฬสหะ มรางกายสดา ใหญเทาววหนม กนหญาเปนอาหาร ๓. บณฑสหะ มรางกายเหมอนสใบไมเหลอง ใหญเทาววหนม กนเนอเปน

อาหาร

ตองปรากฏเปนพญานาค

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๖

๔. เกสรสหะ มรมฝปาก หาง และ เทาสแดง ตงแตศรษะลงไปตลอดถงหลงมลายสแดงพาดสามแถววนรอบสะโพก ๓ รอบ ทตนคอมขนปกคลมลงมา ตงแตบามสเหมอนผากาพล สวนรางกายทเหลอนอกจากนมสขาวทงหมด กนเนอเปนอาหาร

พญาครฑ มรปรางสณฐานเหมอนนก จงจดเขาในประเภทของนกได อาศยอยทปาไมงวในชนทสองของภเขาสเนร ๆ มบนไดเวยนรอบ ๕ ชน ชนทหนงอยในมหาสมทรสทนดร เปนทอยของพญานาค พญาครฑมรางกายสง ๑๕๐ โยชน ปกทงสองขางกวางขางละ ๕๐ โยชน หางยาว ๖๐ โยชน คอยาว ๓๐ โยชน ปากกวาง ๙ โยชน ขายาว ๑๒ โยชน อานาจของการกระพอปกทงสองบงเกดเปนลมพายใหญพดทวไปไกลถง ๗๐๐ หรอ ๘๐๐ โยชน พญาครฑกนพญานาคเปนอาหาร

ชางม ๑๐ ชนด คอ

๑. ชางกาฬวกะ ชางสดาธรรมดา มกาลงเทากบบรษ ๑๐ คน

๒. ชางคงเคยยะ ชางคงคา มกาลงเทากบชางกาฬวกะ ๑๐ เชอก

๓. ชางปณฑระ ชางเผอก มกาลงเทากบชางคงเคยยะ ๑๐ เชอก

๔. ชางตมพะ ชางสแดง มกาลงเทากบชางปณฑระ ๑๐ เชอก

๕. ชางปงคละ ชางสดาแดง มกาลงเทากบชางตมพะ ๑๐ เชอก

๖. ชางคนธะ ชางทมกลนหอม มกาลงเทากบชางปงคละ ๑๐ เชอก

๗. ชางมงคละ ชางมงคล มกาลงเทากบชางคนธะ ๑๐ เชอก

๘. ชางเหมะ ชางสเทา มกาลงเทากบชางมงคละ ๑๐ เชอก

๙. ชางอโปสถะ ชางสทเรยบรอย มกาลงเทากบชางเหมะ ๑๐ เชอก

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๗

๑๐. ชางฉททนตะ ชางทเกดในสระฉททนต มกาลงเทากบชางอโปสถะ ๑๐ เชอก

สญญาทปรากฏแกตรจฉานทงหลายม ๓ อยางคอ

๑. กามสญญา รจกเสวยกามคณ

๒. โคจรสญญา รจกกน

๓. มรณสญญา รจกกลวตาย

เปตตวสย - สตวทชอวาเปตะ เพราะยอมถงซงฐานะอนหางไกลจากความสขทงหลาย

เปรต ๑๒ ชนดทมาใน โลกบญญตปกรณ และ ฉคตทปนปกรณ ๑. วนตาสเปรต เปรตทกนนาลาย เสมหะ (ของท)อาเจยน เปนอาหาร ๒. กณปาสเปรต เปรตทกนซากศพคน หรอ สตวเปนอาหาร ๓. คถขาทกเปรต เปรตทกนอจจาระตาง ๆ เปนอาหาร ๔. อคคชาลมขเปรต เปรตทมเปลวไฟลกอยในปากเสมอ ๕. สจมขเปรต เปรตทมปากเทารเขม ๖. ตณหฏฏตเปรต เปรตทถกตณหาเบยดเบยนใหหวขาวหวนาอยเสมอ ๗. สนชฌามกเปรต เปรตทมลาตวดาเหมอนตอไมทเผา ๘. สตถงคเปรต เปรตทมเลบมอเลบเทายาวและคมเหมอนมด ๙. ปพพตงคเปรต เปรตทมรางกายสงใหญเทาภเขา ๑๐. อชครงคเปรต เปรตทมรางกายเหมอนงเหลอม ๑๑. เวมานกเปรต เปรตทตองเสวยทกขในเวลากลางวน แตกลางคนไดไป

เสวยสขในวมาน ๑๒. มหทธกเปรต เปรตทมฤทธมาก

เปรต ๔ ประเภท ทมในเปตวตถอฏฐกถาและฎกา ๑. ปรทตตปชวกเปรต เปรตทมการเลยงชวตอยโดยอาศยอาหารทผอนให ๒. ขปปปาสกเปรต เปรตทถกเบยดเบยนดวยการหวขาว หวนา ๓. นชฌามตณหกเปรต เปรตทถกไฟเผาใหเรารอนอยเสมอ

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๘

๔. กาลกญจกเปรต เปนชอของอสราทเปนเปรต

กาลกญจกเปรต นมรางกายสงสามคาวต ไมใครมแรงเพราะมเลอดและเนอนอย มสสรรคลายกนกบใบไมแหง ตาถลนออกมาเหมอนกบตาของป และมปากเทารเขมตงอยกลางศรษะ

เปรตบางประเภททพระโพธสตวไมไปเกด บรรดาพระโพธสตวทงหลายนบตงแตไดรบพทธพยากรณเปนตนไป ยอมไมไปเกดเปนเปรต ๓ ประเภท คอ ๑. ขปปปาสกเปรต ๒. นชฌามตณหกเปรต ๓. กาลกญจกเปรต ถาจะเกดกคงเกดเปนปรทตตปชวกเปรตประเภทเดยวเทานน

ภพทพระโพธสตวทไดรบพทธพยากรณแลวจะไมไปบงเกดม ๑๖ คอ

๑. ไมเกดเปนคนปา ๒. เปนมารเทวบตรไมได ๓. เปนอสญญสตตพรหมไมได ๔. เปนสทธาวาสพรหมไมได ๕. ไมไปเกดในจกรวาลอน ๖. ไมเปนอรปพรหม ๗. ไมเปนผหญง ๘. ไมไปเกดกบคนทเปนทาส ๙. ไมเกดเปนคน บอด หนวก ใบ ๑๐. ไมเปนคนขเรอนกฏฐง ๑๑. ไมเปลยนแปลงเพศ ๑๒. ไมทาปญจานนตรยกรรม ๑๓. ไมเกดในโลกนตรกนรก

๑๔. ไมไปเกดในอเวจมหานรกและไมเปน ขปปปาสกเปรต, นชฌามตณหกเปรต และ กาลกญจกเปรต

๑๕. ไมไปเกดเปนสตวทเลกกวานกระจาบ และไมไปเกดเปนสตวทใหญกวาชาง ๑๖. เปนพระอรยะไมได ในระหวาง ๔ อสงไขยแสนมหากป (หรออยในระหวาง

บาเพญบารม นบแตไดรบ พทธพยากรณจนถงไดตรสรเปนพระสมมาสมพทธเจา)

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๙

เปรต ๒๑ จ าพวก ทมาในวนย และ ลกขณสงยตตพระบาล ๑. อฏฐสงขกเปรต มกระดกเปนทอน ๆ ไมมเนอ ๒. มงสเปสกเปรต มเนอเปนชน ๆ ไมมกระดก ๓. มงสปณฑเปรต มเนอเปนกอน

๔. นจฉวปรสเปรต ไมมหนง ๕. อสโลมเปรต มขนเปนพระขรรค ๖. สตตโลมเปรต มขนเปนหอก ๗. อสโลมเปรต มขนยาวเปนลกธน ๘. สจโลมเปรต มขนเปนเขม ๙. ทตยสจโลมเปรต มขนเปนเขมชนดท ๒

๑๐. กมภ ณฑเปรต มอณฑะใหญโตมาก ๑๑. คถกปนมคคเปรต จมอยในอจจาระเนา ๑๒. คถขาทกเปรต กนอจจาระ ๑๓. นจฉวตกเปรต เปรตหญงทไมมหนง ๑๔. ทคคนธเปรต มกลนเหมนเนา ๑๕. โอคลนเปรต มรางกายเปนถานไฟ

๑๖. อสสเปรต เปรตไมมศรษะ ๑๗. ภกขเปรต มรปรางเหมอนพระ ๑๘. ภกขณเปรต มรปรางเหมอนภกษณ ๑๙. สกขมานเปรต มรปรางเหมอนสกขมานา ๒๐. สามเณรเปรต มรปรางเหมอนสามเณร ๒๑. สามเณรเปรต มรปรางเหมอนสามเณร

อสรกาย - สตวเหลาใดไมสวางรงโรจน โดยความเปนอสระและสนกรนเรง ฉะนน สตวเหลานนชอวา อสระ แสดงวจนตถะวา อสราน กาโย = อสรกาโย หมแหงอสระทงหลายชอวา อสรกาย

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๐

ค าวา อสระ ม ๓ ประเภทคอ

๑. เทวอสรา ไดแก เทวดาทเปนอสรา ม ๖ คอ เวปจตตอสรา, อสพลอสรา, ราหอสรา, ปหารอสรา, สมพรตอสรา (ทเรยกวา อสรา เพราะเปนปฏปกษตอเทวดาชนดาวดงส), วนปาตกอสรา (วนปาตก-อสราคงเปนบรวารของภมมฏฐเทวดานนเอง จดเปนพวกเทวดา เชน ปยงกรมาตา, อตตรมาตา, ธมมคตตา)

๒. เปตตอสรา ไดแกเปรต ทเรยกวา อสรา ม ๓ อยาง คอกาลกญจกเปรตอสรา (จดเปนอสรกายในอสรภม) เวมานกเปรตอสรา (เปนเทวดาชนจาตม) อาวธกเปรตอสรา (จดเปนเปตตภม แตทานจดเปนอสรกายภมอก กเพราะในบรรดาเปรตทงหลาย มเปรตพเศษพวกหนง ฉะนน เปรตพเศษพวกนเรยกอสรกาย (มาในสงยตตนกาย ทสตตรสตตอฏฐกถา วา เปตตวสเยเนว อสรกาโยคหโต)

๓. นรยอสรา ไดแก สตวนรก ทเรยกวา อสระ

จ าแนกอบายภม ๔ ทเปนทคตทางตรงและทางออม

นรก, เปรต, อสรกาย ทง ๓ น พระพทธองคใหศพทวา ทคคต (เพราะเปนทเกดแหงสตวทงหลายพรอมดวยความลาบาก)

สตวตรจฉาน พระพทธองคใหศพทวา อปาย เพราะไมสามารถสาเรจมรรคผล ผทตายดวย โทสะ มกเกดในนรก ผทตายดวย โลภะ มกเกดเปนเปรต ผทตายดวย โมหะ มกเกดเปนสตวตรจฉาน

คตม ๔ อยางคอ ๑. คตคต ภพทไปเกดแหงสตว

๒. นพพตตคต ความเปนความเกด ๓. อชฌาสยคต อธยาศยทกาลงเปนไปอย

๔. วภวคต ความเกดขนแหงสมบต

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๑

คตแบงออกเปน ๒ ประเภท คอ ๑. ทคต ๒. สคต ๑ ทคตม ๓ อยางคอ

๑. อคารยปฏปตตทคต ผครองเรอนกระทาทจรต ๒. อนาคารยปฏปตตทคต นกบวชทาลายทจรต ๓. คตทคต ผทาทจรตเมอตายแลวไปเกดในทคต

๒. สคตม ๓ อยาง คอ ๑. อคารยปฏปตตสคต ผครองเรอนกระทาสจรต ๒. อนาคารยปฏปตตสคต นกบวชทาลายสจรต ๓. คตสคต ผทาสจรตเมอตายแลวไปเกดในสคต

กามสคตภม ๗ ไดแกภมทเกดพรอมดวยกามตณหา

มนษย คอ ผทมใจรงเรองและกลาแขง (มโน อสสนน เอเตสนต - มนสสา)

มนษย ใน ชมพทวป (อยทศใต) มอายไมแนนอน (ใบไมสแกวมรกต - เขยว) มนษย ใน ปพพวเทหทวป (อยทศตะวนออก) มอาย ๗๐๐ ปเสมอ (ใบไมสเงน) มนษย ใน อปรโคยานทวป (อยทศตะวนตก) มอาย ๕๐๐ ปเสมอ (สแกวผลก) มนษย ใน อตตรกรทวป (อยทศเหนอ) มอาย ๑,๐๐๐ ปเสมอ (ใบไมสทอง)

มนษยในชมพทวปประเสรฐกวาเทวดาชนดาวดงสและมนษยในอตตรกรทวป คอ

๑. สรภาว มจตใจเขมแขง ๒. สตมนต มสตมนคง ๓. พรหมจรยวาส ประพฤตพรหมจรรยได

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๒

มนษยในอตตรกรทวปประเสรฐกวาเทวดาชนดาวดงส และคนในชมพทวป คอ

๑. ไมถอเอาเงนทองวาเปนของตน ๒. ไมถอเอาวาเปนบตร ภรรยา สามของตน ๓. มอาย ๑,๐๐๐ ปเสมอ

เทวดาชนดาวดงสประเสรฐกวาคนในชมพทวปและอตตรกรทวป คอ ๑. มอายอนเปนทพย ๒. มวรรณอนเปนทพย ๓. มความสขอนเปนทพย

เทวดา ไดแกผเลนกฬาดวยกามคณ ๕ ม ๓ ประเภทคอ ๑. สมมตเทวดา ไดแกผเปนใหญในแผนดน เลนความเปนใหญ ๒. อปปตตเทวดา เทวดาเลนกามคณ ๕, พรหม เลนฌานสมาบต ๓. วสทธเทวดา พระอรหนต เลนฌานสมาบต นโรธสมาบต ผลสมาบต

เทวดาในจาตมหาราชกาภม ม ๓ ประเภท คอ ๑. ภมมฏฐเทวดา เทวดาทอยบนพนแผนดน ๒. รกขฏฐเทวดา เทวดาทอยบนตนไม ๓. อากาสฏฐเทวดา เทวดาทอยในอากาศ

ทาวจาตมหาราชเทวดา ๔ องคนน คอ ๑. ทาวธตรฏฐะ อยทางทศตะวนออกของภเขาสเนร เปนผปกครอง

คนธพพเทวดาทงหมด ๒. ทาววรฬหกะ อยทางทศใตของภเขาสเนร เปนผปกครองกมภณฑ-

เทวดาทงหมด ๓. ทาววรปกขะ อยทางทศตะวนตกของภเขาสเนร เปนผปกครอง

นาคเทวดาทงหมด

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๓

๔. ทาวกเวระ หรอ ทาวเวสสวณ อยทางทศเหนอของภเขาสเนร เปนผปกครองยกขเทวดาทงหมด

หมายเหต ผทมความรความเขาใจในโลกยปกรณตาง ๆ เรยก ทาวจต-โลกบาลทง ๔ พระองคนวา อนทะ, ยมะ, วรณะ, กเวระ

เทวดาทอยใตอ านาจการปกครองของทาวจาตมหาราชคอ ๑. ปพพตฏฐเทวดา เทวดาทอยอาศยอยตามภเขา ๒. อากาสฏฐเทวดา เทวดาทอยอาศยอยตามอากาศ ๓. ขฑฑาปโทสกเทวดา เทวดาทตายเพราะมวเพลดเพลนในการเลน

กฬาจนลมบรโภคอาหาร ๔. มโนปโทสกเทวดา เทวดาทตายเพราะความโกรธ ๕. สตวลาหกเทวดา เทวดาททาใหอากาศเยน ๖. อณหวลาหกเทวดา เทวดาททาใหอากาศรอน ๗. จนทมเทวปตตเทวดา เทวดาทอยในดวงจนทร ๘. สรยเทวปตตเทวดา เทวดาทอยในพระอาทตย

เทวดาคนธพพะทเกดในตนไมทมกลนม ๑๐ พวก คอ ๑. มละคนธพพะ เกดอยในรากไม

๒. สาระคนธพพะ เกดอยในแกนไม ๓. เผคคคนธพพะ เกดอยในเนอไม

๔. ตจะคนธพพะ เกดอยในเปลอกไม ๕. ปปฏกะคนธพพะ เกดอยในตะคละตนไม

๖. รสะคนธพพะ เกดอยในนาหอม ๗. ปณณะคนธพพะ เกดอยในใบไม

๘. ปปผะคนธพพะ เกดอยในดอกไม ๙. ผละคนธพพะ เกดอยในผลไม

๑๐.กนทะคนธพพะ เกดอยในเงาใตดน

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๔

ตาวตงสาภม ภมอนเปนทเกดของบคคล ๓๓ คน มเทวดา ๒ พวก คอ ๑. ภมมฏฐเทวดา ไดแก พวกพระอนทร ๓๓ และเทวอสร ๕ อยใตเขาสเนร ๒. อากาสฏฐเทวดา ไดแก เทวดาทอยในวมานลอยในอากาศ ยอดเขาสเนร

สดขอบจกรวาลมนครสทสสะ ภายในนครมปราสาทเวชยนต

ในทศตะวนออก มสวนดอกไมชอ สวนนนทวน กวางพนโยชนมสระอย ๒ สระ คอ ๑. มหานนทา ๒. จฬนนทา

ในทศตะวนตก มสวนดอกไมชอ สวนจตรลดา กวางหารอยโยชน มสระอย ๒ สระ คอ ๑. วจตรา ๒. จฬวจตรา

ในทศเหนอ มสวนดอกไมชอ สวนมสสกวน กวางหารอยโยชน มสระอย ๒ สระ คอ ๑. ธมมา ๒. สธมมา

ในทศใต มสวนดอกไมชอ สวนผารสกวน กวางเจดรอยโยชน มสระอย ๒ สระ คอ ๑. ภททา ๒. สภททา

ในทศตะวนออกเฉยงเหนอ มสวนปณฑรก (ตนปารฉตร) และ สวนมหาวน ใตตนปารฉตรม ปณฑกมพลศลาอาสน, ศาลาสธมมา และ จฬามณเจดย ทบรรจพระเขยวแกวขางขวา ภายในสวนจตรลดา มตนไมเครอชอวา อาสาวด ๑,๐๐๐ ป จงจะมผลครงหนงในผลมนาเรยกนาทพย ซงเปนสราของเทวดาชนดาวดงส

ผทจะเกดเปนพระอนทรไดนนตองประกอบดวยธรรม ๗ ประการคอ ๑. เลยงดบดามารดา ๒. เคารพผใหญในตระกล ๓. กลาววาจาออนหวาน ๔. ไมกลาวคาสอเสยด ๕. ไมมความตระหน ๖. มความสตย ๗. ระงบความโกรธไวได

ยามาภม ภมทปราศจากความลาบาก ดสตาภม ภมทมความรมรนอยเปนนจ นมมานรดภม ภมทเพลดเพลนในกามคณทง ๕ ทตนเนรมตขน ปรนมมตวสวตตภม ภมทเพลดเพลนในกามคณทเทวดาองคอน ๆ เนรมตให

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๕

การเสวยกามคณของเทวดา วาทะของเกจอาจารยแสดงไววา ชนจาตม - ชนดาวดงส ประพฤตเปนไปในทานองเดยวกนกบพวกมนษย ชนยามา ใชเสวยดวยการจมพตและสมผสกอดรดรางกายซงกน

และกน ชนดสตา เพยงแตใชสมผสมอตอกนและกนกสาเรจกจ ชนนมมานรต ใชแลดและยมซงกนและกนกสาเรจกจ ชนปรนมมตวสวตต ใชสายตาจองดกนกสาเรจกจ สวนวาทะของทานอรรถถาจารยแสดงวา การเสวยกามคณของเทวดาชนทง ๖ ชนนน ไมมอะไรผดแปลกจากมนษยทงหลาย ตามอรรถกถาจารยนน เปนไปไดมากกวา

ผทจะเปนอรยบคคลไดนน ตองประกอบดวยธรรม ๗ ประการ คอ ๑. ตองเปนตเหตกบคคล ๒. ตองไดเคยสรางบารมทเกยวกบวปสสนามาแลวในชาตกอน ๓. ตองมความเพยรในชาตปจจบนน ๔. วธเจรญวปสสนาตองถกตองตามหลกพระบาล และ อรรถกถา ๕. ตองมสถานทเหมาะสมแกการปฏบต ๖. ตองไมมปลโพธ ๑๐ ประการ ๗. ตองมเวลาอนสมควร

ปธานยงคะ ส าหรบเปนเครองตดสนตวเองวา ชาตนตนจะเปนอรยะไดหรอไมดงนคอ

๑. ตองมความเลอมใสในพระพทธ พระธรรม พระสงฆ และอาจารยทสอนวปสสนา

๒. ตองมรางกายแขงแรง ไมมโรค ๓. ตองไมมมารยาสาไถยกบอาจารยหรอหมพวกปฏบตดวยกน

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๖

๔. ตองมความเพยรตงมนในใจวา เลอดและเนอของเราแมวาจะเหอดแหงไปคงเหลอแตหนง เสนเอน กระดกกตาม เราจะไมยอมละความเพยรนนเสย

๕. ผปฏบตตองปฏบตใหถงขนอทยพพยญาณเสยกอน

รปาวจรภม ๑๖ คอทเกดของรปพรหมทงหลาย พรหม หมายถงผทมความเจรญดวยคณพเศษ ม ฌานเปนตน

ความเจรญมอย ๒ อยางคอ ๑. ความเจรญทางโลก อาย วรรณ สข พละ ๒. ความเจรญทางธรรม สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา

ปฐมฌานภม ๓ เรยกชอตามต าแหนง ๑. พรหมปารสชชา พรหมทเปนบรวาร ๒. พรหมปโรหตา พรหมทเปนทปรกษา ๓. มหาพรหม พรหมทเปนหวหนา

มหาพรหมม ๓ จ าพวกคอ ๑. มหาพรหมทมรศมแผไปไกล ๑,๐๐๐ จกรวาล เรยกวา สหสสพรหม ๒. มหาพรหมทมรศมแผไปไกล ๒,๐๐๐ จกรวาล เรยกวา ทวสหสสพรหม ๓. มหาพรหมทมรศมแผไปไกล ๓,๐๐๐ จกรวาล เรยกวา ตสหสสพรหม

ทตยฌานภม ๓ เรยกชอของพรหมโดยตรง ตามรศม

๑. ปรตตาภา มรศมนอย ๒. อปปมาณาภา มรศมหาประมาณมได ๓. อาภสสรา มรศมซานออก

หมายเหต รศม คอ อตชรป ทเกดจากจต

ตตยฌานภม ๓ เรยกชอของพรหมโดยตรง ตามรศมทสวยงาม ๑. ปรตตสภา มรศมสวยงามนอย

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๗

๒. อปปมาณสภา มรศมสวยงามหาประมาณมได ๓. สภากณณา มรศมสวยงามตลอดไปทวรางกาย (รศม

เหมอนดวงจนทร)

จตตถฌานภม ๗ เรยกชอตามคณธรรม

๑. เวหปผลา มผลไพบลย ๒. อสญญสตตา ไมมสญญา ๓. อวหา ไมละทงทอยอาศย หรอ สมบตไมเสอม ม

สทธนทรยแกกลาเปนพเศษ

๔. อตปปา ไมเดอดรอนใจ ม วรยนทรยแกกลาเปนพเศษ ๕. สทสสา เหนโดยความสข ม สตนทรยแกกลาเปนพเศษ ๖. สทสส เหนโดยความสะดวก ม สมาธนทรยแกกลาเปนพเศษ ๗. อกนฏฐา มสขสมบตไมนอย ม ปญญนทรยแกกลาเปนพเศษ

อรปาวจรภม ๔ คอ ทเกดของอรปพรหมทงหลาย ๑. อากาสานญจายตนภม เปนทตงของอากาสานญจายตนฌาน ๒. วญญาณญจายตนภม เปนทตงของวญญาณญจายตนฌาน ๓. อากญจญญายตนภม เปนทตงของอากญจญญายตนฌาน ๔. เนวสญญานาสญญายตนภม เปนทตงของเนวสญญานาสญญายตนฌาน

แสดงบคคล ๑๒ จ าพวก ปถชน ๔ ไดแก ๑. ทคตอเหตกบคคล ๒. สคตอเหตกบคคล ๓. ทวเหตกบคคล ๔. ตเหตกบคคล อรยบคคล ๘ ๑. โสดาปตตมรรคบคคล ๒. โสดาปตตผลบคคล ๓. สกทาคามมรรคบคคล ๔. สกทาคามผลบคคล ๕. อนาคามมรรคบคคล ๖. อนาคามผลบคคล ๗. อรหตตมรรคบคคล ๘. อรหตตผลบคคล

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๘

แสดงการจ าแนกภม ๓๑ ภม โดยบคคล ๑๒ จ าพวก อบายภม ๔ เปนทเกดของทคตอเหตกบคคลจาพวกเดยว

(รวม ๔ พวก) มนษยภม ๑ เปนทเกดของบคคล ๑๑ จาพวก

(เวน ทคตอเหตกบคคล ๑ รวม ๑๑ พวก ) จาตมหาราชกาภม ๑ เปนทเกดของบคคล ๑๑ จาพวก

(เวน ทคตอเหตกบคคล ๑ รวม ๑๑ พวก) ดาวดงสาภม ๑ ยามาภม ๑ ดสตาภม ๑ เปนทเกดของบคคล ๑๐ จาพวก (เวน ทคตอเหตก

บคคล ๑, สคตอเหตกบคคล ๑ รวม ๕๐ พวก) นมมานรตภม ๑ ปรนมมตวสสวตตภม ๑ ปฐมฌานภม ๓ ทตยฌานภม ๓ เปนทเกดของบคคล ๙ จาพวกคอ ตเหตกปถชน ๑, ตตยฌานภม ๓ อรยบคคล ๘ (รวม ๙๐ พวก) เวหปผลาภม ๑ อสญญสตตาภม ๑ เปนทเกดของสคตอเหตกบคคลทมรปปฏสนธจาพวก

เดยว (ม ๑ พวก) สทธาวาสภม ๕ เปนทเกดของบคคล ๓ จาพวกคอ อนาคามผลบคคล

๑, อรหตตมรรคบคคล ๑, อรหตตผลบคคล ๑ (รวม ๑๕ พวก)

อรปภม ๔ เปนทเกดของบคคล ๘ จาพวกคอ ตเหตกปถชน ๑, อรยยคคล ๗ (เวน โสดาปตตมรรคบคคล ๑ รวม ๓๒ พวก)

รวม ๓๑ ภม มบคคลอาศยอย ๒๑๔ พวก คอ

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๙

แสดงสตตาวาสภม ๙ ซงเปนทอาศยของสตว ๑. นานาตตกายภม ภมเปนทอาศยของสตว ทมรปรางสณฐานตาง ๆ

กนม ๑๔ ภมคอ กามภม ๑๑, ปฐมฌานภม ๓

๒. เอกตตกายภม ภมเปนทอาศยของสตว ทมรปรางสณฐานเหมอน ๆ กนม ๑๒ ภมคอ ทตยฌานภม ๓,

ตตยฌานภม ๓, เวหปผลาภม ๑, สทธาวาสภม ๕

๓. นานาตตสญญภม ภมเปนทอาศยของสตว ทมปฏสนธจตตาง ๆ กนม ๑๐ ภมคอ กามสคตภม ๗, ทตยฌานภม ๓

๔. เอกตตสญญญภม ภมเปนทอาศยของสตวทมปฏสนธจตอยางเดยวกนม ๑๖ ภมคออบายภม ๔,ปฐมฌานภม ๓

ตตยฌานภม ๓, เวหปผลาภม ๑, สทธาวาสภม ๕

๕. อสญญภม ภมเปนทเกดของสตวทไมมนามม ๑ ภมคอ อสญญสตตาภม ๑

๖. อากาสานญจายตนภม ๑ ๗. วญญาณญจายตนภม ๑ ๘. อากญจญญายตนภม ๑ ๙. เนวสญญานาสญญายตนภม ๑

แสดงความเปนไปแหงรปรางสณฐานและปฏสนธวญญาณ

๑. นานาตตกายนานาตตสญญ สตวทมรปรางตางกน และมปฏสนธวญญาณตางกน มอย ๗ ภมคอ กามสคตภม ๗

๒. นานาตตกายเอกตตสญญ สตวทมรปรางตางกน แตมปฏสนธวญญาณอยางเดยวกนมอย ๗ ภมคอ อบายภม ๔, ปฐมฌานภม ๓

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๒๐

๓. เอกตตกายนานาตตสญญ สตวทมรปรางเหมอนกน แตมปฏสนธวญญาณตางกน มอย ๓ ภม คอ ทตยฌานภม ๓

๔. เอกตตกายเอกตตสญญญ สตวทมรปรางเหมอนกน และมปฏสนธวญญาณอยางเดยวกนมอย ๙ ภม คอ ตตย-ฌานภม ๓, เวหปผลาภม ๑, สทธาวาสภม ๕

แสดงภมเปนทตงแหงวญญาณ (วญญาณฐต) ม ๗ ภม คอ ๑. นานาตตกายนานาตตสญญภม

๒. นานาตตกายเอกตตสญญภม

๓. เอกตตกายนานาตตสญญภม ๔. เอกตตกายเอกตตสญญญภม

๕. อากาสานญจายตนภม

๖. วญญาณญจายตนภม ๗. อากญจญญายตนภม

หมายเหต อสญญสตตาภม ๑ และอรปภม ๔ ไมจดเขาในนานาตตะหรอเอกตตะ เพราะเปนภมทไมมนาม และ เปนภมทไมมรป คอ อสญญสตตาภม ไมมนามขนธ ฉะนนไมเรยกวาวญญาณฐตภม สวนเนวสญญานา-สญญายตนภม ถงแมจะมนามขนธ แตกไมปรากฏชด ฉะนนจงไมเรยกวาวญญาณฐตภม เชนเดยวกน

อนาคามบคคล ม ๒ จ าพวก ๑. ผลอนาคาม ไดแก พรหมอนาคาม ๒. ฌานอนาคาม ไดแก พรหมโสดาบน และ พรหมสกทาคาม

แสดงวฏฏอสงไขยกป ๑. เตโชสงวฏฏอสงไขยกป คอ กปทโลกนถกทาลายดวยไฟ

พนาศไปจนถงปฐมฌานภม ซงอยใตทตยฌานภม

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๒๑

๒. อาโปสงวฏฏอสงไขยกป คอ กปทโลกนถกทาลายดวยนา พนาศไปจนถงทตยฌานภม ซงอยใตตตยฌานภม

๓. วาโยสงวฏฏอสงไขยกป คอ กปทโลกนถกทาลายดวยลม พนาศไปจนถงตตยฌานภม ซงอยใตจตตถฌานภม

ภวคคภม คอ ยอดแหงภม ม ๓ คอ เวหปผลาภม ปถชนภวคคะ ยอดภมของปถชน พระ

อรยบคคล ๓ ทไปเกดในภมนแลว จะไมไปเกดในภมอนอก จะเกดซาภมเดมจนกวาจะปรนพพาน

อกนฏฐาภม อรยภวคคะ ยอดภมอรยะ พระอนาคามทไปเกดในภมน จะตองสาเรจเปนพระอรหนตแนนอน

เนวสญญานาสญญายตนภม สพพภวคคะ ยอดภมของปถชนและอรยะ พระอรยบคคลทเกดในภมนแลวไมไปเกดในภมอนอก ยอมเกดซาภมจนกวาจะปรนพพาน

เขตของพระพทธเจาม ๓ อยางคอ ๑. ชาตเขต เปนเขตทกาหนดดวยหมนจกรวาล ทงนกเพราะเหตวา เมอ

พระโพธสตวลงสปฏสนธในครรภมารดากด เวลาประสตจากครรภกด เวลาทตรสรเปนพระสมมาสมพทธเจากด และเมอเวลาปรนพพานกด จกรวาลทงหมนจกรวาลนจะหวนไหวสะเทอนไปหมด ฉะนนจงไดชอวา ชาตเขต

๒. อาณาเขต เปนเขตทกาหนดดวยแสนโกฏจกรวาล ทงนกเพราะเหตวาอานาจแหงพระปรตทงหลาย มขนธปรต, อาฏานาฏยปรต, ธชคคปรต, โมรปรต, รตนสตร เหลานเมอสาธยายแลว ยอมแผกวางไปทงแสนโกฏจกรวาล ฉะนนจงไดชอวา อาณาเขต

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๒๒

๓. วสยเขต เปนเขตทกาหนดดวยอนนตโลกธาต อนประกอบดวยจกรวาลอนหาทสดไมได เพราะวาพระญาณแหงสมเดจพระสมมาสม-พทธเจานนไมมทสนสด ยอมพจารณารทวตลอดอนนตโลกธาต ฉะนนจงไดชอวา วสยเขต

กปม ๔ อยาง คอ

๑. อายกป หมายเอาอายของสตวในปจจบน และ ภมนน ๆ เปนเกณฑ

๒. อนตรกป หมายเอาอายของสตวทมากทสด คอ อสงไขยป แลวลดลงมาเหลอ ๑๐ ป เมอเหลอ ๑๐ ปแลวกขนไปถงอสงไขยปอก เปนคอยางนเรยกวา หนงอนตรกป

๓. อสงไขยกป หมายเอา ๖๔ อนตรกป เทากบ ๑ อสงไขยกป และ อสงไขยกปน ม ๔ อยาง คอ

๑. สงวฏฏอสงไขยกป โลกถกทาลายจนถงทาลายไปจนหมดสน ๒. สงวฏฏฐายอสงไขยกป เรมตงแตความวางเปลา ไปจนถงเรมตงขน

ใหม ๓. ววฏฏอสงไขยกป เรมตงแตตงขน จนถงตงขนครบบรบรณ ๔. ววฏฏฐายอสงไขยกป เรมตงแตโลกตงครบบรบรณจนถงเรมถก

ทาลาย

๔. มหากป หมายเอา ๔ อสงไขยกป เทากบ ๑ มหากป กปในทางพระพทธศาสนาม ๒ อยางคอ

๑. สญญกป กปทวางจากพระพทธเจา พระปจเจกพระพทธเจา และพระเจาจกรพรรด ม ๔ คอ

๑. สญญมหากป ไดแก มหากปทวางจากพระสมมาสมพทธเจา ๒. สญญอสงไขยกป ไดแก สงวฏฏอสงไขยกป, สงวฏฏฐายอสงไขยกป, ววฏฏอสงไขยกป ๓. สญญอนตรกป ไดแก อนตรกปทไมมพระสมมาสมพทธเจาอบตขน ๔. สญญอายกป ไดแก อายคนตากวา ๑๐๐ ป หรอเกนกวา ๑๐๐,๐๐๐ ป

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๒๓

๒. อสญญกป กปทมพระสมมาสมพทธเจา พระปจเจกพระพทธเจา และ พระเจาจกรพรรด ม ๕ คอ

๑. สารกป ไดแก มหากปทมพระพทธเจาอบตขน ๑ พระองค ๒. มณฑกป ไดแก มหากปทมพระพทธเจาอบตขน ๒ พระองค ๓. วรกป ไดแก มหากปทมพระพทธเจาอบตขน ๓ พระองค ๔. สารมณฑกป ไดแก มหากปทมพระพทธเจาอบตขน ๔ พระองค ๕. ภททกป ไดแก มหากปทมพระพทธเจาอบตขน ๕ พระองค

ตารางแสดงการท าลายโลกในจ านวน ๖๔ มหากป

รอบเลก ครงท รวม

มหากป ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๗ ๘ ๑ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ น า ๘ ๒ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ น า ๘ ๓ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ น า ๘ ๔ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ น า ๘ ๕ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ น า ๘ ๖ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ น า ๘ ๗ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ น า ๘ ๘ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ไฟ ลม ๘ รวม

มหากป ๘ ๘ ๘ ๘ ๘ ๘ ๘ ๘ ๖๔

ปฏสนธม ๔ คอ ๑. อปายปฏสนธ ม ๑ คอ อเปกขาสนตรณอกศลวปากจต ๑

๒. กามสคตปฏสนธ ม ๙ คอ อเปกขาสนตรณกศลวปากจต ๑, มหาวบาก ๘

๓. รปปฏสนธ ม ๖ คอ รปวบากจต ๕, กมมชรป ๑

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๒๔

๔. อรปปฏสนธ ม ๔ คอ อรปวบากจต ๔

อเปกขาสนตรณกศลวบากจต ๑ ของบคคล ๑๑ จ าพวก คอ ๑. ชจจนธ ผตาบอดแตกาเนด ๒. ชจจพธร ผหหนวกแตกาเนด ๓. ชจจฆานก ผจมกเสยแตกาเนด ๔. ชจจมค ผเปนใบแตกาเนด ๕. ชจจชฬ ผโงเงาแตกาเนด ๖. ชจจมมตตก ผเปนบาแตกาเนด ๗. ปณฑก พวกบณเฑาะกแตกาเนด ๘. อภโตพยญชนก ผปรากฏเปน ๒ เพศ ๙. นปสก ผไมปรากฏเพศ ๑๐. มมม ผตดอางแตกาเนด ๑๑. วนปาตกอสรา อสราทอาศยภมมฏฐเทวดา (เทวดาทอาศยอย

ตามภเขา ตนไม และสถานทตางๆ และ รกขเทวดา) ทงหลายอย

ปณฑก ๕ พวก คอ ๑. อาสตตกปณฑก ผดมนาอสจแกกาหนด ๒. อสสยปณฑก พวกแอบดเขารวมเพศแลวคลายกาหนด ๓. โอปกกมกปณฑก พวกถกตอน ๔. ปกขปณฑก พวกมความกาหนดเฉพาะปกษ ๕. นปสกปณฑก พวกไมปรากฏเพศ

พวกทมอายไมแนนอน ม ๖ จ าพวก ๑. พวกอบายสตว

๒. พวกมนษยในชมพทวป

๓. พวกวนปาตกอสรา

๔. พวกภมมฏฐเทวดาทอาศยแผนดนและตนไมอย

ป

ป

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๒๕

๕. พวกอากาสฏฐเทวดา

๖. พวกเวมานกเปรตเทวดา

อายของเทวภม ๖ ชน

๑ วนใน จาตม เทากบ ๕๐ ป ในมนษย ๑ ปในจาตม เทากบ ๑๘,๐๐๐ ปในมนษย

เพราะฉะนน

๑. จาตม ๕๐๐ ปทพย เทากบ ๙ ลานปมนษย ๒. ตาวตงสา ๑,๐๐๐ ป เทากบ จาตม ๒,๐๐๐ ป เทากบ ๓๖ ลานปมนษย ๓. ยามา ๒,๐๐๐ ป เทากบตาวตงสา ๔,๐๐๐ ป เทากบ จาตม ๘,๐๐๐ ป

เทากบ ๑๔๔ ลานปมนษย ๔. ดสตา ๔,๐๐๐ ป เทากบ ยามา ๘,๐๐๐ ป เทากบ ตาวตงสา ๑๖,๐๐๐ ป

เทากบ จาตม ๓๒,๐๐๐ ป เทากบ ๕๖๗ ลานปมนษย ๕. นมมา ๘,๐๐๐ ป เทากบ ดสตา ๑๖,๐๐๐ ป เทากบ ยามา ๓๒,๐๐๐ ป

เทากบ ตาวตงสา ๖๔,๐๐๐ ป เทากบ จาตม ๑๒๘,๐๐๐ ป เทากบมนษย ๒,๓๐๔ ลานปมนษย

๖. ปรนม ๑๖,๐๐๐ ป เทากบ นมมา ๓๒,๐๐๐ ปเทากย ดสตา ๖๔,๐๐๐ ป เทากบ ยามา ๑๒๘,๐๐๐ ป เทากบ ตาวตงสา ๒๕๖,๐๐๐ ป เทากบ จาตม ๕๑๒,๐๐๐ ป เทากบ ๙,๒๑๖ ลานปมนษย

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๒๖

รปปฏสนธ คอ พรหมปารสชชา มอาย ๑ ใน ๓ ของววฏฏฐายอสงไขยกป

พรหมปโรหตา มอาย ๑ ใน ๒ ของววฏฏฐายอสงไขยกป มหาพรหม มอาย ๑ มหากป

ปรตตาภพรหม มอาย ๒ มหากป อปปมาณาภพรหม มอาย ๔ มหากป อาภสสรพรหม มอาย ๘ มหากป ปรตตสภพรหม มอาย ๑๖ มหากป อปปมาณสภพรหม มอาย ๓๒ มหากป สภกณหพรหม มอาย ๖๔ มหากป เวหปผลพรหม มอาย ๕๐๐ มหากป อสญญสตตพรหม มอาย ๕๐๐ มหากป

อวหพรหม มอาย ๑ พนมหากป อตปปพรหม มอาย ๒ พนมหากป สทสสพรหม มอาย ๔ พนมหากป สทสสพรหม มอาย ๘ พนมหากป อกนฏฐพรหม มอาย ๑ หมน ๖ พนมหากป

การทแยกประเภทของปฏสนธของปฐมฌานเปนตนนน นยท ๑ เอาองคอธบด เปนเครองกาหนดวา จะเกดในพรหมพวกใด นยท ๒ เอาวส คอความชานาญเปนเครองกาหนด

การททตยฌานและตตยฌานใหผลปฏสนธในภมเดยวกน เพราะมบคคลททาฌานอย ๒ ประเภท คอ มนทบคคล มปญญาพอประมาณ คอย ๆ พจารณาทละองคฌาน คอ วตก, วจาร คนละครง จงทาฌานแบบปญจกนย และ ตกขบคคล ผมปญญาไว พจารณาองคฌาน คอ วตก, วจาร แลวละไปพรอมกน ฌานแบบจตกนย (ทเปนเชนน ไมใชอานาจของฌาน แตเปนไปตามบคคล)

ปฐมฌานวปาก ทตยฌาน,

ตตยฌานวปาก จตตถฌานวปาก

ปญจมฌานวปาก

ชวตนวกกลาป

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๒๗

อรปปฏสนธ ๔

๑. ผทไดอากาสานญจายตนฌาน เปนเหตทาใหอากาสานญจายตนวปากใหปฏสนธในอากาสานญจายตนภมเกดขน มอาย ๒ หมนมหากป

๒. ผทไดวญญานญจายตนฌาน เปนเหตทาใหวญญานญจายตนวปากใหปฏสนธในวญญานญจายตนภมเกดขน มอาย ๔ หมนมหากป

๓. ผทไดอากญจญญายตนฌาน เปนเหตทาใหอากญจญญายตนวปากใหปฏสนธในอากญจญญายตนภมเกดขน มอาย ๖ หมนมหากป

๔. ผทไดเนวสญญานาสญญายตนฌาน เปนเหตทาใหเนวสญญานาสญญา-ยตนวปากใหปฏสนธในเนวสญญานาสญญายตนภมเกดขน มอาย ๘ หมน ๔ พนมหากป

ธรรมทเปนเครองใหถงความเปนอรยะ หรอทเรยกวา ทรพย ๗ ประการของสปบรษทงหลายนนกไดแก ๑. สทธาธน ทรพย คอ ความเลอมใส เชอในอนนตคณ ๕ เชอกรรม

เชอผลของกรรม โลกน โลกหนา ๒. สลธน ทรพย คอ การตงอยในศลธรรม ๓. สตธน ทรพย คอ ความเปนผทไดเลาเรยนในธรรมของ

พระสมมาสมพทธเจา ๔. จาคธน ทรพย คอ การบรจาควตถสงของใหเปนทานแกผอน ๕. ปญญาธน ทรพย คอ ความเปนผรสภาวธรรม รป นาม ๖. หรธน ทรพย คอ ความเปนผรละอายตอทจรต ๗. โอตตปปธน ทรพย คอ ความเปนผกลวตอทจรต

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๒๘

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๒๙

กมมจตกกะม ๔ หมวด คอ

๑. กจจจตกกะ วาโดยกจ ม ๔ คอ ชนกกรรม, อปตถมภกกรรม, อปปฬกกรรม, อปฆาตกกรรม

๒. ปากทานปรยายจตกกะ วาโดยลาดบแหงการใหผล ม ๔ คอ ครกกรรม, อาสนนกรรม, อาจณณ-กรรม, กฏตตากรรม

๓. ปากกาลจตกกะ วาโดยเวลาทใหผล ม ๔ คอ ทฏฐธมม-เวทนยกรรม, อปปชชเวทนยกรรม,อปราปรยเวทนยกรรม, อโหสกรรม

๔. ปากฏฐานจตกกะ วาโดยฐานะทใหผล ม ๔ คอ อกศลกรรม, กามาวจรกศลกรรม, รปาวจรกศลกรรม, อรปาวจรกศลกรรม

กจจจตกกะ ม ๔ คอ

๑. ชนกกรรม กรรมทยอมทาใหวบากเกดข น ๒. อปถมภกกรรม กรรมทยอมชวยอดหนนกรรมอน ๆ ๓. อปปฬกกรรม กรรมทยอมเขาไปเบยดเบยนกรรมอน ๆ

๔. อปฆาตกกรรม กรรมทยอมเขาไปตดรอนกรรมอน ๆ หรอ ตดรอนผลของกรรมอน ๆ

หมายถง กรรมททาใหวบาก และกมมชรป เกดขนไดแก อกศลกรรม ๑๒, โลกยกศลกรรม ๑๗ ใหวบากกมมชรป และ กมมปจจยอตชรป เกดขนทงในปฏสนธกาลและในปวตตกาล หมายเหต ชนกกรรม ทสามารถทาใหวบาก และ กมมชรป เกดขนในปฏสนธกาลได

นนตองเปนกรรมทครบกรรมบถเปนสวนมาก สาหรบชนกกรรมททาใหวบากกมมชรปและกมมปจจยอตชรป เกดขนในปวตตกาลนน เปนกรรมท

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๓๐

ครบกรรมบถกได หรอ กศลกรรม อกศลกรรมทเกดขนในปญจทวารวถ หรอทเกดในเวลาฝนกตาม สามารถทาใหวบากกมมชรปและกมมปจจยอตชรปเกดไดทงสน

วมานของพวกพรหม พวกเทวดา หรอไฟนรก เครองจองจาทรมานของพวกสตวนรกเหลาน จดเปนกมมปจจยอตชรป ทเกดจากชนกกรรมดวยเหมอนกน

หมายถง กรรมทอปถมภกรรมอน ๆ และการสบตอแหงขนธทเกดขนจากกรรมอน ๆ ไดแก อกศลกรรม ๑๒, มหากศลกรรม ๘ แบงเปน ๓ ประเภท คอ ก. กรรมทชวยอดหนนชนกกรรมทยงไมมโอกาสสงผล ใหมโอกาสสงผล (ม ๘ ประเภท) ข. กรรมทชวยอดหนนชนกกรรมทกาลงสงผล ใหมกาลงสงผลบรบรณยงขน (ม ๑๐ ประเภท) ค. กรรมทชวยอดหนนรปนามทเปนวบากของชนกกรรมใหเจรญและตงมนนาน (ม ๗ ประเภท)

ก. อปตถมภกกรรม ชวยอดหนนชนกกรรมทยงไมมโอกาสใหผลใหมโอกาสสงผลนน ม ๘ ประเภท คอ

๑. กศลทเกดขนในมรณาสนนกาล ชวยอดหนนแกกศลชนกกรรมในอดตภพ เชน นาย ก. เปนชาวพทธทาอกศลเปนสวนมาก เมอใกลตายนมตไมดมาปรากฏ ไดฟงธรรม จตใจผองใสตายแลวไปเกดในสคตภม ๒. กศลทเกดขนในมรณาสนนกาล ชวยอดหนนแกกศลชนกกรรมในปจจบนภพ เชน นาย ข. เปนชาวพทธทากศลเปนสวนมาก เมอใกลตายนมตไมดมาปรากฏ ไดฟงธรรม จตใจผองใสตายแลวไปเกดในสคตภม ๓. อกศลทเกดขนในมรณาสนนกาล ชวยอดหนนแกอกศลชนกกรรมในอดตภพ เชน นาย ค. เปนชาวพทธทากศลเปนสวนมาก เมอใกลตายนมตไมดมาปรากฏ ไมไดฟงธรรม จตใจเศราหมองตายแลวไปเกดในอบายภม ๔. อกศลทเกดขนในมรณาสนนกาล ชวยอดหนนแกอกศลชนกกรรมในปจจบนภพ เชน นาย ง. ทาชวมาก เมอใกลตายนมตไมดมาปรากฏ ไมไดฟงธรรม จตใจเศราหมองตายแลวไปเกดในอบายภม

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๓๑

๕. กศลทเกดขนเปนปกตอยเสมอในปจจบนภพ ชวยอดหนนแกกศลชนกกรรมในอดตภพ

เชน นาย จ. เปนมจฉาทฏฐ ตอมาตามนายของตนไปฟงธรรม มใจเลอมใส ตายแลวไปเกดในสคตภม ๖. กศลทเกดขนเปนปกตอยเสมอในปจจบนภพ ชวยอดหนนแกกศลชนกกรรม

ในปจจบนภพ เชน นาย ฉ. เคยบวชเรยนมาแลว สกออกมามอาชพเกยวกบอกศล คอ ประมง แตกทากศลทก ๆ วนพระตายแลวไปเกดในสคตภม ๗. อกศลทเกดขนเปนปกตอยเสมอในปจจบนภพ ชวยอดหนนแกอกศลชนก

กรรมในอดตภพ เชน นาย ช. เปนผมจตใจเปนกศล ชวยแมใสบาตรเสมอ ตอมามครอบครว กหางจากการทากศล เพราะมวเพลดเพลนสนกสนาน ตายแลวไปเกดในอบายภม ๘. อกศลทเกดขนเปนปกตอยเสมอในปจจบนภพ ชวยอดหนนแกอกศลชนกกรรมในปจจบนภพ

เชน นาย ซ. กระทาชว ตอมาไดบวช เมอบวชกหมนทาทาความด ๒-๓ ป ตอมาไมคอยทา เพราะอยากสก ตายแลวไปเกดในอบายภม

ข. อปตถมภกกรรม ชวยอดหนนชนกกรรมทก าลงมโอกาสใหผลใหมก าลงในการใหผลบรบรณยงขนม ๑๐ ประเภทคอ

๑. กศลทเกดขนในมรณาสนนกาล ชวยอดหนนแกกศลชนกกรรมในอดตภพทก าลงมโอกาสใหผลอย

เชน นาย ก. มจตใจละอายตอบาป แตเปนคนจน ไดทากศลเพยงเลกนอย ตายแลวไปเกดเปนมนษยหรอเทวดาชนสง ๒. กศลทเกดขนในมรณาสนนกาล ชวยอดหนนแกกศลชนกกรรมในปจจบนภพท

ก าลงมโอกาสใหผลอย เชน นาย ข. เปนคนใจกศล ไดกระทากศลอยเสมอ ตายแลวไปเกดเปนมนษยหรอเทวดาชนสง ๓. อกศลทเกดขนในมรณาสนนกาล ชวยอดหนนแกอกศลชนกกรรมในอดตภพท

ก าลงมโอกาสใหผลอย เชน นาย ค. ไมสนใจในกศลเวลาใกลตาย จตใจเศราหมอง ตายแลวไปเกดในอบายภม

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๓๒

๔. อกศลทเกดขนในมรณาสนนกาล ชวยอดหนนแกอกศลชนกกรรมในปจจบนภพทก าลงมโอกาสใหผลอย

เชน นาย ง. เปนคนทาอกศลมาก เวลาใกลตาย จตใจเศราหมอง ตายแลวไปเกดในอบายภม ๕. กศลทเกดขนในปวตตกาล ชวยอดหนนแกกศลชนกกรรมในอดตภพทก าลง

มโอกาสใหผลอย เชน นาย จ. เปนลกคนใจบญ และถกสอนใหใสบาตรอยเสมอ อยมา ๕ ขวบกตาย เมอตายแลวไปเกดเปนมนษยหรอเทวดาชนสง ๖. กศลทเกดขนในปวตตกาล ชวยอดหนนแกกศลชนกกรรมในปจจบนภพท

ก าลงมโอกาสใหผลอย เชน นาย ฉ. เปนคนใจบญ และไดทาบญอยเสมอ เมอตายแลวไปเกดเปนมนษยหรอเทวดาชนสง ๗. อกศลทเกดขนในปวตตกาล ชวยอดหนนแกอกศลชนกกรรมในอดตภพท

ก าลงมโอกาสใหผลอย เชน นาย ช. ไมสนใจเรองบาปบญ ชอบสนกสนาน แตกไมทาทจรต ตายแลวไปเกดในอบายภม ๘. อกศลทเกดขนในปวตตกาล ชวยอดหนนแกอกศลชนกกรรมในปจจบนภพท

ก าลงมโอกาสใหผลอย เชน นาย ไมสนใจเรองบาปบญ ชอบสนกสนาน แตกไมทาทจรต ตายแลวไปเกดในอบายภม ๙. กศลทเกดขนในอดตภพ ชวยอดหนนแกกศลชนกกรรมในปจจบนภพทก าลงม

โอกาสใหผลอย เชน นายฌ. เปนคนใจบญ ไดทาบญเสมอ เมอตายแลวไปเกดเปนมนษยหรอเทวดาชนสง ๑๐.อกศลทเกดขนในอดตภพ ชวยอดหนนแกอกศลชนกกรรมในปจจบนภพทก าลงม

โอกาสใหผลอย เชน นาย ญ. เปนคนใจหยาบชา ตายแลวไปเกดในอบายภม ค. อปถมภกกรรม ชวยอดหนนแก รปนามทเปนวบากของชนกกรรมใหเจรญ

ขนและตงมนอยไดนนม ๗ ประเภทคอ ๑. กศลทเคยกระท ามาในภพกอน ๆ ชวยอดหนนแกรปนามทเกดจากกศลชนก

กรรมอยางหนง เชน พระสรระรางกายของพระสมมาสมพทธเจา

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๓๓

๒. กศลทเคยกระท ามาในภพน ชวยอดหนนแกรปนามทเกดจากกศลชนกกรรมอยางหนง

เชน คนใจบญชอบทาประโยชนแกสวนรวม ๓. อกศลทเคยกระท ามาในภพกอน ๆ ชวยอดหนนแกรปนามทเกดจากอกศล

ชนกกรรมอยางหนง เชน ความเปนอยของพวกสตวนรก ๔. อกศลทเคยกระท ามาในภพน ชวยอดหนนแกรปนามทเกดจากอกศลชนก

กรรมอยางหนง เชน ผมโรคประจาตว แตดมนาเมาเสมอ ๕. กศลทเคยกระท ามาในภพกอน ๆ ชวยอดหนนแกรปนามทเกดจากอกศล

ชนกกรรมอยางหนง เชน สนขมเจาของเลยงเปนอยางด ๖. กศลทเคยกระท ามาในภพน ชวยอดหนนแกรปนามทเกดจากอกศลชนก

กรรมอยางหนง เชน สนขแสนรทแสดงคารวะตอเจาของ ๗. อกศลทเคยกระท ามาในภพน ชวยอดหนนแกรปนามทเกดจากกศลชนก

กรรมอยางหนง เชน ชาวประมง เปนตน

หมายถง กรรมทยอมเบยดเบยนกรรมอน ๆ และการสบตอแหงขนธ ๕ ทเกดจากกรรมอนๆ ไดแก อกศลกรรม ๑๒, มหากศลกรรม ๘

อปปฬกกรรม ทเบยดเบยนชนกกรรมอน ๆ ทมสภาพตรงกนขามกบตนนน มการเบยดเบยน ๒ อยางคอ

ก. เบยดเบยนเพอไมใหมโอกาสสงผล ข. เบยดเบยนชนกกรรมทมโอกาสสงผลอยแลวนน ใหมกาลงลดนอยลง

ไดผลไมเตมท

การเบยดเบยนของอปปฬกกรรมม ๓ ประเภทคอ ๑. อปปฬกกรรมทเบยดเบยนชนกกรรมอน ๆ เพอไมใหมโอกาสสงผล

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๓๔

๒. อปปฬกกรรมทเบยดเบยนชนกกรรมอน ๆ ทมโอกาสสงผลอยแลว ใหมกาลงลดนอยลง

๓. อปปฬกกรรม เบยดเบยนรปนามทเกดจากชนกกรรม หมายถง กรรมทยอมเขาไปตดรอนกรรมอน ๆ หรอ ตดรอนผลของกรรมอน ๆ ไดแก อกศลกรรม ๑๒, กศลกรรม ๒๑ ม ๒ อยางคอ

ก. ตดชนกกรรมอน ๆ เพอไมใหมโอกาสสงผลตลอดไป ข. ตดรปนามทเกดจากชนกกรรมนน ๆ ใหเสยไป

ก. อปฆาตกกรรมทตดชนกกรรมอน ๆ เพอไมใหมโอกาสสงผลตลอดไป ม ๓ ประเภทคอ ๑ กศลอปฆาตกกรรมตดอกศลชนกกรรมอยางหนง เชน

พระองคลมาลเถระ ๒ กศลอปฆาตกกรรมตดกศลชนกกรรมอยางหนง เชน ผทสราง

กามกศล, รปกศล,อรปกศล ๓ อกศลอปฆาตกกรรมตดกศลชนกกรรมอยางหนง เชน ผทได

ฌาน ตอมาทาอนนตรยกรรม ข. อปฆาตกกรรมทตดรปนาม อนเกดจากชนกกรรมนน ๆ ใหเสย

ไปนนม ๔ ประเภทคอ ๑ กศลอปฆาตกกรรมตดรปนามทเปนอกศลวบากอยางหนง เชน

การระลกถงกศลทเคยทามาของสตวนรก ๒ กศลอปฆาตกกรรมตดรปนามทเปนกศลวบากอยางหนง เชน ผ

เปนฆราวาสไดสาเรจอรหนตทไมไดบวช ๓ อกศลอปฆาตกกรรมตดรปนามทเปนกศลวบากอยางหนง เชน

บคคลผทากรรมชว ตอมาไดรบอปทวเหตจนตาย หรอ ตาบอด ขาขาด เปนตน จนตลอดชวต

๔ อกศลอปฆาตกกรรมตดรปนามทเปนอกศลวบากอยางหนง เชน สตวดรจฉานตายดวยอปทวเหต

สรปอปฆาตกกรรมทตดรปนามทเปนวบากของกรรมอน ๆ นน มอย ๓ อยางคอ ๑. ตดวบากของกรรมอน ๆ แลวตวเองกไมไดสงผลใหเกดและกไมใหโอกาสแกชนก

กรรมอน ๆ ไดสงผล อยางหนง เชน พระโมคคลลานะ

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๓๕

๒. ตดวบากของกรรมอน ๆ แลวตวเองสงผลใหเกดอยางหนง เชน พระเทวทต

๓. ตดวบากของกรรมอน ๆ แลวใหโอกาสแกชนกกรรมอน ๆ ไดสงผลอยางหนง เชน พระเจาพมพสาร

กรรมเมอวาโดยล าดบแหงการใหผลม ๔ อยาง คอ

๑. ครกกรรม กรรมอยางหนกทกรรมอน ๆ ไมสามารถจะหามได ๒. อาสนนกรรม กรรมททาไวเมอใกลจะตาย ๓. อาจณณกรรม กรรมทเคยทาไวเสมอ ๆ

๔. กฏตตากรรม กรรมททาไวพอประมาณ ไมเทาถงกรรมทง ๓ อยางนน หรอกรรมทเคยทาไวในอดตภพ

ล าดบแหงการใหผล ทเปนอกศล

ทใหผลในลาดบท ๑ ไดแก นยตมจฉาทฏฐกรรม ทใหผลในลาดบท ๒ ไดแก สงฆเภทกกรรม ทใหผลในลาดบท ๓ ไดแก โลหตตปบาทกกรรม ทใหผลในลาดบท ๔ ไดแก อรหนตกฆาตกกรรม ทใหผลในลาดบท ๕ ไดแก มาตฆาตกกรรม (อาจจะใหในล าดบท ๖) ทใหผลในลาดบท ๖ ไดแก ปตฆาตกกรรม (อาจจะใหในล าดบท ๕)

ล าดบแหงการใหผล ทเปนกศล ทใหผลในลาดบท ๑ ไดแก เนวสญญานาสญญายตนกศลกรรม ทใหผลในลาดบท ๒ ไดแก อากญจญญายตนกศลกรรม ทใหผลในลาดบท ๓ ไดแก วญญาณญจายตนกศลกรรม ทใหผลในลาดบท ๔ ไดแก อากาสานญจายตนกศลกรรม ทใหผลในลาดบท ๕ ไดแก รปาวจรปญจมฌานกศลกรรม ทใหผลในลาดบท ๖ ไดแก รปาวจรจตตถฌานกศลกรรม ทใหผลในลาดบท ๗ ไดแก รปาวจรตตยฌานกศลกรรม ทใหผลในลาดบท ๘ ไดแก รปาวจรทตยฌานกศลกรรม

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๓๖

ทใหผลในลาดบท ๙ ไดแก รปาวจรปฐมฌานกศลกรรม

สาหรบโลกตตรกศลกรรมนน เปนครกกรรมกจรง แตในทนตองการแตกรรมทจะสงใหเกดในภพท ๒ สวน โลกตตรกศลนน ไมมหนาทใหเกด มหนาทแตจะทาลายการเกด ตามสมควรแกกาลงของตนเทานน

ไดแก กรรมททาไวเมอใกลจะตาย ไดแก อกศลกรรม ๑๒ (เวนนยตมจฉาทฏฐกรรม และ ปญจานนตรยกรรม) และมหากศลกรรม ๘ กรรมทท าไวเมอใกลจะตายม ๒ นย คอ

๑. ระลกถงสงทด และ ไมด เมอใกลจะตายไดในมโนทวาร ๒. การกระทาดและไมดเมอใกลจะตาย ไดใน กายทวาร และ วจทวาร

ไดแกกรรมทบคคลสงสมไวบอย ๆ ไดแก อกศลกรรม ๑๒, มหากศลกรรม ๘ มแยกไวดงน บคคลทกระทากศล หรอ อกศลนนอยเสมอ ๆ จะเปนอาชพ หรอ ไมกตาม กเรยก อาจณณกรรม บคคลททากศลหรออกศลแมเพยงครงเดยว แตระลกถงกรรมนนเสมอ ๆ กจดเปนอาจณณกรรมเหมอนกน

ไดแกกรรมททาไวพอประมาณ ไมถงกรรมทง ๓ อยางนน หรอ กรรมททาแลวในภพกอน ๆ ไดแก อกศลกรรม ๑๒, มหากศลกรรม ๘ (กรรมททาไวพอประมาณ เชน บคคลทกระทาทจรตหรอสจรต ทไมใชครกกรรม เมอทาแลวหลายปกตาม และไมไดทาบอย ๆ หรอ คดถงบอย ๆ กรรมนนกอยในประเภทของกฏตตากรรม

สรป โดยนยแหง อภธรรม ไดจดกรรมหมวดนไว ตามลาดบแหงการใหผล คอ ครกกรรม, อาสนนกรรม, อาจณณกรรม, กฏตตากรรม โดยนยแหง วสทธมรรค ไดจดกรรมหมวดนไวตามลาดบกาลงของกรรม คอ ครกกรรม, อาจณณกรรม, อาสนนกรรม, กฏตตากรรม (ทจดอาจณณกรรมกอนอาสนนกรรม เพราะกรรมททาบอย ๆ กกลายเปนกรรมทหนกกวากรรมททาใกลตาย เพราะทามากกวานนเอง สาหรบการใหผลของกรรมทงสอง เหมอนววแกทอยปากคอกยอมออกจากคอกกอน

กรรมเมอวาโดยเวลาทใหผลม ๔ อยางคอ ๑. ทฏฐธมมเวทนยกรรม กรรมทใหไดรบผลในปจจบนชาตน ๒. อปปชชเวทนยกรรม กรรมทใหไดรบผลในชาตท ๒

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๓๗

๓. อปราปรยเวทนยกรรม กรรมทใหไดรบผลในชาตท ๓ เปนตนไปจนกวาจะถงพระนพพาน

๔. อโหสกรรม กรรมทไมใหผล

ไดแก กรรมทใหไดรบผลในภพน ซงไดแก อกศลกรรม และ มหากศลกรรมเจตนาทในชวนะดวงท ๑ ม ๒ อยางคอ

๑. ปรปกกทฏฐธมมเวทนยกรรม ไดแกทฏฐธมมเวทนยกรรมทถงความแกกลาแลว คอใหไดรบผลปรากฏภายใน ๗ วน

๒. อปรปกกทฏฐธมมเวทนยกรรม ไดแก ทฏฐธมมเวทนยกรรมทยงไมเขาถงความแกกลา ทใหปรากฏหลงจาก ๗ วนไปแลว

ทฏฐธมมเวทนยกรรมทจะสงผลไดนนจะตองอยในลกษณะ ๔ อยาง คอ ๑. ปฏปกเขห อนภภตตาย ไมไดถกเบยดเบยนจากกรรมทเปนปฏปกษกบตน ๒. ปจจยวเสเสน ปฏลทธวเสสตาย มกาลงพเศษเพราะไดรบการชวยอปการะจากปจจย

เปนพเศษ คอ ถาเปนกศล จะตองประกอบดวยสมปตต ๔ อยาง คอ ๑. คตสมปตต หมายถง อยในสคตภม มมนษย, เทวดา และ พรหม ๒. กาลสมปตต หมายถง สมยทผปกครองเปนสมมาทฏฐบคคล ๓. อปธสมปตต หมายถง มอวยวะ ครบถวนบรบรณ ๔. ปโยคสมปตต หมายถง มความเพยรถก

ถาเปนอกศลจะตองประกอบดวย วปตต ๔ อยาง คอ ๑. คตวปตต หมายถง เกดอยในอบายภม ม ดรจฉาน เปนตน ๒. กาลวปตต หมายถง ผปกครองเปนมจฉาทฏฐ ๓. อปธวปตต หมายถง มอวยวะบกพรอง (พกลพการ) ๔. ปโยควปตต หมายถง มความเพยรผด

๓. ตาทสสส ปพพาภสงขารสส วเสน สาตสยา ไดแก กรรมทมกาลงหนกแนนดวยอานาจแหงปพพาภสงขาร ๔ คอกอนกระทานนม ฉนทะ วรยะ จตต วมงสา ซงมสภาพเหมาะสมแกชวนะดวงท ๑

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๓๘

๔. คณวเสสยตเตส อปการาปการวสปปวตตยา ไดแกการทากรรมแกบคคลทประกอบดวยคณอนพเศษ มพระสมมาสมพทธเจา พระอรหนต พระอนาคาม เปนตน

ผลของทานทเปนทฏฐธมมเวทนยกรรม ภายใน ๗ วน ประกอบดวย องค ๔ คอ ๑. วตถสมปทา ถงพรอมดวยผรบซงไดแก พระอนาคามหรอพระ

อรหนต ๒. ปจจยสมปทา ถงพรอมดวยปจจยทไดมาดวยความบรสทธ ๓. เจตนาสมปทา ถงพรอมดวยเจตนาอนแรงกลา ๔. คณาตเรกสมปทา ถงพรอมดวยการทผรบพงออกจากนโรธสมาบต

สรป สวนทฏฐธมมเวทนยกรรม ทไมสามารถสงผลใหปรากฏในปจจบนไดแลว ยอมเปนอโหสกรรมไปนน ไมใชเปนอโหสกรรมเมอทาเสรจไปแลว ยอมเปนอโหสกรรมในขณะทกาลงทาอยนนเอง ฉะนนอโหสกรรมนจงมชอเรยกได ๓ อยางคอ

๑. นาโหส กมมวปาโก ชอวา กรรมทยงไมใหผล ๒. นภวสสต กมมวปาโก ชอวา กรรมทจะไมใหผล ๓. นตถ กมมวปาโก ชอวา กรรมทไมมผล

แตอยางไรกตาม ผลทไดรบจาก ทฏฐธมมเวทนยกรรม นยอมไดรบแตเฉพาะในระหวางทยงมชวตอยเทานน ไมสามารถจะใหผลในชาตตอ ๆ ไปได ไดแก กรรมทพงไดรบเมอเขาสภพท ๒ ไดแก เจตนาทอยในอกศลชวนะ และมหากศลชวนะดวงท ๗ ทเรยกวา

๑. อตถสาธกเจตนา เจตนาทใหสาเรจการกระทา ๒. สนนฏฐาปกเจตนา เจตนาทใหการตดสนสาเรจลง

แสดงวาทะ ของทานวภาวนฏกาจารยไดกลาววา อปปชชเวทนยกรรม อนใดสงผลในปฏสนธกาลแลวตองสงผลในปวตตกาลดวย ถาไมสงผลในปฏสนธกาลแลวจะสงผลใน ปวตตกาลอยางเดยวไมได ทานอาจารยโชตกะทานคานวาไมถกตอง โดยยกเอา ภระทตตชาดก วาพระโพธสตวไดเหนสมบตของพญานาค จงปรารถนานาคสมบต เมอตายจากมนษยแลวกเกดเปนพญานาค ชอวา ภรทตตะ ดวยอกศลกรรมอน ๆ เมอเกดแลวกไดเสวยสมบตในปวตตกาลอยางมหาศาล ในองคคตรอรรถกถาแสดงวา การยายฐานะแหงการสงผลของกรรมทงสาม คอ ทฏฐธมมเวทนนยกรรม, อปปชชเวทนยกรรม,

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๓๙

อปราปรยเวทนยกรรม ยอมไมม ยอมตงอยในฐานะของตนเทานน (ถาไมสงผลตามฐานะของตนกเปนอโหสกรรม)

ไดแก กรรมทใหไดรบผลในภพท ๓ เปนตนไปจนถงพระนพพาน ไดแก เจตนาทอยในชวนะตรงกลาง ๕ ดวงคอ ตงแตชวนะดวงท ๒ ถงดวงท ๖ ถาอปปชชเวทนยกรรมประเภทหนงสงผลในปฏสนธ อปปชชเวทนย-กรรมทอยในประเภทอนไมมสทธสงผลในปฏสนธ เพยงแตสงผลในปวตตกาลเทานน ในภพท ๒ และอปราปรยเวทนยกรรมทอยในเจตนาอนเดยวกนกบอปปชชเวทนยกรรมทสงผลในปฏสนธกาลไปแลว กเปนอนหมดสทธสงผลในปฏสนธกาล เพยงแตสงผลใน ปวตตกาลเมอมโอกาส นบแตภพท ๓ เปนตนไป สาหรบอปราปรยเวทนยกรรม ทอยในประเภทอน ๆ หรอ วถอน ๆ ทไมใชวถเดยวกนกบวถของอปปชชเวทนยกรรมทมโอกาสสงผลในปฏสนธกาล ยอมมสทธสงผลในปฏสนธไดตงแตภพท ๓ เปนตนไป ถามโอกาส

ช ช ช ช ช ช ช ปพพเจตนา ช ช ช ช ช ช ช มญจเจตนา ช ช ช ช ช ช ช อปรเจตนา ช ช ช ช ช ช ช อปราปรเจตนา

แสดงเวลาทอปราปรยเวทนยกรรมหมดอานาจลง อปราปรยเวทนยกรรม อนใดสงผลในปวตตกาลแลว อปราปรยเวทนยกรรมอนนน กเปนอนหมดอานาจลง สวนอปราปรยเวทนยกรรมอนใดทยงไมสงผลใน ปวตตกาล อปราปรยเวทนยกรรมอนนนกมโอกาสตดตามสงผลตลอดจนถงพระนพพาน ในเนมราชชาดกอรรถกถาจงแสดงวา อปราปรเวทนย ปน วปาก อทตวา น นสสต แปลความวา อปราปรยเวทนยกรรมยอมไมสญหายไป ถายงไมไดใหผล (เมอสงผลแลวกยอมจะสญหาย)

กรรมทไมใหผล กลาวตามนยแหงปฏสมภทามรรค ขททกนกาย (พระสารบตรแตง) ม ๓ นย คอ

อโหส กมม นาโหส กมมวปาโก กรรมนนสาเรจแลว แตผลของกรรมนน หาใชเกดแลวไม

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๔๐

อโหส กมม นตถ กมมวปาโก กรรมนนสาเรจแลว แตผลของกรรมนน ไมใชกาลงเกด

อโหส กมม นภวสสต กมมวปาโก กรรมนนสาเรจแลว แตผลของกรรมนน จะไมเกด

อโหสกรรมนไมมองคธรรมโดยเฉพาะ คอเจตนาทอยในชวนะทง ๗ ดวงทลวงเวลาทจะสงผลของตนไปแลวนนเอง หรอ ไมมโอกาสไดสงผล

ทฏฐธมมเวทนยกรรม อยางใดอยางหนงสงผลใหปรากฏแลว ทฏฐธมมเวทนย- กรรมทเหลอ กไมมโอกาสสงผล จงเปนอโหสกรรมไป

อปปชชเวทนยกรรม อยางใดอยางหนงสงผลใหปฏสนธแลวอปปชชเวทนย- กรรมทเหลอกไมมโอกาสสงผลในปฏสนธ เพยงแตสงผลในปวตตกาลในภพท ๒ ถาไมมโอกาสสงผลในปวตตกาล กกลายเปนอโหสกรรม (สาหรบฌานสมาบต ถาฌานใดฌานหนงสงผลปฏสนธแลว ฌานทเหลอนอกนนกเปนอโหสกรรมไป)

การท ากศลอกศลของบคคล ทเปนอโหสกรรมเปนสวนมาก ไดแกบคคลทกระทากรรม โดยไมไดมความตงใจจะกระทาโดยเฉพาะ หรอถกชกชวนคอทาโดยเสยไมได หรอมอนทรย ๕ ออนนนเอง

วธแกไขอกศลกรรมใหเปนอโหสกรรม หลงจากกระทาลงไปแลว มความรสกผดชอบเกดขน ตองทาการอธษฐานใจตนวา เราจะไมทาอกศลอกตอไป แลวไมนกถงอกศลททาไปแลวอก พยายามสรางกศลอาจณณกรรมใหเกดขนอยเสมอ

อกศลอปราปรยเวทนยกรรมทจะเปนอโหสกรรมไปไดนน ตองถงพรอมดวยองค ๕ ๑. ปพเพ จ กตปญญตา การเปนผไดเคยสรางสมบญกศลไวแตปางกอน ๒. ปฏรปเทสวาส การไดอยในถนฐานทประกอบดวยศลธรรมอยางหนง ๓. สปปรสปนสสย การไดคบหาสมาคมกบพวกสปบรษ ๔. สทธมมสสวน การไดฟงพระสทธรรม ๕. อตตสมมาปณธ การตงตนไวในทางทถก

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๔๑

กรรมเมอวาโดยฐานอนเปนทใหผลเกดขนนน ม ๔ อยาง ๑. อกศลกรรม ไดแก เจตนาทอยในอกศลจต ๑๒ ๒. กามาวจรกศลกรรม ไดแก เจตนาทอยในมหากศลจต ๘ ๓. รปาวจรกศลกรรม ไดแก เจตนาทอยในรปาวจรกศลจต ๕ ๔. อรปาวจรกศลกรรม ไดแก เจตนาทอยในอรปาวจรกศลจต ๔

เมอวาโดยกรรมทวาร คอเปนเหตแหงการส าเรจใน การกระท าแลวม ๓ อยางคอ

๑. กายทวาร กาย เปนเหตใหเกดการกระทา ไดแกกายวญญตตรป ๒. วจทวาร วาจา เปนเหตใหเกดการกระทา ไดแกวจวญญตตรป ๓. มโนทวาร ใจ เปนเหตใหเกดการกระทา ไดแกจตทงหมด

ในอฏฐสาลนอรรถกถาวา “สพโพ ป มโนทวาร ” แมจตทงหมดกเปน มโนทวาร แตมโนทวารทเกยวกบอกศลกรรมนนไดแก อกศลจต ๑๐ ดวง (เวนโมหมลจต ๒)

แสดงความแตกตางกนระหวางเจตนากบกรรม เจตนา เปน ปพพภาคธรรม คอ ธรรมทเกดกอนกรรม คอ เปนธรรมท

เกดกอนกรรม หมายความวาเจตนาทเกดในระยะแรกทยงไมสาเรจเปนทจรต หรอ สจรต

กรรม เปน ปจฉาภาคธรรม คอ ธรรมทเกดภายหลง คอ เปนธรรมทเกดหลงเจตนา หมายความวา เมอมเจตนาอนเปนกศล อกศลในเบองตน ตอมากมกาลงมากขนจนสาเรจเปนสจรตหรอทจรต

เจตนาทสงผลในภพท ๒ ม ๒๗๖ ประเภท ๘๐ คอ อกศลจต ๑๒ มหากศลจต ๘ ทางกาย ทางวาจา สยกตมลกเจตนา ทาดวยตนเอง ๒๐ ๒๐ อาณตตกมลกเจตนา ใชผอนใหกระทา ๒๐ ๒๐ สมปชานมลกเจตนา ทาโดยร ๒๐ ๒๐ อสมปชานมลกเจตนา ทาโดยไมร ๒๐ ๒๐ รวม ๘๐ ๘๐ อกศลจต ๑๒ มหากศลจต ๘ มหคคตกศล ๙ เกดทางใจ

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๔๒

สยกตมลกเจตนา ทาดวยตนเอง ๒๙ อาณตตกมลกเจตนา ใชผอนใหกระทา ๒๙ สมปชานมลกเจตนา ทาโดยร ๒๙ อสมปชานมลกเจตนา ทาโดยไมร ๒๙ รวม ๑๑๖

รวมเจตนาทเกดทางกาย ๘๐ รวมเจตนาทเกดทางใจ ๘๐ รวมเจตนาทเกดทางวาจา ๑๑๖

รวมเจตนาทสงผลในภพท ๒ ม ๒๗๖ (วาโดยทวาร)

กายกรรม ๓ ๑. ปาณาตบาต ๒. อทนนาทาน ๓. กาเมสมจฉาจาร

๑. ปาณาตปาต คาวา ปาณาตปาต นเมอแยกบทแลวได ๒ บท คอ ปาณ สตวทงหลาย ไดแกชวตรป และ ชวตนทรยเจตสก อต เรว หรอ กาวลวงความเบยดเบยน ปาต ใหตกไป

ปาณาตปาต คอการใหชวตตกไปโดยเรว หรอ กาวลวงความเบยดเบยนชวตสตวใหตกไป ซงมวธกเจตนา คอมการตงใจฆา

วธกเจตนา คอ เจตนาทเปนเหตในการฆาไดปโยคะ คอความพยายาม ๒ คอ ๑. กายปโยคะ การฆาดวยตนเอง ๒. วจปโยคะ การใชคนอนใหฆา

คาวา “ฆา” หมายถง การตดการเกดตดตอแหงชวตรปใหขาด เปนเหตใหชวตนทรยเจตสกไมสามารถจะเกดได

รปชวตนทรยม ๓ อยาง คอ ๑. อดตรปชวตนทรย ๒. ปจจบนรปชวตนทรย ทาลายหรอฆาได

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๔๓

๓. อนาคตรปชวตนทรย

ปจจบนรปชวตนทรยม ๓ อยางคอ ๑. ขณะปจจบนรปชวตนทรย คอ ขณะรปชวตนทรยทเปนปจจบน

ขณะ คอ อปาทะ, ฐต, ภงคะ ทาลายไมได เมอครบขณะทง ๓ แลวกจะดบเอง

๒. สนตตปจจบนรปชวตนทรย คอ รปชวตนทรยทเปนปจจบนเกดตดตอกน เชน รปชวตนทรย เกดขนตดตอกนระหวางวถจตทเปนกศล, อกศลชวนะ แมหลาย ๆ วถกตาม หรอรปชวตนทรยเกดตดตอกนระหวางรางกายกระทบรอนยงไมเยน หรอกระทบเยนยงไมหาย ฆาหรอทาลายได

๓. อทธาปจจบนรปชวตนทรย คอรปชวตนทรยทเปนปจจบนคอตงแตปฏสนธจนถงจตทาลายได

ปาณาตบาต ประกอบดวยองค ๕ คอ ๑. ปาโณ สตวมชวต ๒. ปาณสญญตา รวาสตวนนมชวต ๓. วธกจตต มจตคดจะฆา ๔. ปโยโค ทาความเพยรเพอใหตาย ๕. เตนมรณ สตวนนตายลงดวยความเพยรนน

หมายเหต ปโยโค คอ ความพยายามทจะฆา ม ๖ อยางคอ ๑. สาหตถกะ ความพยายามททาดวยตนเอง (เจาะจง – ไมเจาะจง) ๒. อาณตตกะ ความพยายามโดยใชใหผอนทา ๓. นสสคคยะ ความพยายามดวยการปลอยอาวธ, มขวาง, ปา เปนตน (เจาะจง –

ไมเจาะจง) ๔. ถาวระ ความพยายามดวยการสรางเครองประหารไวอยางถาวรมการขด

หลมพราง, ทามด, ทาปน เปนตน

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๔๔

๕. วชชามยะ ความพยายามดวยการใชวชาอาคม และไสยศาสตรตาง ๆ ๖. อทธมยะ ความพยายามดวยการใชอทธฤทธทเปนกมมชทธของตน เชน ใช

ถลงตาเพง และ เคาะเขยวของตนเปนตน

การฆาสตวมบาปมากบาปนอยมหลกตดสน ๔ อยาง คอ ๑. สรระ ๒. คณธรรม ๓. ความพยายาม ๔. กเลส การวนจฉยวาจะเปนปาณาตบาตหรอไม

๑. ฆาตวเอง ไมเปน ปาณาตบาต ๒. ผทฆาผท “สรสมรณ” คอผทตายดวยสนอายและกรรม ไมเปนปาณาตบาต ๓. ลกเปนมนษย ฆาบดาทแปลงเพศเปนหญง เปน ปตฆาตกกรรม ๔. ลกเปนมนษย ฆาบดาทเปนสตวดรจฉาน ไมเปน ปตฆาต ๕. ลกเปนสตวดรจฉาน ฆาบดาทเปนมนษย ไมเปน ปตฆาต ๖. ลกเปนสตวดรจฉาน ฆาบดาทเปนสตวดรจฉาน ไมเปน ปตฆาต ๗. ลกฆาพอโดยไมรวาเปนพอ เปน ปตฆาต ๘. ลกฆาพอและแม ดวยเขาใจวาเปนสตวหรอผรายเปนอนนตรยกรรม ๙. บดามากบขาศกลกคดจะยงทหารขาศก ดวยคดวาพอจะตกใจกจะหนไป

เผอญไปถกบดาตายเขา ไมเปน อนนตรยกรรม ๑๐. ฆาพระอรหนตทไมใชมนษย ไมเปน อนนตรยกรรม ๑๑. ฆาผปฏบตวปสสนา ดวยการตเปนตน แตไมตายทนท ผถกตนนพยายาม

ปฏบตจนบรรลพระอรหนต แลวกนพพานดวยการตนน ผทประทษรายกเปนอนนตรยกรรม

๑๒. การนาผอนไปฆา มคนขอรองไมใหฆา ใหเพยงตดมอ ไมเปน อกศล ๑๓. หางจงจกทขาดแลว แตยงเคลอนไหว เราไปเดดขาด ไมเปน ปาณาตบาต ๑๔. การทาลายเชอของชาย ไมใหผสมกบเชอของหญง ไมเปน ปาณาตบาด ๑๕. ฉดยาฆาเชอโรค ไมเปน ปาณาตบาต ๑๖. การทาลายสตวทปฏสนธแลวแมในระยะแรก เปน ปาณาตบาต ๑๗. กนยาฆาพยาธ เปน ปาณาตบาต ๑๘. การทาลายไขเปดหรอไขไก ทไมมเชอตวผผสมนน เปนปาณาตบาต หรอไม

ถาไขมสตวปฏสนธ กเปนปาณาตบาต

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๔๕

การตงครรภโดยอาศยเหต ๘ อยาง ๑. เมถน โดยการเสพเมถน ๒. โจฬคหณ โดยการเอาผาเปอนนาอสจของชายปายในชองคลอด ๓. ส สคโค โดยชายจบตองตว ๔. นาภยามสน โดยชายลบทสะดอ ๕. ปาน โดยกนนาอสจชาย ๖. ทสสน โดยเหนรปรางชาย ๗. สวน โดยไดยนเสยงของชาย ๘. ฆายน โดยไดดมกลนของชาย

๒. อทนนาทาน คอการถอเอาสงของทเจาของไมไดอนญาตให ไดแก เถยยเจตนา ทเปนเหตในการลกทรพย หมายเหต เถยยเจตนา มปโยคะ ๒ คอ ๑. กายปโยคะ ขโมยดวยกาย ๒. วจปโยคะ ขโมยดวยวาจา เชน การหลอกลวง

อทนนาทาน ประกอบดวยองค ๕ คอ ๑. ปรปรคคหต วตถสงของทมเจาของเกบรกษาไว ๒. ปรปรคคหต สญญตา รวาวตถสงของนนมเจาของเกบรกษาไว ๓. เถยยจตต มจตคดจะลก ๔. ปโยโค ทาความเพยรเพอจะลก ๕. อวหาโร ไดสงของนนมาดวยความเพยรนน

หมายเหต ปโยโค การท าความเพยรเพอลกม ๖ อยาง (เหมอนปโยคะในปาณาตบาต) คอ ๑. สาหตถกะ ลกดวยตนเอง ๒. อาณตตกะ ใชใหผอนลกโดยการใชวาจาหรอเขยนหนงสอ ๓. นสสคคยะ ลกลอบทงวตถสงของ เชน ลกลอบเอาสงของทตองเสยภาษทง

ออกไปใหพนเขต ๔. ถาวระ สงพรรคพวกไววา ถามโอกาสเวลาใด ใหพยายามลกเอาสงนน ๆ

มาใหสาเรจ

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๔๖

๕. วชชามยะ ใชเวทยมนตคาถา ทาใหเจาของทรพยหลงไหลงงงวย หยบยนสงของนน ๆ มาใหตน

๖. อทธมยะ ใชอทธฤทธตาง ๆ ทไมเกยวกบวชชามยะ

การวนจฉยวาอทนนาทานมโทษมากหรอนอยมหลกวนจฉย ๒ คอ ๑. ราคาของวตถสงของ ๒. คณธรรมของเจาของ

หมายเหต ปรปรคคหต วตถทมเจาของแลว ยอมม ๔ หรอ ๕ อยางคอ ๑. คหสนตก วตถนนเปนของ ฆราวาส ๒. ปคคลสนตก วตถนนเปนของ พระหรอเณรรปใดรปหนง ๓. คณสนตก วตถนนเปนของ พระหรอเณร ๒ ถง ๓ รป ๔. สงฆสนตก วตถนนเปนของ พระหรอเณรตงแต ๔ รปขนไป

อกนยหนง ม ๕ อยางคอ ๑. ปถชชนสนตก วตถนนเปนของ ปถชน ๒. โสตาปนนสนตก วตถนนเปนของ พระโสดาบน ๓. สกทาคามสนตก วตถนนเปนของ พระสกทาคาม ๔. อนาคามสนตก วตถนนเปนของ พระอนาคาม ๕. อรหนตสนตก วตถนนเปนของ พระอรหนต

อทนนาทาน ๒๕ ประเภท คอ นานาภณฑ ปญจก การขโมย ทรพยสงของตาง ๆ ทงทมชวต และ ไมมชวต ม ๕ ประเภท เอกภณฑ ปญจก การขโมย เฉพาะสงทมชวต ม ๕ ประเภท สาหตถก ปญจก การขโมย ดวยตนเอง ม ๕ ประเภท ปพพปโยค ปญจก การกระทาทสาเรจเปนอทนนาทานกอนทจะลงมอขโมย ม

๕ ประเภท เถยยาวหาร ปญจก การฉอโกง เปลยนแปลงวตถของ ทาวตถปลอม ลอลวง ตด

ชองยองเบา โดยไมใหเจาของรสก เหลาน ม ๕ ประเภท

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๔๗

นานาภณฑ ปญจก ม ๕ ประเภท คอ ๑. อาทยน อทนนาทาน การฟองรองตอศาลเอาทรพยสมบตของผอน

เกยวกบ ทบาน ทนา ทสวน หรอบานใหตกมาเปนสมบตของตน ๒. หรณ อทนนาทาน ผทกาลงนาเอาทรพยสงของของผอนไปตาม

หนาทและในขณะทกาลงนาไปนน มจตคดจะขโมยเอาสงของนน ๆ มาเปนของตน ๓. อวหรณ อทนนาทาน มผนาวตถสงของหรอเงนทองมาฝากตนไว

ครนเมอเจาของมาขอรบคน ผนนกปฏเสธวาไมไดรบฝากสงของนน ๆ ไว ๔. อรยาปถ วโกปน อทนนาทาน เจาของทรพยนง ยน เดน หรอ

นอนอยกตาม ผทเปนขโมยนนคดในใจวาจะตองหาหนทางเอาทรพยจากเจาของแลวลงมอกระทาการขเขญ หรอ หลอกลอใหเจาของทรพยนนไปกบตน โดยวธหนงวธใดกตาม

๕. ฐานาจาวน อทนนาทาน ทรพยสงของตาง ๆ ทเจาของวางหรอตงไวในทใดทหนง (นอกจากในนา) ผทเปน ขโมยแลเหนแลวมจตคดจะขโมยสงนน ๆ แลวลงมอหยบเคลอนทรพยสงของนน

เอกภณฑ ปญจก ม ๕ ประเภท คอ ๑. อาทยน อทนนาทาน การยดกรรมสทธเอาสวญญาณกทรพยมผคน

หรอ สตวเลยงของผอนมาเปนสมบตของตนโดยวธฟองศาล ๒. หรณ อทนนาทาน ผทพาคนหรอสตวเลยงของผอนซงตนมหนาท

พาไปในทตาง ๆ ในขณะทกาลงพาไปนน มจตคดจะลกพาไปเปนของตน หรอพาไปขาย

๓. อวหรณ อทนนาทาน มผนาคนหรอสตวเลยงมาฝากฝงไว ครนเมอผฝากมารบคน กออกอบายหลกเลยงตาง ๆ เปนตนวาผนนผนมารบไปแลว หรอ หนไปแลว

๔. อรยาปถ วโกปน อทนนาทาน ผททาการลอลวงลกพา ฉดคราเดกหรอหญงสาว หรอสตวเลยงในขณะทคนหรอสตวนน นง นอน ยน หรอ เดน อยกตาม เพอนาไปหาประโยชน หรอนาไปเปนกรรมสทธของตน

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๔๘

๕. ฐานาจาวน อทนนาทาน การลกขโมยสตวเลยงทเจาของเขาผกไว ขงไว หรอ สตวนนนอน นง ยน อยกตาม ผทเปนขโมย มจตคดจะขโมยแลวกเขาไปอม หรอจงเอาสตวนน ๆ มา

สาหตถก ปญจก ม ๕ ประเภท คอ ๑. สาหตถก อทนนาทาน การขโมยทรพยสนเงนทองวตถสงของตาง ๆ และสงทม

ชวตดวยตนเอง ๒. อาณตตก อทนนาทาน การใชใหผอนขโมย ๓. นสสคคย อทนนาทาน การขโมยชนดทลอบเอาของทตองเสยภาษทงไปใหพนเขต ๔. อตถสาธก อทนนาทาน การออกคาสงใหพรรคพวกขโมยวตถสงของนน ๆ ถามโอกาส จะกนเวลานานเทาใดกตาม ถาขโมยสาเรจกเปนอตถสาธก อทนนาทาน แตถาผรบคาสงตายเสยกอนทจะมโอกาสขโมย ผสงกไมเปน อตถ-สาธก อทนนาทาน ๕. ธรนกเขป อทนนาทาน มการฟองรองตอศาลเอาของผอน หรอ รบฝากของแลวปฏเสธ ขณะทเจาของทรพย ตดสนใจวาทรพยของตนนจะตองสญไปแนแลว กเปนอนสาเรจ

ปพพปโยค ปญจก ม ๕ ประเภท คอ ๑. ปพพปโยค อทนนาทาน การใชใหผอนขโมยเมอขณะกลาววาจาใชจบนนแหละเปนอนลวงกรรมบถ ๒. สหปโยค อทนนาทาน การยายหลกเขต หรอ เครองหมายตาง ๆ ใหเคลอนไปจากทเดม ๓. ส วทาวหาร อทนนาทาน การรวมมอกนขโมยเมอสาเรจ ทงหมดกจดเปนการลวงกรรมบถพรอมกน ๔. สงเกตกมม อทนนาทาน ผทใชใหผอนไปทาการขโมย โดยกาหนดเวลา ถาขโมยในเวลาทสง ทงผสงและผถกใชทงสองกเปนการลวงกรรมบถ ๕. นมตตกมม อทนนาทาน การใชใหผอนขโมย โดยใชอาณตสญญาใหลงมอทาการ เชน โบกมอ พยกหนา ผวปาก หรตา เปนตน ถาผรบใชเมอเหนอาณตสญญาแลวลงมอกระทา ผใชและผรบใชทงสองกเปนการลวงกรรมบถ

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๔๙

เถยยาวหาร ปญจก ม ๕ ประเภท คอ ๑. เถยยาวหาร อทนนาทาน ผทคาขายโดยโกง แบงเปน ๔ ประเภท ก. มานกฏ การโกงทเกยวกบการชง หรอ ตวงวตถสงของ ม ๓ อยางคอ

- หทยเภท การตวงนามน นาผง - สขาเภท การตวงขาว ถวงา - รชชเภท การใชเลหเหลยมในการวด

ข. ตลกฏ การโกงเกยวกบการใชตาชง ม ๔ คอ - รปกฏ การทาลกตมวดนาหนกไว ๒ ชนด - องคกฏ ใชมอกดคนตาชงใหถวงไปทางลกตม - คหณกฏ ใชมอจบเชอก ซอจบสน ขายจบยาว - ปฏจฉนนกฏ การเจาะคนตาชง แลวเอาตะกวใสไว เวลาซอเทไปทางลกตม

ค. ก สกฏ การโกงทเกยวกบการเปลยนวตถ คอไมเอาของแทให ง. กหาปณกฏ การทาเงนปลอม ๒. ปสยหาร อทนนาทาน ผทเอาทรพยสนเงนทองของผอน โดยการขเขญบงคบ หรอ เบยดเบยนทาราย เจาทรพย ซงมลกษณะเปนเหมอนกบพวกโจร หรอผทมอานาจอทธพลตาง ๆ ไดใชอานาจของตนนน บงคบขเขญตอชนผนอยกวา ๓. ปรกปปาวหาร อทนนาทาน ม ๒ อยาง คอ

ก. ภณฑ ปรกปปาวหาร อทนนาทาน ผทมความตงใจเจาะจงขโมยวตถนน ๆ แลวทาการขโมยวตถนน ๆ มาตรงกบความประสงคของตน

ข. โอกาส ปรกปปาวหาร อทนนาทาน ผททาการขโมย ไดตงใจกาหนดขอบเขตสถานทนน ๆ

๔. ปฏจฉนนาวหาร อทนนาทาน เอาสงหนงสงใดมาปกปดของนนไว หรอหยบเอาของนนไปซกซอน หรอเอาเทาเหยยบไว หรอคยดนกลบไวเสยกอน รอโอกาสเมอเจาของไปจากทนนแลว กจะนาไป

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๕๐

๕. กสาวหาร อทนนาทาน การเปลยนชอเจาของวตถทไมใชเปนของตน ใหเปนชอของตนหรอเปลยนชอวตถทไมใชของตนใหเปนของตน

พเศษ อปายกถา อทนนาทาน การโกงโดยใชอบาย เรองขโมยเรอ ผมเจตนาจะขโมยเรอ ขนบนเรอทเจาของจอดไวททา แลนไปโดยการพายหรอถอผนนยอมถงอาบตปาราชก ถาไมใชถอหรอพาย ใชรมกางหรอขงจวรทาเปนใบเรอ เมอลมพดมาเรอนนแลนไป เชนน อทนนาทาน ยงไมเกดแกผนน เพราะแมวามความพยายามกจรง แตความพยายามนนยงไมเปน ฐานาจาวนปโยคะ คอ ความพยายามทาการยายท เรอแลนไปตามปกตดวยกาลงลมพดไปนน ผนนพยายามทาใหเรอแลนผดไปจากปกต คอ พยายามทาใหเรอเหไปทางอน ผนนถงอาบตปาราชก ถาเรอแลนไปตามปกต จนถงทาทหมบานแหงใดแหงหนงเอง และผนนลงจากเรอโดยไมตองทาใหเรอหนเหไปทางอน แลวกขายเรอนนไป เชนน อทนนาทานกไมเกดแกผนน แตจดเปน ภณฑาเทยยบคคล คอผทจะตองไปใชหนเขา ถาเจาของรเรอง ตามมาขอคนเรอหรอใชเงนทดแทนไป ถาไมคนแตอยางใดอยางหนง กเปน อาบตปาราชก กาวลวงกรรมบถสาเรจเปน อทนนาทาน

๓. กาเมสมจฉาจาร การประพฤตผดในทางกาม คอ การเสพเมถน

กาเมสมจฉาจาร ประกอบดวยองค ๔ คอ ๑. อคมนยวตถ วตถทไมควรเกยวของ (ไดแก หญง ๒๐ จาพวก) ๒. ตสม เสวนจตต มจตคดจะเสพในวตถนน ๓. ปโยโค มความพยายามเสพ ๔. มคเคนมคคปฏปตต อธวาส มความพอใจในการประกอบมรรคซงกนและกน

ขอพจารณาวา กาเมสมจฉาจาร มโทษมากหรอนอยมหลกวนจฉย ๒ คอ ๑. คณธรรม ๒. มความพอใจยนยอมดวยหรอไม

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๕๑

หญงทชายไมควรเกยวของ ม ๒๐ จ าพวก คอ ๑. มาตรกขตา (มา) หญงทมมารดาปกครอง เพราะบดาตายหรอไมได

อยกบมารดา ๒. ปตรกขตา (ป) หญงทมบดาปกครอง ๓. มาตาปตรกขตา (มาป) หญงทมมารดาบดาปกครอง ๔. ภคนรกขตา (ภะ) หญงทมพสาวปกครอง หรอมนองสาวเปนผดแล

รกษา ๕. ภาตรกขตา (ภา) หญงทมพชายปกครอง หรอมนองชายเปนผดแล

รกษา ๖. ญาตรกขตา (ญา) หญงทมญาตเปนผปกครอง ๗. โคตตรกขตา (โค) หญงทมตระกลเดยวกน หรอเชอชาตเดยวกนเปน

ผปกครอง ๘. ธมมรกขตา (ธม) หญงทมผประพฤตปฏบตศลธรรมดวยกน เปน

ผปกครอง ๙. สปรทณฑา (สะ) หญงทกษตรย หรอผมอานาจไดจองตวไว ๑๐. สารกขา (สา) หญงทมผหมายมนไวตงแตอยในครรภ หรอหญงท

มคหมน ๑๑. ธนกกตา (ธะ) หญงทชายซอมา ๑๒. ฉนทวาสน (ฉน) หญงทสมครใจไปอยกบชาย ๑๓. โภควาสน (โภ) หญงทยอมเปนภรรยาของชาย โดยหวงใน

ทรพยสนเงนทอง ๑๔.ปฏวาสน (ปะ) หญงทยอมเปนภรรยาของชาย โดยหวงในเครอง

นมหม ๑๕. โอทปตตกน (โอ) หญงทเปนภรรยาชาย โดยการแตงงานทมพธเอามอ

เจาบาวเจาสาวจมลงในขนนา ๑๖. โอภตจมพตตา (โอ) หญงทเปนภรรยาชาย โดยชายนนเปนผชวยให

พนจากแบกทนของบนศรษะ ๑๗. ธชาหฎา (ธะ) หญงทเปนเชลย แลวตกมาเปนภรรยาของชายนน ๑๘. กมมการภรยา (กมมะ) หญงทเปนลกจางแลวชายนนเอาเปนภรรยา

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๕๒

๑๙. ทาสภรยา (ทา) หญงทเปนทาสภายในบานของชายนน แลวชายนนเอาเปนภรรยา

๒๐. มหตตกา (มหา) หญงทเปนภรรยาของชายชวครงชวคราว

ในบรรดาหญง ๒๐ จาพวกนน หญง ๘ จาพวกแรก มมาตรกขตา เปนตน จนถง ธมมรกขตา เหลานยงไมได มสามทเปนเจาของในรางกายของตน ตนเองมสทธในรางกายของตน เมอพอใจในชายใดแลวจะมอบกายใหแกชายนน กกระทาไดไมผดในขอกาเมสมจฉาจาร แมจะมบดามารดา ญาตพนอง เปนตน เปนผปกปกรกษากตาม แตกไมใชเปนเจาของรางกายเพยงแตเปนผคมครองดแล ไมใหชายมาเบยดเบยนขมเหงไดเทานน

ในบรรดาหญง ๑๒ จาพวก (๙ – ๒๐) อยาวาแตจะลวงกาเมกบชายอนเลย แมจะลวงกบสตวดรจฉานกไมไดเชนเดยวกน ดงเชนเรองพระนางมลลกาเทวอครมเหสของพระเจาปสเสนทโกศล ทไดลวงกาเมกบสนขในหองนา เมอตายแลวกไดไปเกดในอวจมหานรก

พเศษ การดมสราเมรยอนโลมเขาในกาเมสมจฉาจาร และอกศลกรรมบถ ๑๐ ได การเสพสราทเรยกวา สราปานะนน ไดแกเจตนาทเปนเหตแหงการดมสรานน

การดมสรานอนโลมเขาในกาเมสมจฉาจาร เพราะมสภาพเหมอนกบกาเมสมจฉาจาร และอนโลมเขาในอกศลกรรมบถ ๑๐ ดวย เพราะเปนการชวยอปการะใหอกศลกรรมบถ ๑๐ สาเรจลง

การดมสรานกระท าใหส าเรจกจได ๒ อยางคอ ๑. ปฏสนธชนนะกจ กจททาใหเกดในนรยภม ๒. กมมชนนะกจ กจททาใหการกระทาทจรตสาเรจลง

การดมสราของบคคลทงหลายนน ม ๔ ประเภทคอ ๑. ดมสรา ทผสมอยในยา หรอในอาหาร ๒. ดมสรา ลวน ๆ โดยนกวาเปนยา ๓. ดมสรา เพราะชอบ ๔. ดมสรา เพอใหใจกลาในการทาทจรต

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๕๓

สราม ๕ ประเภท คอ ๑. ปฏฐสรา สราททาดวยแปงขาวเจา ๒. ปปสรา สราททาดวยขนม เชน ขาวหมาก ๓. โอทนสรา สราททาดวยขาวสก ๔. กณณปกขตตสรา สราททาดวยแปงเชอสรา ๕. สมภารส ยตตสรา สราททาดวยผลไม เชน องน

เมรยม ๕ ประเภทคอ ๑. ปปผาสว เมรยทเอาดอกไมตาง ๆ มาหมกไว ๒. ผลาสว เมรยทเอาผลไมตาง ๆ มาหมกไว ๓. มธวาสว เมรยทเอาผลองน มาหมกไว ๔. คฬาสว เมรยทเอานาออย นาตาล มาหมกไว ๕. สมภารส ยตตาสว เมรยทเอามะขามปอม สมอ มาหมกไว

องคแหงการดมสรา ม ๔ อยาง ๑. สราเมรยภาโว สงทเปน สรา และ เมรย ๒. ปวตกามตา มความประสงคจะดม ๓. ปวน ทาการดม ๔. มชชน มอาการมนเมา

โทษของสราเมรย ถาดมเสมอ ๆ ดมมาก ๆ เขา ดมหลายครงเขา ยอมสามารถนาไปสนรก, เปรต, ดรจฉาน โทษของการดมสราอยางเบาทสดนน ถามโอกาสเกดเปนมนษย ผนยยอมเปนบา ในจานวนศล ๕ ขอ สราเมรยเปนขอทหนกทสด เพราะทาใหผนนเปนบา ซงไมสามารถจะบรรลมรรคผลได

กรรม ๓ ม ปาณาตปาต, อทนนาทาน, กาเมสมจฉาจาร ชอวา กายกรรม เพราะเกดในกายวญญตเปนสวนมาก

คาวากายมอย ๓ อยาง คอ ๑. สสมภารกาย รางกายทประกอบดวย ๓๒ โกฏฐาส ๒. ปสาทกาย กายปสาททเปนทอาศยเกดของกายวญญาณจต

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๕๔

๓. โจปนกาย วญญตรปทเกดพรอมดวยวาโยธาต ททาใหการเคลอนไหวกายเกดขนได กายวญญตทเปนเหตใหสาเรจกายกรรมทง ๓ กไดแก โจปนกาย

วจกรรม ๔ ๑. มสาวาท การกลาววาจาทไมเปนความจรง ไดแก เจตนาทอยในโลภมลจต, โทสมลจต

องคแหงมสาวาท ๔ อยางคอ ๑. อตถวตถ สงของหรอเรองราวทไมจรงอยางหนง ๒. วส วาทนจตตตา มจตคดจะมสาอยางหนง ๓. ปโยโค พยายามมสาดวยกาย หรอ ดวยวาจาตามความประสงค

ของตนอยางหนง ๔. ตทตถ วชานน ผอนมความเชอตามเนอความทมสานน

มสาวาทน แบงออกเปน ๒ ชนด คอ ๑. สาเรจเปนมสาวาท แตไมลวงกรรมบถอยางหนง คอไมนาไปสอบาย ไดแกมสาทไม

ทาใหผอนเสยหาย ๒. สาเรจเปนมสาวาท ลวงกรรมบถดวยอยางหนง คอนาไปสอบาย ไดแก มสาททา

ความเสยหายใหผอน

ปโยคะ คอ ความพยายามในการมสานม ๔ อยางคอ ๑. สาหตถกะ มสาดวยตนเอง ๒. อาณตตกะ ใชใหคนอนมสา ๓. นสสคคยะ เขยนเรองไมจรงแลวทงไปใหคนอนเขาใจผด เชน ทงจดหมาย หรอ

โฆษณาทางวทย ๔. ถาวระ เขยนเรองทไมจรง แลวปดประกาศไว หรอ จารกไว หรอ พมพเปน

หนงสอขน หรอ อดเสยงไว

แสดง มสาวาท ทเปน ศลวบต และ มสาวาท ทเปน กรรมบถ ในองคทง ๔ นน ถาลวงเพยง ๒ องค คอ มจตคดจะมสา ๑ พยายามดวยกายหรอวาจา ๑ บรรพชต, คฤหสถ ยอมสาเรจเปนเพยงศลวบตเทานน ไมกาวลวงกรรมบถ ถาครบองค ๔ กเปนอนสาเรจเปนกรรมบถ การวนจฉยวา มสาวาท ม โทษมาก หรอ นอยนน กตองแลวแตมสาวาทนน ผเชอมความเสยหายมากหรอนอย

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๕๕

อนรยโวหาร ๘ คอ ค ากลาวของผทไมใชพระอรยะ จดเปนมสาวาท ประเภท มหาสาวชชะ ๑. สงทตนไมเหน บอกวา เหน ๒. สงทตนไมไดยน บอกวา ไดยน ๓. สงทตนไมพบ บอกวา พบ ๔. สงทตนไมร บอกวา ร ๕. สงทตนเหน บอกวา ไมเหน ๖. สงทตนไดยน บอกวา ไมไดยน ๗. สงทตนพบ บอกวา ไมพบ ๘. สงทตนร บอกวา ไมร

พเศษ ในอกศลกรรมบถบางอยาง คอฆาสตว, ลกทรพย, ประพฤตผดในกาม, ดมสราเมรย เหลานยอมเกดไดแกพระโพธสตว สวนการกลาวมสาชนดทมเจตนาทาใหผอนเสยหาย ยอมไมม (มาในนวกนบาต หรอ ชาดก)

๒. ปสณวาจา การกลาววาจาทบดความสามคคใหแตกกระจดกระจาย

องคแหงปสณวาจา ม ๔ คอ ๑. ภนทตพโพ ผทถกทาใหแตกจากกน ๒. เภทปรกขาโร มเจตนามงใหแตกจากกน ๓. ปโยโค ทาความเพยรใหแตกจากกน ๔. ตทตถชานน ผฟงรเนอความนน

แมจะครบองคทง ๔ กตามเมอผอนไมแตกกน กไมลวงกรรมบถ ถาแตกกนกเปนอนลวงกรรมบถ และเจตนาแหงการกลาว ตองอยในโลภหรอโทสะ

ปโยโค - ความพยายาม ม ๒ อยาง คอ ๑. กายปโยคะ โดยทางกาย มการแสดงกรยาทาทางใหอกฝายหนงรความหมายของตน ๒. วจปโยคะ โดยทางวาจา คอ การพดใหบคคล ๒ ฝายเกดแตกราวกน การกลาวปสณวาจาทมโทษมากหรอนอย ตองแลวแตคณธรรมของผถกสอเสยดเปนเกณฑ ๓. ผรสวาจา การกลาววาจาทหยาบ คอ การดาแชง ไดแก เจตนาทอยในโทสมลจตทเปนเหตแหงการดา การแชง

องคแหงผรสวาจา ม ๓ คอ ๑. โกโป มความโกรธ ๒. อปกฏโฐ มผถกดา

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๕๖

๓. อกโกสนา กลาววาจาดา

อกโกสนา คอ กลาววาจาดาม ๑๐ อยางคอ ๑. ชาต คอ กาเนด ๒. นาม คอ ชอ ๓. โคตต คอ ตระกล ๔. กมม คอ การงาน ๕. สปป คอ วชา ๖. อาพาโธ คอ โรค ๗. ลงคก คอ รปรางสณฐาน ๘. กเลสา คอ กเลส ๙. อาปตต คอ อาบต ๑๐. อกโกโส คอ คาดาตาง ๆ

ปโยโค แหงผรสวาจา ม ๒ อยาง ๑. กายปโยคะ การกลาวคาหยาบทางกาย (เขยนหนงสอดา หรอ แสดงกรยาอาการ

หยาบคายตาง ๆ) ๒. วจปโยคะ การกลาวคาหยาบทางวาจา

*** การดาจะมโทษมาก หรอ นอย เอาคณธรรมเปนเกณฑ

๔. สมผปปลาปะ การกลาววาจาททาลายประโยชนและความสข

องคแหงสมผปปลาปะ ม ๒ คอ ๑. นรตถกถาปรกขาโร ตงใจกลาววาจาทไมมประโยชน ๒. กถน กลาววาจาทไมมประโยชนนนขน

หมายเหต เมอครบองค ๒ ผฟงเชอ เปนกรรมบถ ถาไมเชอเปนเพยง สมผปปลาปะเทานน

นรตถกถา คอคาพดทไมมประโยชน เรยกวาดรจฉานกถา คอวาจาทขวางจากมรรคผล ม ๓๒ ประการคอ

๑. ราชกถา พดเรอง พระราชา ๒. โจรกถา พดเรอง โจรตาง ๆ

๑๗. นครกถา พดเรอง จงหวดตาง ๆ ๑๘. ชนปทกถา พดเรอง ชนบทตาง ๆ

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๕๗

๓. มหามตตกถา พดเรอง อามาตย ๔. เสนากถา พดเรอง ทหาร ตารวจ ๕. ภยกถา พดเรอง ภยตาง ๆ ๖. ยทธกถา พดเรอง ยทธศาสตร ๗. อนนกถา พดเรอง อาหารตาง ๆ ๘. ปานกถา พดเรอง เครองดมตาง ๆ ๙. วตถกถา พดเรอง เสอผา ตาง ๆ ๑๐. สยนกถา พดเรอง ทนอน ๑๑. มาลากถา พดเรอง ดอกไมตาง ๆ ๑๒. คนธกถา พดเรอง กลนหอมตางๆ ๑๓. ญาตกถา พดเรอง วงศญาต ๑๔. ยานกถา พดเรอง ยานพาหนะตางๆ ๑๕. คามกถา พดเรอง หมบานตาง ๆ ๑๖. นคมกถา พดเรอง นคมตาง ๆ

๑๙. อตถกถา พดเรอง หญง ๒๐. ปรสกถา พดเรอง ชาย ๒๑. กมารกถา พดเรอง ชายหนม ๒๒. กมารกถา พดเรอง หญงสาว ๒๓. สรกถา พดเรอง ความกลาหาญ ๒๔. วสขากถา พดเรอง ถนนหนทางตางๆ ๒๕. กมภฏฐานกถา พดเรอง ทานาตาง ๆ ๒๖. ปพพเปตกถา พดเรอง ญาตทลวงลบ ๒๗. นานตตกถา พดเรอง เรองราวรอยแปด ๒๘. โลกกขายกา พดเรอง โลก และ ผสรางโลก

๒๙. สมททกขายกา พดเรอง มหาสมทร และ ผสราง

๓๐. อตวภาภวกถา พดเรอง ความเจรญ-ความเสอม ๓๑. อรญญกถา พดเรอง ปาตาง ๆ ๓๒. ปพพตกถา พดเรอง ภเขาตาง ๆ

สมผปปลาปะ มปโยคะ ๒ คอ ๑. กายปโยคะ ๒. วจปโยคะ

สมผปปลาปะ เมอกลาวโดยมาก มโทษมาก เมอกลาวนอย มโทษนอย หมายเหต วจกรรม ๔ คอ มสาวาท, ปสณวาจา, ผรสวาจา, สมผปปลาปะ ทง ๔ อยางนชอวา วจกรรม เพราะเกดในวจวญญตเปนสวนมาก

วาจาม ๔ อยางคอ ๑. สททวาจา ไดแก เสยงทพดขน ๒. วรตวาจา ไดแก การเวนจากวจทจรต ๓. เจตนาวาจา ไดแก เจตนาททาใหวจวญญตรปเกด ๔. โจปนวาจา ไดแก วจวญญตททาใหเกดวจกรรมเกดขน

มโนกรรม ๓ ๑. อภชฌา การคดถงทรพยของผอนอยเฉพาะหนา องคธรรมไดแก โลภเจตสก

โลภะม ๒ อยางคอ ๑. ธรรมยโลภะ ความพอใจอยากไดโดยชอบธรรม ๒. อธรรมยโลภะ ความพอใจอยากไดโดยไมชอบธรรม *** สาหรบโลภะทเปนอภชฌานน อยในอธรรมยโลภะ

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๕๘

องคแหงอภชฌา ม ๒ อยาง คอ ๑. ปรภณฑ ทรพยสมบตของผอน ๒. อตตโนปรณามน มจตคดใหเปนของของตน

๒. พยาปาท การคดทาลาย ประโยชนและความสขของผอน องคธรรม ไดแก โทสเจตสก

องคแหงพยาบาท ม ๒ คอ ๑. ปรสตโต ผอน ๒. วนาสจนตา คดใหความเสยหายเกดขน

ความตางกนระหวาง วธกเจตนาทเกยวกบปาณาตบาต และ ทเกยวกบพยาบาท วธกเจตนา ทเปน ปาณาตบาต นนเปนเจตนาทเกยวกบทางกาย จดเขาในวตกมกเลส สวน วธกเจตนา ทเปน พยาบาท นน เปนเจตนาทเกยวกบทางใจ จดเขาในปรยฏฐานกเลส หมายเหต พยาบาทจะมโทษมากหรอนอย เอาคณธรรมเปนเกณฑ

3. มจฉาทฏฐ ความเหนทผดแผกไปจากความเปนจรง

มจฉาทฏฐ ม ๒ คอ

๑. ทฏฐสามญ ไดแก ยดถอเบญจขนธวาเปนตวเปนตน

๒. ทฏฐพเศษ ไดแก มความเหนวาเปนจรง

องคแหงมจฉาทฏฐ ม ๒ คอ ๑. อตถวปรตตา เนอความทไดยดไวนน ผดจากความเปนจรง ๒. ตถาภาวปฏฐาน มความเหนวาเปนความจรง

หมายเหต อภชฌา เปนเหตใหเกด อทนนาทาน, กาเมสมจฉาจาร, มสวาท

พยาปาท เปนเหตใหเกด ปาณาตบาต, อทนนาทาน, มสวาท, ปสณวาจา, ผรสวาจา, สมผปปลาปะ

มจฉาทฏฐ เปนเหตใหเกด ทจรตทง ๑๐ ได

ค าวา “มโนทวาร” ม ๓ อยาง คอ ๑. ในวถจตตาง ๆ นน ภวงคจต ชอวามโนทวาร เพราะเปนเหตใหวถจตเกด ๒. จตทงหมดชอวา มโนทวาร เพราะจตทเกดกอน ๆ เปนเหตใหจตหลง ๆ เกดขน

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๕๙

๓. อกศลชวนะและกศลชวนะ ชอวา มโนทวาร เพราะชวนะจตนเปนเหตใหมโนกรรมสาเรจลง

แสดงวธนบจ านวนทจรต โดยพสดาร ม ๓๐ หรอ ๔๐ ๑. ปพพเจตนา เจตนาทเกดกอนการกระทา ๒. มญจเจตนา เจตนาทเกดขนในขณะกระทา ๓. อปรเจตนา เจตนาทเกดขนในเมอกระทาไปแลว

ฉะนน ทจรต ๑๐ คณดวย เจตนา ๓ จงเปนทจรต ๓๐

การกระท าทจรตอยางหนง ๆ นนแบงเปน ๔ ประเภท คอ ๑. สาหตถกทจรต ทาดวยตนเอง ๒. อาณตตกทจรต ใชใหผอนทา ๓. วณณภาสนทจรต กลาวแสดงประโยชนของการกระทาทจรตนน ๆ ๔. สมนญญาทจรต มความพอใจในการกระทานน ๆ

ฉะนนทจรต ๑๐ คณดวย ประเภททง ๔ จงเปนทจรต ๔๐

อธบายบาลขอท ๙ – ๑๐ – ๑๑ ๑. ปาณาตบาต องคธรรม ไดแก เจตนาเจตสก ใน โทสมลจต ๒. อทนนาทาน องคธรรม ไดแก เจตนาเจตสก ใน โทสมลจต และ โลภมลจต ๓. กาเมสมฉาจาร องคธรรม ไดแก เจตนาเจตสก ใน โลภมลจต ๔. มสาวาท องคธรรม ไดแก เจตนาเจตสก ใน โทสมลจต และ โลภมลจต ๕. ปสณวาจา องคธรรม ไดแก เจตนาเจตสก ใน โทสมลจต และ โลภมลจต ๖. ผรสวาจา องคธรรม ไดแก เจตนาเจตสก ใน โทสมลจต ๗. สมผปปลาปะ องคธรรม ไดแก เจตนาเจตสก ใน โทสมลจต และ โลภมลจต

๘. อภชฌา องคธรรม ไดแก โลภเจตสก ใน โลภมลจต ๙. พยาปาท องคธรรม ไดแก โทสะเจตสก ใน โทสมลจต ๑๐. มจฉาทฏฐ องคธรรม ไดแก ทฏฐเจตสก ใน ทฏฐคตสมปยตตจต

อธบายพเศษ สหชาตปจจย ชวยอปการะโดยเกดรวมกน อญญมญญปจจย ชวยอปการะซงกนและกน นสสยปจจย ชวยอปการะโดยเปนทอาศย ปกตปนสสยปจจย ชวยอปการะโดยเปนทอาศยอนสาเรจแลว

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๖๐

ปจจยปบนธรรม ธรรมทเปนผล

การทไมยกเอาโมหะเปนสมฏฐานขนโดยเฉพาะนน กเพราะโมหะเปนอกศลสาธารณะ คอในงานทวไปในอกศลอยแลว ฉะนน อกศลกรรมบถอยางใดอยางหนงทเกดขนกตาม กคงมโมหะเปนสมฏฐานสาเรจอยแลวในตว

จ าแนกอกศลกรรมบถ ๑๐ โดยประเภท ๕ อยาง ๑. ธมม ๒. โกฏฐาส ๓. อารมมณ ๔. เวทนา ๕. มล

๑.ปาณาตปาต เจตนาเจตสก กรรมบถ สงขาร ทกข โทสะ, โมหะ ๒.อทนนาทาน เจตนาเจตสก กรรมบถ สงขาร, สตว

บญญต สข, ทกข, อเบกขา

โลภะ, โทสะ, โมหะ

๓.กาเมสมจฉา เจตนาเจตสก กรรมบถ สงขาร สข, อเบกขา

โลภะ, โมหะ

๔.มสาวาจา เจตนาเจตสก กรรมบถ สงขาร, สตวบญญต

สข, ทกข, อเบกขา

โลภะ, โทสะ, โมหะ

๕.ปสณวาจา เจตนาเจตสก กรรมบถ สงขาร, สตวบญญต

สข, ทกข, อเบกขา

โลภะ, โทสะ, โมหะ

๖.ผรสวาจา เจตนาเจตสก กรรมบถ สตวบญญต ทกข โทสะ, โมหะ ๗.สมผปปลาป เจตนาเจตสก กรรมบถ สงขาร, สตว

บญญต สข, ทกข, อเบกขา

โลภะ, โทสะ, โมหะ

๘.อภชฌา โลภเจตสก กรรมบถ, มล สงขาร, สตวบญญต

สข, อเบกขา

โมหะ

๙.พยาบาท โทสเจตสก กรรมบถ, มล สตวบญญต ทกข โมหะ ๑๐.มจฉาทฎฐ ทฏฐเจตสก กรรมบถ สงขาร สข,

อเบกขา โลภะ, โมหะ

จบ อกศลกรรม ๑๒

กามาวจรกศลกรรม ๑๐ ไดแก เจตนาทอยในมหากศลกรรม ๘ กายกรรม ๓ คอ ๑. ปาณาตปาตวรต เวนจากการฆาสตว ๒. อทนนาทานวรต เวนจากการลกทรพย ๓. กาเมสมจฉาจารวรต เวนจากการผดกาเม

วจกรรม ๔ คอ ๑. มสาวาทวรต เวนจากการกลาวเทจ

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๖๑

๒. ปสณวาจาวรต เวนจากการกลาววาจาสอเสยด ๓. ผรสวาจาวรต เวนจากการกลาววาจาหยาบราย

๔. สมผปปลาปวรต เวนจากการกลาววาจาทไมเปนประโยชน

มโนกรรม ๓ คอ ๑. อนภชฌา มการสงวรเพอไมใหอภชฌาเกด ๒. อพยาปาท มการสงวรเพอไมใหพยาบาทเกด ๓. สมมาทฏฐ มความเหนถกตอง

ในการตงชอวา กายกรรม วจกรรม มโนกรรม ในการกระท ากศลนน มหลกอย ๒ ประการ

๑. เพอใหรวา การกระทาของสตว ไมวาจะประการใดกตาม ยอมเปนไปไดทง ๓ ทวาร

๒. เพอใหรวาสตวจะบรสทธหรอไมบรสทธ กขนอยกบการสารวมระวง ซงเปนขอสาคญมากในทางพทธศาสนา

กศลกรรม ทชอวา กายกรรม ๓, วจกรรม ๔, เหลานยอมเกดทางใจเปนสวนมาก เพราะเพยงตงจตคดงดเวนจากกายทจรต ๓ กเรยกวา กศลกายกรรม ๓ เพยงจตคดงดเวนจากวจทจรต ๔ กเรยกวา กศลวจกรรม ๔ ฉะนนจงไดชอวา อกรยสมฏฐาน เพราะกศลเหลานเกดขนทางใจ ไมตองอาศยกาย, วาจาเปนสมฏฐาน

ปญญกรยาวตถ ๑๐ คอ การกระทาทเปนความดอนสปบรษทงหลายควรทา และเปนทตงแหงอานสงคผล ปญญกรยาวตถ ๑๐ แสดงเปน ๒ นย คอ ๑. สตตนตนย คอ ปญญกรยาวตถ ๑๐ คณดวย กายกรรมทาน วจกรรมทาน

มโนกรรมทาน จงเปนจานวน ๓๐ ๒. อภธรรมนย คอ ปญญกรยาวตถ ๑๐ มจานวน ๑๑ หรอ ๒๓ คอ ทาน ม ๑ ไดแก อนภชฌา เปนได ๑ คอ มโนกรรม

ศล ม ๗ ไดแก กายสจรต ๓, วจสจรต ๔ เปนได ๒ คอกายกรรม, วจกรรม

ภาวนา ม ๒ ไดแก อพยาปาท และ สมมาทฏฐ เปนได ๑ คอ มโนกรรม

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๖๒

อปจายนะ ม ๒ ไดแก อพยาปาท และ สมมาทฏฐ เปนได ๑ คอ มโนกรรม

เวยยาวจจะ ม ๒ ไดแก อพยาปาท และ สมมาทฏฐ เปนได ๑ คอ มโนกรรม

ปตตทาน ม ๒ ไดแก อนภชฌา และ สมมาทฏฐ เปนได ๑ คอ มโนกรรม

ปตตานโมทนะ ม ๒ ไดแก อนภชฌา และ สมมาทฏฐ เปนได ๑ คอ มโนกรรม

ธรรมสวนะ ม ๑ ไดแก สมมาทฏฐ เปนได ๑ คอ มโนกรรม ธรรมเทศนา ม ๓ ไดแก อนภชฌา, อพยาปาท, สมมาทฏฐ

เปนได ๑ คอ มโนกรรม ทฏฐชกมมะ ม ๑ ไดแก สมมาทฏฐ เปนได ๑ คอ มโนกรรม รวม ๒๓

ทานมอย ๒ อยาง คอ เจตนาทาน ไดแก เจตนาทเปนเหตแหงการใหทาน วตถทาน ไดแก ปจจย ๔

สปปรสทาน มอย ๕ ประการ ๑. สทธาทาน บรจาคโดยความเลอมใส เชอการกระทา และ ผลของการ

กระทานน (เปนผมงคงมทรพยมาก พรอมดวยกามคณอารมณ มรางกายงดงาม)

๒. สกกจจทาน บรจาคโดยความเคารพทงกระทาใหตนเอง และ ไทยธรรมสะอาดหมดจด (เปนผมงคงมทรพยมาก พรอมดวยกามคณอารมณ)

๓. กาลทาน บรจาคใหเหมาะสมแกกาล (เปนผมงคงมทรพยมาก พรอมดวยกามคณอารมณ ยอมมความเจรญตงแตปฐมวย)

๔. อนคคหตทาน บรจาคโดยการสละอยางแทจรง ไมมการยดเหนยวหวงใยในวตถทาน (เปนผมงคงมทรพยมาก พรอมดวยกามคณอารมณ พอใจทจะเสวยกามคณอารมณทมอยางสบาย)

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๖๓

๕. อนปหจจทาน บรจาคโดยไมมการกระทบกระเทอนตนเอง และ ผอน (เปนผมงคงมทรพยมาก พรอมดวยกามคณอารมณ ทรพยสนทมอยกปลอดภยจากภยทง ๕ ม อคคภย เปนตน)

สรปทาน มอย ๔ อยาง คอ ๑. เจตนาทาน ไดแก เจตนาเจตสกทประกอบกบมหากศล ซงเปนเหตแหงการให

ทาน ๒. วตถทาน ไดแก ปจจย ๔ ทเปนเทยยธรรม ๓. อโลภทาน ไดแก อโลภเจตสก ทประกอบกบเจตนาเจตสก ซงเปนเหตแหง

การใหทาน ๔. วรตทาน ไดแก วรตเจตสก ๓ ทมการงดเวนจากอกศลทจรต อนเปนเหตให

สตวทงหลายไมตองหวนไหวใจในการทจะมภยบงเกดขนเปน อภยทานทงทเปนภายในและภายนอก

แสดงลกษณะ รส เปนตน ๑. ปรจจาคลกขณ มการบรจาค เปนลกษณะ ๒. โลภวทธ สนรส มการทาลายโลภะ เปนกจ ๓. ภววภวสมปตตปจจปปฏฐาน มความสมบรณแหงภพชาต และ พน

จากภพชาต เปนอาการปรากฏ ๔. สทเธยยปทฏฐาน ทมสภาพเลอมใสในสงทควรเลอมใส

เปนเหตใกล

ปฏกเขปธรรมของทานกศล ๑. ปฏกเขปธมม ธรรมทถกปราบโดย ทานกศล ไดแก โลภะ ๒. อนญญาตธมม ธรรมทไดรบอนญาตจากทานกศลใหเกดขน

ไดแก อโลภะ ๓. อปปาเทตพพธมม ธรรมททานกศลทาใหเกดขน ไดแก มรรคเบองตา

๓, ผลเบองตา ๓ (มงหมาย ถง อานาจของทานกศลทเปนอปถมภกสตต)

ศล ธรรมชาตททาใหกาย และ วาจาตงดวยด ไดแกเจตนาทเปนเหตแหงการเคลอนไหวกายและวาจาในสงทด

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๖๔

ศล ม ๔ ประเภท คอ ๑. ภกขศล ไดแก สกขาบท ๒๒๗ บท ทแสดงไวในภกขปาตโมกข ๒. ภกขณศล ไดแก สกขาบท ๓๑๑ บท ทแสดงไวในภกขณ

ปาตโมกข ๓. สามเณรศล ไดแก สกขาบท ๑๐ ขอ และ เสขยสกขาบท ๗๕ ขอ ๔. คฤหสถศล ไดแก ปญจศล

ในศล ๔ อยางนน ภกขศล และ ภกขณศล ไมตองมการสมาทานโดยเฉพาะ เพยงสวดกรรมวาจาจบ ศลเหลานนกสาเรจไปดวย สามเณรศล กไมมการสมาทานโดยเฉพาะ รบไตรสรณคมนจบลง ศลกสาเรจไปดวย คฤหสถศล ตองมการสมาทานโดยเฉพาะ เพยงแตรบไตรสรคมน ยงไมเรยกวาศล เพยงแตมไตรสรณคมนเทานน

การสมาทานศล ๕ ม ๒ ประเภท คอ ๑. สมาทานสกขาบทรวมกน ขาดขอใดขอหนงเปนขาดทงหมด ๒. สมาทานสกขาบทโดยเฉพาะ ๆ ขาดเปนขอ ๆ

การสมาทาน ศล ๕ หรอ ศล ๘ น ผสมาทานกาหนดเวลาไวในใจ เพยงสมาทานไวครงเดยว การสมาทานของผนกไดชอวาไดตงอยแลวตลอดเวลาทกาหนดไว เมอถงกาหนดแลวการสมาทานนนกไดชอวาสนสดลง

ศล ๕ น เปน นจศล ของฆราวาสทงหลาย ดงนนแมผทสมาทานกด ไมไดสมาทานกด ตองรกษาอยแลวเปนปกต

อโบสถศล คอ ศล ๘ นเปน นจศล ของอบาสก, อบาสกกา, (ปณฑรงคปพพชต =บรรพชตผนงขาว) สมาทานเพยงครงเดยวเทานน กยอมตงอยไดตลอดไปชวระยะเวลาทยงนงขาวอย ถาหากไปรกษาศล ๕ กชอวา ทศล

การรกษาศลของฆราวาส (คฤหสถ) ๑. อาชวฏฐมกศล ไดแก เวนกายทจรต ๓, วจทจรต ๔ และ มจฉาชวาเวรมณ

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๖๕

๒. นวงคศล ไดแก อโบสถศล แต เพม “ยถา พล เมตตา สหคเตน เจตสา สพพาวนต โลก ผรตวา วหราม” ขาพเจาจะขอแผเมตตาจตใหแกสรรพสตวทงปวงตามกาลง

๓. ทสงคศล ไดแก สกขาบท ๑๐ ประการ ทสามเณรรกษา

อาชวฏฐมกศล ในวสทธมรรคเรยกวา อาทพรหมจรยกศล คอเปนบาททจะใหสาเรจมรรค ผล รกษาศล ๕ เปนนตย เรยกสปบรษ ถารกษา อาชวฏฐมกศล เปนนตย เรยกสปบรษพเศษ นจจศล เปน ศลทตองรกษาเปนนตย ถาไมรกษามโทษ

อนจจศล เปน ศลอนใดไมรกษากไมมโทษ ถาหากจะรกษากตองสมาทานศลนนกอน

ศล ๒๒๗ และ ๓๑๑ เปนนจศล ของภกษ ภกษณ ศล ๑๐ เสขย ๗๕ เปนนจศล ของสามเณร อโบสถศล เปนนจศล ของปณฑรงคบรรพชตและดาบส

ศล ๕ เปนนจศล ของฆราวาส ธดงค ๑๓ เปนอนจจศล ของ ภกษณ สามเณร ธดงคอยางใดอยางหนง ทสงคศล เอกาสนกงคธดงค เปนอนจศล ของ

ฆราวาส จารตตศล หมายความวา ไมประพฤตกไมมโทษ ถาประพฤตไดกด มประโยชนมาก ไดแก อนจจศล วารตตศล หมายความวา ศลนนตองมการประพฤตอยเปนประจา ถาไมประพฤตยอมมโทษ ไดแก นจจศล แสดงลกขณะ รส เปนตน ๑. ปตฏฐาปนลกขณ มการเปนทตงแหงกศลธรรมทงปวง เปนลกษณะ ๒. ทสสลยวทธ สนรส มการทาลายความเปนทศล เปนกจ ๓. โสเจยยปจจปปฏฐาน มความบรสทธแหง กาย และ วาจา เปนอาการ

ปรากฏ ๔. หรโอตตปปปทฏฐาน มหรโอตตปปะ เปนเหตใกลใหเกด

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๖๖

ปฏกเขปธรรมเปนตนของศลกศล ๑. ปฏกเปขธมม ธรรมทถกประหาณโดยศลกศล ไดแก โทสะ ทเกยวดวย

การประทษราย ๒. อนญญาตธมม ธรรมทไดรบอนญาตจากศลกศลใหเกดขน ไดแก อโทสะ คอ

ความไมประทษราย ๓. อปปาเทตพพธมม ธรรมทศลกศลทาใหเกดขน ไดแก มรรคเบองตา ๓ ผลเบอง

ตา ๓ (มงหมายถง อานาจของศลกศลทเปนอปถมภกสตต) ชวยอดหนนใหปจจยปปนธรรมตงอยได

ภาวนา ยอมทากศลทประเสรฐเกดขนเปนครงแรก แลวใหเจรญขน ไดแก มหากศลจต-ตปบาททเกยวกบวปสสนาภาวนาและสมถภาวนาทยงเปนบรกรรมภาวนาและอปจารภาวนาอย

แสดงลกขณะ รส เปนตน ๑. กสลวฑฒาปนลกขณา มการทาใหกศลเจรญขน เปนลกษณะ ๒. อกสลปหานรสา มการประหาณอกศล เปนกจ ๓. สตตาจาโรกกมนปจจปปฏฐานา มการเขาสทางปฏบตทเกยวกบสตของนามกาย

รปกาย เปนอาการปรากฏ ๔. โยนโสมนสการปทฏฐานา มการตงใจอยในอารมณดวยอานาจแหงเหตทถก

ทควรเปนเหตใกล

ปฏกเขปธรรม เปนตน ของ ภาวนากศล ๑. ปฏกเปขธมม ธรรมทถกประหาณโดยภาวนากศล ไดแก โมหะ ๒. อนญญาตธมม ธรรมทไดรบอนญาตจากภาวนากศลใหเกดขน ไดแก

อโมหะ ๓. อปปาเทตพพธมม ธรรมทภาวนากศลทาใหเกดขน ไดแก อรหตตมรรค,

อรหตตผล (วาโดยอกกฏฐนย)

อปจายนะ กศลเจตนาทเปนเหตแหงการเคารพออนนอม ไดแก เจตนาทในมหากศลจต

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๖๗

อปจายนะ ม ๒ อยาง คอ ๑. สามญญอปจายนะ การเคารพตอ บดา มารดา ปยา ตายาย คร อาจารย โดยระลก

วา เรามหนาททจะตองทาการเคารพนบนอบออนนอมแกทานเหลาน

๒. วเสสอปจายนะ การเคารพในพระรตนตรย ดวยอานาจแหง ศรทธา ปญญา

บคคลทควรเคารพนบนอบนนมอยดวยกน ๓ ประเภทคอ ๑. คณวฒบคคล เปนผใหญดวยอานาจแหง ศลคณ สมาธคณ ปญญาคณ ๒. วยวฒบคคล เปนผใหญดวยอานาจแหงอาย ๓. ชาตวฒบคคล เปนผใหญดวยอานาจแหงวงศสกล

อานสงสของอปจายนะ (มาในปฐชาดกพระบาล) บคคลทมความร ความฉลาดในธรรมะเหลาใด ยอมทาการเคารพตอบคคลทมคณวฒ, วยวฒ บคคลเหลานนในระหวางทยงมชวตอยในภพน กเปนบคคลทนาชมเชย เมอละจากโลกนไปแลว กยอมไปสสคต เวยยาวจจะ ธรรมอนเปนเหตใหมความกงวลเอาใจใสในการงานทกอยาง ไดแก เจตนาทอยในมหากศลจตตปบาท

ปตตทาน ธรรมชาตทเปนเหตแหงการให ไดแก เจตนาทอยในมหากศลจตตปบาททเกดขนในขณะตงใจอทศสวนบญ

ปตตานโมทนา การเหนดคลอยตามดวยความอมใจซงสวนบญทเขาอทศมาให ไดแก กศลเจตนาทเกยวกบการอนโมทนา

ธมมสวนะ ธรรมชาตทเปนเหตแหงการฟงธรรม ไดแก เจตนาทใน มหากศลจตตป-บาททมโยนโสมนสการ เปนประธาน

การฟงธรรมม ๒ ประการ ๑. การฟงโดยปรารภวา ชนทงหลายจะไดเขาใจวาเราชอบฟงธรรม ชางมศรทธาแท การฟงเชนนมผลนอย ๒. การฟงดวยปรารภวา การฟงนยอมมผลใหญ อานสงคใหญแกเรา และจตกออนโยนมเมตตา การฟงนเปนบญกรยาวตถอยางแทจรง

ธมมเทศนา ธรรมทเปนเหตแหงการแสดงการสอนธรรม ไดแก เจตนาทในมหากศล-จตตปบาททมโยนโสมนสการเปนประธาน

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๖๘

วชาชพทไมมโทษนนมอย ๓ ประการดวยกนคอ ๑. สปปายตนวชา ไดแก วชาขชาง, ขมา และ ขบรถ เปนตน ๒. กมมายตนวชา ไดแก วชากสกรรม, พาณชยกรรม, หตถกรรม เปนตน ๓. วชชาฐานวชา ไดแก วชาดาราศาสตร, โหราศาสตร, แพทยศาสตร

พเศษ ธมมเทศนากศลทมอานสงสมากนนคอ ผแสดงธรรมดวยใจอนบรสทธ กลาวคอมไดมงหวงในลาภ สกการะ ยศ สโลกะ แตอยางใด มแตหวงทจะใหผฟงไดรบประโยชนถายเดยว

พเศษ ธมมเทศนากศลทมอานสงสนอยนน คอ ผแสดงธรรมมไดมใจบรสทธ มวแตมงหวงอยในเรองลาภ สกการะ ยศ สโลกะ ทงจตกคดทจะใหชนทงหลายไดรวาตนนเปนพระธมมกถก คร อาจารย

ทฏฐชกมมะ ธรรมทเปนปจจยของกมมสสกตาญาณนมอย ๓ ประการดวยกนคอ ๑. สตมยปญญา ปญญาทเกดจากการศกษาเลาเรยน เปนเหตเปนปจจยให

เกดกมมสสกตาญาณ ๒. จนตามยปญญา ปญญาเกดจากการคดนก พจารณาในความเปนอยของสตว

ทงหลาย ๓. ภาวนามยปญญา ปญญาเกดจากการเจรญวปสสนาเปนเหต เปนปจจยให

เกดกมมสสกตาญาณ

ถงแมวาชนทงหลายจะยงละสกกายทฏฐไมไดกจรง แตเมอมความเหนตรงอยใน ทสวตถกสมมาทฏฐ ๑๐ ประการอยางถถวนแลว กไดชอวามกมมสสกตาญาณทสาเรจเปน ทฏฐชกมมกศลเกดขน

ทสวตถสมมาทฏฐ ๑๐ ประการ คอ ๑. อตถ ทนน เหนวาการทาบญนนไดรบแตผลดมประโยชน ๒. อตถ ยฏฐ เหนวาการบชาตาง ๆ โดยทวไปกไดรบผลด มประโยชน ๓. อตถ หต เหนวาการเชอเชญตอนรบตาง ๆ กไดรบผลด มประโยชน ๔. อตถ สกตทกกตาน กมมาน ผล วปาโก เหนวาการทาดและทาชวเหลานมการ

ไดรบผลทงทางตรงและทางออม ๕. อตถ อย โลโก เหนวาภพนม คอ ผทกาลงปรากฏอยในปจจบนน ท

เรยกวาภพนนนยอมม เพราะมการเกดตอไป

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๖๙

๖. อตถ ปโร โลโก เหนวาภพหนาม คอภพอนจะเปนทเกดแหงภพ ทปรากฏในปจจบนน ยอมมเพราะวาเมอตายแลวมการเกดอก

๗. อตถ มาตา เหนวาการทาด ทาชวตอมารดามการไดรบผลในขางหนา

๘. อตถ ปตา เหนวาการทาด ทาชวตอบดามการไดรบผลในขางหนา ๙. อตถ สตตา โอปปาตกา เหนวาสตวทเกดเตบโตขนทเดยว คอสตวนรก

เปรต เทวดา พรหมมจรง ๑๐. อตถ โลเก สมณพราหมณา สมคคตา สมมาปฏปนนา เย อมญจ โลก

ปรญจ โลก สย อภญญา สจฉกตวา ปเวเทนต เหนวาสมณพรหมณ เหลาใดมการรแจงโลกนโลกหนา ดวยตนเอง แลวสามารถชแจงแนะนาใหเขาใจได สมณพรหมณทถงพรอมดวยสามคค และ ปฏบตด ปฏบตชอบเหลานนยอมม

แสดงองคธรรมของทฏฐชกมมะ ในขณะทง ๓ เจตนา ๑. ทฏฐชกมมะ ในขณะทเปน ปพพเจตนา ไดแก มหากศลจต ๘ ๒. ทฏฐชกมมะ ในขณะทเปน มญจเจตนา ไดแก มหากศลญาณสมปยตตจต ๔ ๓. ทฏฐชกมมะ ในขณะทเปน อปรเจตนา ไดแก มหากศลจต ๘

อปนธภณฑ คอ ทรพยทพงฝากไวในขนธสนดานของตน เพอเขาสพระนพพาน มอยดวยกน ๙๐ ประการ คอ สจรต ๓๐, บญกรยาวตถ ๓๐ และ บารม ๓๐ รวมเปน ๙๐

สจรต ๓๐ คอ กามาวจรกศลกรรม ๑๐ คณดวย เจตนา ๓ กาล คอ ปพพเจตนา, มญจเจตนา, อปรเจตนา รวมเปน ๓๐

บญกรยาวตถ ๓๐ คอ บญกรยา ๑๐ คณดวย กายกรรม, วจกรรม, มโนกรรม รวมเปน ๓๐

บารม ๓๐ ไดแก หนบารม ๑๐, มชฌมบารม ๑๐, ปณตบารม ๑๐ รวมเปน ๓๐ บารมทสาเรจขนดวย ฉนทะ, วรยะ, จต, ปญญา ทมกาลงยงออนอยบารมนนไดชอวา หนบารม

บารมทสาเรจขนดวย ฉนทะ, วรยะ, จต, ปญญา ทมกาลงแกกลาพอประมาณ บารมนน ไดชอวา มชฌมบารม

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๗๐

บารมทสาเรจขนดวย ฉนทะ, วรยะ, จต, ปญญา ทมกาลงแกกลาอยางสงสด บารมนน ไดชอวา ปณตบารม

(ดงนนบารมทง ๓๐ ประการน จงมไดมงหมายถง สามญญบารม ๑๐, อปบารม ๑๐, ปรมตถบารม ๑๐ แตอยางใดเลย)

สรปบญกรยาวตถ ๑๐ ลงใน ทาน ศล ภาวนา ทาน, ปตตทาน และ ปตตานโมทนา นบสงเคราะหเขาใน ทานกศล ชอวา ทานมย ศล, อปจายนะ และ เวยยาวจจะ นบสงเคราะหเขาในศลกศล ชอวา ศลมย ภาวนา, ธมมสวนะ, ธมมเทศนา และ ทฏฐชกมมะ นบสงเคราะหเขาในภาวนากศล ชอวา ภาวนามย

จ าแนกกามาวจรกรรม ๒๐ ทใหผลเกดขนในกามภม ๑๑ ในปฏสนธกาลและ ปวตตกาล ในปฏสนธกาล อกศลกรรม ๑๑ (เวนอทธจจ) ใหเกดปฏสนธจต เจตสก และ

กมมชรป ในอบายภม ในปวตตกาล อกศลกรรม ๑๒ ใหอกศลวปากจต ๗ เกดเปนผลในกามภม ๑๑,

รปภม ๑๕ เวน อสญญสตตภม) ตามสมควร ในปฏสนธกาล กามกศลกรรม ๘ ใหวปากจต ๘ ใหเกดปฏสนธจต เจตสก และ

กมมชรป ในกามสคตภม ๗ ในปวตตกาล กามกศลกรรม ๘ ใหวปากจต ๘ เกดในสคตภม ๗ เทานน แตให

อเหตกกศลวปาก ๘ เกดเปนผลในกามภม ๑๑ ทงหมด รปภม ๑๕ (เวน อสญญสตตภม) ตามสมควร

แสดงการจ าแนกผลของมหากศลกรรมมตเหตกอกกฏฐ เปนตน ในปฏสนธกาล และ ปวตตกาล

ตเหตกกศล ชนด อกกฏฐะ ปฏสนธเปนตเหต, ปวตตกาล วปากจต ๑๖ เกด ตเหตกกศล ชนด โอมกะ และ ทวเหตกกศล ชนด อกกฏฐะ ปฏสนธเปน ทวเหตก ปวตตกาลใหวปากจต ๑๒ เกดเปนผล

ทวเหตกกศล ชนด โอมกะ ปฏสนธเปนอเหตกกศลวปาก, ในปวตตกาล ให อเหตกกศลวปาก ๘ เกดเปนผล

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๗๑

จ าแนก อกกฏฐกศล และ โอมกกศลนน โดย อปรเจตนา ม ๘ มญจเจตนา อปรเจตนา อปราปรเจตนา ๑. ตเหตก ด ด ตเหตกอกกฏฐกกฏฐะ ๒. ตเหตก ด ไมด ตเหตกอกกฏโฐมกะ

ทง ๒ น ใหปฏสนธดวย มหาวบากญาณสมปยตตจต ๔ ในปวตตกาลนนใหไดอเหตกกศลวบาก ๘ และ มหาวบาก ๘ เกด มญจเจตนา อปรเจตนา อปราปรเจตนา ๓. ตเหตก ไมด ด ตเหตกโอมกกกฏฐะ ๔. ตเหตก ไมด ไมด ตเหตกโอมโกมกะ ๕. ตเหตก ด ด ทวเหตกอกกฏฐกกฏฐะ ๖. ตเหตก ด ไมด ทวเหตกอกกฏโฐมกะ

ทง ๔ น ใหปฏสนธดวย มหาวบากญาณวปปยตตจต ๔ ในปวตตกาลนนใหได อเหตกกศลวบาก ๘ และ มหาวบาก ญาณวปปยตตจต ๔ เกด มญจเจตนา อปรเจตนา อปราปรเจตนา ๗. ทวเหตก ไมด ด ทวเหตกโอมกกกฏฐะ ๘. ทวเหตก ไมด ไมด ทวเหตกโอมโกมกะ

ทง ๒ น ใหปฏสนธดวย อเบกขาสนตรณกศลวปากจต ๑ ในปวตตกาลนนใหได อเหตกกศลวบาก ๘ เทานน

จบ กามาวจรกศลกรรม ๘

แสดงรปาวจรกศลกรรม ๕ อธบายบาลขอท ๑๘ สวนรปาวจรกศลกรรมนน ยอมเกดเฉพาะในทางใจเทานน และยอมสาเรจลงดวยภาวนามย และ อปปนาฌาน และวาโดยองคฌานแลวม ๕ คอ รปาวจรกศลทมองคฌาน ๕ เขาประกอบประเภทหนง ม ๑ ดวง รปาวจรกศลทมองคฌาน ๔ เขาประกอบประเภทหนง ม ๑ ดวง รปาวจรกศลทมองคฌาน ๓ เขาประกอบประเภทหนง ม ๑ ดวง รปาวจรกศลทมองคฌาน ๒ เขาประกอบประเภทหนง คอ สข เอกคคตา ม ๑ ดวง รปาวจรกศลทมองคฌาน ๒ เขาประกอบประเภทหนง คอ อเบกขา เอกคคตา ม ๑ ดวง

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๗๒

รปาวจรกศลกรรม คอ การกระทากศลททองเทยวเกดอยในภมอนเปนทเกดแหงกเลสรป และ วตถรปเปนสวนมาก

แสดงความแตกตางกนระหวางกามาวจรกศลกรรม กบ รปาวจรกศลกรรม คอ กามาวจรกศลกรรม เกดทางกาย วาจา และทางใจ ไดทง ๓ สวน

รปาวจรกศลกรรม เกดทางใจ เทานน ไมเกยวกบอภญญาแตอยางใด

อกนยหนง กามาวจรกศลกรรม – เกดจากการบรจาคทาน รกษาศลและเจรญ ภาวนา สมถะ วปสสนา จนไดโคตรภแตไมถงมรรคญาณ ผลญาณ แตถาเปนสมถะ กไมถงอปปนาฌาน รปาวจรกศลกรรม – เกดขนจากการเจรญสมถกมมฏฐาน มกสณบญญตเปนตน

อกนยหนง กามาวจรกศลกรรม – ทเปนมโนภาวนามย ยอมถงแคบรกรรม อปจารสมาธภาวนาเทานน รปาวจรกศลกรรม – ทเปนมโนกรรมภาวนามย – ยอมถงอปปนาสมาธภาวนา (สจจา-นโลมกญาณ คอ ญาณ อนคลอยตามสจจะทง ๔)

อกนยหนง กามาวจรกศลกรรม – เกดขนไดมจานวนจต ๘ ดวง คอเนองดวยเวทนาสมปโยคะ สงขาร รปาวจรกศลกรรม – เกดขนไดมจานวนจต ๕ ดวง คอ เนองดวยอานาจแหงองคฌาน ๕ มวตก วจาร ปต สข เอกคคตา เหลาน

จบรปาวจรกศลกรรม ๕ อธบายบาลขอท ๑๙ สวนอรปาวจรกศลกรรม ๔ กเหมอนกนกบรปาวจรกศลกรรม คอ เปนมโนกรรมอยางเดยว สาเรจดวย ภาวนามย คอ อปปนาฌาน วาโดยประเภทแหงอารมณแลวม ๔ คอ (หมายถงอารมณเปนเครองจาแนก)

๑. อรปาวจรกศลกรรมทเกดขนโดยมกสณคฆาฏมากาสบญญตเปนอารมณ กชอวา อากาสานญจายตนกศลจต ๑ ๒. อรปวจรกศลกรรมทเกดขนโดยมอากาสานญจายตนกศลจตเปนอารมณ กชอวา วญญาณญจายตนกศลจต ๑

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๗๓

๓. อรปาวจรกศลกรรมทเกดขนโดยมนตถภาวบญญตเปนอารมณ กชอวา อากญจญญายตนกศลจต ๑ ๔. อรปาวจรกศลกรรม ทเกดขนโดยมอากญจญญายตนกศลจตเปนอารมณ กชอวา เนวสญญานาสญญายตนกศล ๑ ๕. อรปาวจรกศลกรรม คอ การกระทาททองเทยวเกดอยในภมอนเปนทเกดแหงกเลสอรป และ วตถอรป เปนสวนมาก

แสดงความแตกตางกนระหวางรปาวจรกศลกรรม และ อรปาวจรกศลกรรม

รปาวจรกศลกรรม ทแบงออกเปน ๕ นน เพราะอาศยองคฌาน ๕ เปนเครองจาแนก

อรปาวจรกศลกรรม ทแบงออกเปน ๔ นน เพราะอาศยอารมณเปนเครองจาแนก

สรปมหคคตกศลกรรม ๘ เกดขนโดยอาศยการเจรญสมถกมมฏฐาน มการเพงกสณ เปนอารมณ เปนตน และ มหคคตกศลกรรม ๙ จดเปนศลกรรมได เปนการจดโดยออม เพราะ มหคคตกศลกรรมเกดขนโดยอาศยภาวนามย เทานน โดยสวนเดยวเทานน

จบ อรปาวจรกศลกรรม ๔

จาแนกกามาวจรกรรม ๒๐ ทใหผลเกดขนในกามภม ๑๑ ในปฏสนธกาลและปวตตกาล

อธบายบาลขอท ๒๐ ในกรรม ๔ อยางนน อกศลกรรม ๑๑ (เวนอทธจจอกศลกรรม ๑) ใหเกดปฏสนธในอบายภม ๔ แตในปวตตกาล อกศลกรรม ๑๒ ทงหมดใหอกศลวปากจต ๗ เกดเปนผลในกามภม ๑๑ และในรปภม ๑๕ (อสญญสตตภม ๑)

หมายเหต สาหรบ อทธจจสหคตเจตนานน เปนจตฟงซาน ไมมกาลงพอในการใหผลในปฏสนธกาลได หมายความวา ผทไปเกดในอบายภม ๔ โดยอาศย อทธจจสหคตเจตนาเปนเหตนนยอมไมม แตในปวตตกาล อกศลกรรมทง

วจ อท

อกศลกรรม ๑๑ ใหเกดในอบายภม ๔ (ปฏสนธกาล) อกศลกรรม ๑๒ ใหเกดในกามภม ๑๑ รปภม ๑๕ (เวน อสญ. ๑) ใน ปวตตกาล

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๗๔

๑๒ ยอมสงผลได กลาวคอ ทาใหอกศลวบาก ๗ มการเหนไมด, การไดยนไมด เปนตน เกดขนในกามภม ๑๑ และ รปภม ๑๕ (เวนอสญญสตตาภม ๑)

แสดงเหตผลในการทอทธจจสหคตเจตนาไมสามารถสงผลในปฏสนธกาลได ในเจตสก ๕๒ ดวงนน เจตนาเจตสกนแหละยอมเปนผจดแจงปรงแตงโดยรบหนาทเปนตว “กรรม” และมหนาทสงผลในปฏสนธกาลและปวตตกาล

แสดงความตางกนระหวางการสงผลในปฏสนธกาลและปวตตกาล ๑. การสงผลในปฏสนธกาล เจตนาเจตสกทเปนตวกรรมนตองมเจตสกอน ๆ

ทมกาลงเปนพเศษเขาชวยเหลอดวย จงจะสามารถกอภพกอชาตใหปรากฏขนได

๒. การสงผลในปวตตกาล เจตนาเจตสกทเปนตวกรรมนไมตองมเจตสกอน ๆ ทมกาลงเปนพเศษเขาชวยเหลอ เพราะไมทาหนาทกอภพกอชาตใหปรากฏขน ดวยเหตน อทธจจเจตสกจงสามารถสงผลในปวตตกาลไดเทานน

แสดงตามนยแหงอฏฐสาลน ๑. เจตนาใน วจกจฉาสมปยตตจต ยอมสงผลในปฏสนธกาลได เพราะเปนธรรมทถก

ประหาณโดยโสดาปตตมรรค ๒. เจตนาทอยในอทธจจสมปยตตจต ยอมสงผลในปฏสนธกาลไมได เพราะเปนธรรมท

ไมไดประหาณโดยโสดาปตตมรรค เพราะถกประหาณโดยประอรหตตมรรค (ดงพระผมพระภาคเจาตรสไววาเจตนากรรมทสหรคตดวยอทธจจะนน โดยความเปนธรรมอนภาวนาพงละโดยสวนเดยว)

หมายเหต ถามใครถามวา กรรมทสหรคตดวยอทธจจะ ไมมการใหปฏสนธเปนสภาพ เรากตอบวารได เพราะธรรมทสหรคตดวยอทธจจะไมมาในหมวดธรรมท ทสสนะพงละได แทจรงอกศลธรรมม ๓ โดยการพงละดวยอรยมรรคมดงนคอ

๑. ธรรมอนทสสนะพงละอยางหนง ๒. ธรรมอนภาวนาพงละอยางหนง ๓. บางทธรรมอนทสสนะพงละ และบางทธรรมอนภาวนาพงละอยางหนง

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๗๕

ในบรรดาอกศลธรรม ๓ อยางนนคอ ๑. จตตปบาททสหรคตดวยทฏฐ และ สหรคตดวยวจกจฉา ชอวา ธรรมอนทสสนะ

พงละเพราะความเปนธรรมอนโสดาปตตมรรค ซงไดนามวา ทสสนะดวยอานาจเหนนพพานเปนครงแรก พงละ

๒. จตตปบาททสหรคตดวยอทธจจะ ชอวา ธรรมอนภาวนาพงละ เพราะ เปนธรรมทมรรคชนยอด คอ อรหตตมรรค พงละ

๓. จตตปบาททสหรคตดวยโทมนสและทฏฐคตวปปยตตจต ชอวา ธรรมบางทอนทสสนะพงละ บางทอนภาวนาพงละ

อธบายบาลขอท ๒๑ กามาวจรกศลกรรม ๘ ทาใหปฏสนธจต เจตสก และ กมมชรปเกดขนในกามสคตภม ๗ เทานน สวนในปวตตกาล กามาวจรกศลกรรม ๘ ทาให มหาวบากจต ๘ เกดเปนผลในกามสคตภม ๗ เทานนแตทาใหอเหตกกศลวปากจต ๘ เกดเปนผลในกามภม ๑๑ ทงหมดและในรปภม ๑๕ (เวน อสญญสตตภม ๑) ตามสมควร

อธบายบาลขอท ๒๒ – ๒๓ – ๒๔ ๑. กามาวจรกศลกรรม ชนดทเปนตเหตกอกกฏฐะ ยอมใหผลปฏสนธทเปน

ตเหตกปฏสนธ แลวทาใหวปากจต ๑๖ เกดเปนผลในปวตตกาลได ตเหต คอ มหากศลญาณสมปยตตจตทเปนกมมสกตาญาณ คอ ญาณทรวาสตวทงหลายมกรรมเปนของ ๆ ตน คอ ปญญาทรเหต รผล และ วปสสนาญาณ คอ ญาณทรวามรปกบนามทไมใชสตว ไมใชชวต เปนแตสภาวะ ไมใชเราไมใชเขา

ทวเหต คอ เหต ๒ ม อโลภเหต, อโทสเหต (เวน อโมหเหต) คอการกระทาทปราศจากปญญา ม ดงน คอ

ทาตามประเพณอยางหนง

ทาเพราะถกบงคบอยางหนง

ทาแบบไมไดพจารณาอยางหนง การกระทาแบบน เปนวปปยตต คอ ไมประกอบดวยปญญา คอ กมมสกตาญาณ และ วปสสนาญาณ อกกฏฐ คอ กศลชนสง ใหเกดเปน ตเหต เปนมนษย และ เทวดา โอมกะ คอ กศลชนตา ใหเกดเปน ทวเหต เปนมนษย และ เทวดา

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๗๖

๒. กามาวจรกศลกรรม ชนดทเปนตเหตกโอมกะ คอ กศลทไมบรสทธ คอ เจอดวยโลภะ เชน ปพพเจตนาไมบรสทธ และ อปรเจตนากไมบรสทธ คอ ไมครบดวยเจตนา คอ มมานะ ทฏฐ เขามาเจอปนไปในขณะททาไปแลววาเราทาบญเหลาน เปนตน คอ หมายเอาตวอปรเจตนา เปนตวสาคญ ถาอปรเจตนาไมมปญญา กเปนโอมกะ และ ทวเหตกอกกฏฐะ คอ ตวปพพเจตนาและมญจ-เจตนาไมประกอบดวยปญญา แตอปรเจตนาประกอบดวยปญญาเชนน จงเปนทวเหตกอกกฏฐกศล ยอมใหผลปฏสนธทวเหตกปฏสนธ แลวทาใหวปากจต ๑๒ (เวนมหาวบากญาณสมปยตตจต ๔) เกดเปนผลในปวตตกาล

๓. กามาวจรกศลกรรม ชนดทเปนทวเหตกโอมกะ คอ ปพพเจตนาและมญจ-เจตนา คอไมประกอบดวยปญญาและอปรเจตนา กยงมมานะ ทฏฐเขามาเจอปนอก ยอมใหผลปฏสนธทเปนอเหตกกศลวบากนนเอง แลวทาใหอเหตกกศลวปากจต ๘ เกดเปนผลในปวตตกาล

ตเหตกกศลและทวเหตกกศลทง ๒ น จ าแนกออกเปนอยางละ ๒ คอ ๑. ตเหตกอกกฏฐะ คอ ตเหตกกศลชนสง ไดแกบคคลทกระทากศลทมเจตนาทง

๓ บรสทธ ๒. ตเหตกโอมกะ คอ ตเหตกกศลชนตา ไดแกบคคลทกระทากศลทมปพพเจตนา

และอปรเจตนา อนไมบรสทธ ๓. ทวเหตกอกกฏฐะ คอ ทวเหตกกศลชนสง ไดแกบคคลททากศลทมเจตนาทง

๓ บรสทธ ๔. ทวเหตกโอมกะ คอ ทวเหตกกศลชนตา ไดแกบคคลททากศลทมปพพเจตนา

และอปรเจตนาอนไมบรสทธ หมายเหต อนงในเจตนาทงสองคอ ปพพเจตนา และ อปรเจตนา นน อปรเจตนาม

ความสาคญมากกวา เพราะเปนเจตนาทเกดขนหลงจากการกระทากศลนน ๆ สาเรจลงแลว ปพพเจตนาไมบรสทธแตอปปเจตนาบรสทธ จดเปนอกกฏฐกศลชนสง ปพพเจตนาบรสทธ แตอปรเจตนาไมบรสทธ จดวาเปนโอมกกศล คอ กศลชนตา การกระทาทกอยางทไมเจอดวยอกศล การงานทกอยางทเปนกศลทงหมด จงเปนอกกฏฐะ ทประกอบดวยตเหตกกศล คอ กศลชนสง

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๗๗

แสดงการจ าแนกอกกฏฐะและโอมกะ โดยอปราปรเจตนา คอ คาวาอปราปรเจตนา คอ เจตนาทเกดขนหลงจากอปรเจตนาเกดลวงไปแลวระหวาง ๑ วน หรอ ๑ เดอน เปนตน อปราปรเจตนา ทเปนอกกฏฐกศล คอ เมอนกถงการบรจาคทานเปนตน ทตนทาไปแลวมปต ตลอดเหนประโยชน ในกศลของตนทเกดขนอยเสมอ อปราปรเจตนาทเปนโอมกกศล คอ เมอนกถงการบรจาคทานเปนตน ทตนทาไปแลว มความเสยดายเมอมความเหนวาเราไดทาความดกวาผอนเปนตน

จ าแนกตเหตกอกกฏฐ – โอมกกศล – ทวเหตกอกกฏฐะ – โอมกกศล โดยอปราปรเจตนาม ๘

๑. ตเหตกอกกฏฐกกฏฐกศล (อปรด – อปราปรด) ๒. ตเหตกอกกฏโฐมกกศล (อปรด – อปราปรไมด) ๓. ตเหตกโอมกกกฏฐกศล (อปรไมด – อปราปรด) ๔. ตเหตกโอมโกมกกศล (อปรไมด – อปราปรไมด) ๕. ทวเหตกอกกฏฐกกฏฐกศล (อปรด – อปราปรด) ๖. ทวเหตกอกกฏโฐมกกศล (อปรด – อปราปรไมด) ๗. ทวเหตกโอมกกกฏฐกศล (อปรไมด – อปราปรด) ๘. ทวเหตกโอมโกมกกศล (อปรไมด – อปราปรไมด)

อธบายบาลขอท ๒๗ – ๓๕

แสดงถงการสงผลของ รปาวจรกศลกรรม ๕ ความเปนไปแหงปรตตะ, มชฌมะ, ปณตะ ของ รปาวจรกศลกรรมน น ยอมเปนไปไดดวยอานาจ ๒ ประการ คอ ๑. ความเปนไปดวยอานาจแหงอธบดในฌานจตเปนเครองตดสนใหรวาบคคลน นจะเกด

ในรปาวจรภม ภมใดภมหนงดวยอานาจของอธบดน น ๆ ๒. เปนไปดวยอานาจแหงการเขาฌานเปนเครองตดสนใหรวาบคคลน นจะเกดในรปาวจร-

ภม ภมใดภมหนงดวยอานาจของการเขาฌานวามความชานาญหรอไม

ปฏสนธ - วบากสม. ๔ ปวตตกาล – วบาก ๑๖ เปนผล

ปฏสนธ - วบากวป. ๔ ปวตตกาล - อเหตกกศลวบาก ๘ , มหาวบากวป ๔ รวมเปน ๑๒ เปนผล

ปฏสนธ – อ.ก.ว. ๑ ปวตต

กาล - อเหตกก.ว. ๘ เปนผล

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๗๘

ก าหนดฌานทเปนปรตตะ มชฌม ปณตะ ม ๒ นย คอ นยท ๑ กาหนดดวยองคอธบด เปนเครองกาหนดใหรวา จะเกดเปนพรหมระดบ

ปรสชชา ปโรหต มหาพรหม นยท ๒ กาหนดดวยความชานาญ เปนเครองกาหนดใหรวา จะทาฌานเบองบนตอไป

ไดหรอไม

วส คอความเปนผมความสามารถหรอความช านาญ ม ๕ คอ ๑. อาวชชนวส คอ ความสามารถในการพจารณาองคฌาน ของมโนทวาราวชชนะ ๒. สมาปชชนวส คอ ความสามารถในการเขาฌาน ๓. อธฏฐานวส คอ ความสามารถในการกาหนดเวลาเขาฌาน ๔. วฏฐานวส คอ ความสามารถในการกาหนดเวลาออกจากฌาน ๕. ปจจเวกขณวส คอ ความสามารถในการพจารณาองคฌานของชวนะ

อธบายบาลขอท ๓๖ – ๓๘ แสดงถงการสงผลของปญจมฌานกศล ม ๓ คอ ๑. ผทไดปญจมฌานกศลอยางธรรมดายอมไปเกดใน เวหปผลาภม ๒. ผทไดปญจมฌานกศลทเกยวกบสญญาวราคภาวนา ยอมไปเกดในอสญญสตตาภม

(คอ เพงวาโยกสณเทานน) ๓. ผทเปนพระอนาคาม ไดปญจมฌานกศลทเกดพรอมดวย อนทรย ๕ อยางใดอยาง

หนงแกกลายอมไปเกดในสทธาวาสภม ๕ มดงนคอ ๑. อวหา สทธนทรย ๒. อตปปา วรยนทรย ๓. สทสสา สตนทรย ๔. สทสส สมาธนทรย ๕. อกนฏฐา ปญญาทรย

ในสทธาวาสภมมคณสมบตแนนอนม ๔ อยางคอ ๑. บคคลทไปเกดในสทธาวาสภมใดภมหนงแลวยอมไมไปเกดในรปภมอน ๆ หรอในอรป

ภม ๒. ยอมไมเกดซาภมทตนเกดอย

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๗๙

๓. เมอตายจากสทธาวาสภมทตนเกดอย ยอมไมไปเกดในภมทตากวา ตองไปเกดในภมทสงกวา

๔. ตองไดสาเรจเปนพระอรหนต ภายในสทธาวาสภมนนเอง

หมายเหต สาหรบในอกนฏฐาภมนน มคณสมบตพเศษอกขอหนง คอ พระอนาคามทอยในอกนฏฐาภมน จะตองไดสาเรจเปนพระอรหนตในภพนนเอง

คาวา สทธาวาสภม คอ ภมอนเปนทอยของผบรสทธ ไดแก พระอนาคาม หรอ พระ-อรหนต ผทสาเรจเปนพระอนาคาม ยอมไปเกดในพรหมภมทงหมดดงน คอ

๑. พระอนาคามประหาณกามราคะไดเดดขาดแลว ๒. ธรรมทเปนศตรตอสมาธของพระอนาคามกไมม ๓. พระอนาคามมสทธกลาอยเสมอ ๔. ฌานทเกดขนไดกตองอาศยสมาธเปนสาคญ

จ าแนกตเหตกอกกฏฐกศลเปนตน โดยความเปนอธบด การกระทากศลทเปนตเหตกอกกฏฐกศลเปนตน ทประกอบดวยอธบด ๔ คอ ฉนทะ วรยะ จตตะ วมงสา อยางใดอยางหนง มาตดสนอกทโดยใหความประณตยงขน เชน บคคลทากศลทเปนตเหตกอกกฏฐกศลและมอธบดเกดขนแลวยอมมความประณตกวา ตเหตกอกกฏฐกศลธรรมดาในประเภทเดยวกน

อธบายบาลขอท ๒๕ – ๒๖ (ตามนยเกจอาจารย) ๑. ตเหตกอกกฏฐกศลอสงขารก ๒ ดวง ใหผลเกดขน ๑๒ คอ อเหตกกศลวปาก-

จต ๘ มหาวบากอสงขารกจต ๔ ๒. ตเหตกอกกฏฐกศลสสงขารก ๒ ดวง ใหผลเกดขน ๑๒ คอ อเหตกกศลวปากจต

๘ มหาวบากสสงขารกจต ๔ ๓. ตเหตกโอมกกศลอสงขารก ๒ ดวง และทวเหตกอกกฏฐกศลอสงขารกจต ๒

ดวง รวม ๔ ดวงน ใหผลเกดขน ๑๐ คอ อเหตกกศลวปากจต ๘ มหาวบาก-ญาณวปปยตตอสงขารกจต ๒

๔. ตเหตกโอมกกศลสสงขารก ๒ ดวง และทวเหตกอกกฏฐกศลสสงขารกจต ๒ ดวง รวม ๔ ดวงน ใหผลเกดขน ๑๐ คอ อเหตกกศลวปากจต ๘ มหาวบาก-ญาณวปปยตตอสงขารกจต ๒

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๘๐

๕. ทวเหตกโอมกกศลอสงขารก ๒ ดวง และสสงขารกจต ๒ ดวง รวม ๔ ดวงน ใหผลเกดขน ๘ คอ อเหตกกศลวปากจต ๘

หมายเหต สาหรบอเหตกกศลวบากนน ไมนบวาเปนอสงขารกจต หรอ สสงขารกจตแตอยางใด ฉะนนจงเปนผลของกศลไดทวไป

แสดงเหตผลของเกจอาจารยคอ ๑. วบากทเปนอสงขารก เพราะเกยวกบกรรมทเปนเหตคอกรรมนนเปนอสงขารก

และผลทเกดขนในภพตอไปกเปนอสงขารก ๒. ถากรรมนนเปนสสงขารก ผลกเปนสสงขารกดวยเหมอนกน

แสดงการวนจฉยในเกจวาทะโดยสมานวาทะ ๑. วบากจตททาหนาทปฏสนธ ภวงคจต จต กมอารมณเปนกรรมอารมณ กรรม

นมตอารมณ คตนมตอารมณ เกดขนโดยอาศยปโยคของตนและผอน หรอไมไดอาศยปโยคของตนและผอน

๒. วบากจตททาหนาทตทารมมณจตกเปนไปตามชวนะทเกดขน คอชวนะเปนอสงขารก ตทารมมณจตกเปนอสงขารก สวนสสงขารกกเปนไปทานองเดยวกน

๓. อเหตกกศลบาก เมอขณะทเกดขน ยอมอาศยเหตเฉพาะหนาเปนสงสาคญสวนสมปฏจฉนจตเปนตน กเกดขนเปนไปตามวบากเหลานนคอ อเหตกกศลวบาก

กามาวจรกศล จ านวนวบากตามสมานวาทะ จ านวนวบากตามเกจวาทะ

ตเหตกอกกฏฐะ (อสงขารก ๒, สสงขารก ๒)

มหาวบาก ๘ + อเหตกวบากจต ๘ = ๑๖

มหาวบากอสงขารก หรอ สสง-ขารก ๔ + อเหตกวบากจต ๘ = ๑๒

ตเหตกโอมกะ และ ทวเหตกอกกฏฐะ (อสงขารก ๔, สสงขารก ๔)

มหาวบากญาณวปปยตตจต ๔ + อเหตวบากจต ๘ = ๑๒

มหาวบากญาณวปปยตตจต - อสง หรอสสง ๒ + อเหตกวบากจต ๘ = ๑๐

ทวเหตกโอมกะ (อสงขารก ๒, สสงขารก ๒)

อเหตกวบากจต ๘ อเหตกวบากจต ๘

แมแตเทวดาตงแตชนดาวดงสขนไปทเปนพระอนาคามยอมเบอหนายตอกามคณอารมณจงอธษฐานตาย เรยกวา อธมตตกาลงกรยา กอนทจะจต ฌานจะตองเกดเรยกวา มคคสทธฌาน

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๘๑

หญงทเกดไดฌาน ไปเกดเปนปรสชชา ปโรหตา เพราะเหต ๒ คอ

๑. เพราะอธบดทเกดกบหญงไมเขมแขงเหมอนกบชาย ๒. เพราะเพศแหงหญงตากวาเพศชาย

อาศยเหต ๒ อยางน หญงจงเกดเปนมหาพรหมไมได หญงทเกดในระดบมหาพรหมไมได กเพราะองคอธบดทเกดกบหญงนน ไมเขมแขงถงขนปณตะอยางสงกเกดไดเพยง ปรตตะ มชฌมะ เทานน

กศลอภญญาไมสงผลในปฏสนธกาลดวยเหต ๒ อยางคอ

๑. กศลอภญญาเกดขนหลงจากไดปญจมฌานมาแลว ฉะนนจงตงอยในฐานเปนผลของปญจมฌาน

๒. อภญญาตาง ๆ มทพยจกขเปนตน เปนผลของกศลอภญญาทเปนชนด ประจกษสทธ

อธบายบาลขอท ๓๙ แสดงถงการสงผลของอรปาวจรกศลกรรม ๔ เมอเจรญ อรปาวจรกศลกรรม ๔ ผลยอมเกดขน ในอรปภมตามลาดบดงนคอ อากาสานญจายตนกศลกรรม ยอมสงผลให อากาสานญจายตนวบาก เกดใน อากาสานญจายตนภม วญญาณญจายตนกศลกรรม ยอมสงผลให วญญาณญจายตนวบาก เกดใน วญญาณญจายตนภม อากญจญญายตนกศล ยอมสงผลให อากญจญญายตนวบาก เกดใน อาญจญญายตนภม

เนวสญญานาสญญายตนกศลกรรมยอมสงผลใหเนวสญญานาสญญายตนวบากเกดใน เนวสญญานาสญญายตนภม

หมายเหต กศลทสงทสดไดแก เนวสญญานาสญญายตนกศลกรรม สงกวากศลอน

ปญจมฌานลาภบคคลกอนเมอจะท าอรปฌานมความเหนเปน ๒ ประการ คอ

๑. ในเวลาทวางจากพระพทธศาสนา มความเหนวา ความทกขตาง ๆ เกดขนเพราะอาศยรางกายเปนเหต ถาไมมรางกายแลว กจะมความสขอยางเดยว

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๘๒

๒. ในเวลาทมพระพทธศาสนา มความเหนวา สมาธทเกดจากอรปฌานมกาลงมนคงและประณตกวาทเกดจากรปฌาน จงสามารถทาอภญญา หรอ ถา สาเรจเปนพระอนาคามและพระอรหนตกสามารถเขานโรธสมาบตได

การเกดขนของฌานลาภบคคลทเปนไปตามอ านาจนกนตตณหาและเจโตปณธ มดงนคอ

คาวา นกนตตณหา คอ ความยนดพอใจในภพภมทตนเคยเกด

คาวา เจโตปณธ คอ ความปรารถนาในภมนนทเปนไปดวยอานาจของฉนทะมดงน ๑. ฌานลาภบคคลทเปนปถชนทไดสมาบต ๙ ยอมไดใน เทวภมและรปภม (เวน

อสญญสตตภม, สทธาวาสภม) ทตากวาฌานทได ๒. ฌานลาภบคคลทเปนพระโสดาบนบคคลและพระสกทาคามบคคลทไดสมาบต

๙ ยอมไดรปภม อรปภม (เวน อสญญสตตภม, สทธาวาสภม) ทตากวาฌานทได

๓. ฌานลาภบคคลทเปนพระอนาคามบคคลทไดสมาบต ๙ ยอมไดรปภม อรปภม (เวน อสญญสตตภม) ทตากวาฌานทได

อนงการเกดขนของพระอรยะมดงนคอ ๑. พรหมทเปน โสดาบน พระสกทาคาม ยอมไมไปเกดในภมทตากวา ๒. พระอรยบคคลทเปนพระอนาคามทงหลายในสทธาวาสภมกเปนไปตาม

คณสมบตของสทธาวาสภมดงกลาวมาแลวสาหรบพระอนาคามในอกนฏฐาภม ยอมไมยายภมและซาภมนน ตองปรนพพานในภมนนแนนอน

๓. พระอรยบคคลทงหลายเมอไปเกดในเวหปผลาภม อกนฏฐาภม และ เนว-สญญานาสญญายตนภม ยอมไมไปเกดในภมอนอก

๔. พระอรยบคคลทในพรหมภมทงหมด ยอมไมเกดในภมทตากวา

สรปความวา พระโสดาบน,พระสกทาคาม และ พระอนาคาม ทเกดอยในเวหปผลาภม และ เนวสญญานาสญญายตนภมนน เมอยงไมไดสาเรจเปนพระอรหนต ยอมไมเกดยายภม ตองเกดซาอยในภมนน จนกวาจะสาเรจเปนพระอรหนต ดงนนทานฎกาจารย จงแสดงไววา

๑. เวหปผลา อกนฏเฐ ภวคเค จ ปตฏฐตา น ปนาญญตถ ชายนต สพเพ อรยปคคลา ฯ

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๘๓

๒. น ปน ตตถ ชายนต สพเพป สทธาวาสกา พรหมโลกคตา เหฏฐา อรยา โนปปชชเรต ฯ

แปลเปนใจความวา -: ๑. พระอรยบคคลทงหลาย ทเกดอยในเวหปผลาภม อกนฏฐาภม และ ยอดภม คอ

เนวสญญานาสญญายตนภม เหลาน ยอมไมเกดในภมอน ๆ อก ๒. สทธาวาสพรหมทงหมด กยอมไมเกดซาในภมทตนเกดอยอก พระอรยบคคลทเกดอย

ในพรหมภมทงหมดยอมไมเกดในภมเบองตากวา

อธบายบาลขอท ๔๐ มหคคตกศลกรรมยอมใหผลเกดขนเหมอนกนกบกศลของตนตามภมทกาหนดไว การสงผลของมหคคตกศลกรรมวาโดยภมได ๒๐ ภม คอ รปภม ๑๖ อรปภม ๔

สรปปากฏฐาน คอ ภมอนเปนทตงของกรรมทง ๔ คอ ๑. อกศลกรรม ไดแก อบายภม ๔ ๒. กามาวจรกศลกรรม ไดแก กามสคตภม ๗ (มนษย ๑ เทวดา ๖) ๓. รปาวจรกศลกรรม ไดแก รปภม ๑๖ ๔. อรปาวจรกศลกรรม ไดแก อรปภม ๔

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๘๔

เหตทใหความตายปรากฏขน ม ๔ อยางคอ ๑. อายกขยมรณะ เหมอนกบไสตะเกยงหมด ๒. กมมกขยมรณะ เหมอนกบตะเกยงนามนหมด ๓. อภยกขยมรณะ เหมอนกบไสและนามนหมดพรอมกน ๔. อปจเฉทกมรณะ เหมอนกบตะเกยงทถกลมพดดบ

อธบาย ๑ วาโดยมขยนย (นยโดยตรง) ไดแกชวตรป แตในทน “อาย” มงหมายเอาอายขย ซงเปนการกาหนดขอบเขตแหงการตงอยของชวตรปน เปนการแสดงโดย ฐานยปจารนย (นยโดยออม)

อธบาย ๒ คาวา “กรรม” ในทนหมายถง ชนกกรรมทมหนาทสงผลใหเกดปฏสนธในภพนน ๆ และ อปถมภกกรรมทมหนาทชวยอดหนนใหรปนามทเกดจากชนกกรรมใหตงอยไดในภพนน ๆ การสนสดแหงกรรมทงสองดงกลาวชอวา กมมกขยะ ความตายของพวกเทวดาและพรหมทชอวา ปญญกขยมรณะนน กมงหมายถง กมมกขยมรณะ นนเอง

อธบาย ๓ ผทตายนนมอายยนอยไดจนกระทงครบอายขยและอานาจของกศลชนก-กรรม หรอ อกศลชนกกรรม กพอดหมดลงพรอมกบความสนสดแหงอาย ซงเปรยบเหมอนกบดวงไฟทดบลง อนเนองมาจากไสและนามนหมดลงพรอมกน

อธบาย ๔ กรรมเขาไปตดวบาก และ กมมชรป ชอวา อปจเฉทกมรณะ ไดแก อกศลกรรม ๑๒, มหากศลกรรม ๘, อรหตตมรรคกรรม ๑

ความตายทง ๔ อยาง ดงกลาวมาน ผตายโดยอายกขยมรณะ, กมมกขยมรณะ, อภยกขยมรณะ ทง ๓ นชอวา กาลมรณะ เพราะเปนการตายชนดทถงเวลาแลว สวนผทตายโดยอปจเฉทกมรณะ ชอวา อกาลมรณะ เพราะเปนการตายทยงไมถงเวลา

อปจเฉทกมรณกมม ม ๓ คอ ๑. อกศลกรรม ๑๒ ทเขาไปตดวปากและกมมชรป เชน พวกเทวดาทตายดวย ขฑฑา-

ปโทสกเทวดา ทตายเพราะความเพลดเพลนจนลมบรโภคอาหาร มโนปโทสก-เทวดา ทตายเพราะความโกรธ

กาลมรณะ

อกาลมรณะ

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๘๕

๒. กศลกรรม ๘ ทเขาไปตดวบากและกมมชรป เชน พวกสตวนรกทถกพระยายมถามในเรองเทวทต ๕ เพอใหระลกถงกศลทตนเคยทาตอนเปนมนษย ถาระลกไดกตายลงทนท ไปเกดเปนเทวดา หรอ มนษย

๓. อรหตตมรรค ๑ ทเขาไปตดวปากและกมมชรป เชน ฆราวาสทสาเรจพระอรหนต ถาไมบวชภายในวนนน จะตองปรนพพาน

สรปความตอนทาย ความตายเหลานยอมจะเวนเสยจากอดตกรรมไมไดเลย หมายความวาจะตองมอดตกรรมเปนผอดหนน และมเหตในปจจบนเปนผจดการ และสตวทมสขภาพดนน จะอาศยอดตกรรมอยางเดยวไมได จาเปนจะตองบารงรางกายดวยอาหาร และการบรหารอรยาบถใหญใหเปนไปโดยสมาเสมอ

ข. แสดงนมตทปรากฏขนเมอใกลจะตาย ๑. กรรมอารมณ -- อารมณ คอ กศลกรรม, อกศลกรรม มาปรากฏเฉพาะหนาและเกดในมโนทวารเทานน (มกเกดกบบคคล ซงกอนจะทาอะไรลงไปนนยอมคดกอนอยเสมอ ๆ เปนเวลานาน ๆ แลวจงทาลงไป

๒. กรรมนมตอารมณ – อารมณ คอ เครองหมายทใหสาเรจการกระทาและเกดไดในทวาร ๖ (มกเกดกบบคคลซงจะทาอะไรลงไป หาไดคดไวลวงหนานาน ๆ ประการใดไม คงคดแตเวลาทกระทาเทานน สดแทแตเรองทไดประสบเทานน)

๓. คตนมตอารมณ – อารมณ คอ เครองหมายทจะพงไดรบสขหรอทกขในชาตทจะเกดตอไป และเกดไดในทวารทง ๖ (มกเกดกบบคคลซงในขณะกาลงกระทาด ศรทธา, วรยะ, สต, สมาธ, ปญญา ปรากฏชดแจง ถาไมด ตณหา, มานะ, ทฏฐ ปรากฏชดแจง หรอ เวลาททากรรมดและชวนน มปพพเจตนา และ อปรเจตนาเกดขนไมสรางซา และบคคลผชอบคดถงผลของกรรม มสมปตต และ ความสข เปนตน สวนพระอรหนต ไมมนมตทง ๓ ปรากฏ เพราะการกระทาของทาน ไมสาเรจเปนกศล อกศลแตอยางใด เพยงแตสกวาทาไปตามวสยกายใจทยงเปนอยในโลก มไดทาใหผลใด ๆ เกดขนขางหนา เรยกวา กรยา เทานน มแตอารมณ ๖ ทเปนรป, นาม, บญญต ททานพจารณาเปน ไตรลกษณ อนเปนกรยาชวนะนนเอง)

กรรมอารมณ มอย ๒ ชนดคอ ๑. การปรากฏแหงกรรมอารมณตามนยทหนง “อภมขภต” นนเปนการปรากฏขนดวย

อานาจแหง ปพเพกตสญญา

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๘๖

“ปพเพกตสญญา” คอ สญญาความจาจตใจภายในตวทเปนไปแลวในกาลกอน ๒. การปรากฏแหงกรรมอารมณตามนยทสอง “อภนวกรณวเสน” นนเปนการปรากฏ

ขนดวยอานาจแหง “สมปตกตสญญา” คอ สญญาความจาจตใจภายในตวทเปนไปคลาย ๆ กบวาไดกระทาอยในเดยวนน

กรรมนมต มอย ๒ ชนดคอ ๑. อปลทธกรรมนมต (อปลทธปพพ) ไดแก อารมณ ๖ ทตนไดประสบพบเหนเปน

ประธานในขณะทกระทา ๒. อปกรณกรรมนมต (อปกรณภต) ไดแก อารมณ ๖ ทตนไดประสบพบเหนแตมใช

เปนประธานเพยงแตเปนเครองอดหนนประกอบในขณะทกระทา

คตนมต มอย ๒ ชนด คอ ๑. อปลภตพพคตนมต (อปลภตพพ) หมายความวา อารมณ ๖ ของภพชาตทจะพง

พบเหน ๒. อปโภคคตนมต (อปโภคภต) หมายความวา อารมณ ๖ ของภพชาตทจะพงไดเสวย

สรปเรอง อปลทธ และ อปกรณกมมนมตต ในนมตทงสองน บรรดาสงทมชวต และไมมชวตทเกยวกบการกระทาโดยตรง เปน อปลทธ สงตาง ๆ ทเปนเครองประกอบอดหนนในการกระทาเปน อปกรณกมมนมตต ผทจะไปเกดเปนพรหม คตนมตทง ๒ ไมม มแตบญญต กรรมนมต และ มหคคตกรรมนมต

นมตอยางใดอยางหนง ลวนเกดดวยกรรมทมโอกาสสงผลปฏสนธ นมตทเปนกรรมอารมณจะปรากฏในทางใจ ถาเปนกรรมนมตและคตนมตแลว กตองแลวแตนมตนน ๆ ถาเปนปจจบนอารมณ กจะปรากฏทางปญจทวาร ถาเปนอดตอารมณ กจะปรากฏในทางใจ

การปรากฏแหงกรรมอารมณนยท ๑ “อภมขภต ” นนปรากฏดวยอานาจแหง "ปพเพกตสญญา" คอสญญาความจาจตใจภายในตวทเปนไปแลวในกาลกอน เชน เดกมความเบกบานสนกสนานเพลดเพลนกยงจาความเบกบานนน ๆ เหมอนกบเกดอยเฉพาะหนา คอ ปรากฏใหเหน

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๘๗

การปรากฏแหงกรรมอารมณ ตามนยทสอง “อภนวกรณวเสน” นนเปนการปรากฏขนดวยอานาจ “สมปตกตสญญา” คอสญญาความจาจตใจภายในตวเปนไปคลาย ๆ กนกบวาไดกระทาอยในเดยวนน เชน ตนเคยปตโสมนสในขณะทางาน รกษาศล เจรญภาวนา ครนถงเวลาใกลจะตายปตโสมนสไดเกดขนคลาย ๆ กบวาตนกาลงเจรญภาวนาอย

การหมนเวยนอยในสงสารวฏฏ ตโต ปรญจ ปฏสนธาทโย รถจกกมว ยถากกม เอว ปรวตตนตา ปวตตนต ฯ หลงจากทจตจตดบลงแลว จตทงหลายมปฏสนธจตเปนตน กเกดขนสบ ๆ กนตอไป หมนเวยนตงชาตตงภพไปตามลาดบแหงหนาทปฏสนธ, ภวงค, จต ดจจกรรถอนหมนเวยนฉนนน

คาถาแสดงสรปความหมนเวยนในสงสารวฏฏ ปฏสนธภวงควถโย จตเจห ตถา ภวนตเร ปน สนธ ภวงคมจจย ปรวตตต จตตสนตต ฯ ในปจจบนภพน ปฏสนธจต, ภวงคจต, วถจต และ จตจต เกดขนสบเนองกน

ฉนใดในภพหนา กระแสจตทมปฏสนธจต ภวงคจต เปนตน กเกดหมนเวยนตอกนเชนเดยวกนฉนนน

อยเมตถ จตปฏสนธกกโม ฯ คาอธบายทไดกลาวมาแลวน วาโดยลาดบแหงความเกดขนของจต และ ปฏสนธ ในวถมตตสงคหะ

คาถาทแสดงการชแนวทางทใหขาดจากสงสารวฏฏ ปฏสงขาย ปเนตมทธว อธคนตวา ปทมจจต พธา สสมจฉนนสเนหพนธนา สมเมสสนต จราย สพพตา ฯ

แนวทางปฏบต ทใหขาดจากสงสารวฏฏนนมอยวา ผมปญญาเปนปกต คอ ผทปฏสนธดวยไตรเหตทงหลายมความประพฤตปฏบตชอบ คอ รกษาศล, บาเพญธดงค, เจรญสมาธ มาเปนเวลานาน พจารณาเหนแจงถงความเปนไปแหงจต และ เจตสกวาเปนของไมเทยง แลวจะไดบรรลถงพระนพพาน อนเปนธรรมทไมตาย โดยมรรคญาณ, ผลญาณ ถอนเครองผกมดคอ ตณหาเสยไดแลว จกเขาถงซงพระนพพานอนสงบ ตดขาดจาก สงขารธรรมทงปวง แนแท ฯ

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๘๘

อธบายขยายความในมรณปปตตจตกกะ ตามอภธมมตถสงคหะบาลตามล าดบ อธบายในบาลขอท ๑ แสดงความตาย ๔ ประการ คาวา มรณปปตตจตกก เมอแยกบทแลวได ๓ บท คอ มรณ + อปปตต + จตกก มรณ = ความตาย, อปปตต = การเกดขน, จตกก = ม ๔ เมอรวมแลวเปน มรณปปตตจตกก แปลวาการเกดขนแหงความตายม ๔ อยาง หมายถงเหตทใหความตายปรากฏขน ๔ อยางนนเอง ดงแสดง วจนตถะวา “มรณสส อปปตต = มรณปปตต” ความเปนไปแหงความตายชอวา มรณปปตต “จตนน สมาหาโร = จตกก ” การรวมของ ๔ อยางชอวาจตกกะ เหตทใหความตายปรากฏขน ๔ อยางนนคอ

๑. อายกขย เพราะสนอาย ๒. กมมกขย เพราะสนกรรม ๓. อภยกขย เพราะสนอายและสนกรรมทงสอง ๔. อปจเฉทก เพราะประสบอปทวเหต อายและกรรมยงไมสน

ถาจะอปมาเปรยบเทยบการตายของสตวทงหลายแลว กเหมอนหนงดวงประทปทจดตามไว ดวงประทปนยอมจะดบลงดวยเหต ๔ อยาง อยางใดอยางหนง คอดบลงดวยไสหมดอยางหนง ดบลงดวยนามนหมดอยางหนง ดบลงดวยไสและนามนทงสองหมดอยางหนง ดบลงดวยถกลมพดหรอถกเปาใหดบอยางหนง ดวงประทปนนเปรยบเหมอนชวตของสตวทงหลาย ความดบของดวงประทปนนเปรยบเหมอนความดบของชวตทสนสดลงเฉพาะภพหนง ๆ ฉะนนผทสนชวตลงโดยหมดอายขย กเหมอนกบดวงประทปทดบลงโดยเนองจากไสหมด แตนามนยงอย ผทสนชวตลงโดยหมดกรรมนน กเหมอนดวงประทปทดบลงเนองจากนามนหมด แตไสยงอย ผทสนชวตลงโดยหมดทงอาย และกรรมนนกเหมอนกบดวงประทปทดบลงโดยเนองจากไสและนามนหมดทงสองอยาง ผทสนชวตลงโดยประสบกบอปทวเหตตาง ๆ นนกเหมอนกบดวงประทปทดบลงโดยเนองจากถกลมพด หรอถกเปาใหดบโดยทไสและนามนยงอย

๑. อายกขยมรณ แสดงวจนตถะวา “อายโน ขย = อายกขย ” ความสนแหงอายขย ชอวาอายกขยะ “อายกขเยน มรณ = อายกขยมรณ ” ความตายเพราะสนอายขย ชอวาอายกขยมรณะ

คาวา “อาย” เมอวาโดยมขยนย คอนยโดยตรงแลวไดแก ชวตรป แตในทน “อาย” มงหมายเอาอายขยซงเปนการกาหนดขอบเขตแหงการตงอยของชวตรป นเปน

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๘๙

การแสดงโดยฐานยปจารนย คอนยโดยออม เชน พวกพรหมกด เทวดากด ตางกมกาหนดขอบเขตอายขยของตน ๆ ไปตามภมทตนเกดอยสาหรบมนษยในชมพทวปนน กาหนดอายขยยอมมขน ๆ ลง ๆ ไมแนนอน เมอเวลาขยขนกขนสงไปจนถงอสงไขยป เมอเวลาขยลงกลงตาไปจนถง ๑๐ ป เปนอายขย ดงมแสดงไวโดยพสดารในปฏสนธจตกกะ สาหรบในปจจบนนกาหนด ๗๕ ป เปนอายขย ดงนนสตวทงหลายในโลกนแมวาอานาจกรรมยงมอยแตเมอครบอายขยแลว กตายไปเปนสวนมาก ผทมอายยนเกนกวาอายขยทกาหนดไวนน กมบาง แตหาไดยาก ทานเหลานนตองมอดตกรรมทเกยวกบการไมฆาสตว ไมเบยดเบยนสตว ชวยอปถมภชวตและรางกายใหดารงอยไดนานเปนพเศษ หรอมฉะนนอานาจแหงชนกกรรมกยงมกาลงอย และมปจจบนกรรมฝายด คอการรกษาศล ๕ ไวไดบรสทธหรอมการรกษาสขภาพอนามยไวไดอยางด เหตตาง ๆ เหลานแหละทชวยใหผนนมอายอยไดนานจนเกนอายขย ดงในปจจบนนผทมอายยนถง ๙๐ ปกวากยงมปรากฏอย และในสมยพทธกาลนนกาหนดอายขยตงไว ๑๐๐ ป แตผทมอายยนกวา ๑๐๐ ปกมอยหลายทาน เชน พระอานนท, พระมหากสสป, นางวสาขา เหลานมอายยนได ๑๒๐ ป พระพากลเถระมอายได ๑๖๐ ป แตอยางไรกตาม ยอมไมถง ๒ เทาของอายขยทกาหนดไวในสมยนน ๆ

๒. กมมกขยมรณ แสดงวจนตถะวา “กมมสส ขโย = กมมกขโย” ความสนสดแหงกรรม ชอวา กมมกขยะ “กมมกยเยน มรณ = กมมกขยมรณ ” การตายเพราะสนสดแหงกรรม ชอวา กมมกขยมรณะ

คาวา กรรม ในทนหมายถง ชนกกรรม ทมหนาทสงผลใหเกดปฏสนธในภพนน ๆ และอปถมภกกรรม ทมหนาทชวยอดหนนใหรปนามทเกดจากชนกกรรมใหตงอยไดในภพนน ๆ การสนสดแหงกรรมทงสองดงกลาวนแหละ ชอวา กมมกขยะ ฉะนนผทเกดมาโดยมอานาจของกรรมทงสองน ตงอยไดเพยง ๑ เดอนบาง ๑ ปบาง หรอ ๕ ป ๑๐ ปเปนตนบาง แตคงตงอยไดไมถงกาหนดอายขยของผนน เปนเหตใหผนนตายลงในขณะทมอายไดเพยง ๑ เดอนบาง ๑ ป ๕ ป ๑๐ ป เปนตนบาง เหลานยอมกลาวไดวาเปนการตายโดยความสนสดแหงกรรม เรยกวา กมมกขยมรณะ ซงเปรยบเหมอนกบดวงไฟทหมดนามนแมวาไสยงมอยกตาม แตแสงไฟนนตองดบลง อนงการแสดงถงความตายของพวกเทวดาและพรหมทใชวาปญญกขยมรณะนน กมงหมายถงกมมก-ขยมรณะนนเอง

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๙๐

๓. อภยกขยมรณ แสดงวจนตถะวา “อภเยส ขโย = อภยกยโย” ความสนสดแหงอายและกรรมทง ๒ ชอวา อภยกขยะ “อภยกขเยน มรณ = อภยกขยมรณ ” การตายเพราะสนสดแหงอายและกรรมทง ๒ ชอวา อภยกขยมรณะ ความตายชนดนกหมายถง ผตายนนมอายยนอยไดจนกระทงครบอายขยและอานาจของกศลชนกกรรม หรอ อกศลชนกกรรม กพอดหมดลงพรอมกบความสนสดแหงอาย ซงเปรยบเหมอนกบดวงไฟทดบลง อนเนองมาจากไสและนามนหมดลงพรอมกน ตวอยางเชน ผทเกดมาในสมยทกาหนดอาย ๗๕ ป เปนอายขย และอานาจแหงกศลชนกกรรมของผนนกมอานาจอยได ๗๕ ป เชนเดยวกน เมอผนนมอายอยจนถง ๗๕ ปแลวตายลง กกลาวไดวาความตายของผนนเปนอภยกขยมรณะ แมพวกสตวในอบายภมทเกดมาจากอานาจอกศลชนกกรรมกเชนเดยวกน เชน อายขยของสนขมกาหนดได ประมาณ ๑๐ ถง ๑๒ ป และสนขทเกดมานนมอานาจอกศลชนกกรรมอยได ๑๐ ถง ๑๒ ป ดงนนถาสนขตวนตายลงเมอมอาย ๑๐ ถง ๑๒ ปแลว กกลาวไดวาการตายของสนขตวนเปน อภยกขยมรณะ

๔. อปจเฉทกมรณ แสดงวจนตถะวา “อปจฉนทตต = อปจเฉทก ” กรรมอนใดยอมเขาไปตดวบากและกมมชรป ทเกดจากชนกกรรม ฉะนนกรรมนนชอวา อปจเฉทกะ ไดแก อกศลกรรม ๑๒, มหากศลกรรม ๘, อรหตตมรรคกรรม ๑ “อปจเฉทกกมมนา มรณ = อปจเฉทกมรณ ” การตายเพราะกรรมเขาไปตดวบากและกมมชรป ชอวา อปจเฉทกมรณะ

ผทมอายยงไมเขาถงขดอายขย และอานาจของชนกกรรมกยงไมหมด แตดวยอานาจแหงอกศลกรรม หรอ กศลกรรมทไดทามาแลวในภพกอน หรอ ภพนเขามาตดรอนใหผนนตายลงเสยกอน ซงเปรยบเหมอนกบดวงไฟทไสกยงอย นามนกยงไมหมด แตไฟนนดบลงดวยเหตอยางอน มถกลมพด ถกนา หรอ ถกสงหนงสงใดลมทบ เปนตน ชอวา อปจเฉทกมรณะ

ความตายทง ๔ อยางดงกลาวมาน ผทตายโดยอายกขยมรณะ, กมมก-ขยมรณะ, อภยกขยมรณะ ทง ๓ น ชอวา กาลมรณะ เพราะเปนการตายชนดทถงเวลาแลว สวนผทตายโดยอปจเฉทกมรณะ ชอวา อกาลมรณะ เพราะเปนการตายทยงไมถงเวลา ความตายชนดทเปน อกาลมรณะ นมอยหลายชนดดวยกน คอ

๑. ชฆจฉาย ปปาสาย อหทฏฐา วเสน จ

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๙๑

อคค อทธก สตตห อกาเล ตตถ มยต ฯ ๒. วาต ปตเตห เสมเหน สนนปาต อตห จ วสโมปกกม กมเมห อกาเล ตตถ มยต ฯ

๑. ยอมตายลงในสมยทยงไมถงเวลา เพราะหวขาว, กระหายนา, ถกงกด, ถกวางยา, ถกไฟไหม, จมนา, ถกอาวธ กม

๒. ยอมตายลงในสมยทยงไมถงเวลา เพราะโรคลม, ดพการ, โรคเกยวกบเสมหะ, โรคสนนบาต ทเกยวกบลม, ด, เสมหะ ๒ อยาง หรอ ๓ อยางพการพรอมกน, โรคเกยวกบอากาศ หรอ อปจเฉทกกรรม โดยการปฏบตตนไมสมาเสมอ ผดอนามยโดยความพยายามของตนเองและของคนอน

แมจะอาศยเหตตาง ๆ ททาใหตายลงในขณะทยงไมถงเวลาดงทกลาวมาแลวนกตาม แตเมอพจารณาดแลว ดงทพระผมพระภาคทรงแสดงไวในสงยตตพระบาลวา “อธ มหาราช โย ปพเพ ปเร ชฆจฉาย มาเรต, โส พหน วสสสตสหสสาน ชฆจฉาย ปฬโต ฉาโต ฯลฯ ชฆจฉาเยว มรต ทหโรป มชฌโมป มหลลโกป” “ดกร มหาราชา ในโลกนผใดเคยทาใหคนอนตายลงดวย การ อดขาว ผนนแมยงอยในวยเดกกตาม วยหนมสาวกตาม วยแกกตาม ยอมไดรบการเบยดเบยนดวยการอดขาว และตายลงดวยการหวขาวนนเอง เปนดงนตลอดแสนชาต” และผทเคยทาใหคนอนตายลงดวย การอดนา, ใหงกด, วางยาพษ, เอาไฟเผา, ถวงนา, ฆาโดยใชอาวธ เหลานเปนตน ผนนกยอมตายดวยการอดนา, ถกงกด, ถกวางยา, ถกไฟครอก, จมนา, ถกอาวธ เชนเดยวกน และยอมแสดงใหเหนวาอกาลมรณะเหลานน จะเวนเสยจากอดตกรรมไมได ดวยเหตนทานพระอาจารยทงหลายททรงคณวฒจงลงความเหนพรอมกนวา ความตายทเปน อกาลมรณะเหลาน ตายเพราะอปจเฉทกกรรม

โรคสนนบาต คอ โรคทเกยวกบลม, ด, เสมหะ ทง ๓ อยาง หรอ ๒ อยางนมอาการวปรตไป นแหละชอวาเปนโรคสนนบาต โรคทเกยวกบอากาศทชอวาอตชโรคกด โรคทเกยวกบอาหารทชอวาอาหารชโรคกด โรคทเกยวกบจต ชอวาจตตชโรคกด โรคทเกยวกบกรรมทชอวากมมชโรคกดเหลาน กตองมอการเสยของจาพวกลม, ด, เสมหะ เขาแทรกอยดวยเหมอนกน แตไมชอวาโรคสนนบาต สาหรบโรคทไมเกยวกบอากาศ หรอ อาหาร หรอ จต หรอ กรรม เปนแตอาการเสยของพวกลม, ด, เสมหะ อยางใดอยางหนง หรอ ๒ อยาง ๓ อยางเหลาน กมชอเรยกโรคนน ๆ วา โรคลม, โรคด, โรคเสมหะ, โรคสนนบาต

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๙๒

คาวา “วสโมปกกม” ในคาถาบทท ๒ นเปน ๒ บทรวมกนคอ วสม + อปกกม วสม = การปฏบตตนไมสมาเสมอ ไมถกอนามย อปกกม = ความพยายามของตนเองหรอของคนอน การปฏบตตนไมสมาเสมอ ไมถกอนามย ชอวา “วสม” นนคอโบราณทานกลาววา “ปญญาเปนผรกษาชวต” แตผนนไมมปญญาทจะรกษารางกายใหสมาเสมอ ใหมชวตยนยาวอยไดจนตลอดอายขยนนเอง การทสตวทงหลายมสขภาพด อายยนนน จะอาศยแตอดตกรรม คอ กรรมเกาอยางเดยวไมได จาเปนจะตองมการบารงรกษารางกายดวยอาหารและยา พรอมกบการบรหารอรยาบถใหญใหเปนไปอยางสมาเสมออกดวย จงจะชวยทาใหมสขภาพด มอายยนยาวอยจนตลอดอายขยไปได เพราะวาสตวทมมลกรรม คอกรรมกอใหเกดมกาลงมนคงจนมอาจทจะทาสงใด ๆ จะมาทาลายลางชวตใหตายลงโดยยงมถงซงอายขยนน เปนการหาไดยากยง แมวามบางกมแตเพยงเลกนอย กลาวคอหนงในจานวนแสน จานวนลานเทานน ฉะนนความตายของคนทงหลายทวไปทยงไมถงซงอายขยนน กเพราะเนองมาจากไมมการบารงรกษารางกายไมผลดเปลยนอรยาบถใหญใหเปนไปโดยสมาเสมอ ปลอยใหเปนไปตามยถากรรมดวยอานาจกเลส คอความพอใจไมพอใจบางไมร ไมเขาใจโดยทคดไมถงบาง ซงเปนความตายทมอยเปนสวนมากทเดยว

ความพยายามของตนเองหรอของคนอนชอวา “อปกกม” นน สาหรบความพยายามของตนเอง เชน ทาการผกคอ, ยง, กระโดดนา, กนยาพษ สาหรบความพยายามของคนอนนน เชน ถกศตรฆาตาย ถกสตวทาอนตรายจนถงแกความตาย บางทกถกเทวดาลงโทษจนถงตายบาง จบกนบาง กลาวคอรางกายของคนทงหลายและสถานทอาศย ตนไม ภเขา ตลอดจนถงหมบาน จงหวด ประเทศ เหลาน ลวนแตมเทวดาดแลปกปกรกษาคอยอานวยความสขอยทกเมอ ดงนนเมอคนทงหลายไมไดทาการแผสวนบญ แผเมตตาใหแกเทวดา ทงตนเองกยงประพฤตไปแตในทางทจรตทราชพอยเปนนจอก จนกระทงทาใหเทวดาทงหลายเหลานนเกดความไมพอใจขน เทวดาเหลานนกเลกการดแลปกปกรกษา ปลอยใหภตผปศาจทดรายไดโอกาสเขามาทาการเบยดเบยนประทษรายรางกาย ชวต ทรพยสมบตของคนเหลานนใหถงซงความพนาศ โดยนานาประการ หรอมฉะนนเทวดาทรกษาบคคลและสถานทเปนตนนนแหละทาการลงโทษเสยเอง ถาคนทงหลายมการแผสวนบญ แผเมตตาใหแกเทวดาทงหลายเหลานน ทงตนเองกมความประพฤตด มศลธรรมประจาอยเปนนจ ทาใหเทวดาเกดความรกใครพอใจในตนขน เทวดาทงหลายตางกพากนเฝาคอยดแลรกษาชนทงหลายเหลานนใหไดรบความสขสบาย มใหมอนตรายใด ๆ เขามาเบยดเบยนได

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๙๓

ใน ๒ ประเภทน ภยตาง ๆ เกดขนเบยดเบยน โดยเนองมาจากเทวดามไดทาการดแลรกษานน ความเปนไปดงน บคคล, หมบาน, จงหวด เปนตนใด ๆ เทวดาปลอยปละละเลยจากการดแลรกษาแลว เทวดาทโหดรายตาง ๆ ทงหลายกไดมโอกาสเขาไปเทยวจบกนไดตามความพอใจของตน โดยไมตองเกรงกลวตอสงใด ๆ ทงสน และ เทวดาทมใจผกพยาบาทอยแตเมอครงภพกอน ๆกไดมโอกาสเขาไปประทษรายเบยดเบยนไดอก สวนเทวดายกษทเปนรากษสอาศยอยในแมนา, ทะเล, มหาสมทร เมอเหนเรอแพใหญนอยสญจรไปมาลมลง ตางกพากนจาแลงตวเปนปลาใหญบาง จระเข, พระยานาคบาง มาจบบคคลเหลานนกน ทกรากษสทอาศยอยทสระโบกขรณในปาลกและฉายารากษสทอาศยอยทตนไมใหญอนทาวมหาราชทง ๔ อนญาตใหจบสตวทลงไปในสระโบกขรณ หรอลวงลาเขาไปภายใตบรเวณรมเงาของตนไมใหญกนไดนน ยกษเหลานนกไดโอกาสทาการลอลวงผทไมมเทวดาคมครองดแลรกษาใหผานเขาไปภายในบรเวณของตนแลวกจบกนไดโดยงาย เทวดาทโหดรายอก ๒ จาพวก คอ กมภณฑเทวดาทอาศยอยทชานบนไดเวยนชนท ๓ ของภเขาสเนรกด นาคเทวดาทอาศยอยใตพนแผนดนและใตพนนามหาสมทรกด นอกจากนแลวยงมภตผปศาจอกเปนอนมากซงลวนแตเปนผทคอยหาโอกาส หาทางทจะเขาไปทาการแสวงหาจบบคคลทไมมเทวดาดแลรกษานนมากน คนธพพเทวดาทอาศยอยในเนอไมกไดโอกาสทาการหลอกหลอนเบยดเบยนตาง ๆ นานา ใหเกดการหวาดเสยวสะดงกลวจนกลายเปนคนเสยสตไป ผใดผหนงตายลงดวยการถกเทวดา, ยกษ, กมภณฑะ, นาคะ ทเปนเทวดาโหดรายและภตผปศาจตาง ๆ เบยดเบยนประทษรายจบกน ดงกลาวนเปนการตายทเนองมาจากความพยายามของผอน

สาหรบผทตงอยในความสจรตคดอยแตในเรองบญกศล แผสวนบญ แผเมตตา ใหแกเทวดาทงหลายอยเปนนจนน เทวดาเหลานนกจะมใจรกใครคอยดแลรกษามใหเทวดาโหดรายภตผปศาจตาง ๆ เขามารบกวนกระทาอนตรายได เมอมภยธรรมชาตเกดขน หรอมมนษยอนธพาลมาทารายกเขาชวยเหลอปองกนเอาไวใหพนจากอนตรายไดอยางนาประหลาด ถาผปกครองประเทศ หรอผมอานาจทาการเบยดเบยนทารายตอบคคลทมเทวดารกใครคมครองดแลรกษาแลว เปนทแนทเดยววายอมตองถกเทวดาทรกใครในบคคลเหลานนลงโทษใหไดรบความพนาศเฉพาะตว หรอมฉะนนกทงบาน ทงคณะ ทงเมอง ทงประเทศ ผทไมมเทวดารกใครคอยดแลรกษาถกเทวดาโหดราย และภตผปศาจกระทาอนตรายกดผทมเทวดารกใครคอยดแลรกษาชวยใหพนจากภยธรรมชาตและพนจากมนษยอนธพาลทาราย และเมอถกผปกครองประเทศหรอผม

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๙๔

อานาจทาการเบยดเบยนลงโทษแลว กมเทวดามาลงโทษแกผนน คณะนน ใหไดรบความพนาศกด ทงหมดนความปรากฏแจงมอยในพทธวจนะและพระอรรถกถา มชาดกเปนตน

ฉะนน เมอไดพจารณาถงการตายของชนในปจจบนนแลว กจะพงเหนไดวาเปนการตายดวยความพยายามของตนเองและความพยายามของผอนมเทวดา เปนตนนมอยอยางมากหลาย แตกระนนผตายและผทอยภายหลงกหาไดรถงสาเหตททาใหเกดความตายทง ๒ ประการนตามความเปนจรงแตประการใดไม ดงนนเมอจะทาการฆาตวตาย หรอ เหนคนอนฆาตวตายกมกจะคดเหนหรอเขาใจไปวา สามไมด ภรรยาไมด คาขายขาดทน โรคภยเบยดเบยนทรมาน เหตการณบานเมองบบคน แตแททจรงนนผทฆาตวตายเหลานลวนแตเนองมาจากปจจบนกรรม คอการกระทาของตนในภพน อนเนองมาจากกเลสทเกดขนครอบงาฝายเดยวไมมอนทรย และพละทจะเขามาทาการชวยเหลอ ฉะนนถาหากจตใจนนไดม ศรทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ทง ๕ ซงเปนตวอนทรยและพละทเขาถงความแกกลาเปนอยางด เขามาทาการแทนทกเลสไดแลว การฆาตวเองกจะมขนไมได แตจะกลบเปลยนไปเปนนกปรยตหรอปฏบต นกบวช เปนตน อนเปนความสวสดและประเสรฐทไดบงเกดขนแกตน ทงจะเปนทเคารพนบถอของบคคลอนอกดวย บคคลโดยมากเมอมภยตาง ๆ เกดขนแกตนหรอเหนคนอนไดรบภยตาง ๆ กไมมการคดนกถงปจจบนกรรม คอการกระทาของตน และการกระทาของผตายทเปนไปแตในทางทจรตทราชพอยเปนนจแตอยางใดไม คงกลบคดเหนเปนไปในทางดานภายนอกวา ถกโจรภย, อทกภย, อคคภย, ราชภย, วาตภย หรอภยทเกดจากสตวราย ม ง, เสอ เปนตน การทเปนไปดงนกเพราะมไดรบการศกษาธรรมะของพระสมมาสมพทธเจาโดยนยปรยตหรอปฏบตนนเอง

วนจฉยเพมเตมในเรองอปจเฉทกมรณะททานวภาวนฎกาจารยแสดงไว อท ปน เนรยกาน อตตรกรวาสน เกสญจ เทวานญจ น โหต (มาในวภาวนฎกา) สวนความตายดวยอปจเฉทกมรณะน ยอมไมมแกสตวทเกดอยใน นรยภม, อตตรกรทวป และเทวดาบางพวกทนอกจากภมมฏฐเทวดา ททานวภาวนฎกาจารยกลาวดงน นน คงเปนไปไดเฉพาะแตในอตตรกรทวปเทานน สาหรบนรยภมและเทวดาบางพวกทนอกจากภมมฏฐเทวดานน อปจเฉทก-มรณะมไดดงตวอยางตอไปน อปจเฉทกมรณะในนรยภม เมอสตวนรกทงหลายไดถกพระยายมราชสอบถามเพอแกการชวยเหลออยนน สตวนรกนนกไดสตระลกนกถง

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๙๕

กศลทตนไดเคยทาไว เมอครงยงเปนมนษยอยได กจะตายลงทนท แลวไปบงเกดเปนมนษยหรอเทวดาตอไป นเปนการตายโดยกศลอปจเฉทกมรณะ คอกศลกรรมตดรป นาม ทเกดจากอกศลกรรมใหตายลง

อปจเฉทกมรณะในเทวภม ภมมฏฐเทวดาเดกนอยอาศยอยทตนไม ภกษตดตนไมนน ไดฟนถกเดกนอยตาย ดงมเรองแจงอยในภตคามสกขาบทแหงพระวนย ดงนนเมอทานวภาวนฎกาจารยมงหมายถงเรองนแลวจงกลาววา “เกสญจ” ไมกลาวถงเทวดาทวไปคอ มการยกเวน การยกเวนของทานวภาวนฎกาจารยน ถามงหมายเอาเฉพาะแตภมมฏฐเทวดาดงทกลาวแลวน กยงไมสมบรณ เพราะยงมเทวดาอน ๆ อกทตายดวย อปจเฉทกมรณะ เชน เทวดาบางองคทมวเพลดเพลนอยดวยความสนกสนานจนกระทงลมการบรโภค ตอเมอรสกวาหวจงไดรบบรโภค แตกไมทนเพราะปาจกเตโชไดทาการเผาผลาญกระเพาะ ตลอดจนถงไสใหญไสนอย เปนตน จนเสยไปหมดสนแลว เทวดาทตายดวยการสนกสนานเชนน ชอวา “ขฑฑาปโทสกะ“ เทวดาบางองคกตายเพราะหวใจถกเผาดวยความโกรธ ความเสยใจ อนเนองมาจากพวกเทวดาดวยกนกอขน ชอวา “มโนปโทสกะ“ และใน สพรหมส ยตตอฏฐกถา ไดแสดงวา นางฟา ๕๐๐ ทเปนบรวารของสพรหมเทวบตร กาลงเกบดอกไมอยบนตนไมไดตายลงดวยอานาจของอกศลอปจเฉทกกรรม ความตายชนดทเกดจากความเพลดเพลน ความโกรธ ความเสยใจ ทง ๒ ประการน เปนไปไดในเทวภม ๖ เชน ทเกดอยในเทวภมและพรหมภมไมมความประสงคจะอยใหจนครบอายขย เพราะทาการสรางบารมไมไดนน กมการอธษฐานใหตนตาย คลาย ๆ กบการฆาตวเอง ดวยคาอธษฐานวา “ขอใหชวตของเราดบลงในบดน” ความตายของพระโพธสตวดงนชอวา “อธมตตกาลงกรยะ” ชวตดบลง (กาลงกรยะ) ดวยการอธษฐานใจ (อธมตต)

อธบายความหมายของค าวา “เกสญจ เทวาน ”

คาวา “เกสญจ เทวาน ” นมความหมายทใหทราบไดวา เทวดาบางทานไมตายดวยอปจเฉทกมรณะ แตบางทานตายดวยอปจเฉทกมรณะ เมอเปนเชนนกควรทจะแสดงถงสตวดรจฉานและมนษยเขาดวยวา “เกสญจ ตรจฉานญจ เกสญจ มนสสานญจ เกสญจ เทวานญจ น โหต” เพราะสตวดรจฉานบางตวและมนษยบางคนไมตายดวยอปจเฉทกมรณะกม ตายดวยอปจเฉทกมรณะกม ฉะนนคาวา “เกสญจ” ทเปนวเสสนบทของ “เทวาน ” นกมไดทาใหเกดประโยชนอนใด กลบทาใหการตความหมายยงยากไปอก

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๙๖

อนง เมอจะหาประโยชนจากคาวา “เกสญจ เทวาน ” ดวยความเคารพและเลอมใสในปญญาของ ทาน วภาวนฎกาจารยแลวกหาไดเหมอนกน เพราะทาใหรถงความเปนอยของเทวดากบสตวดรจฉานและมนษยนนมการแตกตางกน กลาวคอการเกด, การอย และการตายของสตวดรจฉานและมนษย คนทงหลายรเหนกนไดอยเฉพาะหนา ทวไปแลวมจาเปนทจะตองนามาแสดงไวอก สวนการเกด, การอย, การตาย ของเทวดานน นอกจากฌานลาภ, อภญญาลาภ และผมวชาพเศษทางโลกแลว กไมมผใดจะรเหนได จะทาใหสงสยในการตายของเทวดาได ดวยเหตนแหละทานวภาวนฎกา-จารยจงไดแสดงแตเพยงวา “เกสญจ เทวานญจ น โหต“ เทวดาบางทานไมตายดวย อปจเฉทกมรณะ

มรณกาเล คาวา “มรณกาเล” คอมรณกาเลนไดแกเวลาทใกลตายตงแต ๑ นาท หรอ ๑ ชวโมง เปนตน มใชเปนขณะของจตจตเกดแตอยางใด เปนการกลาวโดย สมปยปจารนย คอยกขณะจตทเปนมรณกาลขนไวในเวลาใกลตาย ทเปนมรณาสนนกาลเปนการเรยกโดยอปจารนย คอนยโดยออม พระสมมาสมพทธเจาและทานอรรถกถา-ฎกา แสดงขอความโดยใชอปจารนยน มอยในพระบาลและอรรถกถาฎกา อยางมากมาย ดงนน เมอจะทาการคนควาหาความรธรรมะในพระพทธศาสนาใหกวางขวางอยางถกตองไดนน จะศกษาหาความรเฉพาะแตในพระบาลอยางเดยวนน ไมมทางทจะไดรบความรอยางกวางขวางถกตองได จาเปนจะตองทาการศกษาพระไตรปฎกทเปนอรรถกถาและฎกา พรอมกบไดฟงคาอธบายจากอาจารยทมวทยฐานะดโดยถกตอง จงจะชวยทาใหมความรทถกตองอยางกวางขวางไดทเปนดงนกเพราะวาพระบาลนนแสดงแตหลกสาคญๆ ทยงมไดขยาย สวนพระอรรถกถานนแสดงอธบายขยายความในพระบาลทเปนหลกสาคญทยงมไดขยายนน ทาใหแจมกระจางพรอมกบชแจงแนะนาอกดวย ทานฎกาจารยกอธบายขยายความในพระอรรถกถาทยงไมแจมแจงใหแจมแจงชดเจนกวางขวางยงตอไปอก อนงทานอรรถกถาจารย และ ฎกาจารยทงสองพวกน เมอจะวากนในดานวทย-ฐานะกด ในดานความประพฤตและนสยใจคอกด หาใชเหมอนกนกบพวกเราในทกวนนไม กลาวคอเปนผมความรอยางแตกฉานในพระวนย พระสตร พระอภธรรม และ บาลไวยากรณ ความประพฤตทางกาย วาจา กตงอยในสกขาบทอยางเครงครดเปน สปปฏ-ปนนะ อชปฏปนนะ ญายปปฏปนนะ สามจปปฏปนนะ เปนทนาเคารพ นานบถอ นาเลอมใส นาเชอถอแกพทธศาสนกชนทงหลายทวไป จตใจกสงไมอยใตอานาจตณหา, มานะ, ทฏฐ และ อสสา มจฉรยะแตประการใด ทงนกเพราะวาบางทานกเปนพระอรยะบางทานกเปนทงพระอรยะและฌานลาภ, อภญญาลาภ สาหรบบางทานแมวาจะมใชเปน

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๙๗

พระอรยะและมใชเปนฌานลาภ, อภญญาลาภกจรง แตจตใจนนนคงตงอยในเรองศล, สมาธ, ปญญา ทเปนในฝายปรยตอยางเดยว มไดแลเหลยวถงเรองทางโลกและกามคณอารมณแตประการใด ดงนนปกรณพระอรรถกถาและฎกาจงมเนอความทประกอบไปดวยสงทนาเชอ นาเลอมใส ความรควรศกษาเปนอยางยง ไมมขอความทจะตองแกไขเทาใดนก คลาย ๆ กบจะไมมเสยเลยกวาได จะนาไปเปรยบเทยบกบหนงสอทางโลกทกาลงนยม เชอถอกนอยในบดนทยงตองการแกไขเพมเตมเรอย ๆ อยางไมหยดยงแลวแตศาสตราจารยใหม ๆ จะทาการคนพบและประดษฐขนนนไมได

ทกลาววานมตทง ๓ อยางใดอยางหนงยอมปรากฏตามสมควรแกผทจะไปสสคตภมและทคตภมนน หมายความวาพระอรหนตทงหลายในเวลาใกลจะนพพานนนไมมนมตอยางใดอยางหนงมาปรากฏเลย ทเปนดงนเพราะทานไมมการเกดตอไปอกนนเอง สาหรบอบายสตว มนษย เทวดา พรหม ทเปนปถชนและพระเสกขบคคลนนในเวลาใกลจะตาย นมต ๓ อยางนอยางใดอยางหนงยอมปรากฏ เพราะบคคลเหลานยงตองไปสสคตและทคตภม แลวยงชใหรตอไปไดอกวา การปรากฏแหงนมตทง ๓ น มลกษณะอาการไมเหมอนกน แลวแตผทจะไปสสคตและทคตภม กลาวคอบคคลใดจะไปสสคตภม บคคลนนยอมมกรรมนมต, คตนมต ทเปนฝายดมาปรากฏ บคคลใดจะไปสทคตภม บคคลนนยอมม กรรม, กรรมนมต, คตนมต ทเปนฝายไมดมาปรากฏ ลกษณะอาการนมตทดและไมดเปนอยางไรนนจะไดกลาวในขางหนา การทพระอรหนตทงหลายใกลจะนพพานไมมนมตอยางใดอยางหนงมาปรากฏนน กเพราะการกระทาของทานนนมไดสาเรจเปนกศลกรรม อกศลกรรมแตอยางใด เพยงสกแตวาทาไปตามวสยธรรมดาของกาย ใจ ทยงเปนไปอยในโลก มไดทาใหผลใด ๆ เกดขนในขางหนาเรยกวากรยา สาหรบเรองภพชาตทจะมตอไปในขางหนานนเปนเรองของกศลกรรม อกศลกรรมดงนนเมอทานไมมกศลกรรม อกศลกรรมแลว กรรมอารมณจงไมมตวทจะมาปรากฏ เมอกรรมอารมณไมมตวจะปรากฏไดแลว อารมณตาง ๆ ทประกอบในการกระทาทาง กาย วาจา ใจ ทเรยกวา กรรมนมตกไมมตวจะมาปรากฏไดเชนกน ทงนกเพราะวาอารมณตาง ๆ ทประกอบในการกระทาของพระอรหนตนนมใชเปนกรรมนมต หากแตเปนกรยานมต สวนคตนมตอารมณนนเปนอารมณทจะตองไดพบเหนเสวยในชาตหนา แตชาตหนาของพระอรหนตทงหลายไมม ดงนนคตนมตอารมณจงไมมมาปรากฏ เมอเปนดงนกจะมคาถามขนวา ถานมตทง ๓ อยางน อยางใดอยางหนงกมไดปรากฏแลว ในเวลาใกลจะปรนพพาน จตใจของพระอรหนตทงหลายไมมอารมณเชนนนหรอ? แกวาม

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๙๘

คอ อารมณ ๖ ทเปนรป นามบญญต ททานมความสนใจพจารณาอยเสมอ ๆ อนเปนกรยานมตนนเอง

อธบายวา สกขวปสสกพระอรหนตกด ฌานลาภพระอรหนตแตไมไดเขาฌานในเวลาจวนจะปรนพพานกด เหลานมอารมณ ๖ ทเปนรป นาม หรอ บญญตททานมความสนใจพจารณาอยเสมอ ๆ นนแหละเปนอารมณของ มรณาสนนชวนะ สาหรบฌานลาภพระอรหนตบางทานทปรนพพานลงหลงจากเขาฌานสมาบตนน อารมณแหงฌานสมาบตม กสณบญญต, อานาปานบญญต, สตวบญญต เปนตนนนแหละเปนอารมณของมรณาสนนชวนะ และมรณาสนนชวนะนนกไดแกฌานจตนนเอง ถาปรนพพานหลงจากปจจเวกขณวถ ทมการพจารณาองคฌานแลวองคฌาน ๕-๔-๓-๒ เปนตนนนแหละเปนอารมณของมรณาสนนชวนะ และมรณาสนนชวนะนนกไดแก ปจจ-เวกขณชวนะ ซงเปนมหากรยาชวนะนนเอง ถาปรนพพานหลงจากอภญญาวถทกระทาอทธวธอภญญาแลว กรชกายทมอาการ ๓๒ ประกอบสาเรจเปนอวยวะนอยใหญเหลานแหละเปนอารมณของมรณาสนนชวนะ และมรณาสนนชวนะนนกไดแก ปรกรรม, อปจาร, อนโลม, โคตรภ, อภญญา ซงเปนมหากรยาและรปปญจมฌานกรยานนเอง สวนชวตสมสสวถพระอรหนต คอผทปรนพพานหลงจากปจจเวกขณวถเกดตอจากอรหตตมรรควถทดบลงไปแลวนน มรรค, ผล, นพพาน, กเลส อยางใดอยางหนงนนแหละเปนอารมณของมรณาสนนชวนะ และมรณาสนนชวนะนกไดแกปจจเวกขณชวนะ ซงเปนมหากรยาชวนะนนเอง อาศยเหตดงกลาวนแหละอารมณตาง ๆ ทเรยกวากรรม, กรรมนมต, คตนมต เหลานจงไมมมาปรากฏในมรณาสนชวนะของพระอรหนตทงหลาย สาหรบปรนพพานจตอนไดแกตวจตจตนนมอารมณอยางเดยวกนกบปฏสนธ และ ภวงคทไดรบมาจากมรณาสนนชวนะในภพกอนเมอใกลจะตายตามทกลาวไวในหมวดปฏสนธจตกกะวา :-

ปฏสนธ ภวงคญจ ตถา จวนมานส เอกเมว ตเถเวก วสยญเจกชาตย

ความเหนของอาจารยบางทานทเกยวกบอารมณปรนพพานจตจตของพระสมมาสมพทธเจา พรอมดวยการวนจฉย

อาจารยบางทานกลาววา ปรนพพานจตจตของพระสมมาสมพทธเจามนพพานเปนอารมณ พรอมกบยกหลกฐานทมาในมหาปรนพพานสตรแหงทฆนกายทมพระบาลวา “อเนโช สนตมารพภ ย กาลมกร มน” ขนมา

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๙๙

อางประกอบ ตามพระบาลนคาวา สนตมารพภ ทานอรรถกถาจารยแกวา อนปาทเสส นพพาน อารพภ ปฏจจ สนธาย แปลวาอาศยการปรารภมงซงอนปาทเสสนพ- พานแลว คอ นพพานทไมมขนธ ๕ เหลออยแลว สวนทานเกจอาจารยนนมไดดคากลาวของทานอรรถกถาจารยททานไดแกไวในมหาปรนพพานสตรอรรถกถา ฉะนนจงเขาใจในคานวาเปน สนต อารมมณ กตวา กระทานพพานใหเปนอารมณแลว ดงนนเมอจะแปลกตองแปลวา พระจอมมนผไมมตณหาทรงอาศยการปรารภมงอนปาทเสสนพ- พานแลวกทรงถงซงกาลแหงปรนพพาน เปนการแสดงใหทราบวากอนหนาจะปรนพพานนนทรงมพระทยนอมไปในพระนพพานทปราศจากกเลสขนธ ๕ แลว จงเสดจดบขนธปรนพพาน มไดแสดงวาปรนพพานจตของพระสมมาสมพทธเจามนพพานเปนอารมณแตประการใดเลย สาหรบในเถรคาถาอรรถกถาถงแมจะแกในคา สนตมารพภ วา สนต อนปาทเสส นพพาน อารมมณ กตวา กระทาอนปาทเสสนพพานใหเปนอารมณแลวกจรง แตกคงหมายเอาเพยงวาเวลากอนหนาจะทรงเขาฌานสมาบตทใกลจะปรนพพานนน ทรงมพระทยนอมอยในนพพานอารมณ ครนทรงเขาฌานสมาบตกทรงมกสณบญญตและมหคคตธรรม เปนตน เปนอารมณ เมอทรงออกจากฌานสมาบตกมองคฌานเปนอารมณเทานนเอง

อนง ททานเกจอาจารยตความหมายพระบาลพลาดไปดงนนน กเพราะทานมไดคดถงปรตตารมมณตกะ ทแสดงวา กตเม ธมมา ปรตตารมมณา ? สพโพ กามาวจรวปาโก กรยามโนธาต กรยาเหตกมโนวญญาณธาตโสมนสสสหคตา อเม ธมมา ปรตตารมมณาต (อรรถกถากณฑแหงธมมสงคณปกรณ) ธรรมพวกไหนมกามธรรมเปนอารมณ ? กามวปาก ๒๓ คอ อเหตกวปากจต ๑๕, มหาวปากจต ๘, ปญจทวาราวชชนจต ๑, หสตปปาทจต ๑ ธรรมเหลานมกามธรรมเปนอารมณ กามธรรมทเปนอารมณของจต ๒๕ น ไดแก กามจต ๕๔ เจตสก ๕๒ รป ๒๘ จดเปนอารมณได อารมณ ๖ สวนนพพานนนเปนโลกตตรธรรม ในบรรดาจต ๒๕ ดวงน ปรนพพานจตจตของพระสมมาสมพทธเจากรวมอยดวย ปรนพพานจตจตของพระสมมาสมพทธเจานนกไดแก มหาวบากดวงทหนงนนเอง ธรรมดาความเปนไปของ มนษย, เทวดาชนตา หรอ ชนปถชนแลวกมกามธรรมเปนอารมณ ถาเกดกบมนษยเทวดาชนสงหรอพระอรยะเจาแลวกมมหคคตะ, โลกตตร, บญญต เปนอารมณ ดงนกหามได คงมแตกามธรรมอยางเดยวเทานน เปนอารมณไมวาจะเกดกบบคคลใดและในขณะทาหนาทปฏสนธ, ภวงค, จต, ตทารมมณะ เปนตน กคงมกามธรรม

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๐๐

อารมณเชนเดยวกน อาศยเหตดงกลาวแลวนแหละ จงเหนไดวาปรนพพานจตจตของ พระสมมาสมพทธเจา จะมนพพานเปนอารมณนนยอมเปนไปไมไดเลย

ผทจะไปเกดในพรหมโลก คตนมตทงสองไมม มแตบญญตกรรมนมตและมหคคตกรรมนมต ถาจะไปเกดในเทวโลก เหนราชรถ,วมานเทพบตร,เทพธดา, เครองประดบ,สวน,สระ เหลานเปนอปลภตพพคตนมต ถารสกวาตนเองไดนงไปในราชรถกด กาลงเทยวไปในสถานทตาง ๆ ดวยความสนกสนานเบกบานใจ บรโภคสทธาโภชนรวมดวยเทพบตร เทพธดา สวมใสเครองทพยอาภรณกด เหลานเปนอปโภคคตนมต ถาจะเกดเปนมนษย เหนครรภมารดา,หอง, เรอน, เครองใช, บานเมอง, ตาบล, หมบาน, ผคน เปน อปลภตพพคตนมต ถารสกวาตนกาลงเดนไปในสถานทนน ๆ หรออยในสถานทนน ๆ กด กาลงสนทนาปราศรยกบผใดผหนงอยกด ประกอบการงานอยางใดอยางหนงอยกด หรอคลาย ๆ กบวาตนไดถอปฏสนธอยในครรภกด เหลานเปนอปโภคคตนมต ถาจะเปนดรจฉาน เหนสตวตาง ๆ มสนข, นก, ปลา, วว, ควาย เปนตน สถานททสตวดรจฉานอาศยมตนไม, ปา เปนตน เปนอปลภตพพคตนมต ถารสกวาตนไดเปนสตวดรจฉานจาพวกใดจาพวกหนง หรอกาลงเลนอยกบสตวเหลานนเปนอปโภคคตนมต ถาจะเปนเปรตและอสรกาย เหนปา, เหว, ทะเล, แมนา, ภเขาทสงดเยอกเยนเปนทนาหวาดเสยว, พวกเปรต, อสรกาย เปนอปลภตพพคตนมต ถารสกวาตนกาลงเดนไปหรออยในสถานทตาง ๆ ดงกลาวแลวนกด รางกายของตนปรากฏเปนทนาเกลยด นากลว หรอกาลงอดอยากไมมอาหารจะบรโภค กาลงแสวงหานาและอาหารอยดวยความหวกระหายเปนอยางยงกด เหลานเปนอปโภคคตนมต ถาจะไปเกดในนรยภม เหนเครองประหตประหาร, สนข, กา, แรงทนากลว, พระยายม, นายนรยบาล ตลอดจนถงสตวนรก และสถานทเหลานเปนอปลภตพพคตนมต ถารสกวาตนกาลงถกฉดคราทบตกด ถกสนขขบกดอยกด ถกจองจาดวยเครองพนธนาการตาง ๆ กด เทยวไปในสถานททมบคคลถกจาจองอยกด มการหวาดกลวอยางเหลอลนเนองดวยการไดพบเหนสงเหลานกด หรอคลาย ๆ กบวากาลงถกสอบถามอยกด รางกายมการเจบปวดเหลอประมาณยงไปกวาทกาลงเจบอยเหลานกด เปนอปโภคคตนมต

อปลภตพพะ และ อปโภคคตนมต ทแสดงไวในปรมตถทปนมหาฎกา

ในปรมตถทปนมหาฎกาไดแสดงคตนมตทงสองนไวเปน ๒ นย คอนยหนงทกลาววาอปลภตพพคตนมตนนเปนทคตนมต อปโภคคตนมตเปนสคตนมต ใน ๒

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๐๑

ประการน อารมณตาง ๆ ทเกยวกบอบายภม ๔ เปนทคตนมต อารมณตาง ๆ ทเกยวกบ มนษยภม เทวภม เปนสคตภม นยทสองกลาววาอารมณทเกยวเนองดวยกายเปน อปลภตพพคตนมต อารมณทมไดเกยวเนองดวยกาย เพยงแตจะใหไดเสวยสข ทกข เปนอปโภคคตนมต อารมณทเกยวเนองดวยกายนนหมายเอาสถานทตาง ๆ เครองประดบ, เครองนงหม และเครองใชสอยตาง ๆ ทเปนไปทางกายอนเปนฝายดและไมด อารมณทมไดเกยวเนองดวยกายเพยงแตใหไดเสวยสข ทกขนนหมายเอาสงแวดลอมตาง ๆ มอาหารการกน, บรวาร, ดอกไม, กลนหอม, ดนตร, ทานา, ปชนยสถาน, การสวดมนตไหวพระ, ศกษา, เลาเรยน, ฟงธรรม และ ศตร, เครองทรมานประหตประหาร, นายนรยบาล, สนข, กา, พวกสตวนรก, เปรต, อสรกาย, ดรจฉาน, เสยงโห, รองขสาทบ, ทมเถยง, ตรนฟนแทง, ครวญคราง, กลนเหมน, เปลวไฟ, อาหารบดเนา, ไฟไหม, ถกทบต, จมนา, พลดตกจากทสง

ผปวยหนกทมอาการคลาย ๆ กบสลบไป ในเมอมคตนมตปรากฏ

ผปวยหนกบางคนทมอาการเหมอนกบสลบไปชวขณะหนง เพราะคตนมตบางอยางไดมาปรากฏนน ในเวลานนรสกวาเหมอนกบไดฝนไปวาตนกาลงเทยวไปในสถานทตาง ๆ อนเปนทอยของอบายสตว มนรก เปรต เปนตน หรอสถานททเปนทอยของมนษย เทวดา โดยประการตาง ๆ คอไดเหนสตวนรกทกาลงถกทรมาน สถานทททาการทรมานพรอมดวยนายนรยบาล พระยายม ไดเหนสถานทสงดเงยบนาสยดสยอง เหนตกหลงใหญ มเตาไฟกระทะใหญตมนากาลงเดอด เปนทสาหรบโยนเดกลงไปในเมอผใหญมความโกรธเดกคนใดคนหนงขนมา เหนคนกลมใหญยนยดเยยดเบยดเสยดกนอยในหลมใหญอยางสดทจะดได หรอมฉะนนกเหนเปนปาชด ภเขาใหญ เปนทวแถว เหนเหว ตนไมใหญมกงใบสาขาปกคลมมดครมแผออกไปกวางใหญไพศาลเหนสตวนานาชนดลวนแตเปนทขนพองสยองเกลา กลาวคอบางพวกมรางกายสง บางพวกมรางกายใหญ บางพวกมตวดา ศรษะใหญ บางพวกมแตเนอไมมกระดก หรอ มแตกระดกไมมเนอ และตนเองไดปนปายเทยวไปตามไหลเขาซมตวแอบดสตวรายตาง ๆ ทกาลงเปนไปอยในภเขานนดวย ความเหนอยออน มการกระหายนาเปนกาลง จงลงมาเทยวหานาดม แตแลวกไดไปพบสตวรายเขามาจะทาอนตรายจงไดปนหนขนไปซอนตวอยบนตนไม หรอมฉะนนกไดเหนบานเมอง หมบาน ตาบล หรอ ตนไดไปหาญาตพนอง เพอนฝงทอยตางบาน ตางถน มการเลยงดสนทนาปราศรยซงกนและกน หรอไดเหนราชรถ, วมาน, นางฟา และตนเองไดเทยวไปในสถานทนน ๆ ไดเหนสวน, สระ,ศาลา, ปชนย-

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๐๒

สถาน, วมานตาง ๆ คอวมานบางวมานมเทพบตร เทพธดาอาศยอย บางวมานกวางเปลา จงไดไถถามกไดความวา เปนวมานของทานผหนงทยงอยในเมองมนษยไดบงเกดขนคอยทาในเมอสนชวตจากมนษยแลวกจะไดมาเสวยทพยสมบตอยในวมานน ความเปนไปแหง คตนมตทปรากฏเหมอนกบการฝนไป ทงผปวยกมอาการเหมอนกบคนทสลบไปดงทกลาวน บางคนกเหนเหมอนกบอยในสถานทของตน บางคนกเหนวามคนมาชกชวน บางคนกเหนวาตนไดทองเทยวไปตามลาพง ความเปนไปตาง ๆ น บางคนกเปนอยชวระยะ ๒ - ๓ นาทกม, ๑ - ๒ ชวโมงกม, ๑ วน, ๒ วน กม ดงทพวกชาวบานไดกลาวกนวาคนตายไปแลวกลบฟนคนมาไดอก

อธบายบาลขอท ๓ ทแสดงถงความเปนไปแหงกระแสจตเมอใกลจะตาย

“ตโต ปร ตเมว ตโถปฏฐต ฯลฯ อภณห ปวตตต พาหลเลน” บาลนแสดงถงความเปนไปแหงกระแสจตเมอใกลจะตายดงจะไดอธบายโดยเฉพาะดงตอไปน :-

“ตโต ปร ตเมว ตโถปฏฐต อารมมณ อารพภ จตตสนตาน อภณห ปวตตต” ตอจากอารมณมกรรม, กรรมนมต, คตนมต เหลานนมาปรากฏแลว กระแสจตยอมเกดอยเนอง ๆ โดยอาศยอารมณทมาปรากฏตามอาการนน ๆ นนเอง เรองนเมอจะอปมาแลวกเสมอนหนงกระแสจตของผทกาลงดโทรทศนดวยใจจดจออยกบภาพทอยเฉพาะหนาหาไดนกคดไปในเรองอน ๆ ไม แมวาจะมคนมาพดจาไถถาม หรอใชสอยบางกไมสนใจ สกแตวาพดไป ทาไปอยางนนเอง สวนจตใจนนหาไดละเลกตามไปไม คงจดจออยแตในภาพทตนกาลงดอยเทานน ขอนฉนใดกระแสจตของผใกลจะตายแมวารางกายจะถกทรมานดวยการเจบปวด หรอมคนมาปลอบโยนซกถามเอาอกเอาใจโดยประการตาง ๆ ตาม คงพดไป กลาวไปบางเปนครงคราว สวนกระแสจตนนคงยดอยในนมตทมาปรากฏเปนระยะ ๆ ไป

“วปจจมานกกมมนรป ปรสทธ อปกกลฏฐ วา จตตสนตาน อภณห ปวตตต “ กระแสจตอนบรสทธหรอเศราหมองแลวแตกรรมทจะสงผลยอมเกดขนเนองๆ ขอนอธบายวา กรรมทจะสงผลปฏสนธนนถาเปนกศลแลว กระแสจตกยอมบรสทธผองใสเยอกเยน ถาเปนอกศลกระแสจตกยอมขนมว เศราหมอง เรารอน ความเปนไปแหงกระแสจตดงนยอมเกดขนเนอง ๆ ฉะนนคาวาเนอง ๆ นหมายความวาเมอกระแสจตของผใกลจะตายบรสทธแลว ถงแมวารางกายจะเปนโรคชนดททรมานมากกตาม หรอมคนมาพดเรองไมดดวยประการตาง ๆ กตาม จตใจของผนนคงไมสบายไป

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๐๓

ชวขณะหนงเทานน นอกจากนนแลวกกลบผองแผวบรสทธไปตามเดม ถากระแสจตเศราหมองแลว แมวารางกายจะไมมโรคททรมานมากนก ทงบตรหลาน ญาตพนองกคอยเฝารกษาเปนอยางด มไดพดเรองใด ๆ ใหเปนทราคาญใจ มแตสนทนาปราศรยในเรองด ๆ ทงสน ถงกระนนกเพยงแตทาใหจตใจชมชนสบายไปไดชวระยะหนงเทานน นอกจากนนกกลบขนของหมนหมองไปตามเดม

อนงบาลทง ๒ ตอนม “ตโต ปร ตเมว” เปนตน และ “วปจจมานกกมมมานรป“ เปนตนน มเหตผลตามลาดบดงน :- เมอกรรมทจะสงผลปฏสนธในภพท ๒ เปนกศลแลว นมตทง ๓ กเปนนมตด เมอมนมตดแลวกระแสจตทยดอยในนมตนนบรสทธผองแผว เมอกรรมทจะสงผลปฏสนธในภพท ๒ เปนอกศลแลว กระแสจตทยดอยในนมตนนกเศราหมองไมผองแผว กระแสจตทบรสทธและเศราหมองเนองมาจากนมตทดและไมดปรากฏนนมเรองอยวา ธมมกอบาสก และ พระเจาทฏฐคามณ เมอใกลจะตายมคตนมตดมาปรากฏ กลาวคอไดเหนราชรถ ๖ คนมาจาก เทวภมทง ๖ ชน ปรากฏอยเฉพาะหนากลางอากาศ ไดยนเสยงรองเชญแยงกนใหขนรถของตน และไดกลนหอมของเครองประดบทประดบอยบนราชรถ การเปนไปดงนกเพราะกศลกรรมจะนาปฏสนธในเทวภมนนเอง ฉะนนกระแสจตทยดอยในคตนมตทดจงมความบรสทธผองใสไปดวย เมอสนชวตแลว ธมมกอบาสกกด พระเจาทฏฐคามณกด ไดไปบงเกดเปนเทพบตรนงไปในราชรถทมาจากชนดสต สวนราชรถทมาจากชนอน ๆ กคอย ๆ อนตรธานหายไป พระเจาศรธมมาโสกะ องคศาสนปถมภทาการสงคายนาครงท ๓ เมอ พ.ศ. ๓๐๕ เปนองคอปถมภใหญยงทสดในพระพทธศาสนานน นบตงแตเรมประชวรเปนตนมาจนถงกอนหนาเวลาใกลจะสนพระชนมนนพระองคทรงมพระทยผองใสดอยเนองมาจากการยดในนมตทด ครนถงเวลาใกลจะสนพระชนมลงจรง ๆ กลบทรงบงเกดความนอยเนอตาใจ เสยพระทยวาเปนถงกษตรยอนยงใหญปกครองในชมพทวป แตมาบดนคงมสทธปกครองไดแตเพยงผลสมอผลเดยว กระแสจตทมการเศราหมองดวยโทสะทเปนกรรมอารมณไดปรากฏในใจเมอสนพระชนมลงแลว กไปบงเกดเปนเปรตงเหลอม จนกระทงพระโอรสมหนทเถระ พระอรหนตตองไปทาการชวยเหลอดวยวธทาใหระลกชาตได ถงการเคยกระทาสงคายนาเอาไวเมอครงยงเปนมนษย ครนทรงระลกไดกพนจากการเปนเปรตง ไดไปบงเกดในเทวภม สดทายจะไดสาเรจเปนพระอรหนตดงมเรองแจงอยในปกรณมหาวงศ

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๐๔

อนงผใกลจะตายทมจตใจเศราหมองเดอดรอนเนองจากนมตทไมดมาปรากฏ ถาผใกลชดหรอผใกลทไดเหนรทนพรอมทงเขาใจในวธแกไขแลว กสามารถทจะเปลยนนมตไมดใหกลบเปนดได ดงเชน พระภกษผเปนบดาของ พระโสณเถระอรหนต อยทวดบนเขาโสณคร เมอครงยงมกาลงแขงแรงดอยชอบประกอบอาชพแตในดานการลาเนอ แมวาลกชายซงเปนพระจะตกเตอนหามปรามเทาใด ๆ กมยอมเลก ตอมาเมอชราลงจงไดมาบวชอยกบพระลกชาย ครนถงเวลาปวยหนกจะตองตายแน คตนมตทไมดกมาปรากฏ คอเหนเปนสนขใหญ ขนมาจากตนเขาเขามาจะกด จงสงเสยงรองโวยวายขอความชวยเหลอจากพระลกชาย ฝายพระลกชายกทราบไดวานเปนคตนมตทเกยวกบนรยภมมาปรากฏแกบดาแลว จงใหสามเณรไปเกบดอกไมมาจดตงไวทหนาพระพทธรปแลวกหามบดาเขามา ณ ทนน บอกใหทราบวาดอกไมนสาหรบบชาพระ ขอใหบดาตงใจถวายแลวนอมใจไปในพระคณของพระพทธเจา บดากยอมทาตามไมขดขน ในเวลานนคตนมตทเกยวกบนรยภมกหายไป คตนมตทเกยวกบเทวภมคอนางฟาไดมาปรากฏแทน พระทเปนบดามความยนดรองบอกลกชายวา “นาเจาเขามา จงหลกทางใหเขาเขามาดวย” เมอจตใจมความชมชนดวยปตโสมนสเกดขนเชนนแลว ครนตายลงกไดไปสเทวภม

แสดงมรณาสนนวถ จตจตยอมเกดในสดทายแหงวถจต ม ๒ ไดแก :- ๑. ชวนะ ๕ ครง ตทารมมณะ ๒ ครง แลวจตจตจงเกด

ภ น ท ม ช ช ช ช ช ต ต จต

๒. ชวนะ ๕ ครงแลว จตจตจงเกด

ภ น ท ม ช ช ช ช ช จต

หรอ ในภวงคจตสนสดลง ม ๒ ไดแก ๑. ชวนะ ๕ ครง ภวงค ๑-๒-๓ แลวจตจงเกด

ภ น ท ม ช ช ช ช ช ต ต ภ ภ ภ จต

๒. ชวนะ ๕ ครง ตทารมมณ ๒ ครง ภวงค ๑-๒-๓ แลวจตจตจงเกด

ภ น ท ม ช ช ช ช ช ช ภ ภ ภ จต

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๐๕

การเกดขนแหงวถจตทง ๔ น เรยกวา ปจจาสนนวถ หมายถง ผทจะตายในระยะใกลทสด

วถทง ๔ ประเภทน ผทตายในกามภมและจกเกดในกามภมอกนน เปนไดทง ๔ วถ สวนผทตายในกามภมแลวจกเกดในพรหมภมกด ตายในพรหมภมและจกเกดในพรหมภม ตายในพรหมภมแลวจกเกดในกามภมกด ทง ๓ จาพวกนเปนไดแตชวนะวาระ ๒ วถเทานน สาหรบตทารมมณวาระ ๒ วถนนไมเกด การทตทารมมณวาระ ๒ วถไมเกดแกบคคลทง ๓ จาพวกนน กเพราะมหลกอยวา เมอตทารมมณจะเกดนนจะตองบรบรณดวยธรรม ๓ ประการ คอ กามชวนะ, กามบคคล, กามอารมณ เมอธรรมทง ๓ ประการน ครบบรบรณแลว ตทารมณเกดได

แสดงการเกดขนแหงปฏสนธจตในภพใหม เมอจตจตนนดบลงแลว ในลาดบแหงจตจตโดยไมมระหวางคนนนแหละปฏสนธจตกตงอยในภพใหมทนท มสงขารเปนผจดการ มอวชชา, ตณหาเปนรากฐาน ในคาถาน คาวา “ตสสานนตรเมว” “ในลาดบแหงจตจตโดยไมมระหวางคนนแหละ” คานเปนคาทาลายอนตรภวทฏฐของอนตรภววาทบคคล (อนตรภวทฏฐ ไดแกความเหนทวามภพคนระหวางจตจตกบปฏสนธจต)

การครอบครองสงขารของอวชชานม ๒ อยางคอ

๑. ปกตปนสสย ไดแก อวชชาครอบครองสงขารอนเปนกศล ๒. สหชาต ไดแก อวชชาครอบครองสงขารอนเปนอกศล

(ปจจยทชวยอปการะแก อกศลสงขาร ดวยอานาจ สหชาต การเปนปจจยชวยอปการะแก กศลสงขารนน ยงเปนอนสยอย สวนปจจยทชวยอปการะแกอกศลสงขาร ไมเปนอนสย แตหากเปนตวอวชชาเกดขนแลว)

การเปนรากฐานของสงขารแหงตณหานม ๒ อยางคอ

๑. ปกตปนสสย ไดแก สงขารทเปน โทสะมล, โมหะมล, โลกยกศล ทมตณหาเปนรากฐาน

๒. สหชาต ไดแก สงขารทเปน โลภมล มตณหาเปนรากฐาน

- อวชชา เปนปจจยชวยอปการะแกอกศลสงขารดวยอานาจ สหชาตปจจย - ตณหา เปนปจจยชวยอปการะแกอกศลสงขารดวยอานาจ ปกตปนสสยปจจย

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๐๖

แสดงอารมณของกามปฏสนธจต การทจตมกาลงออน เพราะหทยวตถมกาลงออนลงแลว จตเจตสกทอาศยหทยวตถกออนตามไปดวย อปมาเหมอน การวงไปของขบวนรถไฟบนรางทชารด

เหตทชวนะเกดเพยง ๕ ขณะ เพราะ หทยวตถมกาลงออนในเวลาใกลจะตาย หรอ อตตรณกาล เมอเกดใหมกมมชรปมกาลงออน วสญญภตกาล คอ การสลบอยางชดเจน เพราะรปถกเบยดเบยนอยางหนก

การสรปเนอความ ในบรรดานมตทง ๓ ทเปนอารมณของกามาวจรปฏสนธจตนน กรรมนมต และ คตนมตทง ๒ เมอวาโดยอารมณทวารกาลแลวไดอารมณทง ๖, ทวารทง ๖, กาล ๒ คอปจจบนและอดต สวนอนาคตกบกาลวมตนนไมม ไดอารมณ ๖ ทวาร ๖ กาล ๓ กาลวมตไมม กลาวคอกรรมนมต หรอ คตนมตเปนปญจารมณอยางใดอยางหนงมรณาสนนชวนะกรบโดยทางปญจทวารอยางใดอยางหนงและมโนทวาร (สวน กาลนนถายงตงอยจนถง จตจตดบลงกเปนปจจบน ถาดบกอนจตจตหรอดบพรอม ๆ กนกบ จตจตแลวเปนอดต ถาเปนธรรมารมณกรบมาโดยทางมโนทวารอยางเดยว สวนกาลนเปนปจจบนกม อดตกม) กรรมอารมณนน เปนกศล อกศล ทเคยเกดมาแลวของผใกลตายในภพนหรอภพกอน ฉะนนถากศล อกศลเหลานมาปรากฏแลว กเปน ธมมารมณปรากฏทางใจและเปนอดตอยางเดยว

แสดงอารมณของรปปฏสนธจต รปพรหมมกรรมนมตทเปนบญญตอยางเดยว (ไดแก กสณบญญต ๑๐, อสภ-บญญต ๑๐, โกฏฐาสบญญต ๑, อานาปานบญญต ๑, สตวบญญต ๔) บรรดาบญญต ๒๖ ประการน บญญตทจะเปนอารมณของรปปฏสนธจต ๕ ไดนน กตองแลวแต รปาวจรกศลฌาน ๕

ตามทไดกลาวมาแลว จะเหนไดวามรณาสนนวถของมนษย เทวดาทจะไปเกดในรปภม และ พรหมทจะเกดในรปภมอกกด เหลานจะมกรรมนมตทเปนบญญต-ธรรมารมณโดยแนนอนเสมอไป และเปนกาลวมต ซงตรงกนขามกนกบมรณาสนนวถของกามบคคลทจะเกดในกามภม และรปบคคลทลงมาเกดในกามภมโดยมนมตอารมณไมจากด

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๐๗

กรรมนมตของอรปปฏสนธมอย ๒ ประการ คอ ๑. มหคคตกรรมนมต ไดแก อากาสานญจายตนกศลฌาน และ อากญจญญายตน-

กศลฌานทเคยเกดขนมาแลวในสนดานของตนในภพกอน

๒. บญญตกรรมนมต ไดแก อากาสบญญต ทไดมาดวยการเพกกสณ ๙ ทนอกจากอากาสกสณ และ นตถภาวบญญต ความไมมแหงอากาสานญจายตน-ฌานทเปนอารมณของวญญาณญจายตนฌาน

ผทไดรปาวจรปญจมฌานดวยการเจรญกสณ ๑๐ หรอ อานาปานสต หรอ อเบกขาพรหมวหารกตาม ถาภายในจตใจของผเจรญนนไมมความยนดพอใจในการรสกนกคด คอนามธรรมแลว กเรยกฌานนวาปญจมฌาน

อนง ในมรณาสนวถของผทจะไดไปเกดในอสญญสตตาภมนน กรรมนมตบญญตธรรมารมณกคงปรากฏอย แตเมอถงตอนทเกดขนในอสญญสตตาภมแลว อารมณนกไมปรากฏ เพราะไมมนามปฏสนธ

แสดงถงปฏสนธจตทเกดขนตอจากจต เมออรปพรหมทงหลายตายแลว เกดเปนอรปพรหมในภมนนอกกได หรอจะเกดในภมเบองบนกได แตไมเกดในอรปภมทตากวา มฉะนนกมาบงเกดเปนมนษยหรอเทวดาทมปฏสนธดวยไตรเหต เพราะในอรปพรหมนนตองอาศยรปาวจรปญจม-ฌานเปนบาทเบองตน แตเมอไปเกดเปนอากาสานญจายตนพรหมแลว รปฌานทงหมดพรอมดวยอารมณของฌานนน ๆ กเสอมสนไป ถาเปนวญญาณญจายตนพรหม กตองอาศยอากาสานญจายตนฌานเปนบาทเบองตน ครนไดเกดเปนวญญาณญจายตนพรหมแลว อากาสานญจายตนฌานพรอมดวยอารมณของฌานนนกเสอมสนไป เปนไปดงนเรอย ๆ ตลอดจนถงเปนเนวสญญานาสญญายตนพรหม เมอฌานเบองตาไมมอยภายในจตใจแลว กยอมเกดในภมตากวาไมไดทเปนเชนน เพราะวาอปจารภาวนามหากศลทเกดกอนอรปฌานนนเปนตเหตกอกกฏฐมหากศล และในสนดานของผนนกไมมมหากศลอนใดทจะประเสรฐเลศเทากบอปจารภาวนามหากศลน

รปาวจรพรหมทงหลายตายแลว จะเกดซาภมอกกได หรอจะเกดในรปภมทเบองตาและเบองสงขนไป หรอในอรปภมกไดแลวแตฌานทมอย ถารปฌาน หรอ อรป-ฌานไมมแลว กจะเกดเปนมนษย หรอ เทวดาทเปนทวเหตกะ หรอ ตเหตกบคคล แตไมเกดในอบายสตว หรอ มนษย, เทวดาทเปนอเหตกปฏสนธ กเพราะวา ธรรมดารป

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๐๘

พรหมทงหลาย แมวาจะไมไดรปฌาน อรปฌานกตาม แตการเกดขนแหงนวรณไมม มแตกศลกายกรรม วจกรรมเกดอย เหตนนอกศลกรรมและกศลกรรมกอน ๆ ทจะนาใหเกดเปน อเหตกปฏสนธ จงไมมโอกาสทจะสงผลได คงมแตตเหตกกศลและทวเหตก-อกกฏฐกศลกรรมเกา และใหม เทานน

อสญญสตตาพรหม มแตรปไมมฌานอยแลว เมอถงเวลาตายกตองลงมาเกดใน กามภมแนนอน

รปพรหม, อรปพรหม เมอตายแลวถาไมไดฌานกจะมาบงเกดในกามภมนน เปนไดแตพรหมปถชนเทานน

พรหมอรยะทงหลาย จะไมกลบมาเกดในกามภม เพราะจะตองไดฌานแนนอน เรยกวาฌานอนาคาม และพรหมอรยะน เมอเกดในภมเบองสงแลว กไมมการลงมาบงเกดในรปภมทตากวา เพราะวาพรหมอรยะนนไมมการเสอมจากฌานเบองสงแตประการใด

พระอรยบคคลทงหลาย ทเกดอยในสสะภมทง ๓ คอ เวหปผลาภม, อกนฏฐาภม, เนวสญญานาสญญายตนภม เหลาน ยอมไมไปเกดในภมอน ๆ อก

สทธาวาสพรหม ทงหมดกไมเกดซาภมทตนเกดอย หรอในภมทตากวา

บรรดาทวเหตกปฏสนธ และ อเหตกปฏสนธในกามภม เมอตายแลวยอมเกดในกามภม ๑๑ เทานน เพราะในบรรดาบคคลเหลาน จะมโอกาสเจรญสมถ หรอ วปสสนา กไมอาจสาเรจเปนอรยะ ฌานลาภ หรอ อภญญาลาภได สาหรบ อบายสตว กไมมปญญาพอทจะทาสมถเปนตนได จงเกดในกามภม ๑๑ เทานน

การเกดขนของภวงคจต และ จตจต ตงแตการดบลงแหงปฏสนธจตโดยไมมระหวางคนของผทถอเอาปฏสนธในภพใหมโดยนยดงทกลาวแลวนน เมอขณะทวถจตไมเกด ปฏสนธจตนนแหละถอเอาอารมณของปฏสนธจตทเกดขนในภพใหมนนเอง กลบเปนจตทเรยกวากระแสภวงค โดยความเปนองคแหงภพเกดขนไมขาดสาย ตลอดจนถงจตจตเกดเสมอนหนงกระแสนาในแมนา และในทสดแหงปจจบนภพ ภวงคจตนนแหละถอเอาอารมณของปฏสนธจตทเกดขนในภพใหมนนเองแลวกลบเปนจตจต ดวยอานาจแหงการเคลอนจากภพเกาแลวกดบลง

วถมตตสงคหะ ชนมชฌมตร ๑๐๙

ความเปนไปในขณะทวถจตเกดและภวงคจตเกด อนง ทกลาววาภวงคจตเกดความรสกตาง ๆ ไมมนน พงจะเหนไดอยางแจงชดในขณะทนอนหลบสนท เพราะคนทนอนหลบอยางสนท วถจตไมเกด เกดแตภวงคจตอยางเดยว และภวงคจตนรบอารมณเกาในภพกอน ไมรบอารมณใหมในปจจจบนภพน ดงเมอนอนหลบอยางสนทแลว หากมความกาหนดจดจาเวลากอนนอนหรอหลงจากตนแลว แมวาจะหลบไปเพยง ๕ นาทกเขาใจวาตงชวโมง หรอหลบไปตงหลายชวโมง กเขาใจวาเพยงเดยวเดยว นเพราะภวงคจตนนแหละไดแสดงตวใหปรากฏออกมาแลววา ไมรบรเรองใด ๆ ทเกยวกบปจจบนภพทงสนดงนนนเอง

จบ มรณปปตตจตกกะ

ค าแผเมตตา

สพเพ สตตา สตวทงหลาย ทเปนเพอนทกข เกด แก เจบ ตาย ดวยกนทงหมดทงสน

อเรรา จงเปนสข ๆ เถด อยาไดมเวรแกกนและกนเลย

อพยาปชฌา จงเปนสข ๆ เถด อยาไดเบยดเบยนซงกนและกนเลย

อนฆา จงเปนสข ๆ เถด อยาไดมความทกขกายทกขใจเลย

สข อตตาน ปรหรนต จงมความสขกายสขใจ รกษาตนใหพนจากทกขภยทงสนเถด

ค าอธษฐาน

ขาพเจา ขอตงสจจะอธษฐาน ขออานภาพ แหงบญกศล ทไดศกษาเลาเรยนแลวในวนน จงเปนพลวปจจย เปนนสยตามสง ใหเกดปญญาญาณ ทงชาตนและชาตหนา ตลอดชาตอยางยง จนกวาจะถงความพนทกข คอ พระนพพาน เทอญ..

กราบลาครบาอาจารย

พรอมกน

ครอปชฌา อาจารยะคณง อหงวนทาม ขาพเจากราบวนทา ครอปชฌา อาจารย ผมพระคณ โดยความเคารพ

กราบ ๓ ครง

มนสสภม

อสญญ

สภกณหา

นรยภม เปตตภม อสรกายภม ดรจฉานภม

จาตมหาราชกาภม

ดาวดงสภม

ยามาภม ดสตาภม

นมมานรดภม

ปรนมมตวสวตภม

ปารสชชา ปโรหตา มหาพรหมา

ปรตตาภา อปปามา

ณาภา อาภสรา

ปรตตสภา อปปามาณ สภา

เวหปผลา

อวหา อตปปา

สทสสา สทสส

อกนฏฐา

อากาสานญจายตนภม

วญญาณญจายตนภม อากญจญญายตนภม เนวสญญานาสญญายตนภม

อรปภม ๔

รปภม ๑๖

กามภม ๑๑

สทธาวาสภม ๕

จตตถฌานภม ๒

ตตยฌานภม ๓

ทตยฌานภม ๓

ปฐมฌานภม ๓

เทวภม ๖

มนษยภม ๑

อบายภม ๔

อปรม สงสาร

มชฌม สงสาร

เหฏฐม สงสาร

จตตถฌานภม ๗

๕๐๐ ปทพย

๑,๐๐๐ ปทพย

๒,๐๐๐ ปทพย

๔,๐๐๐ ปทพย

๘,๐๐๐ ปทพย

๑๖,๐๐๐ ปทพย

๑ ววฏฏฐายอสงไขยกป ๑ / ๒ ๑ / ๓

๘ มหากป

๕๐๐ มหากป

๑,๐๐๐ มหากป

๒,๐๐๐ มหากป

๔,๐๐๐ มหากป

๘,๐๐๐ มหากป

๑๖,๐๐๐ มหากป

๒๐,๐๐๐ มหากป

๔๐,๐๐๐ มหากป

๖๐,๐๐๐ มหากป

๘๔,๐๐๐ มหากป

๔ มหากป ๒ มหากป

๑๖ มหากป ๓๒ มหากป ๖๔ มหากป

๕๐๐ มหากป