ÃÀÐ×ÈÃ - un-mongolia.mn · 7 Õóìõàà ºâ÷íèé óëìààñ õ¿íäýðñýí öóñ áàãàäàëò, ÕÄÕÂ áîëîí áóñàä õ¿íäðýë¿¿ä íü öóñ

Á¿ëýã 1: Ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíä: ªíººãèéí íºõöºë áàéäàë..........................…2

Á¿ëýã 2: Ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæñýí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ íü…...…......….7

Á¿ëýã 3: Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé òàñðàëòã¿é áàéäëûã öàã õóãàöàà, áàéðëàëûí õóâüä õàíãàõ íü: Ýðñäýë áà áîëîìæ….…........…10

Á¿ëýã 4: Ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõûí òóëä ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ íü…………..…………………………………......17

Á¿ëýã 5: Ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºëºº õàìòðàí àæèëëàõ íü ………...23

Õàâñðàëò ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Ñàõàðààñ óðàãøèõ Àôðèê..............................................................................26

Ç¿¿í áîëîí ªìíºä Àôðèê………………………………...…………………….28

Áàðóóí áîëîí Òºâ Àôðèê………………………………….……………………..30

Îéðõè Äîðíîä áîëîí Õîéä Àôðèê……………………………………………..32

ªìíºä Àçè…………………………………………………..…………………….34

Ç¿¿í Àçè, Íîìõîí äàëàéí îðíóóä..............……………….………..……..……36

Ëàòèí Àìåðèê, Êàðèáûí îðíóóä........................………...……………………38

Òºâ áà Ç¿¿í Åâðîï/Òóñãààð Óëñóóäûí Õàìòûí Íèéãýìëýã (ÒÓÕÍ)...............40

Àæ ¿éëäâýðæñýí îðíóóä................................................................................42

Õºãæèæ áóé îðíóóä………………………………………...……..………………44

Áóóðàé õºãæèëòýé îðíóóä………………………………...……...………………46

ÃÀÐ×ÈÃ

4

Ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíä: ªíººãèéí íºõöºë áàéäàë

Æèðýìñëýëò, øèíý õ¿í ìýíäëýõ íü èõýíõ ýöýã ýõ, ãýð á¿ëèéíõíèé õóâüä àç æàðãàëòàé, áàÿðò ìº÷¿¿ä áàéäàã áèëýý. Ãýâ÷ ýíý íü îëîí óëñ îðîíä ýìýãòýé÷¿¿ä, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíä, àìü íàñàíä èõýýõýí ýðñäýëòýé ¿å áàéäàã. Æèðýìñëýëòèéí áîëîí òºðºõèéí õ¿íäðýëèéí óëìààñ ºäºð á¿ð 1,500 ýìýãòýé àìü íàñàà àëäàæ áàéíà. Äýëõèéí õýìæýýíä 1990 îíîîñ õîéø æèë á¿ð 500,000 ãàðóé ýõ ýíäýæ áàéãàà áºãººä ºíãºðñºí 19 æèëèéí õóãàöààíä 10 ñàÿ îð÷èì ýõ ýíäñýí áàéíà.

Àæ ¿éëäâýðæñýí áà õºãæèæ áóé á¿ñ íóòãóóä, ÿëàíãóÿà áóóðàé õºãæèëòýé îðíóóäûí õîîðîíäûí ÿëãààã ýõèéí ýíäýãäëýýñ òîäîðõîé õàðæ áîëîõ þì. ¯¿íèéã äàðààõü òîî áàðèìò íîòîëæ áàéãàà þì. 2005 îíû áàéäëààð áóóðàé õºãæèëòýé îðîíä àìüäàð÷ áóé ýìýãòýéí æèðýìñëýëò, òºðºõèéí õ¿íäðýëýýð àìü íàñàà àëäàõ ýðñäëèéí äóíäàæ õýìæýý íü àæ ¿éëäâýðæñýí îðîíä àìüäàð÷ áóé ýìýãòýéíõýýñ äàðóé 300 äàõèí èõ áàéíà. ªºð ÿìàð ÷ íàñ áàðàëòûí ¿ç¿¿ëýëò ¿¿í øèã ýðñ ÿëãààòàé áàéäàãã¿é. Ò¿¿í÷ëýí ýñýí ìýíä àìàðæñàí ÷ ñàÿ ñàÿ ýìýãòýé÷¿¿ä æèðýìñëýëòòýé õîëáîîòîé ¿¿ññýí ãýìòýë, õàëäâàð, ºâ÷íèé ¿ð äàãàâðûã íàñàí òóðøäàà òýýí àìüäàð÷ áàéíà. Õ¿¿õäèéí àìüäðàëûí àíõíû ºäð¿¿ä áóþó íÿðàé ¿å õàìãèéí ýìçýã áàéäàã.

1© UNICEF/HQ05-2185/Shehzad Noorani

5

Áàòòàé òîî áàðèìò ãàðñàí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí æèë áóþó 2004 îíû áàéäëààð òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéí 40 øàõàì õóâü áóþó 3.7 ñàÿ õ¿¿õýä àìüäðàëûíõàà ýõíèé 28 õîíîãò áóþó íÿðàé ¿åäýý ýíäñýí áàéíà. Ýäãýýð íÿðàéí ýíäýãäëèéí äºðºâíèé ãóðàâ íü àìüäðàëûí ýõíèé 7 õîíîãèéí äîòîð áóþó íÿðàéí ýðò ¿åäýý òîõèîëäæýý. Òºðñíèé äàðààõü ýõíèé ºäºð íÿðàéí ýíäýãäëèéí ýðñäýë õàìãèéí èõ áàéäàã áºãººä íÿðàéí ýíäýãäëèéí 25-45 õóâü íü ýíý ºäºð òîõèîëääîã áàéíà. Íÿëõñûí ýíäýãäëèéí õóâü ÷ ìºí óëñ îðíóóäûí õóâüä ÿëãààòàé áàéíà. Áóóðàé õºãæèëòýé îðîíä òºðñºí íÿðàé ýõíèé 28 õîíîãòîî ýíäýõ ýðñäýë àæ ¿éëäâýðæñýí îðíóóäàä òºðñºí õ¿¿õäèéíõýýñ 14 äàõèí èõ áàéíà.

Ýõ, íÿëõñûí ýíäýãäýë Àôðèê áîëîí Àçè òèâä õàìãèéí èõ áàéãàà áºãººä ýõèéí ýíäýãäëèéí 95 õóâü, íÿðàéí ýíäýãäëèéí 90 õóâü íü ýíý õî¸ð òèâä òîõèîëäîæ áàéíà. Íýã óëñ îðíû äîòîð ÷ íèéãìèéí á¿ëã¿¿äèéí õîîðîíäûí ÿëàíãóÿà ÿäóóðàëòàé õîëáîîòîé ÿëãàà èõ áàéãàà þì. 1995-2002 îíû õîîðîíä ÿâóóëñàí õ¿í àì ç¿é, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóäàëãààãààð á¿ñ íóòãèéí äîòîð õ¿í àìûí õàìãèéí ÿäóó 20 õóâèéí äóíä íÿðàéí ýíäýãäýë õàìãèéí áàÿí 20 õóâüòàé õàðüöóóëàõàä äàðóé 20-50 õóâèàð ºíäºð áàéãàà ä¿í ãàðñàí. Ýõèéí ýíäýãäëèéí õóâüä ÷ ìºí èéì òýãø áóñ áàéäàë õàðàãäàæ áàéíà.

Ýõèéí áîëîí íÿðàéí ýíäýãäýë õýçýý, þóíààñ øàëòãààëäàã íü òîäîðõîé áîëñîí àñóóäàë þì. Ýõ áàðèõûí õ¿íäðýë òóõàéëáàë, òºðñíèé äàðààõü öóñ àëäàëò, õàëäâàð, ìàíàñ òàòàëò, òºðºëòèéí ÿâö óäààøèðàõ, õ¿íäðýõ áîëîí ¿ð õºíäºëòèéí óëìààñ ¿¿ññýí õ¿íäðýë çýðýã íü ýõèéí ýíäýãäëèéí ãîë øàëòãààí áîëæ áàéíà.

Çóðàã 1.1

Ýõèéí ýíäýãäëèéí áàéäàë á¿ñ íóòãààð*

* Õóâèéã òýãøèòãýñýí òóë íèéëáýð íü 100-òàé òýíöýõã¿é áàéæ áîëíî

Ýõ ñóðâàëæ: Äýëõèéí Ýð¿¿ë ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà, Í¯Á-ûí Õ¿¿õäèéí Ñàí, Í¯Á-ûí Õ¿í Àìûí Ñàí, Äýëõèéí Áàíê, Ýõèéí Ýíäýãäýë 2005: ÄÝÌÁ, Í¯ÁÕÑ, Í¯ÁÕÀÑ, Äýëõèéí Áàíêíààñ ãàðãàñàí òîîöîî, ÄÝÌÁ, Æåíåâ, 2007, õóóäàñ 35

6

Çóðàã 1.2

Ýõèéí ýíäýãäëèéí òºâøèí, ÷èã õàíäëàãà, àìüäðàõ õóãàöààí äàõü ýðñäýë

*Ñàõàðààñ óðàãøèõ Àôðèêò Ç¿¿í/ªìíºä Àôðèê áà Áàðóóí/Òºâ Àôðèêèéí á¿ñ íóòàã áàãòäàã.

Ýõ ñóðâàëæ: Äýëõèéí Ýð¿¿ë ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà, Í¯Á-ûí Õ¿¿õäèéí Ñàí, Í¯Á-ûí Õ¿í Àìûí Ñàí, Äýëõèéí Áàíê, Ýõèéí Ýíäýãäýë 2005: ÄÝÌÁ, Í¯ÁÕÑ, Í¯ÁÕÀÑ, Äýëõèéí Áàíêíààñ ãàðãàñàí òîîöîî, ÄÝÌÁ, Æåíåâ, 2007, õóóäàñ 35

7

Õóìõàà ºâ÷íèé óëìààñ õ¿íäýðñýí öóñ áàãàäàëò, ÕÄÕÂ áîëîí áóñàä õ¿íäðýë¿¿ä íü öóñ àëäñàíààñ áîëæ ýõ÷¿¿ä ýíäýõ ýðñäëèéã óëàì íýìýãä¿¿ëäýã. Íÿðàéí õóâüä õóðö õàëäâàðóóä (õ¿éí õàëäâàð, óóøèãíû ¿ðýâñýë, òàòðàí, ñóóëãàëò ã.ì), àìüñãàë á¿òýëò áîëîí äóòóó òºðºëò õàìãèéí ýðñäýëòýé áàéäàã áºãººä ýäãýýð ãóðâàí øàëòãààí íü íÿðàéí ýíäýãäëèéí øàëòãààíû 86 õóâèéã ýçýëæ áàéíà.

Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýý, æèðýìñíèé õÿíàëò, òºðºõ ¿åä ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýøñýí àæèëòàí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, øààðäëàãàòàé ¿åä ¿ç¿¿ëýõ ýõ áàðèõ áîëîí íÿðàéí ÿàðàëòàé òóñëàìæèéí õ¿ðòýýìæ, ýõ, íÿðàéä òîõèðñîí çîõèìæòîé õîîëëîëò, òºðñíèé äàðàà ýõ, íÿðàéä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý, ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí íÿðàé õ¿¿õäýä çîðèóëñàí ýð¿¿ë äàäàë îëãîõ çýðýã íýí øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâñíààð äýýð äóðüäñàí èõýíõ õ¿íäðýëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áóþó ýì÷ëýõ áîëîìæòîé þì. Õýðýâ ýìýãòýé÷¿¿äýä íýí øààðäëàãàòàé ýõ áàðèõûí áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóóðü òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýí¿¿ä õ¿ðòýýìæòýé áàéñàí áîë ýõèéí ýíäýãäëèéí 80 îð÷èì õóâèéã ñýðãèéëýõ áîëîìæòîé áîëîõûã ñóäàëãàà õàðóóëæ áàéíà. Íÿðàéí ýíäýãäëèéí 36 õóâü íü õàëäâàðààñ ¿¿äýëòýé áºãººä æèðýìñíèé ¿åèéí èëð¿¿ëýõ øèíæèëãýý, äàðõëààæóóëàëò, òºðºõ ¿åèéí ýð¿¿ë àõóéí äýãëýì, õ¿¿õäèéí õ¿éã àð÷ëàõ äàäàë çýðãèéã ñàéæðóóëñíààð ¿¿íèéã áàãàñãàõ áîëîìæòîé.

Çóðàã 1.3

Íÿðàéí ýíäýãäýë, á¿ñèéí òºâøíººð

*Ñàõàðààñ óðàãøèõ Àôðèêò Ç¿¿í/ªìíºä Àôðèê áà Áàðóóí/Òºâ Àôðèêèéí á¿ñ íóòàã áàãòäàã.

Ýõ ñóðâàëæ: Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà, èðãýíèé á¿ðòãýë ìýäýýëëèéí ñèñòåì áîëîí ºðõèéí ñóäàëãàà.

8

Ýõ, íÿðàéí ºâ÷ëºë, ýíäýãäëèéí äýýð äóðüäñàí øóóä øàëòãààíóóäààñ ãàäíà ãýð á¿ë, îëîí íèéò, ä¿¿ðãèéí òºâøèíä ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíä, ýñýí ìýíä àìüäðàëä ñºðãººð íºëººëæ áóé õýä õýäýí õ¿÷èí ç¿éë áàéíà. ¯¿íä îõèä, çàëóó á¿ñã¿é÷¿¿äèéí ñóðãóóëüä õàìðàãäàëòûí òºâøèí õºâã¿¿äèéíõýýñ äîîãóóð, ìýäëýã, áîëîâñðîë äóòìàã, òýæýýëëýã õîîë õ¿íñ, çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áè÷èë òýæýýëèéí õ¿ðòýýìæ áîëîí îð÷íû ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëàìæ õàíãàëòã¿é, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóóðü òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ õÿçãààðëàãäìàë, îíîâ÷òîé áóñ çýðýã øàëòãààíóóäûã äóðüäàæ áîëíî. Ìºí ÿäóóðàë, íèéãìèéí ãàäóóðõàë, õ¿éñýýð ÿëãàâàðëàõ, óëñ òºðèéí òîãòâîðã¿é áàéäàë çýðýã ñóóðü õ¿÷èí ç¿éëñ ýõ íÿëõñûí ºâ÷ëºë, ýíäýãäëèéí øóóä, äàëä øàëòãààíóóä þì.

Õºãæèæ áóé îðíóóäàä ýõ íÿëõñûí ýñýí ìýíä àìüäðàë, ýð¿¿ë ìýíäèéã ýðñäýëä îðóóëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿ä íü ýõ, õ¿¿õä¿¿äýä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã òýäíèé àìüäðàëûí ÷óõàë ¿å¿äýä õýðýãòýé öàãò íü (ºñâºð íàñ, æèðýìñëýõýýñ ºìíºõ ¿å, æèðýìñëýëò, òºðºëò, òºðñíèé äàðààõü áîëîí íÿðàé ¿å, íÿëõ áîëîí áàãà íàñíû ¿å) òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã àâ÷ ÷àäàõ ãîë ãàçðóóäàä íü (ºðõ ãýð, õàìò îëîí, ãýðýýð î÷èõ áîëîí àìáóëàòîðèéí ¿éë÷èëãýý, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãóóä) õ¿ðòýýìæòýé, òàñðàëòã¿é ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã ñàéæðóóëàõ õýðýãòýéã õàðóóëæ áàéíà.

Òàñðàëòã¿é òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý íü ýìýãòýé õ¿í ººðèéí áîëîí õ¿¿õäèéíõýý ýð¿¿ë ìýíä, àìüäðàëûã æèðýìñýí áîëîí òºðºõ ¿åäýý õàìãààëàõ ÷àäàâõ íü ºñâºð íàñíààñàà ýçýìøñýí ÷àäâàð, õàëàìæ, õàìãààëàëòààñ ýõëýí áèé áîëíî ãýäýãò îíöëîí àíõààðäàã. Æèðýìñëýõèéí ºìíº, æèðýìñýí áàéõ ¿åäýý áîëîí äàðàà íü çîõèñòîé õîîë òýæýýë õýðýãëýæ, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóóðü, íºõºí ¿ðæèõ¿é, ýõ áàðèõûí ÷àíàðòàé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý àâ÷ ÷àäñàí ýìýãòýé ýñýí ìýíä àìàðæèæ, ýð¿¿ë ÷èéðýã õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ ìàãàäëàë ºíäºð þì. ¯¿íèé íýã àäèëààð ýð¿¿ë ÷èéðýã, çîõèñòîé õîîë òýæýýëýýð òýòãýãäñýí íÿðàé ýð¿¿ë ÷èéðýã ýñýí ìýíä ºñºí áîéæäîã. Ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ çîðèëãî íü äàí ãàíö ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíýýñ õàìààðäàãã¿é. ¯íýõýýðèéí ¿ð ä¿íòýé, òîãòâîðòîé áàéëãàõûí òóëä õºòºëáºð¿¿äèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîòîé óÿëäóóëàí íýãòãýõ áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëñàí îð÷èíã äýìæèõ õ¿ðýýíä íýí øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýí¿¿äèéã ñàéæðóóëàõ íü ÷óõàë þì. Õ¿éñýýð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ýìýãòýé÷¿¿ä, îõèäûí òýãø áóñ áàéäëûí ýñðýã òýìöýõ àðãà õýìæýý àâàõã¿éãýýð ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã ºðãºæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýí¿¿ä íü ¿ð ä¿í áàãàòàé, òîãòâîðòîé áóñ, ìàãàäã¿é õýðýãæèõ áîëîìæã¿é ÷ áàéæ áîëíî.

�

Ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæñýí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ íü

Ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäýä ýýëòýé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä õ¿éñýýð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, òýãø áóñ áàéäëûã áèé áîëãîæ áóé íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õ¿÷èí ç¿éëñèéã òîäîðõîéëæ, òýäãýýðèéã ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íèé òóëä ýìýãòýé÷¿¿ä, îõèäîä áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ, òýäýíä í¿¿ðëýæ áóé ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, òýäíèéã õ¿÷èðõèéëýë, ìºëæëºã, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõëààñ õàìãààëàõ, ºðõ ãýðýýñ ýõëýýä ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí àìüäðàëä øèéäâýð ãàðãàõàä òýäíèé îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, ººðñäèéí ýðõèéí òºëºº, ººðñäèéíõºº áîëîí ¿ð õ¿¿õäèéíõýý õ¿ðòýõ ¸ñòîé ¿íäñýí ¿éë÷èëãýýã øààðäàõ ÷àäâàðûã íü íýìýãä¿¿ëæ, ÷àäâàðæóóëàõ çýðýã õýä õýäýí ÷óõàë àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. Õ¿éñýýð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ áîëîí òýãø áóñ áàéäàëòàé òýìöýõ, ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõàä ýðýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ íü ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäýä ýýëòýé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõýä ÷óõàë þì.

Îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäâàðæóóëæ, òýäíèé ýðõ ìýäëèéã íýìýãä¿¿ëýõ íü ýõ, õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä øóóä íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ çàìààð îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã æèðýìñëýëò, òºðºõòýé õîëáîîòîé ýðñäýëä ºðòºõ ìàãàäëàëûã íü áóóðóóëàõ áîëîìæòîé. Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä áîëîâñðîë ýçýìøñýí ºñâºð íàñíûõàí ºñâºð íàñàà ºíãºðòºë ãýð á¿ë áîëîõ

2© UNICEF /HQ05-2185/Giacomo Pirozzi

10

íü áàãà áàéäàã áàéíà. Ýíý íü ìàø ÷óõàë þì. Ó÷èð íü äýëõèé äàõèíä 15-19 íàñíû îõèäûí ýíäýãäëèéí èõýýõýí õóâèéã æèðýìñëýëò áîëîí òºðºõòýé õîëáîîòîé õ¿íäðýë ýçýëæ áàéãàà áà ýíý íü æèëä 70,000 îõèäûã ¿õýëä õ¿ðãýæ áàéíà. Ò¿¿íýýñ ãàäíà áîëîâñðîëòîé ýõ÷¿¿ä õ¿¿õä¿¿äýý äàðõëààæóóëàëòàä õàìðóóëàõ, õîîë òýæýýëèéí òàëààð èë¿¿ ñàéí ìýäýý-ëýëòýé áàéõ, òºðºëò õîîðîíäûí çàéã òîõèðóóëàõ èë¿¿ ñàéí àðãà õýðýãëýõ çýðãýýðýý äàâóó áàéäãèéã ñóäàëãàà õàðóóëæ áàéíà. Òèéìýýñ õ¿¿õä¿¿ä íü ñàéí õîîëëîæ, ýð¿¿ë ÷èéðýã ºñºí áîéæèõ ìàãàäëàë èë¿¿ ºíäºð áàéäàã.

Îëîí óëñûí ãýðýý, óëñ îðíóóäûí õóóëü òîãòîîìæèä çààñíààð õ¿¿õäèéí ýðõèéã çºð÷èæ íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéã ãýðë¿¿ëýõ íü îõèäûí ñóð÷ áîëîâñðîõ áîëîìæèéã õààæ, ýðò æèðýìñëýõýä õ¿ðãýäýã. Îõèä õýäèé ýðò æèðýìñëýíý, ººðèéíõ íü áîëîí õ¿¿õäèéíõ íü ýð¿¿ë ìýíäýä òºäèé÷èíýý èõ ýðñäýë ó÷èðäàã. Àðâàí òàâàí íàñ õ¿ðýõýýñýý ºìíº õ¿¿õýä òºð¿¿ëæ áàéãàà îõèäûí õóâüä òºðºõ ¿åäýý ýíäýõ ýðñäýë õîðü ãàðñàí ýìýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä òàâ äàõèí èõ áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí 18 íàñ õ¿ðýýã¿é ýõýýñ òºðñºí íÿðàé íýã îé õ¿ðýëã¿éãýýð ýíäýõ ýðñäýë 19-ººñ äýýø íàñíû ýõýýñ òºðñºí íÿðàéòàé õàðüöóóëàõàä 60 õóâèàð èõ áàéäàã áàéíà.

Õýäèéãýýð õ¿¿õýä ýñýí ìýíä áàéëàà ÷ áàãà æèíòýé áàéõ, õîîë òýæýýëèéí äóòàãäàëä îðîõ, áèå ìàõáîäèéí áîëîí òàíèí ìýäýõ¿éí õºãæèë íü õîöîð÷ ÿâàãäàõ çýðýã ñºðºã ¿ð äàãàâðóóä ãàðäàã.

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéã ãýðë¿¿ëýõ ÿâäàë áàãàñ÷ áàéãàà áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëòèéí ÿâö ìàø óäààí áàéíà. Òèéìýýñ ýíý àñóóäàëä õàíäàæ áóé îëîí íèéòèéí õàíäëàãûã ººð÷ëºõºä çàñãèéí ãàçðóóä, áóñàä òàëóóä, îëîí íèéòèéí áîëîí øàøíû óäèðäàã÷äûí ç¿ãýýñ äîðâèòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, áîëîâñðîëûã ÿëàíãóÿà äóíä øàòíû áîëîâñðîëûã äýìæèõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Çóðàã 2.1

ªìíºä Àçè áîëîí Ñàõàðààñ óðàãøèõ Àôðèêò õ¿¿õäèéã ãýðë¿¿ëýõ ÿâäàë ìàø ò¿ãýýìýë áàéíà

*Õÿòàäûã îðóóëààã¿é.

** Ñàõàðààñ óðàãøèõ Àôðèêò Ç¿¿í/ªìíºä Àôðèê áà Áàðóóí/Òºâ Àôðèêèéí á¿ñ íóòàã áàãòäàã.

Ýõ ñóðâàëæ: Õ¿í àì ç¿éí áîëîí Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóäàëãàà, Îëîí ¿ç¿¿ëýëò á¿õèé áàãö ñóäàëãàà áà ¿íäýñíèé õýìæýýíèé áóñàä ñóäàëãààíóóä.

11

Ýìýãòýé÷¿¿ä, îõèäûí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìòòàé òýìöýõ íü ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãààñ (ÄÝÌÁ) ÿâóóëñàí òîìîîõîí õýìæýýíèé ñóäàëãààíóóä, ìºí ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéí òàëààð Í¯Á-ààñ ñàÿõàí ÿâóóëñàí ñóäàëãàà íü ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èð-õèéëýë, äàðàìò ìàø èõ áàéäãèéã õàðóóëæ áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿ä, îõèäûí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëýýñ ¿¿äýëòýé ýð¿¿ë ìýíäèéí ñºðºã ¿ð äàãàâðóóä íü áèå ìàõáîäèéí áîëîí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðñäýëä õ¿ðãýäýã. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí áýëýã ýðõòíèéã çýðýìäýãëýõ /ç¿ñýõ (ÝÁÝÇ/Ç) çàíøèë íü ýìýãòýé÷¿¿ä, îõèäûí ýðõèéã çºð÷èæ áóé õ¿÷èðõèéëëèéí íýãýí õýëáýð ìºí áºãººä ýíý çàíøëûã ñàõèäàã Àôðèê áîëîí Îéðõè Äîðíîäûí 27 îðîíä 15-49 íàñíû 70 ñàÿ îõèä, ýìýãòýé÷¿¿ä çýðýìäýãë¿¿ëñýí áàéíà. ÝÁÝÇ/ 3 íü òºðºõ ¿åä õ¿íäðýë ¿¿ñýõ ýðñäëèéã ìàø èõýýð íýìýãä¿¿ëäýã. ÄÝÌÁ-ààñ ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð ýíý çàíøëûã ã¿éöýòãýñíýýð óäààí õóãàöààãààð öóñ àëäàõ, õàëäâàð àâàõ ýðñäýë òóëãàðäàã áºãººä òºðæ áóé 100 ýõ òóòàì äàõü ýíäýãäýë ¿¿íèé óëìààñ áîëæ íýãýýñ õî¸ðîîð íýìýãääýã áàéíà. Õ¿÷èðõèéëëèéí áóñàä õýëáýð¿¿ä, îéð äîòíûõ íü õ¿ì¿¿ñ áèå ìàõáîäèéí õóâüä õ¿÷ õýðýãëýõ, õ¿÷èíäýõ çýðýã íü ýõ÷¿¿ä, õ¿¿õä¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäýä íîöòîé õîõèðîë ó÷ðóóëäàã. Õóóëü òîãòîîìæ, òýäãýýðèéí õýðýãæèëò, ñóäàëãàà, õºòºëáºð¿¿ä, õýëýëö¿¿ëýãò ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóó õîîëîéã îðîëöóóëàõ òºñâèéã íýìýãä¿¿ëýõ, àñóóäëûã àíõààðëûí òºâä áàéëãàõ çýðãèéã õàìàðñàí öîãö àðãà õýìæýýíèé ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ íü ýìýãòýé÷¿¿ä, îõèäûí ýñðýã ¿éëäýãäýæ áóé õ¿÷èðõèéëëèéã ºíººãèéí òºâøíººñ áóóðóóëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.

Ãýð á¿ë, íèéãìèéí ºðãºí õ¿ðýýíä ýìýãòýé÷¿¿äèéã äýìæñýíýýð ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäýä îëîí íààøòàé ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ ÷àäíà. Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ºðõ ãýðèéí ÷óõàë øèéäâýð¿¿äèéã ãàðãàõàä ýìýãòýé÷¿¿ä îðîëöîæ ÷àääàã áîë ¿ð õ¿¿õä¿¿äèéíõýý õîîë òýæýýë, ººðñäèéí áîëîí òýäíèé ýð¿¿ë ìýíäýä àíõààðàë òàâèõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí øààðäëàãàòàé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã àâàõ íü èë¿¿ áàéäàã àæýý. Èõýíõ ýõ, íÿëõàñ æèðýìñëýëò, òºðºõ ¿åèéã ýñýí ìýíä äàâàí òóóëàõ àðãà çàìûí íýã íü ýìýãòýé÷¿¿ä õàìòðàí àæèëëàõ ÿâäàë áàéäàã. Îëîí íèéòèéí àìüäðàëä ýìýãòýé÷¿¿ä îðîëöîõ ýðõ ìýäýëòýé áàéõ íü õ¿éñýýð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ õàíäëàãà, äàäàë çóðøëûã ººð÷ëºõ, àæèë ¿¿ðãýý õóâààæ õèéõ, íººö ýõ ¿¿ñâýðèéã íýãòãýí öóãëóóëàõ, ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ ñàíàà÷èëãûã õàìòðàí áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëíî. Ýíý ¿éëñýä ýðýãòýé÷¿¿ä ÷ ìºí ìºð çýðýã-öýí îðîëöîõ øààðäëàãàòàé. Ýðýãòýé÷¿¿ä ººðñäèéíõºº òàëààð áîëîí ãýð á¿ëäýý ººðèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí òàëààð ýåðýã îéëãîëò, ñýòãýãäýëòýé, ãýð á¿ë, íàéç íºõºä íü õ¿¿õä¿¿äèéíõýý àìüäðàëä îðîëöîõ òýäíèé îðîëöîîã äýìæñýí íºõöºëä ýðýãòýé÷¿¿ä ãýð á¿ë, ¿ð õ¿¿õäýäýý èë¿¿ àíõààðàë òàâüæ, îðîëöäîã áîëîõ íü áàòëàãäæýý.

Ïàðëàìåíòûí òºâøèíä ýìýãòýé÷¿¿ä óëñ òºðä îðîëöîõ îðîëöîî òóí õÿçãààð-ëàãäìàë áàéãàà ó÷èð ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõýä òýäíèé ¿¿ðýã îðîëöîî îäîîõîíäîî òºäèéëºí ìýäýãäýõã¿é áàéíà. Ãýõäýý òýä õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíä, õàëàìæ àñàðãààã ñàéæðóóëàõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õàíãàõ ÷èãëýëýýð ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãààã ýí òýðã¿¿íä òàâüæ, áîäèòîîð äýìæèæ áàéãàà áàðèìòóóä áàéíà. Ýíý íü ýìýãòýé÷¿¿ä, íÿëõàñ, õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òàñðàëòã¿é òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõàä äýì áîëîõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿íäýñ ñóóðü áîëîõ þì.

12

Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé òàñðàëòã¿é áàéäëûã öàã õóãàöàà, áàéðëàëûí õóâüä õàíãàõ íü: Ýðñäýë¿¿ä áà áîëîìæóóä

Ýð¿¿ë ìýíäèéí òàñðàëòã¿é òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ãýäýã íü íýã ºâ÷íººð ºâ÷èëñºí òîõèîëäîëä àâäàã íýã óäààãèéí ýìíýëãèéí òóñëàìæèéí òàëààð óëàìæëàëò óõàãäàõóóíààñ õàëüñàí îéëãîëò þì. ¯¿íèé ãîë öºìèéã äàðààõü áàéäëààð òîéìëîí õýëæ áîëíî. Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õä¿¿äèéí ýðõèéã äýìæñýí îð÷èí á¿õèé ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòâîðòîé òîãòîëöîî íü òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ãîë õ¿ðòýýìæòýé ãàçðóóäûã õºãæ¿¿ëñýí, ýõ÷¿¿ä, íÿëõàñ, õ¿¿õä¿¿äýä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýí¿¿äèéã íýãòãýí áàãö õýëáýðýýð òýäíèé àìüäðàëûí ìº÷ëºãèéí ýãçýãòýé ¿å¿äýä ¿ç¿¿ëýõ íü õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé þì.

Ýãçýãòýé ¿å¿äýä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ íü

Ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé òàñðàëòã¿é áàéäëûã õàíãàõàä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ¿éë÷èëãýýíä çîõèñòîé õîîë òýæýýë, íàéäâàðòàé óñ, ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæ áà äàäàë õýâøèë, ºâ÷ëºëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýì÷ëýõ, íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýý, æèðýìñíèé õÿíàëò, òºðºõ ¿åä ìýðãýæëèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, ýõ áàðèõ, íÿðàéí ñóóðü áîëîí ÿàðàëòàé, öîãö òóñëàìæ, òºðñíèé

3

© UNICEF/HQ05-2185/Shehzad Noorani

13

äàðààõ áà íÿðàéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý, íÿðàéí áà õ¿¿õäèéí ºâ÷ëºëèéí öîãö ìåíåæìåíò çýðýã áàãòàíà.

Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýý: Çàëóó÷óóäàä ÷èãëýñýí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëñíààð òýäíèé äóíä òàðõàæ áóé ÕÄÕÂ-èéí áîëîí áýëãèéí çàìààð äàìæèõ áóñàä õàëäâàðûí òàðõàëòûã çîãñîîæ ÷àäàõûí à÷ õîëáîãäëûã îëîí õ¿í ñàíàë íýãòýé õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëëîî. Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷àäàâõèéã ¿íäýñíèé òºâøèíä áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä áýðõøýýë¿¿äèéã òîäîðõîéëæ, ýí òýðã¿¿íèé çîðèëòóóäàà òîäîðõîéëæ, á¿õ òàëóóäûí îðîëöîîòîéãîîð ñòðàòåãèý áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà.

Çîõèñòîé õîîë òýæýýë: ªñâºð íàñíû îõèä áîëîí æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿ä çîõèñòîé õîîë òýæýýë õýðýãëýõ ÿâäàë ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíä, ýñýí ìýíä àìüäðàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Çàëóó á¿ñã¿é÷¿¿ä õîîë òýæýýëèéí õîìñäîëòîé íºõöºëä àìüäðàõ íü, ÿëàíãóÿà ªìíºä Àçèä îõèäûí áàãà íàñíààñ ýõëýí ãàçàð àâñàí áàéäàã áºãººä ýíý íü òýäíèé áîëîí ¿ð õ¿¿õäèéíõ íü ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷ðàõ ýðñäëèéã óëàì íýìýãä¿¿ëæ áàéäàã. Ýõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýñýí õºòºëáºð¿¿ä íü îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîîë òýæýýëèéã ñàéæðóóëàõ àñóóäàëä àíõààðëàà ò¿ëõ¿¿ õàíäóóëàõ áîëëîî. Õýðýãëýæ áóé õîîë òýæýýëèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ, ôîëèéí õ¿÷èë, òºìðèéí áýëäìýë æèðýìñëýõèéí ºìíº áîëîí æèðýìñýí ¿åäýý õýðýãëýõèéã çºâëºæ áàéíà. Õýðýãëýæ áóé õ¿íñíèé òºðëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, èîäæóóëñàí äàâñ õýðýãëýõ, áèåä áóé øèìýã÷ õîðõîéã óñòãàõ çýðýã àðãà õýìæýý íü æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿ä, ýõ÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäýä òóñòàé. Òºðñºí ýõ÷¿¿äýä À àìèíäýì õýðýãëýõèéã çºâëºæ áàéíà. Íÿðàé õ¿¿õäèéí õîîë òýæýýëèéã ñàéæðóóëàõ, ÿëàíãóÿà òºðñíèé íü äàðàà øóóä àìëóóëàõ, õºõººð äàãíàí õîîëëîõ íü òýäíèéã ºâ÷ëºëººñ õàìãààëàõ áîëíî.

Íàéäâàðòàé óñ, ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæ áà äàäàë çóðøèë: Öýâýð íºõöºëä òºðºõ íü ýõ, íÿëõñûã õàëäâàðààñ õàìãààëàõàä ãîë ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. 2000 îíä òîõèîëäñîí íÿðàéí ýíäýãäëèéí 36 õóâü íü ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãààã¿é íºõöºëä òºðñºí, íàéäâàðã¿é óñ, àðèóí öýâýð ìóóãèéí óëìààñ ¿¿ññýí õàëäâàðààñ áîëæýý. Òºðºõ ¿åèéí ýð¿¿ë àõóéí äàäëûã ñàéæðóóëàí, äàðõëààæóóëàëòûã äýìæñýíýýð 1980-ààä îíîîñ õîéø ýõ÷¿¿ä, íÿðàé õ¿¿õä¿¿ä òàòðàíãààð ºâ÷ëºõ òîõèîëäëûã ýðñ áóóðóóëñàí.

ªâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýì÷ëýõ: Æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéã õàëä-âàðò ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýì÷ëýõ ÿâäàë íü ýõ÷¿¿äýä ÷èãëýñýí ¿éë÷èëãýýíèé ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã þì. ¯¿íä àíõààðàë òàòàæ áàéãàà 2 ãîë õàëäâàð íü ÕÄÕÂ áà õóìõàà áºãººä, ÿëàíãóÿà Ñàõàðààñ óðàãøèõ Àôðèêò ýäãýýð ºâ÷èí íü óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, ýì÷èëãýýíèé ãîë òóëãàìä-ñàí àñóóäàë áîëîîä áàéíà. ÕÄÕÂ-òýé õèéæ áóé òýìöýë ¿ð ä¿íãýý ºã÷ ýõýëæ áàéíà. 2000-2001 îíîîñ õîéøõè òîî áàðèìòààñ õàðàõàä æèðýìñíèé õÿíàëòàíä áàéãàà 15 -24 íàñíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíä ÕÄÕÂ-èéí òàð-õàëòûí õóâü 17 îðíû 14-ò íü áóóðñàí ¿ç¿¿ëýëò ãàð÷ áàéíà. Äýëõèéí õýìæýýíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð ýõýýñ õ¿¿õäýä äàìæèõààñ ñýðãèéëýõ ðåòðîâèðóñûí ýñðýã ýì÷èëãýý 2004 îíä 10 õóâü áàéñàí áîë 2007 îíä 30

14

Çóðàã 3.1

Æèðýìñíèé õÿíàëòàíä õàìðàãäàëò

*Ñàõàðààñ óðàãøèõ Àôðèêò Ç¿¿í/ªìíºä Àôðèê áà Áàðóóí/Òºâ Àôðèêèéí á¿ñ íóòàã áàãòäàã; **Õÿòàäûã îðóóëààã¿é.

Ýõ ñóðâàëæ: Õ¿í àì ç¿éí áîëîí Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóäàëãàà, Îëîí ¯ç¿¿ëýëò á¿õèé Áàãö Ñóäàëãàà, ¿íäýñíèé õýìæýýíèé ºðõèéí ñóäàëãààíóóä.

Çóðàã 3.2

Ýõ áàðèõûí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé õàìðàëò

*Ñàõàðààñ óðàãøèõ Àôðèêò Ç¿¿í/ªìíºä Àôðèê áà Áàðóóí/Òºâ Àôðèêèéí á¿ñ íóòàã áàãòäàã; ** Ýìíýëýãò àìàðæñàí ãýäýãò ñóäàëãàà àâñàí õóãàöààíààñ ºìíºõ õî¸ð æèëèéí äîòîð ýìíýëýãò àìàðæñàí 15-4� íàñíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâü;

***Òºðºõ ¿åä ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýøñýí àæèëòàí òóñëàñàí ãýäýã íü òºðºõ ¿åä ýì÷, ñóâèëàã÷, ýõ áàðèã÷ áàéëöàæ, ýõ áàðèí òºð¿¿ëñýí õóâü þì.

Ýõ ñóðâàëæ: Õ¿í àì ç¿éí áîëîí Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóäàëãàà, Îëîí ¯ç¿¿ëýëò á¿õèé Áàãö Ñóäàëãààíóóä, Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà áà Í¯ÁÕÑ.

15

õóâü áîëîí íýìýãäñýí áàéíà. Æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿äýä øóìóóëûí ýñðýã õîð øèíãýýñýí îðíû á¿ðõ¿¿ë òîð, ìºí æèðýìñýí ýìýãòýé õóìõààãààð ºâ÷èëñºí ýñýõýýñ øàëòãààëàõã¿éãýýð æèðýìñíèé õóãàöààíä íààä çàõ íü õî¸ð óäàà óóäàã õóìõààãèéí ýñðýã ýìèéã ò¿ãýýõ íü õóìõààãèéí òàðõàëòûã õÿçãààðëàõàä òóñòàé àðãà õýìæýý áîëæ áàéíà. ÕÄÕÂ, õóìõààãèéí ýñðýã ÿâóóëæ áóé òýìöýë íü ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òîäîðõîé àìæèëòàíä õ¿ð÷ áàéãàà õýäèé ÷ ýäãýýð ºâ÷íèéã áóóðóóëàõûí òóëä õèéõ ç¿éë èõ áàéíà.

Øààðäëàãàä íèéöñýí æèðýìñíèé õÿíàëò: Æèðýìñíèé õÿíàëòàíä îðñíîîð æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéã îëîí ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ, ºâ÷íèéã èëð¿¿ëæ, ýì÷ëýõ áîëîìæòîé áîëäîã. Í¯Á-ûí Õ¿¿õäèéí Ñàí, ÄÝÌÁ-ààñ æèðýìñýí ¿åä äîîä òàë íü äºðâºí óäàà æèðýìñíèé õÿíàëòûí ¿çëýã õèéõèéã çºâëºìæ áîëãîæ áàéíà. Æèðýìñíèé õÿíàëòàíä îðñíîîð ýìýãòýé÷¿¿ä òàòðàíãèéí ýñðýã äàðõëààæóóëàëòàíä õàìðàãäàõ, õàëäâàðò ºâ÷íèéã èëð¿¿ëýõ øèíæèëãýý, ýì÷èëãýý õèéëãýõ, æèðýìñýí áîëîí òºðºõ ¿åä ãàð÷ áîëçîøã¿é õ¿íäðýë¿¿äèéí òàëààð ÷óõàë ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæòîé áîëíî. Íýãýýñ äýýø óäàà æèðýìñíèé õÿíàëòàíä ¿ç¿¿ëñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí òàëààð èõýíõ áàðèìòóóä äóðüäñàí áàéäàã. Õºãæèæ áóé îðíóóäàä æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí äºðºâíèé ãóðàâ íü ìýðãýæëèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èéí õÿíàëòàíä äîîä òàë íü íýã óäàà õàìðàãäñàí áàéíà. Ãýõäýý îëîí ýìýãòýé÷¿¿ä çºâëºìæ áîëãîñîí äºðâºí óäààãèéí õÿíàëòûí ¿çëýãò õàìðàãäààã¿é áàéíà.

Òºðºõ ¿åä ìýðãýøñýí ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ: Òºðºõ ¿åä ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ýõ áàðüæ, òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõèéí à÷ òóñûã þóãààð ÷ îðëóóëàõ áîëîìæã¿é þì. ªíãºðñºí àðàâ ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä Ñàõàðààñ óðàãøèõ Àôðèêààñ áóñàä õºãæèæ áóé á¿ñ íóòãóóäàä òºðºõ ¿åä ìýðãýøñýí ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóä ýõ áàðèõ õóâü íèëýýä íýìýãäñýí áàéíà. 2000-2007 îíû õóãàöààíä õºãæèæ áóé îðíóóäàä íèéò òºðºëòèéí 61 õóâèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóä óäèðäæýý. Ýíý ¿ç¿¿ëýëò õàìãèéí äîîãóóð áàéãàà õî¸ð á¿ñ íóòàã íü ªìíºä Àçè (41 õóâü), Ñàõàðààñ óðàãøèõ Àôðèê (45 õóâü) áºãººä ýäãýýð á¿ñ¿¿äýä ýõèéí ýíäýãäëèéí òºâøèí õàìãèéí ºíäºð áàéíà. Õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí õóâüä íèéò ºðõèéí õàìãèéí ÿäóó 20 õóâüä òºðæ áàéãàà ýõèéí òºðºëòèéã ìýðãýøñýí ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí óäèðäàæ áàéãàà òîî íü õàìãèéí áàÿí 20 õóâüòàé õàðüöóóëàõàä äàðóé íýã äàõèí áàãà áàéíà. ÄÝÌÁ-ààñ àìàðæèæ áóé á¿õ ýõ÷¿¿äèéí òºðºëòèéí ãóðàâäóãààð ¿åèéã (õ¿¿õýä òºðæ, ýõýñ íü ãàð÷ ã¿éöòýë) ìýðãýøñýí ýõ áàðèã÷ èäýâõèòýé óäèðäàí ÿâóóëàõûã çºâëºìæ áîëãîñîí. Ýíý íü ýõèéí ýíäýãäëèéí õàìãèéí ò¿ãýýìýë øàëòãààí áîëñîí òºðñíèé äàðààõü öóñ àëäàëòûã áàãàñãàõ õàìãèéí õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí àðãà þì.

Ýõ áàðèõ, íÿðàéí ñóóðü áîëîí ÿàðàëòàé öîãö òóñëàìæ: Õ¿íäðýëòýé òºðæ áóé ýìýãòýéí àìü íàñûã àâðàõàä ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãàä öàã àëäàë-ã¿é òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãà ãàðäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéí áýëòãýãä-ñýí àæèëòíóóä õýâèéí áîëîí äóíä çýðãèéí õ¿íäðýëòýé òºðºëòèéã óäèðäàæ ÷àääàã áàéõ òºäèéã¿é äýýä øàòíû íàðèéí ìýðãýæëèéí ÿàðàëòàé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ õýðýãòýé íîöòîé õ¿íäðýëèéã òàíüæ ÷àääàã áàéõ øààðäëàãàòàé.

16

Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä àìüä òºðºëòèéí 15 îð÷èì õóâü íü ýõ áàðèõûí ÿàðàë-òàé òóñëàìæ øààðääàã áºãººä íèéò òºðºëòèéí 5-15 õóâüä íü êåñàð õàãàë-ãàà õèéõ øààðäëàãàòàé áîëäîã áàéíà. Ýõ áàðèõûí ÿàðàëòàé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõýä äóòóó ç¿éë îëîí áàéãàà íü òîäîðõîé àñóóäàë áºãººä ÿëàíãóÿà êåñàð õàãàëãàà 2 õóâü îð÷èì áàéäàã Ñàõàðààñ óðàãøèõ Àôðèêèéí õºäºº íóòãóóäàä áàéäàë á¿ð ÷ õýö¿¿ áàéíà. ¯ç¿¿ëæ áóé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð ìàø ÷óõàë þì. Øààðäëàãàòàé òóñëàìæèéã çîõèõ ¸ñîîð ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãóóä õàíãàëòòàé ýì, ýìíýëãèéí õýðýãñýë, òîíîã òºõººðºìæ, ìýðãýøñýí àæèëòíóóäòàé áàéõ ¸ñòîé. Ýõ áàðèõûí ÿàðàëòàé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, ýíý òóñëàìæèéã àâàõàä çàðäàë, àëñëàãäìàë îðøèõ, ýì÷ ìýðãýæèëòí¿¿ä äóòàãäàõ, ñî¸ë ¸ñ çàíøèë çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿ä ñºðãººð íºëººëæ áàéíà.

Òºðñíèé äàðàà ýõ, íÿëõàñò ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ: Òºðñíèé äàðààõü òóñ-ëàìæ, ¿éë÷èëãýý íü ÿàðàëòàé àíõààðàë õàíäóóëàõ àñóóäàë áîëîîä áàéíà. Æèðýìñíèé áîëîí òºðºõ ¿åä èõýíõè ýìýãòýé÷¿¿ä ýìíýëýãò õàíääàã áîë òºðñíèé äàðàà òýð á¿ð õàíääàãã¿é. Òºðñíèé äàðàà ÿàðàëòàé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí ýõ÷¿¿äèéã õ¿ðòýë õýäýí ºäºð, äîëîî õîíîã ºíãºðñíèé äàðàà õàéõðàõàà áîëüäîã. Òºðºõ ÿâöûã ìýðãýæëèéí õ¿í óäèðäàí ÿâóóëñàí ÷, òºðñíèé äàðààõü õÿíàëò íü çóðãààí äîëîî õîíîãèéí äàðààõü ãàíö ¿çëýã òºäèéãººð õÿçãààðëàãäàõ íü îëîíòàà áàéäàã. Òºðñíèé äàðààõü òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý íü íÿðàéí ýð¿¿ë ìýíäýä ìºí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. ßëàíãóÿà íÿðàé õ¿¿õäèéã àñðàõ ýð¿¿ë àõóéã ñàéæðóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿-ëýõ, ýðò àìëóóëæ, õºõººð äàãíàí õîîëëîõ çýðýã äàäàë õýâøëèéã òºëºâø¿¿-ëýõýä ýíý íü ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Òºðñíèé äàðàà ýõ, õ¿¿õäèéã ýìíýëýãò áàéëãàí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä çàðäàë áîëîí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä èðæ î÷èõ, áàéðëàõ çýðýã îëîí õ¿íäðýë ó÷èðäàã áà åð íü õààíà òºðñíººñ ¿ë õàìààðàí òºðñºí ýõ, õ¿¿õäèéã ãýðýýð ýðãýæ ¿çýõ íü òºðñíèé äàðààõü òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ìàø ÷óõàë õýñýã áîëäîã.

Àìüäðàëûã òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ãàçðóóäòàé õîëáîõ íü

Òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã áàãöàëæ õ¿ðãýõ íü ¿ð àøèã, çàðäëûí ¿ð ä¿íã ñàéæðóóëäàã ãýäýã íü òîäîðõîé áîëñîí ç¿éë þì. Ìºí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã áàãöëàõ íü ò¿¿íèéã õýðýãëýõ õºø¿¿ðýã áîëîõûí çýðýãöýý òýäãýýðèéã ºðãºòãºõ, õàìðàõ õ¿ðýýã íü òýëýõ ºðãºí áîëîìæ îëãîäîã. Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õä¿¿äýä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ, ºðõ ãýð áîëîí ýìíýëãèéí óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõ ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé öîãö òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ çîðèëãî òàâüæ áàéíà.

Ýð¿¿ë ìýíä áà ãýð á¿ë: Õºãæèæ áóé îðíóóäàä íèéò æèðýìñýí ýìýãòýé-÷¿¿äèéí 54 õóâü íü ýìíýëýã áóþó çºâëºãºº ºãºõ ãàçàðò òºðäºã áîë ýõ, íÿëõñûí ýíäýãäëèéí èõýíõ íü òîõèîëäîæ áóé ªìíºä Àçè áîëîí Ñàõàðààñ óðàãøèõ Àôðèêò ýìýãòýé÷¿¿äèéí 60 ãàðóé õóâü íü ãýðòýý àìàðæèæ áàéíà. ¯éë÷èëãýýíèé òºëáºð òºëºõ, çàìûí áîëîí áóóäàëëàõ çàðäàë çýðýã øóóä çàðäàë áîëîí õàìò ÿâæ áàéãàà ãýð á¿ëèéíõ íü ãèø¿¿í àæëàà îðõèñíû óëìààñ îðëîãîî àëäàõ çýðýã øóóä áóñ çàðäàë íü ýìíýëýãò õàíäàõ,

17

Çóðàã 3.3

Ýõ áàðèõûí ÿàðàëòàé òóñëàìæ: Êåñàð õàãàëãàà õºäºº îðîí íóòàãò õèéãäñýí õóâü

* ÁÍÕÀÓ-ûã îðóóëààã¿é. ** Ñàõàðààñ óðàãøèõ Àôðèêò Ç¿¿í/ªìíºä Àôðèê áà Áàðóóí/Òºâ Àôðèêèéí á¿ñ íóòàã áàãòäàã.

Ýõ ñóðâàëæ: Õ¿í àì ç¿éí áîëîí Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóäàëãàà, ¿íäýñíèé õýìæýýíèé ºðõèéí ñóäàëãààíóóä, Í¯ÁÕÑ.

ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý àâàõàä ñààä áîëæ áàéíà. Àìàðæñàí ýõ, íÿðàé õ¿¿õäèéã àñðàí ñóâèëàõ ãîë à÷àà íü ãýð á¿ë äýýð èðäýã. Èë¿¿ ýð¿¿ë áàéõ íü ãýð á¿ëýýñ ýõýëäýã. Ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäýä òóëãàðäàã ãîë ýðñäë¿¿ä íü ãýð á¿ëèéí õîîë òýæýýë, àðèóí öýâðèéí äàäàë õýâøèëä áàéäàã. Çîõèñòîé õîîë òýæýýë õýðýãëýäýãã¿é,áèå çàññàíû äàðàà áîëîí õîîë óíäàà áýëòãýõ, èäýõèéí ºìíº ãàðàà ñàâàíãààð áóþó ¿íñýýð óãààõ çýðýã àðèóí öýâðèéí íààä çàõûí äàäàë õýâøëèéã òîãòîîõîä àíõààðäàãã¿é, ãýðèéí àãààðûí áîõèðäîë çýðýã íü õàëäâàðò áîëîí ñóóëãàëò ºâ÷èí òàðõàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëäýã áàéíà. Õ¿¿õäèéã 6 ñàð õ¿ðòýë ýõèéí ñ¿¿ãýýð äàãíàí õîîëëîõ íü õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíä, ºñºëò áîéæèëòîíä ¿ëýìæ ñàéíààð íºëººëäºã. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíä, õîîë òýæýýë, îð÷íû ýð¿¿ë àõóéòàé õîëáîîòîé íààä çàõûí îéëãîëò ìýäëýãèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ýìýãòýé÷¿¿äýä ººðñäèéíõºº áîëîí õ¿¿õäèéíõýý ýð¿¿ë ìýíäòýé õîëáîîòîé àñóóäëààð øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ ìýäýë, ÷àäâàðûã îëãîõ çàìààð æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿ä, àíõíû òºðºã÷èä, íÿðàé õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä äîðâèòîé ýåðýã ººð÷ëºëò ãàðãàõ áîëîìæòîé.

Îëîí íèéòèéí ò¿íøëýë: Îëîí íèéò, õàìò îëíû äýìæëýã íü, ÿëàíãóÿà ºíäºð ¿íý ºðòºã á¿õèé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý áàéõã¿é ãàçàðò çàéëøã¿é õýðýãòýéãýýñ ãàäíà õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ, ÷àäâàðæóóëàõ àðãà çàì ãýäãýýðýý ýð¿¿ë ìýíäýä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé þì. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷èãëýëýýð õàìò îëíû ò¿íøëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíä ãîë òºëºâ ãýðýýð ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé õàìò îëíû ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóä áîëîí àíõàí øàòíû ýð¿¿ë

18

ìýíäèéí òºâèéí àæèëòíóóäûã ñóðãàõ ñóðãàëò áàãòäàã. Íÿðàé õ¿¿õäèéã ýõèéí ñ¿¿ãýýð äàãíàí õîîëëîõ, ãàðàà ñàâàíäàæ óãààæ õýâøèõ, õóìõààãààñ ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð øóìóóëûí õîð øèíãýýñýí îðíû òîðûã õýðýãëýæ ñóðãàõ íü õàìò îëíû ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíû ñóðòàë÷èëàí õèéæ áàéãàà ãóðâàí ãîë ¿éë àæèëëàãàà þì. Ìºí ¿¿íýýñ ãàäíà îëîí ãàçðûí õàìò îëíû ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð ýõýýñ õ¿¿õäýä äàìæèõààñ ñýðãèéëýõ, õóìõàà, óóøèãíû ¿ðýâñýë, íÿðàéí õ¿éí õàëäâàð çýðýã õ¿¿õäèéí ºâ÷íèé ìåíåæìåíòèéí òàëààð çºâëºãºº ºãºõ ÷àäâàðòàé áàéäàã. Æèøýý íü, Áàëáûí õºäºº íóòàãò áýëòãýãäñýí õàìò îëíû ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóä áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæëèéí àæèëòíóóäûí õàìòûí àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä íÿëõñûí ýíäýãäëèéã 30 õóâèàð áóóðóóëæ ÷àäæýý.

Ãýðýýð î÷èõ/àìáóëàòîðèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý: Ýð¿¿ë ìýíäèéí çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé õàìðàëòûã íýìýãä¿¿ëýõýä õàìò îëíû îðîëöîî ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäãèéí àäèë ãýðýýð î÷èæ ¿çýõ áîëîí àìáóëàòîðèéí ¿éë÷èëãýý íü ãýð á¿ë, õàìò îëîí áà ýìíýëýãò òóëãóóðëàñàí ¿éë÷èëãýýíèé õîîðîíä ã¿¿ð áîëîí õîëáîäîã à÷ õîëáîãäîëòîé. Ýäãýýð íü æèðýìñíèé áîëîí òºðñíèé äàðààõü òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý, ìºí áýëãèéí áîëîí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí õºòºëáºð¿¿äèéã õ¿ðãýõ ÷óõàë ìåõàíèçì þì. Æèðýìñíèé áà òºðñíèé äàðààõü ýõ, íÿëõñûí ¿çëýã, ¿éë÷èëãýýã ãýðýýð î÷èæ áîëîí àìáóëàòîðèîð õèéõ íü ¿ð ä¿íòýé áàéäàã. Ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿çëýã õèéæ òýäíèé ýð¿¿ë ìýíäýä àþóëòàé øèíæ òýìäãèéã ÿëãàí òàíèõ, çºâ õîîëëîõ òàëààð çºâëºãºº ºãºõ, ÿëàíãóÿà íÿðàéã ýðò àìëóóëàõ, ýõèéí ñ¿¿ãýýð äàãíàí õîîëëîõ, íÿðàéí àñàðãàà ñóâèëãàà, øààðäëàãàòàé áîë ýõ, õ¿¿õäèéã äàðààãèéí øàòíû òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõ, ýð¿¿ë äàäàë õýâøëèéí òàëààð çºâëºãºº ºã÷, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çýðýã ãîë ¿éë÷èëãýýí¿¿ä ¿¿íä áàãòàíà.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãàä ñóóðèëñàí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý: Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà íü ýõ, íÿëõàñò ºðãºí õ¿ðýýíèé áóþó óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýì÷ëýõ òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð á¿õèé àæèëòíóóäààð äàìæóóëàí ¿ç¿¿ëäýã ãàçàð þì. Ýäãýýð áàéãóóëëàãûã äîòîð íü çºâëºãºº ºãºõ ãàçàð áà ýìíýëýã ãýñýí åðºíõèé õî¸ð àíãèëàëä õóâààäàã. Çºâëºãºº ºãºõ ãàçàð íü õàìò îëîíä õàìãèéí îéð íýãæ áºãººä àæèëòíóóä íü õýâèéí òºðºëò áîëîí ò¿ãýýìýë òîõèîëääîã õ¿íäðýëòýé òºðºëòºíä (ýõýñ ãàðàõã¿é áàéãàà òîõèîëäîëä ãàðààðàà ãàðãàõ, íÿðàéã ñýõýýýí àìüäðóóëàõàä øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýý àâàõ ã.ì) òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áàéäàã. Çºâëºãºº ºãºõ ãàçðûí áîëîí ãýðýýð î÷èæ ¿çëýã õèéäýã àæèëòíóóä íü ººðñäèéí áîëîìæ áîëîëöîîíîîñ õýòýðñýí, äàðààãèéí øàòíû ýìíýëýãò õàíäàõ øààðäëàãàòàé õ¿íäðýë, ýõ, íÿëõñûí àëü àëèíä íü ó÷èð÷ áîëîõ ýðñäëèéã óðüä÷èëàí òîäîðõîéëæ ÷àääàã ìýäëýãòýé áàéõ øààðäëàãàòàé. Äàðààãèéí øàòíû ýìíýëýã íü èõýâ÷ëýí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýý, àñàðãàà ñóâèëãàà, çºâëºãºº ºãºõ áîëîí íºõºí ñýðãýýõ ¿éë÷èëãýýã ýì÷ ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæòîé ä¿¿ðãèéí ýìíýëýã áàéäàã. Çàðèì îðíóóäàä çºâëºãºº ºãºõ òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã öîãöîîð ¿ç¿¿ëýõ òºâ¿¿ä áàéäàã áîë èõýíõ õºãæèæ áóé îðíóóäàä ýõ, íÿëõàñò ¿ç¿¿ëýõ ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãàä òóëãóóðëàñàí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã çºâëºãºº ºãºõ ãàçàð áîëîí ä¿¿ðãèéí ýìíýëýã ¿ç¿¿ëæ áàéíà.

1�

Ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõûí òóëä ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ íü

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ð ä¿íòýé áºãººä òàñðàëòã¿é òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõûí òóëä ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ áîäèò àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé. Æèðýìñëýõ áîëîí õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõýä òîõèîëäîæ áóé áýðõøýýë, ýðñäýë, áîëîìæ áîëîëöîî çýðãýýñ øàëòãààëàí çàðèì àñóóäàëä èë¿¿ àíõààðàí àæèëëàõ õýðýãòýé áàéíà. ¯¿íä áàðèìò íîòîëãîîíä èë¿¿ ã¿íçãèé òóëãóóðëàõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí õ¿í õ¿÷èéã íýìýãä¿¿ëýõ, äýä á¿òýö áîëîí õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ, ñàíõ¿¿æèëòèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ, îëîí íèéòèéã òàòàí îðîëöóóëàõ çàìààð òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ýðýëò õýðýãöýýã óðàìøóóëàí äýìæèõ, òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, õàìòûí àæèëëàãààíä ñóóðèëñàí óëñ òºðèéí òóóøòàé ýðìýëçýë áîëîí ìàíëàéëëûã áèé áîëãîí äýìæèõ çýðýã àñóóäëóóä îðíî.

Àëõàì 1: Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ

Ýõèéí áà íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéí àëü àëü íü íàðèéí ò¿âýãòýé àñóóäàë ó÷èð ÿìàð ÷ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò äàíãààðàà òýäãýýðèéã òîäîðõîéëæ ÷àäàõã¿é þì. Õàðèí òîîëëîãî, àñóóìæ, ºðõèéí áîëîí õàìò îëíû ñóäàëãàà, ýð¿¿ë

4

© UNICEF/HQ05-17�7/Giacomo Pirozzi

20

ìýíäèéí áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí ìýäýýëýë çýðýã òºðºë á¿ðèéí àðãà õýðýãñë¿¿äèéí òóñëàìæòàéãààð öóãëóóëñàí ìýäýýëëèéã ¿íäýñëýí îëîí òºðëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ãàðãàæ áîëîõ þì. Áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿äèéã áîëîâñ-ðóóëàõàä õ¿í àì ç¿é, õîîë òýæýýë, íèéãýì-ýäèéí çàñàã, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé õàíãàìæ, ò¿¿íèéã ýðýëõèéëæ áàéãàà áàéäàë, ýð¿¿ë ìýíä, ýð¿¿ë àõóé, õîîë òýæýýëèéí äàäàë õýâøëèéã ñàéæðóóëàõ òàëààð àâ÷ áàéãàà àðãà õýìæýý çýðýã ÷óõàë ìýäýýëë¿¿ä øààðäëàãàòàé áàéäàã. ÄÝÌÁ, Í¯Á-ûí Õ¿¿õäèéí Ñàí, Ýð¿¿ë ìýíäèéí õýìæýýñèéí ñ¿ëæýý çýðýã îëîí ò¿íø áàéãóóëëàãóóä ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷èãëýëèéí ìýäýýëýë, òîî áàðèìòûã öóãëóóëàõàä çàñãèéí ãàçðóóä, áàéãóóëëàãóóäàä òóñëàõ çîðèëãî á¿õèé çààâàð, óäèðäàìæèéã áîëîâñðóóëàí ãàðãàäàã.

Àëõàì 2: Ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû áîëîí ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ áîëîâñîí õ¿÷íèéã ºðãºæ¿¿ëýõ

ÄÝÌÁ-ààñ ýõ áàðèõûí ìýðãýøñýí àæèëòíûã “õ¿íäðýëã¿é òºðºëò áîëîí òºðñíèé äàðààõü òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, ìºí ýìýãòýé÷¿¿ä, íÿðàéä ó÷èð÷ áàéãàà õ¿íäðýëèéã îíîøëîõ, øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýý àâàõ, äàðààãèéí øàòíû òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíä øèëæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð áîëîâñðîë ýçýìøñýí áóþó áýëòãýãäñýí ñóâèëàã÷, ýõ áàðèã÷, ýì÷ çýðýã ýð¿¿ë ìýíäèéí ìàãàäëàí èòãýìæëýãäñýí ìýðãýæëèéí àæèëòàí” õýìýýí òîäîðõîéëæýý. Òºðºõ ¿åä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ýõ áàðèõûí ìýðãýøñýí àæèëòíû õ¿ðòýýìæèéã õàíãàëòòàé áàéëãàõûí òóëä 1,000 õ¿í àì òóòàìä äóíäæààð 2.28 ýìíýëãèéí ìýðãýæëèéí àæèëòàí íîãäîõóéö áàéõ ¸ñòîé õýìýýí çºâëºìæ ãàðãàñàí áàéíà. Ýíý øààðäëàãàä 57 îðîí õ¿ðýõã¿é áàéãààãèéí 36 íü Ñàõàðààñ

Çóðàã 4.1

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæëèéí àæèëòíóóä Àôðèê, Ç¿¿í ªìíºä Àçèä õàìãèéí äóòàãäàëòàé áàéíà

Ýõ ñóðâàëæ: Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà, Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Ñòàòèñòèê, 2008, ÄÝÌÁ, Æåíåâ, 2008, 82-83-ð õóóäàñ

21

Çóðàã 4.2

Áàãà îðëîãîòîé óëñóóäàä 10,000 õ¿í òóòàìä ýìíýëãèéí 10 îð ë íîãäîæ áàéíà

Ýõ ñóðâàëæ: Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà, Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Ñòàòèñòèê, 2008, ÄÝÌÁ, Æåíåâ, 2008, 82-83-ð õóóäàñ

óðàãøèõ Àôðèêèéí îðíóóä áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóä õàìãèéí èõ äóòàãäàëòàé áàéãàà îðíóóä Àçè òèâä áàéãàà áºãººä, ÿëàíãóÿà Áàíãëàäåø, Ýíýòõýã, Èíäîíåçè çýðýã óëñóóäàä ýíý àñóóäàë õàìãèéí õóðöààð òàâèãäàæ áàéíà. Ãýõäýý Ñàõàðààñ óðàãøèõ Àôðèêèéí îðíóóäàä ýíý õýðýãöýý õàðüöàíãóé õàìãèéí èõ áàéãàà áºãººä õ¿í àìä ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóä õàíãàëòòàé õ¿ð÷ ¿éë÷ëýõèéí òóëä ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóäûí òîîã 140 õóâèàð íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Äýëõèé äàõèíä, ÿëàíãóÿà Ñàõàðààñ óðàãøèõ Àôðèêò ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóäûí øèëæèëò õºäºëãººíä ÄÎÕ, ÿäóóðàë, óëñ òºðèéí òîãòâîðã¿é áàéäàë çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿ä íºëººëæ áàéíà. Õºãæèæ áóé îðíóóä ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷àäâàðëàã ìýðãýæèëòí¿¿äèéã àæèëä àâàõ, ñóðãàõ, àæèëëóóëàõ àñóóäëûã ñàéæðóóëàõ òàëààð òîãòâîðòîé áîäëîãî ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé òóëãàð÷ áàéíà. Ýëñýã÷äýä òàâèãäàõ áîëîâñðîëûí øààðäëàãà õàðüöàíãóé äîîãóóð áàéäàã áà áîãèíî õóãàöààíä ñóðãàí áýëòãýæ áîëäîã ýõ áàðèã÷ áîëîí áóñàä äóíä òºâøíèé ìýðãýæèëòí¿¿ä íü ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí àæèëòíóóäûí íýã ãîë õýñãèéã á¿ðä¿¿ëæ óëìààð òºðºë á¿ðèéí àæèë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýí àæëûí à÷ààëëûã õóâààëöàæ, ýõ, íÿðàéä ¿ç¿¿ëýõ ëàâëàãàà òóñëàìæèéã áèé áîëãîæ ÷àäíà.

Òóõàéëáàë Ìîçàìáèê óëñûí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ ìóóòàé ãàçðóóäàä ýõ áàðèã÷, ñóâèëàã÷-ýõ áàðèã÷ íàð ýõ áàðèõûí ÿàðàëòàé òóñëàìæèéã ÷àíàðòàé, çàðäëûí õóâüä ¿ð ä¿íòýéãýýð ¿ç¿¿ëýõýä ýõ áàðèõûí ýì÷ íàðò òóñàëäàã áàéíà. Ïåðóä õàìò îëíû ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóä íýã õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýäòýé, ìºí æèðýìñýí áîëîí òºðºõ íàñíû ýìýãòýé÷¿¿äòýé ºíäºð ýðñäýëòýé ºðõ¿¿äýýð ñàð á¿ð ÿâæ, ýðãýæ òîéðäîã áàéíà. Ìàëè, Ïàêèñòàí çýðýã õýä õýäýí îðîíä îðîí áàéð, òîíîã òºõººðºìæ, óíààãààð õàíãàõ çýðýã ìàòåðèàëëàã óðàìøóóëàë, ìºí áîãèíî õóãàöààãààð ýýëæëýí àæèëëóóëàõ, ñýòãýë ç¿éí õóâüä äýìæèõ á¿ëýã

22

áàéãóóëàõ çýðýã ìàòåðèàëëàã áóñ óðàìøóóëëûí õýëáýð¿¿äèéã àøèãëàí ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóäûã èë¿¿ òîãòâîð ñóóðüøèëòàé àæèëëóóëàõ ñòðàòåãèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

Àëõàì 3: Íèéãìèéã òàòàí îðîëöóóëàõ

ªðõ ãýð, õàìò îëíû ç¿ãýýñ ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷àíàðòàé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý àâàõ õ¿÷òýé ýðýëò õýðýãöýý áàéõã¿é áîë ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé íèéë¿¿ëýëòèéí òàëûí àðãà õýìæýý á¿ðýí àìæèëòàíä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é þì. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýõýä íèéãìèéí îðîëöîî íýí ÷óõàë áºãººä ¿¿íä õóâü õ¿ì¿¿ñ, ãýð á¿ë¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿ä, õàìò îëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõýä õàìòðàí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé.

Ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõàä õàìãèéí ÷óõàë àñóóäëóóäûí íýã áîë óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ áîëîõóéö ýðñäëèéã èëð¿¿ëýí òàíèõ ÿâäàë þì. Æèðýìñëýëò, õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé ñî¸ë çàíøëûí òîãòñîí õàíäëàãà, èòãýë ¿íýìøèë ò¿ãýýìýë áàéäàã áºãººä áèå ìóóòàé, ºâ÷èí òóññàí ýñâýë òºðñºí õ¿¿õýä íü ºâäñºí, ýíäñýíèéõ íü òºëºº ýìýãòýé÷¿¿äèéã ººðñäèéã íü áóðóóòãàõ íü áèé. Àìüã¿é òºðºëò, íÿðàéí ýíäýãäýë ò¿ãýýìýë áàéäàã ãàçðóóäàä ýäãýýðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîìæã¿é ãýñýí ¿çýë ìºí ò¿ãýýìýë áàéäàã. Õàìò îëîí ººðñäèéí áîëîí ýõ÷¿¿ä, õ¿¿õä¿¿äèéíõýý ýð¿¿ë ìýíä, ñàéí ñàéõíû òºëºº õàìòðàí àæèëëàõ ò¿íøëýã÷ áîëæ ÷àäíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîî íü õàìò îëíûã õ¿÷ýýð áèø òýäíèéã îðîëöóóëàõ çàìààð äýìæèæ ÷àäíà. Ýíýõ¿¿ õàíäëàãûã õýðýãëýí Ýêâàäîðûí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòâîðòîé õºãæèëä îðîí íóòãèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð íºõºí ¿ðæèõ¿éí áîëîí áýëãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàëä îëîí ñî¸ë çàíøëûí õàíäëàãà, àðãà áàðèëûã õóóëü÷ëàí óÿëäóóëñàí áàéíà.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã ýðýëõèéëýõ ìýäëýã, çàí ¿éë, äàäëûã ñàéæðóóëàõàä ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë ãîëëîõ ¿¿ðýãòýéí íýã àäèë ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä ãîë îðîëöîã÷ òàëóóä õàìòðàí àæèëëàõ íü áàñ ÷óõàë þì. Æèøýý íü, Áóðóíäèä óëàìæëàëò àðãààð ýõ áàðèã÷ íàð ýìíýëýãò àìàðæèæ áóé ýõ÷¿¿ä áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóäàä òóñëàõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Ýõ÷¿¿ä òýäýíä ìºíãº òºëºõèéí îðîíä õîîë õ¿íñ, áýëýã ñýëòýý õóâààí õýðýãëýäýã áàéíà. Õàìòàð÷ íýãäýí àæèëëàõ íü ãýð á¿ëèéí á¿õ ãèø¿¿äèéí îðîëöîîã ìºí øààðäàíà. Òºðºë ñàäàíãààðàà íýã äîð àìüäàðäàã ãýð á¿ë¿¿äèéí õóâüä ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýòýé õîëáîîòîé øèéäâýð ãàðãàõàä õàäìóóä, áóñàä àõìàä íàñòàé òºðºë òºðºãñºä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Ýðýãòýé÷¿¿ä ÷ ìºí ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäýä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéäàã.

Àëõàì 4: Õýðýãæ¿¿ëýõýä õÿëáàð, òýãø, òîãòâîðòîé ñàíõ¿¿æèëò áèé áîëãîõ

Äýëõèé íèéòèéí õýìæýýíä àæ ¿éëäâýðæñýí îðíóóäûí õóâüä ÷, õºãæèæ áóé îðíóóäàä ÷ ÿëãààã¿é ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷àíàðòàé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ àñóóäàë áýðõøýýëòýé áàéäàã. Õàìãèéí áàãà çàðäëûí õýìæýýã çààñàí îëîí óëñûí õýì õýìæýý áàéäàãã¿é ÷ “2015 îí

23

õ¿ðòýë” ñàíàà÷èëãûí õ¿ðýýíä ãàðãàñàí òîîöîîãîîð íýã õ¿íä íîãäîõ çàðäàë 45 àì.äîëëàðààñ áàãà áàéõ íü ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷àíàðòàé ñóóðü òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä õàíãàëòã¿é þì ãýñýí òîîöîî õèéæýý. Ìºí ýíýõ¿¿ ñàíàà÷èëãûí õ¿ðýýíä ýõ, íÿëõàñ, õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä îíöãîé àíõààðàë õàíäóóëàõ øààðäëàãàòàé 68 îðíûã òîäîðõîéëñíîîñ 21-ä íü íýã õ¿íä íîãäîõ çàðäàë 45 àì.äîëëàðààñ áàãà áàéíà.

Îðîí á¿ðèéí õýðýãöýýíä íèéöýõ íèéòëýã áîäëîãî ãýæ áàéõã¿é. Òóõàéí óëñ îðíû îíöëîã íºõöºë áàéäàë, ñàíõ¿¿æèëòèéí ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàðóóä, ¿éë÷èëãýý õ¿ðãýõ ñòðàòåãè, ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõýä ñààä áîëæ áóé áýðõøýýëèéã àíõààðàëòàé ñóäàëñíû ä¿íä õàìãèéí òîõèðîìæòîé àðãûã ñîíãîõ ¸ñòîé. Îëîí îðíû çàñãèéí ãàçðóóä, òýð äóíäàà íººö áîëîìæ õàìãèéí äóòìàã áàéãàà ãàçðóóäàä ÷, ýð¿¿ë ìýíäèéí åðäèéí áîëîí ÿàðàëòàé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé çàðäëûã òºëºõºä ãýð á¿ë¿¿äýä òóñëàõ ÿíç á¿ðèéí ñòðàòåãèéã ãàðãàæ áàéíà.

Õýðýãëýã÷ øóóä òºëáºð òºëäºãã¿é áîëãîõ íü ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõýä, ÿëàíãóÿà ýìçýã ÿäóó á¿ëãèéíõíèé õóâüä îíöãîé ¿¿ðýãòýé. Áóðóíäè, Ãàíààñ ýõëýýä Áàëáûí çàðèì ä¿¿ðýãò õ¿ðòýë çàðèì ãàçàð øóóä òºëáºðèéã á¿ðýí ÷ºëººëñºí áîë çàðèìä íü ÷ºëººëºõ ¿éë ÿâö ýõýëñýí áàéíà. ªìíºä Àôðèê áîëîí Óãàíäàãèéí òóðøëàãààñ ¿çýõýä õýðýãëýã÷ øóóä òºëáºð òºëäºãã¿é áîëãîõ ¿éë ÿâö íü àëäàãäñàí îðëîãûã íºõºõ íýìýëò òºñºâ õóâààðèëàõ, ÷àíàðûã õýâýýð õàäãàëàõ, ºñºæ áóé ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàõ çýðýãò ÷èãëýñýí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëòèéí èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýíèé öîãö àñóóäëûí íýã õýñýã áàéõ ¸ñòîé ãýäýã íü õàðàãäàæ áàéíà. Áîëèâò õýðýãæ¿¿ëæ áóé ýõ÷¿¿ä, õ¿¿õä¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíä çîðèóëñàí íèéãìèéí äààòãàëûí òîãòîëöîî øèã ¿íäýñíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí çàãâàð íü ÿäóó ýìçýã äàâõàðãûí ýìýãòýé÷¿¿äýä ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ áîëîâ÷ íººö áîëîëöîî õîìñ îðíóóäàä õýðýãæ¿¿ëýõýä áýðõøýýëòýé áàéæ áîëíî. Ãîíäóðàñ, Ýíýòõýã, Ìåêñèê çýðýã îðíóóäàä ÿäóó äàâõàðãûí æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿äýä áýëýí ìºíãº ºãºõ çàìààð äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áºãººä ãýõäýý ýíýõ¿¿ ñàíàà÷èëãûí ¿ð ä¿íä õÿíàëò ¿íýëãýýã ¿ðãýëæë¿¿ëýí õèéõ õýðýãòýé áàéãàà þì.

Õóâèéí õýâøèë íü, ÿëàíãóÿà Àçèä ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà áîëîâ÷ ¿ð ä¿íã íü õýìæñýí áîäèòîé áàðèìò íîòîëãîî õÿçãààðëàãäìàë áàéíà. Õóâèéí õýâøèë íü óëàìæëàëò äîì÷, ýõ áàðèã÷, ñ¿ìèéí ýìíýëã¿¿ä, äýëõèéí õýìæýýíèé òîìîîõîí êîðïîðàöóóä ãýõ ìýò îëîí òºðëèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷äèéã õàìàðñàí ÿíç á¿ðèéí õýëáýðòýé áàéíà. Áàãà îðëîãîòîé îëîí óëñ îðíû õóâüä àëáàí ¸ñíû õÿíàëò, çîõèöóóëàëòûí ìàø ñóë òîãòîëöîîòîé îð÷èíä õóâèéí õýâøëèéíõýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîíä òºð, õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýëèéã õºãæ¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààðàë õàíäóóëàõ øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéíà. Ó÷èð íü òýãø áóñ ñàíõ¿¿æèëò, õÿíàëò, çîõèöóóëàëò äóòàãäàëòàé áàéãàà áàéäàë íü ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð çàñãèéí ãàçðààñ òàâüæ áóé õ¿÷èí ÷àðìàéëò, îëîí íèéòèéí èòãýë, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ÿëãààòàé áàéäàë çýðýãò íºëººëäºã. Õóâèéí õýâøëèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷äèéí õÿíàëò çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ àñóóäàë çàñãèéí ãàçðóóäàä òóëãàð÷ áàéãàà áºãººä îëîí óëñûí çààâàð æóðìûí äàãóó

24

¿íäýñíèé áîäëîãî áîëîâñðóóëæ, òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé íààä çàõûí ñòàíäàðòûã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé.

Àëõàì 5: Äýä á¿òýö, õàíãàìæ, áàðèëãà áàéãóóëàìæ áà óäèðäëàãûí ÷àäàâõèä õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ

Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ÷èãëýëä áýõæ¿¿ëýõ íü ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóóðü áîëîí ýõ áàðèõûí íýí øààðäëàãàòàé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò õºðºíãº îðóóëàõûã øààðääàã. Ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã ºðãºæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý õ¿íèé íººöèéã áýõæ¿¿ëýõ, íèéãìèéí á¿õ òàëóóäûã òàòàí îðîëöóóëàõ, òýãø ñàíõ¿¿æèëòèéí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ, äýä á¿òýö, õàíãàìæ, íèéë¿¿ëýëò, òýýâýðëýëò, ëàâëàãàà òóñëàìæèéã õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëàìæèéã ºðãºæ¿¿ëýõ, øèíý÷ëýõýä, ÿëàíãóÿà îðëîãî áàãàòàé îðíóóäûí õóâüä ÿàðàëòàé õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ õýðýãòýé áàéíà. ÄÝÌÁ-ààñ ãàðãàñàí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäàëãààãààð áàãà îðëîãîòîé îðíóóäàä 10,000 õ¿í àì òóòàìä ýìíýëãèéí 10 îð ë íîãäîæ áàéíà. Õàðèí ýíý òîî ºíäºð îðëîãîòîé îðíóóäàä 6 äàõèí èõ áàéíà. Õºãæèæ áóé îëîí îðíóóäûí õóâüä õ¿í àìûí õýðýãöýý øààðäëàãà, ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîíû ÷àäàâõèä ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºí óëìààð ëàâëàãàà òóñëàìæèéí ìåõàíèçìûã ñàéæðóóëàõ, ëàâëàãàà òóñëàìæèéí øàòëàë õîîðîíäûí áà ñàëáàðûí õýìæýýíä õàìòûí àæèëëàãààã äýìæèõ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíû ã¿éöýòãýëèéã èë òîä áîëãîõ, ¿ð ä¿íã íü ¿íýëýõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõ çýðýã îëîí àñóóäàë òóëãàìäàæ áàéíà.

Àëõàì 6: Ýõ, íÿëõàñ, õ¿¿õäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ

Ýõ áàðèõûí ÷àíàðòàé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ãýäýã íü á¿õ æèðýìñýí áîëîí àìàðæèæ áóé ýìýãòýé÷¿¿ä, íÿðàéä ýð¿¿ë ìýíäèéí íýí øààðäëàãàòàé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõèéí çýðýãöýý ÿàðàëòàé áîëîí íàðèéí ìýðãýæëèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý øààðäëàãàòàé õ¿ì¿¿ñò òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áàéíà ãýñýí ¿ã þì. Ýíýõ¿¿ òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý íü ýìíýëãèéí òóñëàìæèéí õàìãèéí áîëîìæèò ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷, ºâ÷òºí, ãýð á¿ëèéã ñýòãýë õàíàìæòàé áàéëãàõ, óäèðäëàãûí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí çºâ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, ýìýãòýé÷¿¿äýä ¿ç¿¿ëæ áóé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ñòàíäàðòûã ñàéæðóóëàõûí òóëä ºíººãèéí ¿ç¿¿ëæ áóé ¿éë÷èëãýýí¿¿äèéã õºãæ¿¿ëýõ çýðýã çîðèëòóóäûã áèåë¿¿ëýõýä àíõààðàõ ¸ñòîé. Àæ ¿éëäâýðæñýí áîëîí äóíäàæ îðëîãîòîé îðíóóäûí õóâüä ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ, ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ øèíý÷ëýë õèéõ øààðäëàãàòàé áàéãàà áîë áóñàä îðíóóäûí õóâüä òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã õàíãàõ ìåõàíèçìûã øèíý õºòºëáºð¿¿äòýé óÿëäóóëàõ õýðýãòýé áàéíà. Òóõàéëáàë Çààíû ßñàí Ýðýã óëñàä ýõ÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ºíººãèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé òîãòîëöîîíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð ýõýýñ óðàãò äàìæèõààñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã óÿëäóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëñíýýð òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð ñàéæèð÷, òºðºëòèéí ãóðàâäóãààð ¿åèéã èäýâõèòýé óäèðäàõàä àõèö ãàð÷ýý.

25

Ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºëºº õàìòðàí àæèëëàõ íü

Äýýðõ çóðãààí àëõìûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä äîëîî äàõü àëõàì øààðäëàãàòàé áîëíî. Ýíý íü ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõàä ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí óäèðäàõ àæèëòíóóä, ¿íäýñíèé óäèðäàã÷èä áîëîí îëîí óëñûí ò¿íø¿¿äèéí õàìòûí äýìæëýã, òóóøòàé õ¿÷èí ÷àðìàéëò þì. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºëººõ õàìòûí àæèëëàãàà, îëîí óëñûí òóñëàìæ, íººöèéí àøèãëàëòûí ¿ð ä¿íä ãàð÷ áóé àõèö äýâøèë íü èðýõ æèë¿¿äýä óëàì á¿ð ñàéæðàõ íàéäâàðûã òºð¿¿ëæ áàéíà. Ýõ, íÿëõàñ, õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºëºº îëîí óëñûí òóñëàìæ 2003-2006 îíû õîîðîíä 64 õóâü íýìýãäæýý. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òºëºº íàéì äàõü ôîðóì çýðýã ¿éë àæèëëàãààíóóäààð äàìæèí äýëõèéí õýìæýýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí ò¿íøëýë, õàìòûí àæèëëàãàà ºðãºæèí õºãæèæ áàéãàà áºãººä ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíèé òàëààð ñàíàë íýãäýõ íü óëàì á¿ð íýìýãäýæ áàéíà. Òóñëàìæèéí ¿ð ä¿íã íýìýãä¿¿ëýõ Àêêðàãèéí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº áîëîí Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëò 5-ûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òºëºº õ¿÷èí ÷àðìàéëòàà íýãòãýí, ýð÷èìæ¿¿ëýõ òàëààð ÄÝÌÁ, Í¯Á-ûí Õ¿¿õäèéí Ñàí, Í¯Á-ûí Õ¿í Àìûí Ñàí, Äýëõèéí Áàíêíààñ ãàðãàñàí õàìòàðñàí òóíõàãëàë çýðýã ñ¿¿ëèéí ¿åèéí îëîëò àìæèëò íü ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëýýð õ¿÷èí ÷àðìàéëòàà øèíý÷ëýí äàé÷èëæ áóéã õàðóóëæ áàéãàà þì.

5© UNICEF/HQ07-1151/Shehzad Noorani

26

Ýõ íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºëºº óëñ òºðèéí òóóøòàé õ¿ñýë ýðìýëçýë äýýä òºâøèíä óëàì íýìýãäñýýð áàéíà. 2008 îíä õóðàëäñàí Èõ Íàéìûí Óóëçàëò äýýð ýõèéí ýíäýãäëèéí àñóóäëûã õºíäºí ÿðèëöñàí áºãººä Ýõ, íÿëõàñ, õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºëºº ò¿íøëýëýýñ óäèðäàã÷ íàðò õàíäàí ýõ õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíä, ãýð á¿ë òºëºâëºëòèéí çàðäëàà æèëä 10.2 òýðáóì äîëëàðààð íýìýãä¿¿ëýõèéã óðèàëñàí. Äýëõèéí õýìæýýíèé ò¿íøëýëèéí ¿ð ä¿íä Àôðèêèéí Õîëáîî çýðýã á¿ñ íóòãèéí ò¿íøëýë¿¿ä áýõæèæ, òºð õóâèéí õýâøëèéí õàìòûí àæèëëàãàà ºðãºæèæ, íººö ýõ ¿¿ñâýð, ÷àäâàð, ¿éë àæèëëàãààíû óÿëäàà õîëáîî, çîõèöóóëàëò ñàéæèð÷ áàéíà.

Ýõ, íÿëõñûí òºëºº ýíýõ¿¿ õ¿÷èí ÷àðìàéëòàà óëàì ýð÷èìæ¿¿ëýí öààøäûí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ øààðäëàãà îäîî áèäýíä òóëãàð÷ áàéíà. Õè÷ýýë ç¿òãýëèéã áàðèìò íîòîëãîîíä àíõààð÷, ¿ð ä¿íä òóëãóóðëàí ÷èãë¿¿ëýõ ¸ñòîé. Øèíæëýõ óõààíû öîî øèíý íýýëò, õàìãèéí ñàéí àðãà çàìûã íýýõèéã õ¿ëýýõ øààðäëàãà áàéõã¿é. Ñàÿ ñàÿ ýõ, íÿëõñûí àìü íàñûã àâðàõ ìýäëýã áàéíà, ìýäýý, ä¿í øèíæèëãýý õóðäàöòàé ñàéæèð÷ áàéíà, ¿éë àæèë-ëàãààíû õ¿ðýý Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòóóäààð òîäîðõîéëîãäñîí áàéíà.

Çóðàã 5.1

Ýõ íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäýä çîðèóëñàí õºãæëèéí àëáàí ¸ñíû òóñëàëöàà 2004 îíîîñ õîéø õóðäàöòàé ºññºí áàéíà

Ýõ ñóðâàëæ: Greco, Giulia, et al., ‘Countdown to 2015: Assessment of donor assistance to maternal, newborn, and child health between 2003 and 2006’, The Lancet, vol. 371, 12 April 2008, p. 126�.

27

29 õîíîãîîñ òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõàä äîðâèòîé àõèö äýâøèë õºãæèæ áóé õýä õýäýí óëñàä ãàð÷ áàéíà. Ýõ, íÿëõàñò èæèë àíõààðàë õàíäóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ýõ, íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíä, ýñýí ìýíä àìüäðàëûã õàíãàõûí òºëºº õ¿íèé áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí íººö, óëñ òºðèéí õ¿ñýë çîðèã, ¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí òºâøèíä óëàì á¿ð íýìýãäýæ áóé òóóøòàé áàéäàë, õàìòûí àæèëëàãàà çýðãèéã óëàì ñàéæðóóëàõàä õ¿÷èí ÷àðìàéëòàà äàé÷ëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

28

ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ Á¯Ñ ÍÓÒÀÃ ÄÝËÕÈÉ

Õ¿í àì ç¿éí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äÍèéò õ¿í àì (2007) 767,218,000 6,655,406,000

18 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿í àì (2007) 383,�88,000 2,213,456,000

5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿í àì (2007) 127,624,000 62�,106,000

Ýñýí ìýíä àìüäðàõóéÒºðñºí öàãààñ òîîöñîí äóíäàæ íàñëàëò (2007) 50 68

Íÿðàéí ýíäýãäýë (28 õ¿ðòýë õîíîãòîé), 1,000 àìüä òºðºëò òóòàìä (2004) 41 28

Íÿëõñûí ýíäýãäýë (1õ¿ðòýëõ íàñíû), 1,000 àìüä òºðºëò òóòàìä (2007) 8� 47

5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë, 1,000 àìüä òºðºëò òóòàìä (2007) 148 68

5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë, æèëèéí äóíäàæ áóóðàëò (1��0-2007) 1.3 1.8

Ýõèéí ýíäýãäýë, 100,000 àìüä òºðºëò òóòàìä (2005, òîõèðóóëàí òîîöñîí) �20 400

Ýð¿¿ë ìýíä, õîîë òýæýýëÁàãà æèíòýé òºðñºí íÿëõñûí õóâü (2000-2007*) 15 14

Äóíä áîëîí õ¿íä õýëáýðèéí òóðààëòàé 5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí õóâü† (2000–2007*) 24 23

Ñàéæðóóëñàí ýõ ¿¿ñâýðýýñ óíäíû óñ õýðýãëýæ áóé õ¿í àìûí õóâü (2006) 58 87

Õîò 81 �6Õºäºº 45 78

Ñàéæðóóëñàí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæ àøèãëàæ áóé õ¿í àìûí õóâü (2006) 30 62

Äàðààõü ºâ÷í¿¿äèéí ýñðýã äàðõëààæóóëàëòàíä õàìðàãäñàí 1 íàñòàé õ¿¿õäèéí õóâü (2007):

Ñ¿ðüåý (BCG) 83 8�Ñàõóó/òàòðàí/õºõ¿¿ë õàíèàä (DPT3) 73 81Ñàà (polio3) 74 82Óëààíáóðõàí 73 82Ãåïàòèò Â (hepB3) 67 65Òîìóóãèéí b òºðëèéí âèðóñ (Hib3) 34 26

Óóøèãíû ¿ðýâñýëòýé áàéæ áîëçîøã¿é 5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäýä ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõààð çîõèõ ãàçàðò õàíäñàí õóâü (2000–2007*) 40 57 **

ÁîëîâñðîëÁàãà ñóðãóóëèéí òºãñºõ àíãè õ¿ðòýë äýâøèí ñóðàëöàã÷äûí õóâü (çàõèðãààíû ìýäýýëýë; 2000–2007*) 61 76 **

Áàãà ñóðãóóëüä õàìðàãäàëòûí öýâýð æèí (2000–2007*)

Ýðýãòýé 64 80**Ýìýãòýé 61 77**

Äóíä ñóðãóóëüä õàìðàãäàëòûí öýâýð æèí (2000–2007*)


Íàñàíä õ¿ðýãñäèéí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäëûí òºâøèí (2000–2007*) 62 81

ÑÀÕÀÐÀÀÑ ÓÐÀÃØÈÕ ÀÔÐÈÊ

2�


Ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äÍýã õ¿íä íîãäîõ ¿íäýñíèé íèéò îðëîãî (Àì.äîë, 2007) �65 7,�52

Õîíîãò 1.25 àì.äîëëàðààñ áàãà çàðäëààð àìüäàð÷ áóé õ¿í àìûí õóâü (2005) 51 –

Äàðààõü ñàëáàðò çàñãèéí ãàçðààñ çàðöóóëñàí íèéò çàðäëûí õóâü (1��7–2006*):

Ýð¿¿ë ìýíä – 11Áîëîâñðîë – 14Áàòëàí õàìãààëàõ – 6

ªðõèéí îðëîãûí õóâü (1��5–2005*):

Õàìãèéí áàãà 40 õóâü 13 1�Õàìãèéí èõ 20 õóâü 54 42

ÕÄÕÂ/ÄÎÕÍàñàíä õ¿ðýãñäèéí äóíä òàðõàëòûí õóâü (15–4� íàñ, 2007) 5.0 0.8

ÕÄÕÂ-òýé àìüäàð÷ áóé á¿õ íàñíû õ¿ì¿¿ñèéí òîî (2007) 22,000,000 33,000,000

ÕÄÕÂ-òýé àìüäàð÷ áóé 0-14 íàñíû õ¿¿õäèéí òîî (2007) 1,800,000 2,000,000

ÄÎÕ-ûí óëìààñ ºí÷èðñºí 0-17 íàñíû õ¿¿õäèéí òîî (2007) 11,600,000 15,000,000

Õ¿¿õýä õàìãààëàëÒºðñíèé á¿ðòãýë (2000–2007*) 37 –

Õîò 52 –Õºäºº 30 –

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéí ãýðëýëò (1��8–2007*) 40 –


Õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëò (5–14 íàñ, 1��–2007*) 35n –

Ýðýãòýé 36n –Ýìýãòýé 34n –

Ýìýãòýé÷¿¿äÍàñàíä õ¿ðýãñäèéí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäëûí õàðüöàà (ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýðýãòýé÷¿¿äýä õàðüöóóëñàí õóâü, 2000-2007*) 75 88

Æèðýìñíèé õÿíàëòàíä õàìðàãäàëò (õóâèàð, 2000-2007*)

Äîîä òàë íü íýã óäàà 72 77Äîîä òàë íü äºðâºí óäàà 42 47 **

Ìýðãýøñýí àæèëòíû òóñëàìæòàé òºðñºí (õóâèàð, 2000-2007*) 45 62

Àìüäðàõ õóãàöààí äàõü ýõèéí ýíäýãäëèéí ýðñäýë (2005) 22-ò 1 �2-ò 1

ÒÀÉËÁÀÐ:* Òîîí ìýäýýëýë íü ºãºãäñºí õóãàöààíû õàìãèéí ñ¿¿ëèéí æèëä õàìààðíà.

** Õÿòàä óëñ îðîîã¿é áîëíî.

- Òîî ìýäýýëýë îëäîîã¿é.

† Øèíý ‘ÄÝÌÁ Õ¿¿õäèéí ªñºëòèéí Ñòàíäàðò’-ä òóëãóóðëàñàí ìýäýýëýë.

n Íèãåð óëñ îðîîã¿é áîëíî.

30


Õ¿í àì ç¿éí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äÍèéò õ¿í àì (2007) 378,�26,000 6,655,406,000

18 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿í àì (2007) 186,875,000 2,213,456,000

5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿í àì (2007) 61,2�6,000 62�,106,000



Íÿëõñûí ýíäýãäýë (1õ¿ðòýëõ íàñíû), 1,000 àìüä òºðºëò òóòàìä (2007) 80 47



Ýõèéí ýíäýãäýë, 100,000 àìüä òºðºëò òóòàìä (2005, òîõèðóóëàí òîîöñîí) 760 400



Ñàéæðóóëñàí ýõ ¿¿ñâýðýýñ óíäíû óñ õýðýãëýæ áóé õ¿í àìûí õóâü (2006) 5� 87




Ñ¿ðüåý (BCG) 86 8�Ñàõóó/òàòðàí/õºõ¿¿ë õàíèàä (DPT3) 78 81Ñàà (polio3) 77 82Óëààíáóðõàí 77 82Ãåïàòèò Â (hepB3) 77 65Òîìóóãèéí b òºðëèéí âèðóñ (Hib3) 55 26








Ç¯¯Í ÁÎËÎÍ ªÌÍªÄ ÀÔÐÈÊ

31


Ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äÍýã õ¿íä íîãäîõ ¿íäýñíèé íèéò îðëîãî (Àì.äîë, 2007) 1,245 7,�52














Õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëò (5–14 íàñ, 1��–2007*) 36 –

Ýðýãòýé 38 –Ýìýãòýé 33 –

Ýìýãòýé÷¿¿äÍàñàíä õ¿ðýãñäèéí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäëûí õàðüöàà (ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýðýãòýé÷¿¿äýä õàðüöóóëñàí õóâü, 2000-2007*) 7� 88




Àìüäðàõ õóãàöààí äàõü ýõèéí ýíäýãäëèéí ýðñäýë (2005) 2�-ò 1 �2-ò 1



- Òîî ìýäýýëýë îëäîîã¿é.† Øèíý ‘ÄÝÌÁ Õ¿¿õäèéí ªñºëòèéí Ñòàíäàðò’-ä òóëãóóðëàñàí ìýäýýëýë.

32


Õ¿í àì ç¿éí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äÍèéò õ¿í àì (2007) 388,2�2,000 6,655,406,000

18 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿í àì (2007) 1�7,113,000 2,213,456,000




Íÿëõñûí ýíäýãäýë (1õ¿ðòýëõ íàñíû), 1,000 àìüä òºðºëò òóòàìä (2007) �7 47

5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë, 1,000 àìüä òºðºëò òóòàìä (2007) 16� 68

5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë, æèëèéí äóíäàæ áóóðàëò (1��0-2007)

1.2 1.8

Ýõèéí ýíäýãäýë, 100,000 àìüä òºðºëò òóòàìä (2005, òîõèðóóëàí òîîöñîí) 1,100 400







Ñ¿ðüåý (BCG) 80 8�Ñàõóó/òàòðàí/õºõ¿¿ë õàíèàä (DPT3) 6� 81Ñàà (polio3) 71 82Óëààíáóðõàí 6� 82Ãåïàòèò Â (hepB3) 58 65Òîìóóãèéí b òºðëèéí âèðóñ (Hib3) 16 26








ÁÀÐÓÓÍ ÁÀ ÒªÂ ÀÔÐÈÊ

33


Ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äÍýã õ¿íä íîãäîõ ¿íäýñíèé íèéò îðëîãî (Àì.äîë, 2007) 6�8 7,�52

Õîíîãò 1.25 àì.äîëëàðààñ áàãà çàðäëààð àìüäàð÷ áóé õ¿í àìûí õóâü (2005)

53 –







ÕÄÕÂ-òýé àìüäàð÷ áóé 0-14 íàñíû õ¿¿õäèéí òîî (2007) 480,000 2,000,000






Õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëò (5–14 íàñ, 1��–2007*) 35n –

Ýðýãòýé 34n –Ýìýãòýé 35n –




Ìýðãýøñýí àæèëòíû òóñëàìæòàé òºðñºí (õóâèàð, 2000-2007*) 4� 62

Àìüäðàõ õóãàöààí äàõü ýõèéí ýíäýãäëèéí ýðñäýë (2005) 22-ò 1 �2 –ò 1





n Íèãåð óëñ îðîîã¿é áîëíî.

34


Õ¿í àì ç¿éí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äÍèéò õ¿í àì (2007) 38�,176,000 6,655,406,000


5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿í àì (2007) 44,78�,000 62�,106,000

Ýñýí ìýíä àìüäðàõóéÒºðñºí öàãààñ òîîöñîí äóíäàæ íàñëàëò (2007) 6� 68









Õîò �4 �6Õºäºº 78 78



Ñ¿ðüåý (BCG) �2 8�Ñàõóó/òàòðàí/õºõ¿¿ë õàíèàä (DPT3) �1 81Ñàà (polio3) �2 82Óëààíáóðõàí 8� 82Ãåïàòèò Â (hepB3) 8� 65Òîìóóãèéí b òºðëèéí âèðóñ (Hib3) 32 26








ÎÉÐÕÈ ÄÎÐÍÎÄ ÁÀ ÕÎÉÄ ÀÔÐÈÊ

35





Ýð¿¿ë ìýíä 15 11Áîëîâñðîë 5 14Áàòëàí õàìãààëàõ 14 6




ÕÄÕÂ-òýé àìüäàð÷ áóé á¿õ íàñíû õ¿ì¿¿ñèéí òîî (2007) 480,000 33,000,000


ÄÎÕ-ûí óëìààñ ºí÷èðñºí 0-17 íàñíû õ¿¿õäèéí òîî (2007) – 15,000,000





Õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëò (5–14 íàñ, 1��–2007*) � –




Äîîä òàë íü íýã óäàà 72 77Äîîä òàë íü äºðâºí óäàà – 47 **







36


Õ¿í àì ç¿éí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äÍèéò õ¿í àì (2007) 1,567,187,000 6,655,406,000





Íÿëõñûí ýíäýãäýë (1õ¿ðòýëõ íàñíû), 1,000 àìüä òºðºëò òóòàìä (2007) 5� 47










Ñ¿ðüåý (BCG) 87 8�

Ñàõóó/òàòðàí/õºõ¿¿ë õàíèàä (DPT3) 6� 81Ñàà (polio3) 6� 82Óëààíáóðõàí 71 82Ãåïàòèò Â (hepB3) 2� 65Òîìóóãèéí b òºðëèéí âèðóñ (Hib3) – 26








ªÌÍªÄ ÀÇÈ

37


Ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äÍýã õ¿íä íîãäîõ ¿íäýñíèé íèéò îðëîãî (Àì.äîë, 2007) 88� 7,�52


40 –




Õàìãèéí áàãà 40 õóâü 13� 1�Õàìãèéí èõ 20 õóâü 46 42







Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéí ãýðëýëò (1��8–2007*) 4� –








Àìüäðàõ õóãàöààí äàõü ýõèéí ýíäýãäëèéí ýðñäýë (2005) 5�-ò 1 �2-ò 1





38


Õ¿í àì ç¿éí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äÍèéò õ¿í àì (2007) 1,�84,273,000 6,655,406,000

18 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿í àì (2007) 55�,872,000 2,213,456,000














Ñ¿ðüåý (BCG) �3 8�Ñàõóó/òàòðàí/õºõ¿¿ë õàíèàä (DPT3) 8� 81Ñàà (polio3) �1 82Óëààíáóðõàí �0 82Ãåïàòèò Â (hepB3) 87 65Òîìóóãèéí b òºðëèéí âèðóñ (Hib3) 2 26

Óóøèãíû ¿ðýâñýëòýé áàéæ áîëçîøã¿é 5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäýä ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõààð çîõèõ ãàçàðò õàíäñàí õóâü (2000–2007*) 65** 57 **

ÁîëîâñðîëÁàãà ñóðãóóëèéí òºãñºõ àíãè õ¿ðòýë äýâøèí ñóðàëöàã÷äûí õóâü (çàõèðãààíû ìýäýýëýë; 2000–2007*) 80** 76 **


Ýðýãòýé �2** 80**Ýìýãòýé �2** 77**


Ýðýãòýé 60** 48**Ýìýãòýé 63** 44**

Íàñàíä õ¿ðýãñäèéí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäëûí òºâøèí (2000–2007*) �3 81

Ç¯¯Í ÀÇÈ, ÍÎÌÕÎÍ ÄÀËÀÉ

3�




17 –









Õ¿¿õýä õàìãààëàëÒºðñíèé á¿ðòãýë (2000–2007*) 72** –

Õîò 81** –Õºäºº 67** –

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéí ãýðëýëò (1��8–2007*) 1�** –

Õîò 12** –Õºäºº 25** –

Õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëò (5–14 íàñ, 1��–2007*) 10** –

Ýðýãòýé 11** –Ýìýãòýé 10** –

Ýìýãòýé÷¿¿äÍàñàíä õ¿ðýãñäèéí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäëûí õàðüöàà (ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýðýãòýé÷¿¿äýä õàðüöóóëñàí õóâü, 2000-2007*) �3 88


Äîîä òàë íü íýã óäàà 8� 77Äîîä òàë íü äºðâºí óäàà 66 47 **







40



18 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿í àì (2007) 1�7,226,000 2,213,456,000








Ýð¿¿ë ìýíä, õîîë òýæýýëÁàãà æèíòýé òºðñºí íÿëõñûí õóâü (2000-2007*) � 14


Ñàéæðóóëñàí ýõ ¿¿ñâýðýýñ óíäíû óñ õýðýãëýæ áóé õ¿í àìûí õóâü (2006) �2 87


Ñàéæðóóëñàí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæ àøèãëàæ áóé õ¿í àìûí õóâü (2006) 7� 62


Ñ¿ðüåý (BCG) �6 8�Ñàõóó/òàòðàí/õºõ¿¿ë õàíèàä (DPT3) �2 81Ñàà (polio3) �3 82Óëààíáóðõàí �3 82Ãåïàòèò Â (hepB3) 8� 65Òîìóóãèéí b òºðëèéí âèðóñ (Hib3) �0 26

Óóøèãíû ¿ðýâñýëòýé áàéæ áîëçîøã¿é 5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäýä ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõààð çîõèõ ãàçàðò õàíäñàí õóâü (2000–2007*) – 57 **



Ýðýãòýé �0 80**Ýìýãòýé �1 77**


Ýðýãòýé – 48**Ýìýãòýé – 44**


ËÀÒÈÍ ÀÌÅÐÈÊ, ÊÀÐÈÁÛÍ ÎÐÍÓÓÄ

41









ÕÄÕÂ-òýé àìüäàð÷ áóé á¿õ íàñíû õ¿ì¿¿ñèéí òîî (2007) 1,�00,000 33,000,000



Õ¿¿õýä õàìãààëàëÒºðñíèé á¿ðòãýë (2000–2007*) 8� –

Õîò �2 –Õºäºº 82 –

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéí ãýðëýëò (1��8–2007*) – –

Õîò – –Õºäºº – –



Ýìýãòýé÷¿¿äÍàñàíä õ¿ðýãñäèéí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäëûí õàðüöàà (ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýðýãòýé÷¿¿äýä õàðüöóóëñàí õóâü, 2000-2007*) �� 88


Äîîä òàë íü íýã óäàà �4 77Äîîä òàë íü äºðâºí óäàà 83 47 **


Àìüäðàõ õóãàöààí äàõü ýõèéí ýíäýãäëèéí ýðñäýë (2005) 280-ò 1 �2 –ò 1





42


Õ¿í àì ç¿éí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äÍèéò õ¿í àì (2007) 405,��2,000 6,655,406,000










Äóíä áîëîí õ¿íä õýëáýðèéí òóðààëòàé 5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí õóâü† (2000–2007*) – 23

Ñàéæðóóëñàí ýõ ¿¿ñâýðýýñ óíäíû óñ õýðýãëýæ áóé õ¿í àìûí õóâü (2006) �4 87

Õîò �� 6Õºäºº 86 78

Ñàéæðóóëñàí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæ àøèãëàæ áóé õ¿í àìûí õóâü (2006)

8� 62


Ñ¿ðüåý (BCG) �6 8�Ñàõóó/òàòðàí/õºõ¿¿ë õàíèàä (DPT3) �6 81Ñàà (polio3) �7 82Óëààíáóðõàí �7 82Ãåïàòèò Â (hepB3) �6 65Òîìóóãèéí b òºðëèéí âèðóñ (Hib3) 23 26


ÁîëîâñðîëÁàãà ñóðãóóëèéí òºãñºõ àíãè õ¿ðòýë äýâøèí ñóðàëöàã÷äûí õóâü (çàõèðãààíû ìýäýýëýë; 2000–2007*) �6 76 **


Ýðýãòýé �3 80**Ýìýãòýé �1 77**


Ýðýãòýé 7� 48**Ýìýãòýé 76 44**


ÒªÂ ÁÎËÎÍ Ç¯¯Í ÅÂÐÎÏ/ ÒÓÑÃÀÀÐ ÓËÑÓÓÄÛÍ ÕÀÌÒÛÍ ÍÈÉÃÝÌËÝÃ

43





Ýð¿¿ë ìýíä � 11Áîëîâñðîë 7 14Áàòëàí õàìãààëàõ 6 6







Õ¿¿õýä õàìãààëàëÒºðñíèé á¿ðòãýë (2000–2007*) �2 –

Õîò �3 –Õºäºº �2 –





Ýìýãòýé÷¿¿äÍàñàíä õ¿ðýãñäèéí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäëûí õàðüöàà (ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýðýãòýé÷¿¿äýä õàðüöóóëñàí õóâü, 2000-2007*) �7 88


Äîîä òàë íü íýã óäàà �0 77Äîîä òàë íü äºðâºí óäàà – 47 **

Ìýðãýøñýí àæèëòíû òóñëàìæòàé òºðñºí (õóâèàð, 2000-2007*) �4 62

Àìüäðàõ õóãàöààí äàõü ýõèéí ýíäýãäëèéí ýðñäýë (2005) 1,300-ò 1 �2 –ò 1





44


Õ¿í àì ç¿éí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äÍèéò õ¿í àì (2007) �74,�13,000 6,655,406,000


5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿í àì (2007) 54,�22,000 62�,106,000

Ýñýí ìýíä àìüäðàõóéÒºðñºí öàãààñ òîîöñîí äóíäàæ íàñëàëò (2007) 7� 68

Íÿðàéí ýíäýãäýë (28 õ¿ðòýë õîíîãòîé), 1,000 àìüä òºðºëò òóòàìä (2004)

3 28






Äóíä áîëîí õ¿íä õýëáýðèéí òóðààëòàé 5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí õóâü† (2000–2007*) – 23


Õîò 100 �6Õºäºº �8 78



Ñ¿ðüåý (BCG) – 8�Ñàõóó/òàòðàí/õºõ¿¿ë õàíèàä (DPT3) �6 81Ñàà (polio3) �4 82Óëààíáóðõàí �3 82Ãåïàòèò Â (hepB3) 65 65Òîìóóãèéí b òºðëèéí âèðóñ (Hib3) 84 26

Óóøèãíû ¿ðýâñýëòýé áàéæ áîëçîøã¿é 5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäýä ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõààð çîõèõ ãàçàðò õàíäñàí õóâü (2000–2007*) – 57 **

ÁîëîâñðîëÁàãà ñóðãóóëèéí òºãñºõ àíãè õ¿ðòýë äýâøèí ñóðàëöàã÷äûí õóâü (çàõèðãààíû ìýäýýëýë; 2000–2007*) �7 76 **





Íàñàíä õ¿ðýãñäèéí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäëûí òºâøèí (2000–2007*) – 81

ÀÆ ¯ÉËÄÂÝÐÆÑÝÍ ÎÐÍÓÓÄ

45


Ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äÍýã õ¿íä íîãäîõ ¿íäýñíèé íèéò îðëîãî (Àì.äîë, 2007) 38,57� 7,�52

Õîíîãò 1.25 àì.äîëëàðààñ áàãà çàðäëààð àìüäàð÷ áóé õ¿í àìûí õóâü (2005) – –









Õ¿¿õýä õàìãààëàëÒºðñíèé á¿ðòãýë (2000–2007*) – –


Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéí ãýðëýëò (1��8–2007*) – –


Õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëò (5–14 íàñ, 1��–2007*) – –

Ýðýãòýé – –Ýìýãòýé – –

Ýìýãòýé÷¿¿äÍàñàíä õ¿ðýãñäèéí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäëûí õàðüöàà (ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýðýãòýé÷¿¿äýä õàðüöóóëñàí õóâü, 2000-2007*) – 88


Äîîä òàë íü íýã óäàà – 77Äîîä òàë íü äºðâºí óäàà – 47 **

Ìýðãýøñýí àæèëòíû òóñëàìæòàé òºðñºí (õóâèàð, 2000-2007*) – 62

Àìüäðàõ õóãàöààí äàõü ýõèéí ýíäýãäëèéí ýðñäýë (2005) 8,000-ò 1 �2 –ò 1





46


Õ¿í àì ç¿éí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äÍèéò õ¿í àì (2007) 5,432,837,000 6,655,406,000

18 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿í àì (2007) 1,�62,41�,000 2,213,456,000






5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë, æèëèéí äóíäàæ áóóðàëò (1��0-2007) 1.� 1.8








Ñ¿ðüåý (BCG) 8� 8�Ñàõóó/òàòðàí/õºõ¿¿ë õàíèàä (DPT3) 80 81Ñàà (polio3) 81 82Óëààíáóðõàí 81 82Ãåïàòèò Â (hepB3) 65 65Òîìóóãèéí b òºðëèéí âèðóñ (Hib3) 21 26

Óóøèãíû ¿ðýâñýëòýé áàéæ áîëçîøã¿é 5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäýä ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõààð çîõèõ ãàçàðò õàíäñàí õóâü (2000–2007*) 57** 57 **

ÁîëîâñðîëÁàãà ñóðãóóëèéí òºãñºõ àíãè õ¿ðòýë äýâøèí ñóðàëöàã÷äûí õóâü (çàõèðãààíû ìýäýýëýë; 2000–2007*) 74** 76 **





Íàñàíä õ¿ðýãñäèéí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäëûí òºâøèí (2000–2007*) 7� 81

ÕªÃÆÈÆ ÁÓÉ ÎÐÍÓÓÄ

47





Ýð¿¿ë ìýíä 10 11Áîëîâñðîë 3 14Áàòëàí õàìãààëàõ � 6



ÕÄÕÂ/ÄÎÕÍàñàíä õ¿ðýãñäèéí äóíä òàðõàëòûí õóâü (15–4� íàñ, 2007) 0.� 0.8

ÕÄÕÂ-òýé àìüäàð÷ áóé á¿õ íàñíû õ¿ì¿¿ñèéí òîî (2007) 2�,500,000 33,000,000



Õ¿¿õýä õàìãààëàëÒºðñíèé á¿ðòãýë (2000–2007*) 50** –

Õîò 65** –Õºäºº 3�** –

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéí ãýðëýëò (1��8–2007*) 36** –

Õîò 22** –Õºäºº 46** –

Õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëò (5–14 íàñ, 1��–2007*) 16*** –

Ýðýãòýé 17*** –Ýìýãòýé 15*** –



Äîîä òàë íü íýã óäàà 77 77Äîîä òàë íü äºðâºí óäàà 46** 47 **





*** Õÿòàä áîëîí Íèãåð óëñ îðîîã¿é áîëíî.



48









5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë, æèëèéí äóíäàæ áóóðàëò (1��0-2007) 1.� 1.8








Ñ¿ðüåý (BCG) 85 8�Ñàõóó/òàòðàí/õºõ¿¿ë õàíèàä (DPT3) 7� 81Ñàà (polio3) 7� 82Óëààíáóðõàí 76 82Ãåïàòèò Â (hepB3) 75 65Òîìóóãèéí b òºðëèéí âèðóñ (Hib3) 28 26








ÁÓÓÐÀÉ ÕªÃÆÈËÒÝÉ ÎÐÍÓÓÄ

4�


Ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äÍýã õ¿íä íîãäîõ ¿íäýñíèé íèéò îðëîãî (Àì.äîë, 2007) 4�1 7,�52


54 –







ÕÄÕÂ-òýé àìüäàð÷ áóé 0-14 íàñíû õ¿¿õäèéí òîî (2007) �00,000 2,000,000


Õ¿¿õýä õàìãààëàëÒºðñíèé á¿ðòãýë (2000–2007*) 2� –


Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéí ãýðëýëò (1��8–2007*) 4� –







Ìýðãýøñýí àæèëòíû òóñëàìæòàé òºðñºí (õóâèàð, 2000-2007*) 3� 62


ÒÀÉËÁÀÐ:* Òîîí ìýäýýëýë íü ºãºãäñºí õóãàöààíû õàìãèéí ñ¿¿ëèéí æèëä õàìààðíà.** Õÿòàä óëñ îðîîã¿é áîëíî.- Òîî ìýäýýëýë îëäîîã¿é.† Øèíý ‘ÄÝÌÁ Õ¿¿õäèéí ªñºëòèéí Ñòàíäàðò’-ä òóëãóóðëàñàí ìýäýýëýë.

ÒÝÌÄÝÃËÝË

Documents

ÃÀÐ×ÈÃ - un-mongolia.mn · 7 Õóìõàà ºâ÷íèé óëìààñ õ¿íäýðñýí öóñ áàãàäàëò, ÕÄÕÂ áîëîí áóñàä õ¿íäðýë¿¿ä íü öóñ