AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİAZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ

Mühasibat uçotu və audit kafedrası

“Mühasibat uçotu” fənni üzrə tədris

PROQRAMI

“ 050402 – Mühasibat uçotu və audit” ixtisası üzrə təhsil alan bakalavr tələbələri üçün

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin _______2015-ci il tarixli _________saylı əmri ilə qrif verilmişdir

1

Gəncə -2015

Proqram “Mühasibat uçotu və audit” kafedrasının müdiri, dosent M.H.İsmayılov, ADAU-nun professoru Y.B.Əhmədov, dos. P.E.Muxtarova, B/m ADAU-nun dos. Q.A.Bədəlov, baş müəllim Z.M.Hüseynov tərəfindən hazırlanmışdır.

Universitetin elmi-metodik şurasının “ _____________” 2015-ci il tarixli (prot. № ___) qərarı ilə təsdiq edilmisdir.

“Mühasibat uçotu və audit” kafedrasının “________” 2015-ci il tarixli “_____”saylı iclasında müzakirə edilərək, nəşrə tövsiyyə edilmişdir.

“Aqrobiznes və idarəetmə” fakültəsinin elmi Şurasının ______2015-ci il tarixli______ saylı iclasında müzakirə edilmiş və kafedranın qərarı təsdiq edilmişdir.

Redaktor: M.C.Hüseynov - Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin “Maliyyə və İqtisadi nəzəriyyə” kafedrasının müdiri professor

Rəyçilər: C.N.İsmayılov Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin “Maliyyə və iqtisadi nəzəriyyə” kafedrasının dosenti.

M.M.Hüseynov Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin “Mühasibat uçotu və audit” kafedrasının dosent əvəzi, iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru.

Giriş

2

İdarəetmə informasiya sisteminin yarımsistemi kimi mühasibat uçotu prosesində daxili və xarici istifadəçilərə təqdim edilən, müəssisə fəaliyyəti haqqında uçot və hesabat informasiyaları formalaşır. Onun təşkilinin nəzəri əsasları elmi, ilkin uçot informasiyalarının formalaşdırılması, qeydiyyat üçün ikili yazılışdan və uçot məlumatlarının ümumiləşdirilməsindən istifadə, informasiyaların yoxlanılması, mühasibat hesabatının tərtib edilməsi üçün nəzarətin həyata keçirilməsi, subyektin səmərəli, zərərsiz inkişafına və rəqabətlə mübarizə şəraitində onları səmərəli idarə etməyə imkan verir. Respublikada milli uçot sisteminin inkişafı üçün qabaqcıl dünya dövlətlərində mühasibat uçotu və hesabatın qabaqcıl təcrübəsinin öyrənilməsinin, dərk edilməsinin və istifadəsinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Ölkələrin inkişafında uçotun prinsipləri elmi olmadan uçot sisteminin harmonizasiysı və iqtisadiyyatın beynəlmiləlləşdirmək prosesləri ilə əlaqəsində mühasibat uçotunun nəzəriyyəsinin hazırkı şəraitə uyğun başa düşülməsi mümkün deyildir. Tələbələr mühasibat uçotu fənnində mühasibat uçotu sisteminin təşkili üzrə nəzəri, metodoloji, praktiki məsələ və problemləri öyrənirlər Ona görə də mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi mühasibat uçotu üzrə təhsil alan tələbələr üçün əsas, sayılır. Mühasibat uçotu kursunun yaxşı mənimsənilməsi, iqtisadçıların, mühasiblərin, auditorların, maliyyəçilərin və işgüzar. fəaliyyətin formalaşmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Hal-hazırda təkmilləşdirmə obyekti kimi beynəlxalq səviyyədə mühasibat uçotu deyil, onun meydana gətirdiyi məhsul olan maliyyə hesabatı qəbul edilir. Yəni beynəlxalq iqtisadi məkanında mühasibat uçotundan daha çox maliyyə hesabatı, onun iqtisadi informasiyaları lazım olur. Bu proqram tərtib edilərkən fənnin tərkibində mühasibat ( maliyyə) hesabatına dair məsələlərə daha çox yer verilmişdir.

Mühasibat uçotu fəninin tərkibində mühasibat (maliyyə) hesabatının öyrənilməsinə xüsusi fikir verilir. Mühasibat (maliyyə) hesabatının mənimsənilməsində əsas məqsəd “Mühasibat uçotu və audit” ixtisası üzrə mütəxəssislərin hazırlanmasına dair Dövlət Standartlarında, ali peşə təhsilində müəyyən olunmuş tələblərin həyata keçirilməsidir.

Mühasibat (maliyyə) hesabatının öyrənilməsində əsas vəşifələr əvvəla bazar iqtisadiyyatına müvafiq qərarların qəbul edilməsinə sahibkarlıq

3

fəaliyyətinin funksiyalarından biri kimi mühasibat (maliyyə) hesabatı haqqında bilik sistemlərinin alınması. İkinci marağı olan müxtəlif istifadəçilərin tələblərini ödəyən mühasibat (maliyyə) hesabatının tərtib edilməsi və təqdim edilməsidir.

Mühasibat uçotu fənni “Mühasibat uçotu və audit” ixtisası üzrə tədris planında əyani şöbədə 30 saat mühazirə və 30 saat məşğələ, qiyabi şöbədə isə 10 saat mühazirə, 10 saat məşğələ nəzərdə tutulmuşdur. Mövzu üzrə əyani şöbədə saat bölgüsü planı proqramda verilmişdir. Qiyabi təhsildə mövzuların birləşdirilərək tədris olunması və bununla da bütün mövzuların tam əhatə olunması məqsədəuyğun hesab edilir.

4

Mühasibat uçotu fənnindən mövzular üzrə tədris saatlarının bölüşdürülməsi.

Sıra№si Mövzuların adı

Cəmi O cümlədənMühaziə Təcrübə

Məşğələsi1 Müasir təsərrüfatçılıq şəraitində mühasibat

uçotunun mahiyyəti, məqsədi və vəzifələri. Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotunun normativ tənzimlənməsi. 4 2 2

2. Mühasibat uçotunun predmeti və metodu 4 2 23. Mühasibat balansı 8 4 44. Hesablar sistemi və ikili yazılış. Mühasibat uçotu

hesablarının təsnifatı 8 4 45. Sənədləşmənin təşkili. 4 2 26. Dəyər ölçüləri, qiymət və kalkulyasiya 4 2 27. Uçot registrləri və mühasibat uçotunun formaları

4 2 28. Əmlak və öhdəliklərin inventarizasiyası 4 2 2

9. Əsas təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu prinsipləri 4 2 2

10. Mühasibat uçotunun təşkilinin əsasları 4 22

2

11. Müəssisənin uçot siyasəti 4 2 2 12. Mühasibat (maliyyə) hesabatının əhəmiyyəti və

vəzifələri 4 2 2

13. Uçot və hesabatın beynəlxalq və Azərbaycan standartları. Uçot və maliyyə hesabatının beynəlxalq standartlarına uyğun kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin uçotu. 4 2 2 Cəmi 60 30 30

5

MÖVZU 1. Müasir təsərrüfatçılıq şəraitində mühasibatuçotunun mahiyyəti, məqsədi və vəzifələri. Azərbaycan Respublikasında

mühasibat uçotunun normativ tənzimlənməsi.

Təsərrüfat uçotu haqqında anlayış və onun yaranma tarixi. Təsərrüfat uçotunun növləri. Mühasibat uçotunda istifadə edilən ölçülər; natural, əmək və pul. Müasir dövrdə mühasibat uçotunun inkişaf səviyyəsi və tərkib hissələri-maliyyə, idarəetmə və vergi uçotu, onların xarakteristikası. Mühasibat uçotunun qarşısında duran vəzifələr. Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq mühasibat uçotunun aparılmasınn qarşısında qoyulan tələblər. Mühasibat uçotu müəssisənin idarəetmə və informasiya sisteminin tərkibi kimi. Mühasibat uçotu fənninin başqa iqtisad elmləri ilə əlaqəsi. Mühasibat uçotunun prinsipləri. Mühasib peşəsi və etikası. Azərbaycanda və xaricdə istifadə edilən mühasibat uçotunun hesablar planı.

Azərbaycanda mühasibat uçotunun normativ tənzimlənməsi sistemi. Mühasibat uçotu sahəsində dövlət tənzimlənməsi və onun həyata keçirən icra hakimiyyəti orqanları. Mühasibat uçotu və hesabatın dövlət tənzimlənməsinin məqsədi və vəzifələri. “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun məzmunu və onun fəsillər üzrə xarakteristikası. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində mühasibat uçotunun konsepsiyası. Beynəlxalq maliyyə hesabatı standartlarına və Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının hazırlanmasına müvafiq proqram.

MÖVZU 2. Mühasibat uçotunun predmeti və metodu

Mühasibat uçotunun predmeti və metodunun ümumi xarakteristikası. Mühasibat uçotunun tətbiqi sahələri. Mühasibat uçotunun obyektləri. Mühasibat uçotunda təsərrüfat subyektləri haqqında anlayış. Müəssisə əmlakı, onun əmələgəlmə mənbələrinin təsnifatı. Bazar iqtisadiyyatı ilə əlaqədar olaraq mühasibat uçotunun obyektlərinin tərkibində əmələ gələn dəyişikliklər. Mühasibat uçotunun predmetinin və obyektlərinin mülkiyyət formalarından və xalq təsərrüfatı sahələrinin xüsusiyyətlərindən asılılığı. Təsərrüfat əməliyyatları və onların nəticələrinin xarakteristikası. Mühasibat uçotunun predmetinin tarixi.

6

Mühasibat uçotunun metodu haqqında anlayış. Mühasibat uçotunun metodu ünsürləri: Sənədləşmə və inventarizasiya, hesablar və ikitərəfli yazılış, qiymət və kalkulyasiya, mühasibat balansı və hesabatı. Mühasibat uçotu metodları arasında qarşılıqlı əlaqə. Mühasibat uçotunun metodunun müəyyənləşdirilməsinə dair münasibətlər. Mühasibat uçotunun predmeti və metodunun qarşılıqlı əlaqəsi.

MÖVZU 3. Mühasibat balansı

Mühasibat balansı haqqında anlayış, onun təsərrüfatda rolu və əhəmiyyəti. Mühasibat balansı əmlakının ( aktivlərin ), onun əmələgəlmə mənbələrinin (kapital və öhdəliklərin) ümumiləşdirmə üsulu kimi. Mühasibat balansının quruluşu və məzmunu. Balansın tərəfləri: aktiv (aktivlər) və passiv (xüsusi kapital, maliyyə öhdəlikləri). Balans maddələri və onların qruplaşdırılması. Balansın təsnifatı. Brutto balans, netto balans, balansın valyutası. Milli Mühasibat Uçotu standartlarına uyğun tərtib ediləcək balansın quruluşu və məzmunu. Təsərrüfat əməliyyatlarının təsiri nəticəsində balansda əmələ gələn dəyişikliklər.

MÖVZU 4. Hesablar sistemi və ikili yazılış.Mühasibat uçotu hesablarının təsnifatı

Mühasibat uçotu hesablarının mahiyyəti, onların quruluşu. Təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat hesablarında əks etdirilməsi. Hesabların debet və krediti, dövriyyəsi və son qalığı. Aktiv və passiv hesablar, onların quruluşu. Hesablarda ikili yazılışın mahiyyəti. İkili yazılışın əsaslandırılması və onun nəzəri əhəmiyyəti. Hesabların müxabirləşməsi. Mühasibat yazılışları, onun növləri. Sintetik və analitik hesablar, onların qarşılıqlı əlaqəsi, subhesablar. Sintetik və analitik uçot. Mühasibat hesabları və balans arasındakı qarşılıqlı əlaqə. Sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlləri. Dövriyyə cədvəllərinin nəzərı əhəmiyyəti. Hesablarda xronoloji və sistematik qeydlər. Mühasibat uçotu hesablarının təsnifatı, onun əhəmiyyəti və əsas prinsiplər. İqtisadi məzmununa görə mühasibat uçotu hesablarının təsnifatı.

7

Mühasıbat uçotu hesablarının təyinatı və quruluşuna görə təsnifatı. Əsas və nizamlayıçı hesabların, kalkulyasiya edici hesabların, bölüşdürücü hesabların, əməliyyat və maliyyə-nəticəli hesabların xarakteristikası. Mühasıbat balansına münasibətinə görə hesabların təsnifatı. Balansarxası hesablar və onların xarakteristikası. Mühasibat uçotunun hesablar planı və onun quruluşu.

MÖVZU 5. Sənədləşmənin təşkili.

İlkin müşahidə təsərrüfat uçotunun əsası. İlkin müşahidənin sənədlərin tərtibində rolu. Sənəd haqqında ümumi anlayış. Sənədləşmə, onun mahiyyəti və mühasibat uçotunda rolu. Mühasibat sənədlərinin iqtisadi və hüquqi məzmunu. Sənədlər ilk uçot məlumatların daşiyicilarıdır. Təsərrüfat əməliyyatlarının sənədləşdirilməsi. Sənədlərin qəbulu, yoxlanması və işlənməsi qaydaları. Mühasibat sənədlərinin təsnifatı. Sənədlərin rekvizitləri. Sənəd dövriyyəsinin təşkili. Mühasibat sənədlərinin standartlaşdırılması və ixtisar edilməsi. Sənədlərin saxlanma qaydası.

MÖVZU 6. Dəyər ölçüləri, qiymət və kalkulyasiya

Qiymət mühasibat uçotu metodunun elementi kimi. Mühasibat uçotu obyektlərinin qiymətləndirilməsi prinsipləri. Əmlak və öhdəliklərin qiymətləndirilməsinin (qüvvədə olan) vahid qaydası. Müasir şəraitdə mühasibat uçotu obyektlərinin qiymətləndirilməsində olan yeniliklər. İstehsala məsrəflərin təsnifatı və məhsulun maya dəyərinin müəyyən edilməsi. Qiymət və kalkulyasiyanın nəzarət əhəmiyyəti. Qiymət və kalkulyasiyanın mühasibat uçotunun metodunun digər ünsürləri ilə əlaqəsi. Kalkulyasiyanın mahiyyəti. Məhsulların, iş və xidmətlərin kalkulyasiyanın vahid prinsipləri. Xərclərin uçot obyektləri və kalkulyasiya obyektləri. Kalkulyasiya işlərinin ardıcıllığı və məzmunu.

MÖVZU 7. Uçot registrləri və mühasibat uçotunun formaları

8

Uçot registrləri, onların mahiyyəti və təyinatı. Mühasibat registrlərinin formaları və növləri. Uçot registrlərinin xarici görünüşünə, yazılışların xarakterinə görə, əməliyyatların məzmununa görə, quruluşuna görə təsnifatı. Uçot registrlərində qeydlərin texnikası. Uçot registrlərinin standartlaşdırılması və ixtisar edilməsi. Sənədlərdə və uçot registrlərində səhvlərin düzəldilmə qaydası. Mühasibat uçotunun formaları və onların tarixi inkişafı. Mühasibat uçotunun memorial-order, kitab-jurnal, jurnal-order, cədvəl-perfokart və kompüter formaları. Uçotun sadələşdırılmış forması mühasibat uçotunun formalarının təkmılləşdirilməsı yolları.

MÖVZU 8. Əmlak və öhdəliklərin inventarizasiyası

İnventarlar haqqında anlayış, onların növləri: Seçmə, qismən, dövrı və tam inventarlaşma. İnventarlaşmaya hazırlıq işləri və aparılma qaydası. İnventarizasiyanın aparılmasının mərhələləri və müddəti. İnventarlaşmanın nətiçələrinin uçotda əks etdirilməsi.

MÖVZU 9. Əsas təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu prinsipləri.

Təsərrüfat prosesləri və onların təyinatı. Təchizat proseslərin mahiyyəti və uçotu. Nəqliyyat - tədarük xərclərinin böluşdürülməsi və üçotu. Satın alınmış material qiymətlilərinin maya dəyərinin müəyyən edilməsi. Materialların istehsala silinməsının metodları (orta maya dəyəri, F İ FO və Lİ F O metodları). İstehsal proseslərinin mahiyyəti və uçotu. İstehsal xərclərinin xarakteristikasi. İstehsal xərclərinin uçotu üzrə hesablar, onların xarakterıstıkası. Xərclərin uçot və kalkulyasiya obyektləri arasinda bölüşdürülməsi qaydaları. Məhsul çıxımının (ış və xidmətlərin) hesablarda əks olunması və cari uçotda qiymətləndirilməsi. Məhsulların (iş, xidmətlərin) maya dəyərinin kalkulyasiyası. Satış proseslərinin xarakteristikası və onun uçotunun vəzifələri. Satış proseslərinin cari uçotda əks etdirilməsi. Satılan məhsulların tam maya dəyərinin müəyyən edilməsi. Satış prosesində məhsul satışı ilə əlaqədar

9

çəkilən xərclərin uçotu və bölüşdürülməsi. Satışın maliyyə nətiçəsinin müəyyən edilməsi

MÖVZU 10. Mühasibat uçotunun təşkilinin əsasları.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində mühasibat uçotunun təşkilinin metodoloji əsasları. Mühasiat uçotunun təşkili formaları. Mühasibat xidməti; Müəssisəlrdə mühasibat uçotunun təşkilinin planlaşdırılması. Mühasibat aparatı, onun quruluşu və funksiyası. Baş mühasibin ( böyük mühasibin) vəzifələri, hüquqları və məsuliyyəti. Müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisələrdə mühasibat uçotunun təşkili. Müəssisədə sənədlərin saxlanmasının - arxivin təşkili. Mühasibat uçotuna rəhbərlik. Müasir şəraitdə mühasibat uçotunun informasiya təminatı, onun əhəmiyyəti və vəzifələri.

MÖVZU 11. Müəssisələrin uçot siyasəti.

Müəssisənin uçot siyasəti haqqında anlayış və onun tərkibi. Uçot siyasətinin məzmununun açılışı. Uçot siyasətinin açıqlanması. Mühasibat uçotunun səmərəli təşkilində uçot siyasətinin rolu. Müəssisənin uçot siyasətinin formalaşdırılmasına cavabdehlik. Uçot siyasətinin formalaşdirilmasina qoyulan tələblər. Uçot siyasətinin ardıcıllığı. Uçot siyasətində dəyişikliklərin baş vermə halları. “ Uçot siyasəti, uçot qiymətlərində” dəyişikliklər və səhvlər üzrə Milli mühasibat uçotu standartı və onun məqsədi. Müəssisənin uçot siyasətinə (metodoloji, təşkilati–texniki istiqamət baxımından) əsas baxışlar.

MÖVZU 12. Mühasibat (maliyyə) hesabatının əhəmiyyəti və vəzifələri

Mühasibat (maliyyə) hesabatının mahiyyəti, əhəmiyyəti və xüsusiyyətləri. Hesabatın tərkibi, növləri və tərtib olunma qaydaları. Müəssisənin təsərrüfat fəaliyyəti haqqında informasiya mənbəyi kimi mühasibat (maliyyə) hesabatı. Bazar iqtisadiyyatında mühasibat (maliyyə) hesabatının əhəmiyyəti və funksiyaları. Mühasibat informasiyalarında marağı

10

olan (istifadəçilər və onlara təqdim olunan mühasibat (maliyyə) hesabatına olan ümumi tələblər. Mühasibat (maliyyə) hesabatının normativ hüquqi bazası. Mühasibat uçotu və mühasibat hesabatının aparılması üzrə qaydalar.

MÖVZU: 13. Uçot və hesabatın beynəlxalq və Azərbaycan standartları.Uçot və maliyyə hesabatının beynəlxalq standartlarına uyğun kənd

təsərrüfatı fəaliyyətinin uçotu

Mühasibat (maliyyə) uçotu standartları haqqında ümumi anlayış. Beynəlxalq Mühasibat uçotu standartlarından istifadə istiqamətləri mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlarının növləri və təsnifatı. Azərbaycanda Milli Mühasibat (maliyyə) Uçotu Standartlarının yaranmasının zəruriliyi. Milli mühasibat uçotu standartlarının yaranmasında Beynəlxalq Maliyyə Standartlarının rolu. Azərbaycanın Milli Mühasibat Uçotu Standartları onların tərkibi, quruluşu və xarakteristikası. Bioloji aktivlər və kənd təsərrüfatı məhsullarının uçotuna dair ümumi baxışlar. Bioloji aktivlərin və kənd təsərrüfatı məhsullarının tanınması və qiymətləndirilməsi.

Kənd təsərrüfatı fəaliyyətindən mənfəətin (zərərin) tanınması. Kənd təsərrüfatı fəaliyyəti haqqında informasiyaların hesabatda açıqlanması.

11

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı, 2004.

2. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin Müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydaları Bakı – 1995.

3. Abdulov Ş.V., Əhmədov Y.B. Kənd təsərrüfatında mühasibat (maliyyə) hesabatı (dərslik). Gəncə - 2007.

4. Abdulov Ş.V., Əhmədov Y.B. Kənd təsərrüfatında mühasibat (maliyyə) uçotu (dərslik). Bakı – 2009.

5. Sadıqov Ə.A. və b. Mühasibat uçotu (dərs vəsaiti). Bakı – 2008.6. İmirhəsənli T., Qasımov R. Mühasibat uçotu (dərs vəsaiti). Bakı –

2009.7. Pizenqols M.Z. Kənd təsərrüfatında mühasibat uçotu I -II hissələr.

(rus dilində). Moskva 2002.8. Lisoviç Q.M. Kənd təsərrüfatında mühasibat maliyyə uçotu

(Dərdlik, rus dilində). Moskva – 2009.9. Əhmədov Y.B., İsmayılov M.H., Bədəlov Q.A., Hüseynov Z.M.

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı-2001.

12

QEYD

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

13

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

..............

Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin “Mühasibat uçotu və audit” kafedrasının müdiri dosent Məmməd Həbib oğlu İsmayılov, kafedranın professoru Yusif Binnət oğlu Əhmədov, kafedranın dosentləri Pərvin Elman qızı Muxtarova , dosent Qəşəm Allahyar oğlu Bədəlov və baş müəllim Zirəddin Məcid oğlu Hüseynov tərəfindən 050402 “Mühasibat uçotu və audit” ixtisasının ali təhsilin bakalavr tələbələri üçün “Mühasibat uçotu” fənni üçün yazdıqları tədris proqramına

R Ə Y

Mülkiyyət və təşkilati hüquqi formasından asılı olmayaraq Azərbaycan Respublikası ərazisində fəaliyyət göstərən hüquqi şəxslər tərəfindən Beynəlxalq Standartlara uyğun mühasibat uçotunun təşkili və aparılması, maliyyə hesabatlarının hazırlanması və təqdim edilməsi qaydalarını tənzimləyən, bununla bağlı normativ-hüquqi sənədlərin icrasını təmin etmək, dünya ölkələri ilə iqtisadi inteqrasiyasının əsaslı şəkildə genişləndirilməsini mühasibat uçotunun Beynəlxalq standartlara uyğun təşkilini mühüm vəzifəsini qarşıya qoyulmuşdur.

Bu məsələnin aktuallığını nəzərə alaraq “Mühasibat uçotu və audit” ixtisası üzrə təhsil alan bakalavr tələbələri üçün, tərtib etdikləri “Mühasibat uçotu” fənnindən proqram çox aktualdır.

Proqramda aşağıdakı mövzuların tədrisi nəzərdə tutulmuşdur. Mühasibat uçotunun predmeti və metodu mühasibat hesabları və ikili yazılış sənədləşdirmənin təşkili, əmlak öhdəliklərin inventarizasiyası; uçot registrləri və mühasibat uçotunun formaları; mühasibat uçotu təşkilinin əsasları; müəssisələrdə uçot siyasəti; mühasibat (maliyyə hesabatı və digər mövzular.

Proqramda nəzərdə tutulan mövzular 050402 ixtisası üzrə tələbənin “Mühasibat uçotu” fənnin öyrənilməsi və mənimsənilməsinə imkan verir.

14

Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq “Mühasibat uçotunun” fənni üzrə “Mühasibat uçotu və audit” kafedrasının müdiri dosent M.H.İsmayılov, kafedranın professoru Y.B.Əhmədov, kafedranın dosenti P.E.Muxtarovanın, dos. Q.A.Bədəlovun və baş müəllim Z.M.Hüzeynovun tərtib etdikləri proqramın nəşr edilməsini məsləhət bilirəm.

Rəy verən:ADAU-nun “Mühasibat uçotu və audit” kafedrasının dosenti i.f.d. M.M.Hüseynov

Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin “Mühasibat uçotu və audit” kafedrasının müdiri dosent Məmməd Həbib oğlu İsmayılov, kafedranın professoru Yusif Binnət oğlu Əhmədov, kafedranın dosentləri Pərvin Elman qızı Muxtarova , dosent Qəşəm Allahyar oğlu Bədəlov və baş müəllim Zirəddin Məcid oğlu Hüseynov tərəfindən 050402 “Mühasibat uçotu və audit” ixtisasının ali təhsilin bakalavr tələbələri üçün “Mühasibat uçotu” fənni üçün yazdıqları tədris proqramına

R Ə Y

İdarəetmə informasiya sisteminin yarımsistemi kimi mühasibat uçotu prosesində daxili və xarici istifadəçilərə təqdim edilən, müəssisə fəaliyyəti haqqında uçot və hesabat informasiyaları formalaşır. Onun təşkilinin nəzəri əsasları elmi, ilkin uçot informasiyalarının formalaşması qeydiyyat üçün ikili yazılışdan və uçot məlumatlarının ümumiləşdirilməsindən, mühasibat hesabatının tərtib edilməsi üçün nəzarətin həyata keçirilməsi, subyektin səmərəli, zərərsiz inkişafına rəqabətlə mübarizə şəraitində onları səmərəli idarə etməyə imkan verir. Mühasibat uçotu fənninin tərkibində mühasibat (maliyyə) hesabatının öyrənilməsinə xüsusi fikir verilir. Mühasibat (maliyyə) hesabatının mənimsənilməsində əsas məqsəd “Mühasibat uçotu və audit” ixtisası üzrə mütəxəsislərin hazırlanmasına dair Dövlət Standartlarında, ali peşə təhsilində müəyyən olunmuş tələblərin həyata keçirilməsidir.

15

Proqramda nəzərdə tutulan mövzular “050402” ixtisası üzrə tələbələrin “Mühasibat uçotu” fənnini öyrənməyə və mənimsəməyə imkan verir.

Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq “Mühasibat uçotunun” fənni üzrə “Mühasibat uçotu və audit” kafedrasının müdiri dosent M.H.İsmayılov, kafedranın professoru Y.B.Əhmədov, kafedranın dosenti P.E.Muxtarovanın, dos. Q.A.Bədəlovun və baş müəllim Z.M.Hüzeynovun tərtib etdikləri proqramın nəşr edilməsini məsləhət bilirəm.

Rəy verən:ADAU-nun “Maliyyə və iqtisadi nəzəriyyə” kafedrasının dosenti C.N.İsmayılov

16

MÖVZU 1. Müasir təsərrüfatçılıq şəraitində mühasibat uçotunun mahiyyəti, məqsədi və vəzifələri. Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotunun normativ tənzimlənməsi.

Plan1. Mühasibat uçotunun yaranma tarixi2. Təsərrüfat uçotu haqqında anlayış və onun növləri3. Mühasibat uçotunun aparılmasına dair əsas tələblər və vəzifələr4. Mühasibat uçotu – müəssisənin idarəetmə və informasiya sisteminin

tərkib hissəsidir5. Mühasibat uçotunun prinsipləri6. Mühasib peşəsi və peşəkarlıq etikası7. Azərbaycan Respublikası və xarici ölkə müəssisələrində (firmalarda,

şirkətlərdə) tətbiq olunan mühasibat uçotunun hesablar planının xüsusiyyətləri

1. Mühasibat uçotunun yaranma tarixi

Mühasibat uçotu İtaliyanın intibah dövründə yaranmışdır . İkili yazılış prinsipinin müəyyənləşdirilməsi insan cəmiyyətinin həyatı və yaradıcılığı üçün yaradılmış rifahına, gələcəkdə xüsusi kapitalın inkişafına təkan vermişdi. İkili yazılış sistemi XIII-XVI əsrlərdə yaranmış, ondan Şimali İtaliyanın bir sıra ticarət mərkəzlərində istifadə olunmuşdur. Genuyada bələdiyyə yazılarında tapılmış ikili yazılış sistemi 1340-cı ilə təsadüf edir. Daha erkən ikili yazılış Florensiyanın ticarət firmalarında (1299-1300-cü illər), həmçinin Şampan (Fransa) əyalətində ticarət edən firmalarda aşkar edilmişdir. Birinci olaraq fransalı rahib Luka Paçoli özünün “Hesablar və yazılışlar haqqında traktat” böyük əsərilə uçotu sistemləşdirmiş və o, uçot yazılışları fikrini aça bilmişdir. Onun bu kitabı indi də aktual olaraq qalır.Müasir dövrdən fərqli olaraq əvvəlki dövrün mühasibat uçotu fərdi sahibkarı informasiyalarla təmin etmiş, bütün məlumatlar gizli saxlanılmış; həmin dövrdə mülkiyyətçi ilə müəssisənin əmlakı arasında məhdudiyyət qoyulmamış: müəssisənin mövcud və hesabat dövrləri haqqında anlayış olmamış; çoxlu pul vahidlərinin mövcud olması ikili mühasibatlıqdan istifadəni çətinləşdirmişdir. Burada uçot registrlərində (qeydiyyatlarında) aparılan yazılışlar xüsusilə mal haqqında məlumatlar (çəki, miqdarı, ölçü vahidi qiyməti) təsviri xarakter daşımışdır.

17

Luka Paçolinin tərəfdarları müxtəlif sahələrdə xüsusilə Alvize Kazanova (1558-ci il) – gəmiqayırmada; A.di Pietro (1586-cı il) – kilsə təsərrüfatı və banklarda; D.A.Masketti (1610-cu il) – sənayedə; Lyudoviko Flori (1636-cı il) – hərbi xəstəxanalarda və dövlət müəssisələrində; Bastiano Venturi ( 1655-ci il) – kənd təsərrüfatında uçotun sistemləşdirilməsinin tətbiqini geniş yaymışlar. 1581-ci ildə tarixdə ilk dəfə olaraq Venesiyada mühasiblər cəmiyyəti yaradılmışdır.XIX əsrin axırlarında əsası Luka Paçoli tərəfindən qoyulmuş mühasibat uçotu sistemində köklü dəyişikliklər olmuşdur. İctimai istehsalın inkişafı ilə xüsusi mülkiyyətdən ayrılmış şirkətlər yaranmış; kapital və mənfəətin bölgüsü aparılmış; “qüvvədə olan müəssisə” anlayışı meydana gəlmiş; fond birjaları işləməyə başlamış; sənaye və ticarətin gələcəkdə inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Nəticədə mühasibin işi müstəqil peşəyə çevrilmişdir.1973-cü ildə Edinburq məlumatına görə cəmi yeddi mühasib var idisə , XIX əsrin əvvəlinə İngiltərə və Şotlandiyanın iri şəhərlərinin məlumatına görə mühasiblərin sayı əllidən yuxarı olmuşdur. 1844-cü ildə şirkətlər haqqında qanun qəbul edilərkən müflisləşmiş firmalarda mütləq auditor yoxlamasının aparılması nəzərdə tutulmuşdur. Artıq 1854-cü ildə Edinburqda mühasiblər Cəmiyyəti təşkil edilmişdir. Bu cür Cəmiyyətin hər bir üzvünə Kral xartiyası “inamlı mühasib” titulu hüququ verilmişdir. 1880-ci ildə Viktoriya Kralının təşəbbüsü ilə İngiltərə və Şotlandiyada inamlı mühasiblər institutu yaradılır.Amerika sənayesi xarici kapital axınının xüsusilə xeyli artması hesabına inkişaf etmiş və bununla da Amerikada Britaniyanın inamlı mühasibləri auditor işləmişlər. Buna görə əksər Amerika auditor firmaları köklü auditorlar hesab olunurlar. 1887-ci il tarixə amerika peşəkar mühasiblərinin az olmasına baxmayaraq Amerika ictimai mühasiblər assosiasiyası yaradılmışdır. Sonralar bu cür assosiasiyalar ayrı-ayrı ştatlarda da yaradılmış və 1896-cı ildə Nyu-York ştatında yaradılmış assosiasiyada cəmiyyətin vəzifələrini “Diplomlu ictimai (inamlı) mühasiblər” adlandırmışlar. 1917-ci ildə sertifikata malik olmadan ciddi ixtisas tələbi ilə Amerika mühasiblər institutuna çevrilmişdir. Sonralar sertifikat verilməklə Amerikanın diplomlu ictimai mühasiblər cəmiyyəti yaranmışdır. 1936-cı ildə hər iki cəmiyyət birləşdirilmiş, 1957-ci ildə isə “Amerika inamlı mühasiblər institutu” adı verilmişdir. Bundan başqa, Amerikada mühasibat təşkilatları da vardır.Mühasibat uçotu Rusiyada bir elm kimi XIX əsrin birinci yarısında öz inkişafını tapmışdır. Onun baniləri K.İ.Arnold, İ.N.Axmetov, E.A.Mudrov, A.M.Volf, E.E.Suvers və başqaları olmuşlar. K.İ.Arnold Almaniyadan gəlmiş və Moskvada ilk mühasibat uçotu müəllimi olmuş; İ.N.Axmetov – Peterburq ticarət firmasında qulluqçu; E.A.Mudrov – Olenski (Petrozavodski şəhəri) gimnaziyasında riyaziyyat və fizika müəllimi işləmişdir. XIX əsrdə Rusiyada mühasibat uçotu üzrə ilk dərslik çıxmışdır. 1831-ci ildə K.Klark və V.Nemçinovun “Hesablama elmi” dərs vəsaiti nəşr edilmişdir; 1866-

18

cı ildə Sankt_Peterburqda kommersiya məktəbinin müəllimi Q.Reynbortun nəzəri və təcrübəvi hissədən ibarət olan “Sadə və ikili sistem üzrə kommersiya mühasibatlığının tam kursu” çapdan çıxır; 1883-cü ildə Moskva Kommersiya elmləri akademiyasında Moskva texniki və Kommersiya hesablamaları məktəbinin müəllimi A.Prokofyevin “İkili mühasibatlıq kursu” çapdan çıxır.1883-cü ildə peşəkar mühasib A.M.Folf “Hesabdarlıq” jurnalı buraxmağa başlamış; 1892-ci ildə məşhur mühasib E.E.Sivers hesabdarlıq dedikdə təsərrüfat fəaliyyətinin hesabdarlığı, hesabdarlıq dedikdə isə - uçot haqqında elmi başa düşməyi təklif etmişdir. 1906-cı ildə Sankt_- Peterburqda İ.Maksimovun “Hesabdarlıq” kitabı çapdan çıxmışdır. Kitabda ticarət-sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrində hesabdarlığın inkişafı və onun əhəmiyyətinin qısa tarixi xülasəsi verilmişdir.Rusiyada maliyyə də daxil olmaqla bütün iqtisadiyyat sahəsinə toxunan Dövlət quruculuğu Böyük Pyotrun adı ilə bağlıdır. XVII əsrdə I Pyotr Rusiyanın geridə qalmasını etiraf etmiş və ölkənin bütün təsərrüfat və sosial həyatına toxunan hərtərəfli islahatlar həyata keçirmişdir. Uçotun qurulması və onun kökündən dəyişdirilməsi məsələsi də yaddan çıxmamışdır. Artıq 1710-cu ildə “Hərbi və digər işlər haqqında cədvəl” hökumət qəzetində çox az məlumat olan “mühasib” sözü haqqında yazı verilmişdir. Bu vaxtdan etibarən uçot və nəzarətə daha çox diqqət yetirilir. Uçotun təşkili üzrə təlimat dövlət aktı kimi nəşr olunur. 22 yanvar 1714-cü ildə birinci dövlət aktında uçot məsələsinə xüsusi yer verilmişdir. Bu sənəd dövlət aparatı və dövlət sənayesi üçün mütləq sənəd kimi qəbul edilmiş və aşağıdakı tələbləri qarşıya qoymuşdur:

- yazılışların vaxtlı-vaxtında aparılması və “hesabların bağlanılması”;

- məsul şəxslərin ciddi surətdə tabeçiliyi. İdarəetmə haqqında mühasibat uçotu sistemini xüsusilə materialların anbar uçotunu, ilk sənədlərin köməyi ilə təsərrüfat fəaliyyətinin bütün hallarında ümumdövlət metodunun təsir dərəcəsini özündə əks etdirən 5 aprel 1722-ci il tarixli hərbi flot haqqında qərar Rusiyanın uçotu tarixində mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Beləliklə Rusiyada ikili yazılış və mühasibat hesabları anlayışı meydana gəlmiş və bir elm kimi mühasibat uçotunun inkişafı XX əsrin görkəmli alimlərinin işlərində əks etdirilmişdir. Azərbaycanda mühasibat uçotunun meydana gəlməsində mühasibat uçotu üzrə mütəxəssislərdən Fridon Akimoviç Mərdanov, Hacı Məcid Əfəndi Əfəndizadə, Əbülqasım Nurməmməd oğlu Hüseynzadə, Mirhəbib Seyidəhməd oğlu Seyidməmmədov, Mir Məhəmməd Seyidov və başqaları mühüm rol oynamışlar. Onlar dəfələrlə Bakı quberniyasına müraciət edərək Bakıda şirkət və sahibkarların təsərrüfat fəaliyyətinin idarə olunmasında hesabdarlıq və mühasibatlığın yerini və rolunu geniş açıqlamış və buna görə də mühasibat uçotuna dair ixtisaslar üzrə müvafiq tədris müəssisələrinin – kursların,

19

məktəblərin açılmasını xahiş etmişlər. Mühasibat uçotunun qurulması və inkişafında Əliqulu Fərəcovun rolu böyük olmuşdur.Prof. A.Fərəcov Azərbaycanda iqtisadi təhsilin təşkilatçılarından biri olmuşdur. O, birinci olaraq Azərbaycan dilində mühasibat uçotunun nəzəri və əməli məsələlərinə dair dərsliklər yazmış, konkret iqtisadiyyata dair elmi terminlər işləyib hazırlamış, mühasibat uçotunun nəzəri, texniki və tarixi məsələlərinə, kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatına, kənd təsərrüfatı və iqtisadi fikir tarixinə dair əsərlər yazmışdır.

2. Təsərrüfat uçotu haqqında anlayış və onun növləri

Hər hansı cəmiyyətin yaşayışı və inkişafının əsası maddi istehsaldır. İnsanların nəsildən nəslə yaşaması üçün onların qida məhsullarına, paltara, mənzilə və sairəyə olan tələbatının ödənilməsi lazımdır. Bunun üçün isə maşınlar, avadanlıqlar, nəqliyyat vasitələri, alətlər, istehsal inventarları və s.

lazımdır. Bunları istehsal prosesində və kommersiya fəaliyyətində istifadə etməklə satışa göndərilməsi üçün əmək vəsaiti və istehlak şeyləri yaradılır, deməli cəmiyyətin tələbatı ödənilir.İstehsal – məcmuu məhsulun hərəkətinin başlanğıcı kimi təkrar istehsal prosesinin çıxış nöqtəsidir;İstehsal – Tədavül – İstehlak.İstehsal, tədavül və istehlak prosesləri fasiləsiz olaraq təkrar olunur, onun inkişafının bütün mərhələlərində cəmiyyətə bu prosesləri xarakterizə edən informasiyalar lazımdır.Təsərrüfat proseslərinin gedişatı haqqında doğru və düzgün məlumatlar almaq üçün təsərrüfat uçotu təşkil olunur. Beləliklə, təsərrüfat uçotunun meydana gəlməsi maddi istehsalda idarəetmə tələbatına səbəb olur. Belə ki, təsərrüfat həyatının konkret faktlarını bilmədən təsərrüfat proseslərinə rəhbərlik mümkün deyildir. Təsərrüfat proseslərinin gedişatı haqqında müvafiq informasiyaların toplanması onlara müşahidə ilə başlanır; sonrakı mərhələ onların miqdar xarakteristikasını yəni say göstəricilərini müəyyən etməkdən ibarətdir. Sonra, maddi istehsal prosesinə nəzarət və idarəetmə üçün, bu göstəricilər qeydə alınmalıdır. Uçot göstəriciləri ilə təsərrüfat proseslərinin miqdar və keyfiyyət tərəfləri: hazırlanmış və satılmış məhsulların həcmi, kassada və hesablarda olan pulun mövcud olması, material ehtiyatları, əsas vəsaitlərin həcmi, mənfəət vəi.a. açıqlanır. (sxem 1.1)

20

Sxem 1.1İdarə etmədə uçotun rolu

Planlaşdırma

Uçot

Nəzarət

Təhlil

Tənzimlənmə

Təsərrüfat uçotunun obyekti müəyyən iqtisadi quruluş şəraitində başa çatan maddi istehsaldır. Buna görə təsərrüfat uçotu müvafiq istehsal üsulu ilə bağlı olan təsərrüfat münasibətlərinin xüsusiyyətlərini əks etdirir. Beləliklə, təsərrüfat uçotu konkret iqtisadi quruluş şəraitində nəzarət və idarə etmə məqsədi ilə maddi istehsal prosesinin müşahidə sistemini, ölçməyi bə qeydə almağı özündə əks etdirir ( Sxem 1.2; sxem 1.3). Sxem 1.2.

21

Sxem 1.2Texniki-iqtisadi istehsalat-təsərrüfat proseslərin elementlərinin tərkibi və

qarşılıqlı əlaqəsi

Resurslar Proseslər Nəticələr

Əmək vəsaitləri

Əmək əşyaları

Əmək resursları

İstehsalın texniki hazırlığıTəchizat İstehsalSatışMarketinq

Mallar

Məhsullar

İşlər

Xidmətlər

22

Sxem 1.3 Maliyyə-iqtisadi proseslərin elementlərinin tərkibi və qarşılıqlı əlaqəsi

Resurslar ProseslərNəticələr

Dövriyyədənkənar aktivlər

Dövriyyə aktivləri

Xüsusi kapital

Borc vəsaitləri

Maliyyəmünasibətləri

Gəlirlər(xərclər)

Mənfəət(zərər)

Təsərrüfat uçotunda istifadə olunan ölçülər

Müəssisə əmlakının kəmiyyət xarakteristikasını, onun öhdəliklərini və təsərrüfat əməliyyatlarını müəyyən etmək üçün təsərrüfat uçotunda üç ölçü növündən - natural, əmək və pul ölçülərindən istifadə olunur.Natural ölçülərlə natural ifadədə uçota alınan obyektlər xarakterizə olunur. Natural ölçülər material qiymətlilərin miqdar uçotu üçün istifadə olunur. Bu obyektin fiziki xüsusiyyətindən asılı olaraq metr, litr, kiloqram, hektar, kilovat-saat, ton-kilometr və s. ola bilər. Natural ölçülərdə əmlakın - əsas vəsaitlərin, qeyri-maddi aktivlərin, inventar və təsərrüfat ləvazimatlarının, yarımfabrikatların, hazır məhsulların, malların və s.in vəziyyəti, hərəkəti və istifadəsi əks etdirilir.Lakin natural ölçülərdən – ton, metr, litr, sentner, ədəd və i.a.dan istifadə edərkən müxtəlif obyektlərin ümumiləşmiş xarakteristikasını almaq olmaz. Natural ölçülərdən yalnız eyni təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu üçün istifadə edilir. Eyni olmayan vəsaitlərin natural göstəricilərini cəmləmək olmaz.

23

Natural ölçülər – uzunluq ölçüsündən (metr, santimetr), çəki ölçüsündən (kiloqram, ton), həcm ölçülərindən (kvadrat metr, kub metr) və s.dən ibarətdir.Əmək ölçüləri sərf edilmiş iş vaxtının miqdarını – gün, saat, dəqiqə ilə əks etdirmək üçün istifadə olunur. Onlar müəssisənin işçi heyətinin əmək haqqını hesablamaq, işəmuzd iş normasının yerinə yetirilməsinə nəzarət üçün tətbiq olun ur. Lakin əmək ölçüləri heç də həmişə müxtəlif növ məhsul və məlumatların istehsalına əmək məsrəfini geniş şəkildə ümumiləşdirmək üçün universal göstəricilər kimi çıxış edə bilmir.Pul ölçüləri vahid qiymətdə (manat və qəpiklə) müəssisə əmlakını və bütün təsərrüfat əməliyyatlarını əks etdirir. Belə ümumiləşmiş göstərici müəssisənin əmlakının həcmi, məhsulların maya dəyəri, maliyyə fəaliyyətinin nəticələri və s. haqqında olan məlumatları müqayisə etməyə imkan verir. Mahiyyət etibarı ilə müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətinin bütün əsas göstəriciləri yalnız pul formasında ifadə oluna bilər.Pul ölçüsü natural və əmək ölçülərinin birləşməsində tez-tez tətbiq olunur, məsələn orta əmək haqqı hesablanarkən, məhsul vahidinin maya dəyəri hesablandıqda və i.a.

Təsərrüfat uçotunun növləri

Ayrı-ayrı müəssisələrin, birliklərin, təşkilatların və bütünlükdə ölkə üzrə geniş və mürəkkəb təsərrüfat fəaliyyətini hərtərəfli əks etdirmək üçün təsərrüfat uçotunu üç növə ayırmaq olar: operativ (operativ-texniki), statistika və mühasibat uçotu. Uçotun müxtəlif növləri bir-birini qarşılıqlı surətdə tamamlayır, lakin fəaliyyət dairəsinə, təyinatına və aparılması üsullarına görə fərqlənir.Operativ-texniki uçot təsərrüfat proseslərinin gedişinə nəzarət etmək və bu prosesləri idarə etmək üçün cari məlumatların gündəlik alınması və ümumiləşdirilməsi üçün lazımdır. Operativ uçot müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə gündəlik nəzarət etmək məqsədilə ayrı-ayrı halların qeydə alınması, onlar üzərində müşahidə və nəzarətin aparılması üçün istifadə olunur. Operativ uçotun məlumatları müəyyən tarixə telefon, teleqraf, telefaksla şifahi şəkildə toplanır yaxud müəssisənin rəhbərinə, mülkiyyətçiyə (iştirakçıya, təsisçiyə) və əgər Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik aktlarında nəzərdə tutulubsa dövlət orqanlarına təcili bildirişlə, poçtla göndərilir. Operativ-texniki uçota səpinin gedişini, məhsul yığımı işlərinə nəzarət etmək və s.-ni misal göstərmək olar. Belə informasiyalar müvafiq operativ nəticələrin çıxarılması və konkret təkliflərin hazırlanması, neqativ halların aradan qaldırılması və aşkar edilmiş ehtiyatların gələcəkdə onların istehsalda istifadəsi üçün lazımdır.

24

Statistika uçotu kütləvi hadisələrin və onların ictimai həyatda və təbiətdə, müəssisələrin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətində qanunauyğunluqlarını əks etdirir və ümumiləşdirir. O təsərrüfat uçotunun digər növləri ilə sıxı əlaqədə olmaqla, operativ və mühasibat uçotunun məlumatlarından istifadə edir, özlərinin məlumatların toplanmasının xüsusi qəbul qaydaları (siyahıyaalma, anket, sorğular və s.) və onların işlənilməsi üsulları (qruplaşdırma, məlumat, müxtəlif göstəricilərin: orta, indeks, korrelyasiya əmsalı və s. hesablanması) vardır.Statistika uçotunun məlumatları ayrı-ayrı müəssisələr, iqtisadi regionlar və ölkələrin cari və perspektiv dövrlərinə görə iqtisadi təhlil və proqnozlaşdırmanın aparılması üçün istifadə olunur. Statistika maddi istehsal prosesinin əks etdirilməsinə məhdudiyyət qoymur. O, iqtisadi və ictimai həyatın bütün tərəflərini əks etdirir, əhalinin sayı və tərkibini, insanların doğum və ölümünü, xalqın maddi və mədəni həyat səviyyəsini göstərir; əsas fondların yenidən qiymətləndirilməsini həyata keçirməyə imkan verir, ölkənin siyasi həyatında baş verənləri, inflyasiya prosesini və s.-ni açıqlayır.Mühasibat uçotu - Bütün təsərrüfat əməliyyatlarının tam, fasiləsiz, sənədlə əks etdirilməsində ifadə olunmuş müəssisənin aktivləri, öhdəlikləri, gəlirləri və xərcləri və onların dəyişməsi haqqında dəyər ifadəsində olan informasiyaların toplanması, qeydiyyatı və ümumiləşdirilməsinin nizama salınmış sistemini özündə əks etdirir.Mühasibat uçotunun müəyyən edilməsi onun məqsədindən – müəssisə fəaliyyəti haqqında informasiyaların toplanması, qeydiyyatı və ümumiləşdirilməsindən irəli gəlir.Mühasibat uçotu digər uçot növündən fərqli olaraq:

- sənədlərlə əsaslandırılmış uçotudur;

- müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətində bütün dəyişikliklər fasiləsiz olaraq vaxtında və tam əhatə olunur;

- yalnız ona aid olan informasiyaların işlənilməsinin xüsusi üsulları (mühasibat hesabları, ikilik yazılış, balans və s.) tətbiq edilir.

Mühasibat uçotu dörd müstəqil hissədən: mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi, maliyyə uçotu, idarəetmə uçotu və vergi uçotundan ibarətdir.Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi – bütövlükdə mühasibat uçotu sisteminin təşkili üzrə nəzəri, metodiki əsasları və praktiki tövsiyələri öyrənən elmdir.Məşhur amerika alimlərindən Xendriksen E.S. və Van Breda M.F.1) Mənfəətin hesablanması üsulunu nəzərə alaraq mühasibat uçotunun nəzəriyyəsini özünəməxsus tərzdə izahını vermişlər. Belə bir yanaşma digər İngiltərə-Amerika alimləri üçün də xarakterikdir.Ümumiyyətlə mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi – bu mənfəətin hesablanması üsulunun təhlilidir

25

Amerika alimlərinin fikrinə görə mühasibat uçotuna təsir edən nəzəriyyə müxtəlif istifadə edənlərin olmasını əks etdirir ki, bu da iki qrupa bölünür.

Birinci qrup mühasibat uçotunun nəzəriyyəsinin dörd qrupunu əhatə edir.Vergi nəzəriyyəsi - Vergitutulan mənfəət məbləğinə əsasən – müəssisənin mənfəətinin olması müəyyən edilir. Bu nəzəriyyə vergi hüququnun xüsusi halı kimi mühasibat uçotunu xarakterizə edir.Hüquq yaxud hüquqi cəhətdən nəzəriyyə - burada mühasibat elmi vergi ilə deyil mülki hüquqla əlaqələndirilir, mənfəət isə vəsaitin alınması ilə deyil, onu almaq hüququna malik olmaqla mümkündür.Etika nəzəriyyəsi – onun tərəfdarları uçotun əsasında hüquqi normanın durmasını deyil, müəssisəyə təqdim olunmuş informasiya sistemində düzgün məlumatların olmasını nəzərdə tuturlar.Psixoloji nəzəriyyə - mühasibat uçotu ilə təqdim olunan hər bir informasiya, bu informasiyanı alan istifadəçilərə yalnız marağının olması kimi baxılır.İkinci qrup maddi yaxud iqtisadi nəzəriyyə ilə təmsil olunur. Ədəbiyyatlarda bu cür üç nəzəriyyənin olmasını göstərirlər.Birinci nəzəriyyə - makroiqtisadi-uçot obyektində ölkənin bütün xalq təsərrüfatı çıxış edir, ikinci – mikroiqtisadi nəzəriyyə - təsərrüfat fəaliyyətində ayrı-ayrı təsərrüfat subyektləri – firmaları ilə məhdudlaşır. Üçüncü – sosial-korporativ nəzəriyyə bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Burada firma rəhbərləri qarşısında cəmiyyətin qarşıya qoyduğu bir sıra sosial vəzifələr mikrosəviyyədə birləşdirilir. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları iqtisadi nəzəriyyənin tipik olmayan hadisə kimi mühasibat uçotunda nəzərdən keçirilməsinə meyllik edirlər.Sadalanan mühasibat uçotu nəzəriyyəsinin hər biri müəyyən məqsədə xidmət edir, bir-birini tamamlayır, cəmiyyətin inkişafına kömək edir.Maliyyə uçotu - maliyyə uçotunda bütünlükdə müəssisə fəaliyyəti haqqında – gəlirlər və xərclər (ünsürlər nöqteyi-nəzərindən bütünlükdə müəssisə üzrə) debitor və kreditor borcları, digər hesablaşma növləri, büdcəyə və büdcədənkənar fondlara ödənişlər, maliyyə qoyuluşları, fəaliyyətin maliyyə nəticələri, kapital və s. haqqında informasiyalar formalaşır. Başqa sözlə, maliyyə uçotunda müəssisənin kommersiya fəaliyyətinin ümumi göstəriciləri üzrə informasiyalar formalaşır. Maliyyə uçotunun məlumatları maliyyə hesabatında cəmləşir və müəyyən olunmuş qaydada xarici istifadəçilərə (müəssisə işçilərinə, vergi orqanlarına, statistika orqanlarına, bank, maliyyə idarələrinə) təqdim olunur. Nə qədər ki, maliyyə uçotu ancaq müəssisə fəaliyyətinin ümumi göstəricilərində öz əksini tapır, bu vəziyyətdə maliyyə uçotunun məlumatları kommersiya sirri hesab olunmur.

26

İdarəetmə uçotu gələcəkdə mühasibat uçotunun tərkib hissəsi olmaqla, müəssisə daxilində müxtəlif səviyyəli rəhbərlərin istifadə etdiyi uçot informasiyalarının toplanması üçün nəzərdə tutulur. Onun başlıca təyinatı – konkret istehsal nəticələrinin əldə olunmasında məsul olan menecerləri lazımi informasiyalarla, tam həcmdə biznesin effektivli olması probleminin həllini təmin etməkdir.İdarəetmə uçotu plan, normativ, proqnoz və analitik informasiyaları ümumiləşdirir; o uçot prosedurlarını, müşahidəni, ölçməyi və qeydə alınmanı tam əks etdirir.İdarəetmə uçotu sistemində istehsal məsrəfləri haqqında informasiyalar aşağıdakı sahələr üzrə qruplaşdırılır və uçota alınır:- məsrəf növləri (materiallara, əmək haqqına və s.) üzrə;- məsrəflərin əmələ gəlmə yerləri, yəni bölmə strukturlarında (briqada, sexin və s.-nin iş yerləri) burada istehlak olunan material resursları toplanır;- həmin müəssisədə bazarda satış üçün nəzərdə tutulan məhsul, iş və xidmət növlərinə olan məsrəflər.Vergi uçotu – mühasibat uçotunun tərkib hissəsi olmaqla, uçot informasiyalarının toplanması üçün nəzərdə tutulur ki, bu da vergiyə cəlb olunma və vergi hesabatının tərtib edilməsi məqsədi ilə vergi və rüsumların uçotunu mühasibat qaydasında rəsmiyyətə salınmasını təmin edir. Bununla yanaşı vergi uçotuna vergi bazasının düzgün müəyyən edilməsi üçün mühasibat uçotu məlumatlarına dair hesablama düzəlişləri yaxud müstəqil surətdə hesablamaların aparılması daxil edilir.Düzəliş hesablamaları sistemdən kənar yəni hesablama yolu ilə alınan düzəlişlər mühasibat uçotunda əks etdirilmədən aparılır. Bu vergi hesablaması, cədvəl yaxud vergi kartoçkası ya da vergi, maliyyə və idarəetmə uçotunun registrləri şəklində təqdim olunan informasiyaların toplanması və sistemləşməsi üçün nəzərdə tutulan vergi registrlərinin işlənib hazırlanmasını və təsdiqini tələb edir.Vergi uçotunun əsas funksiyaları:- vergi ödəyicilərinin öhdəliklərini düzgün müəyyən etmək üçün lazımi ilkin informasiyaları toplamaq və qeydə almaq;- ilk vergi informasiyalarını mühasibat və vergi registrlərində və mühasibat uçotunun hesablarında öz vaxtında əks etdirmək;- vergi ödəyicisinin vergi öhdəliklərinin həcmini düzgün müəyyən etmək;- hesabatını düzgün formalaşdırmaq;- vergi informasiyaları və vergi hesabatının formalaşmasına nəzarət etmək.Beləliklə, vergi uçotu, mühasibat uçotunun tərkib hissəsi kimi qalmaqla vergi öhdəliklərinin düzgün, obyektiv hesablanması və müəssisənin vergi hesabatının tərtibi üçün lazımi maliyyə informasiyalarının toplanması, qeydə alınması və işlənməsi sistemini özündə əks etdirir.

27

3. Mühasibat uçotunun aparılmasına dairəsas tələblər və vəzifələr

Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün müəssisələrdə mühasibat uçotunun aparılmasına dair eyni tələblər qoyulur, müxtəlif normativ sənədlərlə nizama salınır.Əsas tələblər aşağıda verilir:1. Müəssisə əmlakının, öhdəliklərinin və bütün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotunu Mühasibat Uçotu haqqında Qanun əsasında işlənib hazırlanmış mühasibat uçotu standartlarına, mühasibat uçotunun hesab planına və başqa normativ sənədlərə uyğun mühasibat uçotu hesablarında qarşılıqlı əlaqədə ikili yazılış üsulu ilə aparır.2. Müəssisə əmlakının öhdəliklərinin və təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotunu Azərbaycan Respublikası Valyutasında – manatla aparır. Əmlakların, öhdəliklərin və digər təsərrüfat fəaliyyəti faktlarının sənədləşdirilməsi, registrlərin aparılması, hesabatın tərtibi Azərbaycan dilində aparılır.3. Hesabat ili ərzində qəbul edilmiş uçot siyasətinə riayət edilmə bütün müəssisələr üçün mütləq sayılır. Bu siyasət bir qayda olaraq aşağıdakı tələblər nəzərdə tutur: tam olmasını, öz vaxtında aparılmasını; ehtiyatlılığı (gizli ehtiyatlara yol verməmək); məzmunun forma üzərində prioritetliyi, bir-birinə zidd olmamasını (hər ayın kalendar gününün sonuna sintetik uçotun hesabları üzrə dövriyyə və qalıqların analitik uçotun məlumatlarına bərabərliyi); səmərəli olmasını (mühasibat uçotunun səmərəli aparılması müəssisənin fəaliyyətinin xüsusiyyətindən və həcmindən irəli gəlir).4. Məhsul istehsalı, yerinə yetirilən iş və göstərilən xidmətlərə cari məsrəflər və kapital və maliyyə qoyuluşları ilə əlaqədar olan xərclər mühasibat uçotunda ayrı uçota alınır.5. Mülkiyyət hüququna məxsus olan müəssisənin əmlakı, həmin müəssisədə olan digər hüquqi şəxsin əmlakından ayrı uçota alınır.6. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində müəyyən olunmuş qaydada müəssisənin yenidən təşkil edilməsi yaxud ləğv edilməsinə qədər hüquqi şəxs kimi onun qeydiyyata alındığı anından fasiləsiz olaraq müəssisə mühasibat uçotunu aparır.7. Mühasibat uçotunu n təşkili, mühasibat hesabatının təqdim edilməsi, təsərrüfat əməliyyatlarını yerinə yetirərkən qanunvericiliyə riayət olunmasına, məcburi auditin aparılması zamanı Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində müəyyən olunmuş qaydaların təmin olunmasına müəssisə rəhbəri məsuliyyət daşıyır.

Mühasibat uçotunun vəzifələri

28

Mühasibat uçotunun vəzifələri aşağıdakılardır:• mühasibat hesabatında daxili istifadəçilər – müəssisənin rəhbərləri, təsisçiləri, iştirakçıları və xarici istifadəçilər – investorlar, kreditorlar və s. üçün müəssisə fəaliyyəti, və onun əmlak vəziyyəti, müəssisənin xüsusi mülkiyyəti haqqında tam və düzgün informasiyanı formalaşdırmaq;• müəyyən olunmuş norma, normativ və smetaya uyğun material, əmək və maliyyə ehtiyatlarından istifadə etmək; təsərrüfat əməliyyatlarının həyata keçirilməsinə, onların məqsədəuyğunluğuna nəzarət etmək;• müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətində neqativ (nöqsanları) halların qarşısını öz vaxtında almaq, təsərrüfatdaxili ehtiyatları aşkar etmək və cari dövr və perspektiv üçün müəssisə işlərinin nəticələrini proqnozlaşdırmaq;• maksimum mənfəət alınması məqsədi ilə bazar rəqabətliliyinə təsir etmək.

4. Mühasibat uçotu – müəssisənin idarəetmə və informasiyasisteminin tərkib hissəsidir

Azərbaycan Respublikası ərazisində mənfəətlə , yaxud mənfəətsiz işləmək məqsədilə sahibkarlıq fəaliyyəti və ya başqa fəaliyyətlə məşğul olan, hüquqi şəxs sayılan, yaxud hüquqi şəxs sayılmayan, tabeçiliyindən və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq fəaliyyət göstərən bütün təsərrüfat subyektləri (müəssisələr, idarələr, təşkilatlar və başqaları) mühasibat uçotu aparmağa borcludur.Mühasibat uçotu müəssisənin, idarənin, təşkilatın və bütün başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, öhdəliklərinin, kapitalının, dövriyyə vəsaitlərinin və ümumiyyətlə bütün maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətinin natural göstəricilər əsasında, pul ifadəsində, fasiləsiz, başdan-başa, sənədləşdirilmiş və mühasibat registrlərində qarşılıqlı əlaqələndirilmiş bütün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat hesablarında ikili yazılış üsulu ilə yığılması və qaydaya salınması sistemini özündə əks etdirir.Tabeçiliyindən və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq hüquqi şəxs sayılan heç bir müəssisə mühasibat uçotunu aparmadan fəaliyyət göstərə bilməz.Nə qədər ki, mühasibat uçotunun məlumatları, material, əmək və pul resurslarının vəziyyəti haqqında sintetik və analitik informasiyalar, investisiya və kredit siyasəti haqqında, məsrəflər və istehsalın səmərəliliyi haqqında informasiyalar müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyəti haqqında tam informasiyanı təmin edir, bu təsərrüfat fəaliyyətini idarəetməyə, plan göstəricilərinin yerinə yetirilməsinə nəzarət etməyə, müəssisənin perspektiv istiqamətdə inkişafını müəyyən etməyə imkan verir. Beləliklə, mühasibat uçotu müəssisənin idarəetmə və informasiya sisteminin tərkib hissəsi olması bir daha aydın olur.

29

Uçot informasiyaları idarəetmə və maliyyə qərarlarının qəbul edilməsi üçün əsas sayılır. Bununla o, informasiya, planlaşma, nəzarət, mühafizə və təhlil kimi ən mühüm idarəetmə funksiyasını yerinə yetirir.İnformasiya – düzgün idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında məlumatın keyfiyyətli olmasını və öz vaxtında alınmasını göstərir.Planlaşma (tapşırıq) – iş prosesi qaydasını ifadə edir. Ona məqsədin qoyuluşu, onun yerinə yetirilməsi yollarının axtarılması və bu qərar üçün optimal variantın seçilməsi daxil edilir. Nəzərdə tutulan mənfəət, qarşıdakı material və pul vəsaitləri məsrəfləri haqqında informasiya olmadan cari və perspektiv dövr üçün mümkün deyildir.Nəzarət – planın (tapşırığın) faktiki yerinə yetirilməsini müəyyən etməyə imkan verən prosesdir. Bunun üçün faktiki məsrəf və gəlirləri planla (tapşırıqla) müqayisə edilməsi metodundan istifadə olunur. Təsərrüfat fəaliyyətində neqativ halların qarşısını almaq, təsərrüfatdaxili ehtiyatları aşkar etmək məqsədi ilə müəssisə əmlakının vəziyyəti və hərəkətinə, öhdəliklərin və təsərrüfat əməliyyatlarının icrasına nəzarət edilir. Müəssisələrdə daxili nəzarət aşağıdakı nəzarətlər ola bilər: qabaqcadan nəzarət (təsərrüfat əməliyyatı aparılana qədər); cari nəzarət (əməliyyatın həyata keçirildiyi zaman); sonrakı nəzarət (əməliyyat qurtardıqdan sonra). Xarici maliyyə nəzarətini investorlar, kreditorlar, hesablama palatası, banklar, xəzinədarlıq, nəzarət-təftiş idarəsi, vergi və digər nəzarət orqanları aparır.Əmlakın qorunub saxlanması – müəssisə əmlakının qorunması, material qiymətlilərin və pul vəsaitlərinin saxlanması və hərəkətinin bütün aspektlərini əhatə edən açıqlanmış hesablar planından (işçi hesablar planından) istifadə hesabına təminat mümkün olur. Bu funksiya inventarizasiyanın öz vaxtında aparılması və uçotun düzgün aparılması ilə gücləndirilir.Təhlil – qəbul edilmiş qərarların onların yaxşılaşdırılması məqsədi ilə müntəzəm öyrənilmə prosesidir. Burada bilmək lazımdır ki, əks münasibətlərə qədər etibarlıdır və təsirlidir, bunsuz idarəetmə sisteminin fəaliyyəti mümkün deyildir. Əgər məqsədə nail olunmamışdırsa, onda analitik yol ilə planın pozulması səbəbləri, xüsusi ilə planlaşma, nəzarət, qoyulan məqsədin həyata keçirilə bilməmə səbəbləri aydınlaşdırılır.Tənzimləmə - müəssisə fəaliyyətində neqativ kənarlaşmaların aradan qaldırılmasına yönəldilmiş, qəbul edilmiş qərarların, idarəetmə qərarlarının həyata keçirilməsi prosesini əhatə edir.Mühasibat informasiyalarından istifadə edənləri iki qrupa ayırmaq olar: daxili istifadəçilər və xarici istifadəçilər.Daxili istifadəçilər – planlaşmanın, nəzarət və işgüzar əməliyyatların qiymətləndirilməsini, digər funksiyaların yerinə yetirilməsini həyata keçirmək

30

üçün uçot informasiyaları lazım olan menecerlər , sahibkarlar, idarə aparatında işləyən şəxslər hesab olunur.Xarici istifadəçilər - maliyyə marağı ilə informasiyalardan bir başa və dolayı istifadə edən kənar istifadəçilər hesab olunur.Kənar istifadəçilərə aid edilir:• müəssisədə işləməyən, lakin onun fəaliyyətinin yaxşı olması ilə maraqlı olan şəxslər (səhmdarlar, investorlar, kreditorlar, alıcılar və s.);• müəssisə işində bilavasitə iştirak etməyən, lakin dolayı maliyyə marağı olanlar, - vergi xidməti, dövlət idarəetmə orqanları, müxtəlif maliyyə institutları və fond bazarı iştirakçıları (sığorta şirkətləri, birjalar, dilerlər, brokerlər və i.a.);• işgüzar əməkdaşlıqdan başqa, maliyyə marağı olmayanlar: auditor firmaları, statistika orqanları, arbitraj və digər subyektlər.İstifadəçilər üçün keyfiyyətli və yararlı mühasibat informasiyaları xüsusilə əhəmiyyətlidir. İnformasiyaların yararlılığı, qiymətli (əhəmiyyətli) və ümidverici (doğru) informasiya kimi əlamətlərlə xarakterizə olunur.Qiymətli (əhəmiyyətli) informasiyalar onun bu və ya digər idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsinə təsir etmək imkanı ilə müəyyən edilir. İnformasiyaların qiymətli (əhəmiyyətli) olmasını müəyyən edən amillərə daxildir:vaxtında təqdim etmə - informasiya istifadəçiyə vaxtında təqdim edilməlidir, informasiyanın vaxtında təqdim edilməməsi müəssisənin real vəziyyəti haqqında məlumat əldə etmək olmur;proqnozu təmin etmə - informasiya müəssisənin inkişaf təmayülünü əks etdirir və bununla da perspektivə müəssisə işlərinin proqnozlaşdırılması üçün əsas sayılır;informasiya mənbələri ilə geriyə münasibətlərin mövcudluğu – operativ idarəetmə qərarlarının həyata keçirilməsini təmin edir;ümidverici (doğru) olması – bu istifadəçiyə düzgün, tam və obyektiv məlumatların verilməsini göstərir. Bunun üçün informasiyaların aşağıdakı kimi olması əhəmiyyətlidir;baş verən təsərrüfat əməliyyatlarını yoxlamağa və təsdiq etməyə imkan verən aydınlıq;neytrallıq – daxili yaxud xarici istifadəçilərin marağının təmin olunması üçün məlumatlar şişirdilmiş deyil, neytral yəni qərəzsiz olmalıdır.

5. Mühasibat uçotunun prinsipləri

Mühasibat uçotuna dair ədəbiyyatlarda yeni mühasibat uçotunun prinsipləri anlayışına tez-tez rast gəlinir.Prinsip – bir elm kimi mühasibat uçotunun əsası, çıxışı, baza əsasnaməsidir.Mühasibat uçotunun prinsipləri aşağıdakılardır:

31

Muxtariyyət prinsipi – bu və ya digər müəssisənin vahid müstəqil hüquqi şəxs kimi fəaliyyət göstərməsi nəzərdə tutulur; onun əmlakı ciddi surətdə sahibkarların, işçilərin və digər müəssisələrin əmlakından ayrı uçota alınır. Mühasibat uçotunun məlumatları müəssisənin fəaliyyəti prosesində həyata keçirilə bilən əmlakla, öhdəliklər və təsərrüfat əməliyyatları ilə idarəetmə vəzifələrinə cavab verən vahid sistemi göstərir. Təsərrüfat prosesinə təsir göstərən uçot elementləri, artıq element kimi uçot sistemindən çıxarılır. Yalnız konkret müəssisəyə məxsus olan əmlak həmin müəssisənin mühasibat uçotu və balansında əks etdirilir.İkili yazılış prinsipi - qabaqcadan müəyyən edilmiş hesablarda ikili yazılışdan istifadə etməklə təsərrüfatda baş verən faktları və əməliyyatlarını eyni vaxtda və eyni məbləğdə bir hesabın debetində və digər mühasibat hesabının kreditində ikili yazılışın fasiləsiz həyata keçirilməsidir.Müəssisənin təsiredici prinsipi – müəssisə müəyyən olunmuş qaydada malsatan və malalan və digər partnyorlar qarşısında öhdəliklərini ödəyərək, gələcəkdə bazarda təhlil edilə bilən öz mövqeyini saxlayır və normal fəaliyyət göstərir. Bu prinsip müəssisənin aktivlərinin köməkliyi ilə əldə edilən gələcək mənfəətin müəssisənin aktivləri ilə bağlı olmasının zəruriliyinə səbəb olur. Müəssisənin əmlakı və öhdəliklərinin qiymətləndirilməsində göstərilən prinsipin xüsusi əhəmiyyəti vardır.Obyektivlik (qeydə almaq) prinsipi – bütün təsərrüfat əməliyyatları mühasibat uçotunda əks etdirməklə toplanır, bunlar uçotun bütün mərhələləri ərzində qeydə alınmalıdır, təsdiqləndirici sənədlərlə təsdiq edilir, bunların əsasında da mühasibat uçotu aparılır.Ehtiyatlılıq (konservatizm – köhnəlik tərəfdarı) prinsipi- qeyri –müəyyənlik şəraitində istehsalın nəticəsi barədə aparılan hesablamalarda olan ehtiyatlılığın səviyyəsini göstərir. Bu aktivlərin yaxud gəlirlərin artırılması və öhdəliklərin yaxud xərclərin azaldılmasından qaçmağa imkan verir. Ehtiyatlılıq prinsipinə riayət edilməsi ehtiyatların gizlədilməsinin aktivlərin yaxud gəlirlərin aşağı salınması ya da öhdəliklərin yaxud xərclərin qəsdən artırılmasının qarşısı alınır. Göstərilən prinsipə laqeydlik, maliyyə hesabatının neytral olmasına gətirib çıxarır, deməli etibarlılıq itir.Odur ki, müəssisənin maliyyə nəticələrini formalaşdıran zaman potensial zərərin yaxud öhdəliyin son dərəcə mənfəətə və ya aktivə çevrilərək uçot və hesabatda əksini tapması üçün böyük hazırlıq işinin – ehtiyatlılığın təmin edilməsi lazımdır.Hesablama (təsərrüfat fəaliyyətinin şərti halları) prinsipi – nəzərə almaq lazımdır ki, bütün əməliyyatlar onlar ödənilən zaman deyil, baş verdikcə yazılır və əməliyyat başa çatdıqda həmin hesabat dövrünə aid edilir. Bu prinsipi şərti olaraq bölmək olar:

32

gəlirin qeydə alınması prinsipi - gəlir, ödəniş aparılan dövrdə deyil, gəlir alınan dövrdə əks etdirilir. AR-da məhsul satışı onlar yüklənən və ödənilən zaman müəyyən edilir. Beynəlxalq standart isə məhsul satışını “yükləmə”, “tədarük”, “pulun satıcıdan yaxud agentdən alınması” anında qeyd etməyi mümkün hesab edir;müvafiqlik prinsip - hesabat dövrünün gəlirləri xərclərlə əlaqələndirilməlidir, bunun nəticəsində bu gəlirlər alınmışdır, digər hesabat dövründə qəbul edilmiş müvafiq gəlirlərə (xərclərə) aid olan xərclər (gəlirlər) ayrıca uçota alınır.Dövrilik prinsipi - müntəzəm, dövri olaraq təkrar olunan balans ümumiləşdirilməsi – illik, yarımillik, kvartallıq və aylıq balansın və hesabatın tərtibinə yönəldilir. Göstərilmiş prinsip hesabat məlumatlarının müqayisə edilməsini təmin etməklə, keçən müəyyən dövr ərzində maliyyə nəticəsini hesablamağa imkan verir.Məxfilik prinsipidaxili uçot informasiyalarının məzmunu müəssisənin kommersiya sirri hesab edilir. Kommersiya sirrinin açılması və dəyən ziyana görə cavabdehlik müəyyən olunmuş qanunvericilikdə nəzərdə tutulur.Pul ölçüsündə dəyişmə prinsipi - təsərrüfat fəaliyyəti və istehsal prosesində yerinə yetirilən işlərin kəmiyyətcə ölçülməsi və hesablanmasında vahid ölçü kimi ölkə valyutasının tətbiqi təqdimatıdır.Yuxarıda göstərilən uçot prinsipləri mühasibat uçotunun əsasıdır, ümumi konsepsiyasıdır və onun standartlarının hazırlanmasına imkan yaradır. Bu prinsiplərə riayət olunmaması uçot informasiyalarında xeyli yanlışlığa gətirib çıxarır ki, nəticədə düzgün olmayan idarəetmə qərarları verilir.

6. Mühasib peşəsi və peşəkarlıq etikası

Hazırda bazar iqtisadiyyatı şəraitində mühasib peşəsi olduqca hörmətli və nisbətən yüksək ödənişlidir. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi beynəlxalq normativləri nəzərə almaqla yüksək peşə təhsilini, o cümlədən “Mühasibat uçotu və audit” ixtisası üzrə dövlət təhsil standartlarını işləyib hazırlamışdır. Bu peşə sahəsi dörd fənn silsiləsini: humanitar, sosial-iqtisadi, ümumpeşə və xüsusi fənləri özündə birləşdirir. Xüsusi fənlərin öyrənilməsinə daha çox diqqət yetirilməklə, ona daha çox saat nəzərdə tutulur ki, mühasibat uçotunu (müəssisələrdə, kommersiya banklarında, büdcə təşkilatlarında, xarici iqtisadi fəaliyyət sahələrində), iqtisadi təhlili, auditi, vergiyə cəlbolunmanı, müəssisələrin maliyyəsini, mühasibat uçotunda avtomatlaşmış informasiya texnologiyasını hərtərəfli öyrənməyə, eləcə də iqtisadiyyata, hüquqa, riyaziyyata, statistikaya, idarəetməyə və özünü idarəetməyə dair elmlərə daha çox vaxt ayırmağa imkan verir. Mütəxəssis – mühasib iqtisadi-riyazi metodlardan, modellərdən və müasir texniki idarəetmə vasitələrindən istifadə etməyi; ixtisas profili üzrə elmi-tədqiqat

33

işi aparmağı; alınan nəticələri işləməyi və təhlil etməyi; iqtisadi informasiyalardan səmərəli istifadə etməyin axtarış yollarını bacarmalıdır. Yüksək ixtisaslı mühasib praktiki yeniliklərlə birlikdə peşə ilə əlaqədar olan fənnin uyğunlaşdırılmasını dərindən dərk etməyi təmin edir. Təcrübəli mühasib iqtisadçı, analitik, bankir və maliyyəçi vəzifələrində həmişə müvəffəqiyyətlə işləyə bilər.Bazar iqtisadiyyatı şəraitində mühasiblər dörd istiqamətdə ixtisaslaşırlar:1. İdarəetmə, maliyyə və vergi uçotu. Adətən mühasiblər müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisələrdə, banklarda, maliyyə orqanlarında və xarici iqtisadi fəaliyyət sahələrində muzdla işləyirlər Müəssisənin bütün hərtərəfli fəaliyyətinə geniş, hərtərəfli və dərindən nəzər yetirmək sayəsində mühasib müəssisənin maliyyə nəticəsinə əhəmiyyətli təsir göstərir, müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətində mənfi halların qarşısını alır, təsərrüfatdaxili ehtiyatları aşkara çıxarır, müəssisənin maliyyə sabitliyini təmin edir.İdarəetmə, maliyyə və vergi uçotu üzrə mühasib mühasibat uçotu və audit, təhlil, vergiyəcəlbolunma, maliyyə-bank fəaliyyəti və mülki hüquq, mühasibat uçotunun milli və beynəlxalq norma və standartları sahəsində özünün peşəkar biliyini daima artırmalıdır. O, öz peşəkar və hazırlıqlı olmasını idarəetmə və maliyyə uçotu üzrə peşəkar mühasib ixtisası almaq üçün attestasiyadan keçməklə təsdiq edə bilər.Beynəlxalq təcrübə, ənənəvi ölkə uçotu və Azərbaycanda olan iqtisadi şərait mühasiblərin etik peşəkarlıq Kodeksinin qəbul edilməsini tələb edir. Belə kodeksdən ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya və digər ölkələrin aparıcı peşəkar mühasiblər birlikləri tərəfindən lap çoxdan istifadə olunur. Amerikanın Daimi Mühasiblər İnstitutunun peşəkarlıq etik Kodeksində aşağıdakı mənəvi normalar daxil edilmişdir:

- xidməti vəzifənin yerinə yetirilməsi zamanı təşkilatın obyektivliyi və asılı olmaması (müstəqil olması);

- himayəçiliyə, məcbur etmədən istifadə etməyə, səlahiyyət hüququnun ötüb keçilməsinin qadağan edilməsi;

- şəxsi bacarığı olanın məsləhət verməsinə icazə verilməsi;

- komisyon satışda iştirakına, ayrı-ayrı fəaliyyət növündən başqa (məsələn, kompüter xidməti və məlumatların işlənməsi ilə əlaqədar olan xidmətlərdən başqa) icazə verilməməsi, qadağan edilməsi;

- hədələməyin və əvəzçiliyin qəti qadağan edilməsi. Onlara peşəkarlıq etikasının dərindən pozulması kimi baxılır;

34

- mühasibin özünün peşəkarlıq vəzifəsini vicdanlı və düzgün icra etməsini qəbul etməklə, bilərəkdən aldanma hallarına yol verməməklə onu əhatə edən işçi heyətinin inamını qazanması;

- mühasibin öz hərəkətlərində və çıxardığı qərarlarda ümuminsani mənəvi qaydalara və əxlaq normalarına riayət etməsi;

Mühasib onun səlahiyyətinə daxil olan məsələlər üzrə meydana çıxan bütün və real faktları obyektiv olaraq nəzərdən keçirməlidir. O, işdə yanlış fikirlərə, mövhumata ya da kənardan müəssisənin fəaliyyətinin nəticəsinə olan təsirlərə yol verməməlidir. Sərbəstlik mühasibin düzgün və obyektiv hərəkətetmə qabiliyyətini göstərir. Belə ki, sərbəst mühasib hər hansı şəraitdən asılı olmayaraq müəssisənin həqiqi iş vəziyyətini əks etdirir; mühasibat uçotunu aparır və yalnız mühasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsaslanaraq maliyyə nəticələrini formalaşdırır.İşdə səriştəlilik və düzgünlük – mühasibin peşə fəaliyyətində müvəffəqiyyətin əsasıdır. Əgər mühasib bu və ya digər məsələdə təcrübəsinin olmamasını hiss edərsə, onda o bu barədə müəssisə rəhbərinə məlumat verməli və işə yardım göstərmək üçün səriştəli mütəxəssis cəlb edilməlidir. Hər bir mühasibin əsas vəzifəsi, öz vəzifəsinə diqqətlə yanaşmalı, təsdiq olunmuş mühasibat standartlarına riayət etməli, öz biliyini yüksək səviyyəyə qaldırmalı, peşəkarlıq ustalığını daim təkmilləşdirməlidir.“Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən sərbəst mühasibin statusu, hüquq və vəzifələri müəyyən edilmişdir. Sərbəst mühasib Azərbaycan Respublikası Mühasiblər Palatasının verdiyi lisenziyaya əsasən respublika ərazisində mühasibat uçotu əməliyyatları aparmaq hüququ əldə etmiş fiziki şəxsdir.2. Mühasibat fəaliyyətinin sərbəstliyi. Mühasib bir müəssisə yaxud təşkilatda işləməklə yanaşı digər müəssisələrdə də pullu xidmət göstərə bilər. Belə kateqoriyalı işçilərə əsasən idarəetmə və maliyyə uçotu üzrə məsləhət verənlər, vergiqoymanın auditor yoxlaması üzrə pullu xidmət göstərən mühasib-auditorları və s. aid edilir. Auditorun nüfuzu çox yüksəkdir, lakin auditor fəaliyyətində işləmək üçün yazılı və şifahi imtahan vermək yolu ilə attestat yaxud lisenziya (fərdi) almaq lazımdır və praktiki iş təcrübəsi olmalıdır.3. Büdcə uçotu. Büdcə mühasibi bütün səviyyəli hökumət idarələrində, ictimai və könüllü təşkilatlarda, ali və orta məktəblərdə, xəstəxanalarda, məktəblərdə və digər büdcə təşkilatlarında işləyirlər. O, mühasibat uçotunun aparılması və hesabatın tərtib edilməsi ilə məşğul olur, büdcə və ictimai vəsaitlərdən istifadənin qanunauyğunluğuna və səmərəliliyinə nəzarət edir.4. Pedaqoji fəaliyyət. Mühasiblərin hazırlanması – yaradıcılıq və şərəfli fəaliyyətdir ki, bunu üç istiqamətdə aparmaq olar.

35

Birinci məktəblərdə və qısamüddətli kurslarda. Burada ixtisas üzrə ali məktəbi qurtarmış müəllimlər, həmçinin orta ixtisas təhsili almaqla iş təcrübəsi olan mütəxəssislər işləyirlər.İkinci – kollec və texnikumlarda. Burada ixtisas üzrə universitetləri və institutları qurtaran müəllimlər, peşəkar mühasiblər və auditorlar, həmçinin elmi dərəcəsi olan elmlər namizədləri işləyə bilər.Üçüncü – universitet və institutlarda. Burada bir qayda olaraq ixtisas üzrə elmi dərəcəsi olan namizəd yaxud doktorlar müəllimlik edirlər. Beləliklə mühasib ixtisası yaradıcı, maraqlı və nüfuzlu olar.

7. Azərbaycan Respublikası və xarici ölkə müəssisələrində(firmalarda, şirkətlərdə) tətbiq olunan mühasibat uçotunun

hesablar planının xüsusiyyətləri

Müəssisələrin mühasibat uçotunun hesablar planı və onun tətbiqinə dair Təlimat Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 20 oktyabr 1995-ci il tarixli İ-94 və 2006-cı il 18 aprel tarixli İ-38 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmişdir. Bazar münasibətləri şəraitində bütün müəssisələr, birliklər və digər hüquqi şəxslər, idarə tabeçiliyindən, mülkiyyət forması və təşkilati-hüquqi forması fəaliyyət növündən asılı olmayır, bütün müəssisələr, birliklər və digər hüquqi şəxslər (bank və büdcə idarələrindən başqa) mühasibat uçotunun yeni hesablar planına keçməlidir.Mühasibat uçotunun hesablar planı təsərrüfat fəaliyyəti əməliyyatlarının faktlarının (aktivlərin, öhdəliklərin, maliyyə təsərrüfat əməliyyatlarının və s.) qeyd olunması və qruplaşdırılması sxemini özündə əks etdirir.Hesab planında sintetik hesabların (birinci dərəcəli hesablar) və subhesabların (ikinci dərəcəli hesablar) siyahısı verilir. Müəssisənin uçot siyasətində qəbul edilmiş hesablar planına əsasən işçi hesablar planı təsdiq olunur və lazım gəldikdə təhlilin aparılması, nəzarət və hesabatın tərtibi üçün istifadə olunur. Eyni zamanda hesablar planı daha düzgün və konkret uçot informasiyalarında müəssisənin daxilik tələbatının ödənilməsinə qadirdir.Mühasibat uçotunun hesablar planı mühasibat uçotunun müəyyən edilmiş əlamətləri üzrə sintetik və subhesabların məcmusudur.Hesablar planından istifadəni asanlaşdırmaq məqsədi ilə hər bir hesaba şifr (nömrə) verilir. Mühasibat yazılışları zamanı hesabların adlarının əvəzinə onların şifrləri göstərilir ki, bu da uçotu əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndirir, sadələşdirir və onun avtomatlaşdırılmasını asanlaşdırır.

36

Müəssisələr zəruriyyət yarandıqda Respublika Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə boş olan hesab nömrələrindən istifadə edərək əlavə sintetik hesabları hesablar Planına daxil edə bilər.Analitik hesabların aparılma qaydası uçotun ayrı-ayrı bölmələri (əsas vəsaitlərin, material-istehsalat ehtiyatlarının və s. uçotu) üzrə təlimatlardan və digər normativ aktlardan asılı olaraq müəssisə tərəfindən müəyyənləşdirilir.Bütün sintetik hesablar ikirəqəmli (01-dən 99-a qədər), 2006-cı ildə qəbul edilmiş yeni hesablar planında isə üçrəqəmli (101-dən 902-ə qədər) nömrəyə malik olmaqla doqquz bölməyə bölünmüş və onların hər birində əlavə hesabların aparılması üçün boş nömrələr nəzərdə tutulmuşdur.Ayrı-ayrı sintetik hesabların subhesabları hər bir hesab dairəsində sıra sayı ilə nömrələnir. Subhesabın nömrəsi sintetik hesabın nömrəsinə əlavə edilir.Hesablar planına 9 balansarxası hesab əlavə edilmişdir.Bütün müəssisələrdə istifadə etmək üçün mühasibat uçotunun hesablar planında 99 hesab, 2006-cı ildə təsdiq edilmiş yeni hesab planında isə 902 hesab nəzərdə tutulur, lakin göstərilən hesabların hamısından istifadə olunmur, boş nömrələr vardır ki, onlardan da zəruri hallarda istifadə edilməsi nəzərdə tutulur.Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 20 oktyabr 1995-ci il tarixli İ-94 və 2006-cı il 18 aprel tarixli İ-38 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmiş Hesablar Planı aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.

Aqrosənaye kompleksi müəssisələrinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin mühasibat uçotunun hesablar planı

Sintetik hesabların adı

Hes

abla

rın

№-s

i

Bal

ansd

a ye

ri

Subhesabların adı və №-si

1 2 3 4Bölmə 1. Əsas vəsaitlər və digər uzunmüddətli qoyuluşlar

Əsas vəsaitlər01 A 1. Əsas fəaliyyətin əsas istehsal vəsaitləri

(heyvanlar, əkmələr, inventarlar, torpaq sahələri və təbiətdən istifadə obyektlərindən başqa)

2. Başqa sahələrin əsas istehsal vəsaitləri

3. Qeyri-istehsal təyinatlı əsas vəsaitlər

4. İş və məhsuldar heyvanlar

5. Çoxillik əkmələr

6. Torpaq sahələri və təbiətdən istifadə

37

obyektləri

7. İnventar xarakteri daşımayan obyektlər

8. Təsərrüfat inventarları və alətləri

9. Sair vəsait obyektləri

Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi (amortizasiyası)

02 P 1. Xüsusi əsas vəsaitlərin köhnəlməsi (amortizasiyası)

2. Uzunmüddətə icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin (amortizasiyası) köhnəlməsi

Uzunmüddətə icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər

03 A

Qeyri-maddi aktivlər 04 A Qeyri-maddi aktivlərin növləri üzrəQeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası (köhnəlməsi)

05 P

Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları 06 A 1. Pay və səhmlər

2. İstiqrazlar

3. Verilmiş borclar

Quraşdırılası avadanlıqlar 07 A 1. Öz ölkəsinin istehsalı olan quraşdırılası avadanlıqlar

2. Xaricdən idxal edilən quraşdırılası avadanlıqlar

Kapital qoyuluşları 08 A 1. Torpaq sahələrinin əldə edilməsi

2. Təbiətdən istifadə obyektlərinin əldə edilməsi

3. Əsas vəsait obyektlərinin inşası

4. Əsas vəsait obyektlərinin əldə edilməsi

5. Əsas vəsaitlərin dəyərini artırmayan xərclər

6. Qeyri-maddi aktivlərin əldə edilməsi

7. Cavan heyvanların əsas sürüyə keçirilməsi

8. Yaşlı heyvanların əldə edilməsi

9. Əvəzsiz alınmış heyvanların gətirilməsi

10. Lizinq əməliyyatları

11. Sair qoyuluşlar

1 2 3 4Daxil olası icarə öhdəlikləri 09 A

38

Bölmə 2. İstehsal ehtiyatları

Materiallar 10 A 1. Xammal və materiallar

2. Gübrələr, bitkilər və heyvanların mühafizə vəsaitləri

3. Satın alınmış yarımfabrikatlar və komplektləşdirici məmulatlar. Konstruksiyalar və detallar ( hissələr)

4. Yanacaq

5. Tara və tara materialları

6. Ehtiyat hissələri

7. Yemlər

8. Toxum və əkin materialları

9. Emal üçün kənara verilmiş xammal və materiallar

10. Tikinti materialları

11. İnventar və təsərrüfat alətləri

12. Sair materiallar

Böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanlar

11 A 1. Cavan heyvanlar

2. Kökəldilməkdə olan heyvanlar

3. Quşlar

4. Vəhşi heyvanlar

5. Dovşanlar

6. Arı ailəsi

7. Müqavilə ilə böyüdülmək üçün vətəndaşlara verilən cavan heyvanlar

8. Satış üçün əhalidən qəbul edilmiş heyvanlar

9. Emal üçün kənara verilmiş heyvanlar

Az qiymətli və tez köhnələn əşyalar 12 A 1. Ehtiyatda olan azqiymətli və tezköhnələn əşyalar

2. İstismarda olan azqiymətli və tezköhnələn əşyalar

39

3. Müvəqqəti (titulsuz) tikintilər

Az qiymətli və tezköhnələn əşyaların köhnəlməsi

13 P

Maddi sərvətlərin yenidən qiymətləndirilməsi

14 A-P

Materialın tədarükü və əldə edilməsi

15 A

Materialların dəyərindəki kənarlaşmalar

16 A-P

Alınmış sərvətlər üzrə əlavə dəyər vergisi

19 A 1. Kapital qoyuluşları zamanı əlavə dəyər vergisi

2. Alınmış qeyri-maddi aktivlər üzrə əlavə dəyər vergisi

3. Alınmış material ehtiyatları üzrə əlavə dəyər vergisi

4. Alınmış azqiymətli və tezköhnələn əşyalar üzrə əlavə dəyər vergisi

Bölmə 3. İstehsal məsrəfləri

1 2 3 4Əsas istehsalat 20 A 1. Bitkiçilik

2. Heyvandarlıq

3. Sənaye istehsalatı

4. Sair əsas istehsalat

Öz istehsalının yarımfabrikatları 21 AKöməkçi istehsalat 23 A 1. Təmir emalatxanası

2. Bina və qurğuların təmiri

3. Maşın-traktor parkı

4. Avtomobil nəqliyyatı

5. Enerji istehsalı təsərrüfatı

6. Su təchizatı

7. At-araba nəqliyyatı

8. Sair köməkçi istehsalat

Ümumistehsalat xərcləri 25 A 1. Bitkiçilik

2. Heyvandarlıq

40

3. Sənaye istehsalatı

Ümumtəsərrüfat xərcləri 26 Aİstehsalatda zay 28 AXidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar

29 A 1. Mənzil-kommunal təsərrüfatları

2. Əhaliyə məişət xidməti istehsalatı

3. İctimai iaşə istehsalatı

4. Məktəbəqədər uşaq müəssisələri

5. Mədəni-məişət təyinatlı müəssisələr

6. Sair istehsalat və təsərrüfatlar

7. Qeyri-kommersiya fəaliyyəti

Qeyri əsaslı işlər 30 A 1. Müvəqqəti (titullu) tikintilərin inşası

2. Müvəqqəti (titulsuz) tikintilərin inşası

3. Sair qeyri-əsaslı işlər

Gələcək dövrlərin xərcləri 31 ABitməmiş işlər üzrə yerinə yetirilmiş mərhələlər

36 A İşlərin növləri üzrə

Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı 37 A

Bölmə 4. Hazır məhsul, mallar və satış

Hazır məhsul 40 A 1. Bitkiçilikdə

2. Heyvandarlıqda

3. Sənaye və yardımçı istehsalatda

4. Köməkçi, xidmətedici və digər istehsalatda

5. Satış üçün əhalidən qəbul edilən məhsullar

Mallar 41 A 1. Anbarlarda olan mallar

2. Pərakəndə ticarətdə olan mallar

3. Dolu və boş taralar

4. Satın alınan məmulatlar

5. Kirayə əşyaları

Ticarət əlavəsi (güzəşti) 42 A 1. Ticarət əlavəsi (güzəştli)

2. Nəqliyyat xərclərini ödəmək üçün malsatanların güzəştləri

41

1 2 3 4Kommersiya xərcləri 43 ATədavül xərcləri 44 AYüklənmiş mallar 45 A

Məhsul (iş, xidmət) satışı46 A-P 1. Bitkiçilik məhsulları

2. Heyvandarlıq məhsulları3. Sənaye və yardımçı istehsalat məhsulları4. Köməkçi xidmətedici və digər istehsalat məhsulları (xidmətləri)5. Tikinti quraşdırma işləri6. Əhalinin məhsulları və heyvanları7. Müəssisə işçilərinin yaşayış evləri8. Sair məhsullar, mallar, işlər və xidmətlər9. Satışdan mənfəət (zərər)

Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları

47 A-P

Sair aktivlərin satışı 48 A-P

Bölmə 5. Pul vəsaitləri

Kassa 50 A 1. Müəssisə (təşkilat) kassası

2. Əməliyyat kassası

Hesablaşma hesabı 51 AValyuta hesabı 52 A 1. Ölkədaxili valyuta hesabları

2. Xaricdəki valyuta hesabları

3. Məzənnə fərqləri

Banklarda olan xüsusi hesablar 55 A 1. Akkreditivlər

2. Çek kitabçaları

3. Depozit hesabları

4. Sair hesablar

Pul vəsaitləri 56 AYolda olan köçürmələr 57 AQısamüddətli maliyyə qoyuluşları 58 A 1. İstiqrazlar və digər qiymətli kağızlar

2. Depozitlər

3. Verilmiş borclar

Bölmə 6. Hesablaşmalar

Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar

60 P

Verilmiş avanslar üzrə hesablaşmalar

61 A

42

Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar

62 A-P 1. İnkassa qaydasında hesablaşmalar2. KT-nın tədarük və emaledici müəssisələri ilə hesablaşmalar3. Planlı ödəmələr üzrə hesablaşmalar4. Alınmış veksellər üzrə hesablaşmalar5. Sair alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar

İddialar üzrə hesablaşmalar 63 AAlınmış avanslar üzrə hesablaşmalar 64 PƏmlak və şəxsi sığorta üzrə hesablaşmalar 65 A-P

1 2 3 4Büdcədənkənar ödənişlər üzrə hesablaşmalar 67 P Ödənişlərin növləri üzrəBüdcə ilə hesablaşmalar 68 P Vergi və rüsumların növləri üzrəSosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar 69 P

1. Sosial sığorta üzrə hesablaşmalar

2. Pensiya təminatı üzrə hesablaşmalar və başqaları

Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar

70 P

Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar

71 A-P

Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar

73 A-P 1. Kreditə satılmış mallara görə hesablaşmalar2. Verilmiş borclar üzrə hesablaşmalar3. Maddi zərərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar

Təsisçilərlə hesablaşmalar 75 A-P 1. Nizamnamə (yığım) kapitalına qoyuluşlar üzrə hesablaşmalar2. Gəlirlərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar3. Sair təsisçilərlə hesablaşmalar

Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar

76 A-P 1. Çatası dividend və digər gəlirlər üzrə Hesablaşmalar2. Deponentləşdirilmiş məbləğlər üzrə hesablaşmalar

3. Mənzil icarəçiləri ilə hesablaşma

4. Uşaqların uşaq bağçalarında saxlanmasına görə valideynlərlə hesablaşmalar

5. Satış üçün qəbul edilmiş heyvan və quşlara görə vətəndaşlarla hesablaşmalar

6. Sair əməliyyatlar üzrə hesablaşmalar

Törəmə (asılı) müəssisələrlə hesablaşmalar

78 A-P

Təsərrüfatdaxili hesablaşmalar 79 A-P 1. Ayrılmış əmlak üzrə2. Cari əməliyyatlar üzrə

43

Bölmə 7. Maliyyə nəticələri və mənfəətin istifadəsi

Mənfəət və zərərlər 80 A-PMənfəətin istifadəsi 81 A 1. Mənfəətdən büdcəyə ödəmələr

2. Mənfəətin başqa məqsədlərə istifadəsi

Qiymətləndiriləcək ehtiyatlar 82 P 1. Şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar

2. Qiymətdən düşən qiymətli kağızlara qoyuluşlar üzrə ehtiyatlar

Gələcək dövrlərin gəlirləri 83 P 1. Gələcək dövrlərin hesabına alınmış gəlirlər

2. Keçmiş illərə aid müəyyən edilmiş əskikgəlmələr və itkilər üzrə daxil olası borclar

3. Əskikgələn sərvətlərin balans dəyəri ilə günahkar şəxslərdən tutulası məbləğ arasındakı fərq

4. Məzənnə fərqi

Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarabolmasından itkilər

84 A 5.

1 2 3 4

Bölmə 8. Kapitallar (fondlar) və ehtiyatlar

Nizamnamə kapitalı 85 PEhtiyat kapitalı 86 PƏlavə kapital 87 P 1. Yenidənqiymətləndirmə nəticəsində

əmlakın dəyərinin artması

2. Emissiya gəliri

3. Əvəzsiz olaraq alınmış sərvətlər

Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)

88 A-P 1. Hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəəti (ödənilməmiş zərəri)2. Keçmiş illərin bölüşdürülməmiş mənfəəti (ödənilməmiş zərəri)3. Yığım fondu4. Sosial sferaların fondu5. İstehlak fondları

Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar

89 PEhtiyatların növləri üzrə

Bölmə 9. Kreditlər və maliyyələşmələr

Qısamüddətli bank kreditləri 90 P Kreditlərin növləri üzrəUzunmüddətli bank kreditləri 92 P Kreditlərin növləri üzrə

44

İşçilər üçün bank kreditləri 93 P Kreditlərin növləri üzrəQısamüddətli borclar 94 PUzunmüddətli borclar 95 PMəqsədli maliyyələşmələr və daxilolmalar

96 P

İcarə öhdəlikləri 97 PBalansarxası hesablar

İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər 001Məsuliyyətli mühafizəyə qəbul edilmiş mal-material qiymətliləri

002

Emala qəbul edilmiş materiallar 003Komissiyaya qəbul edilmiş mallar 004Quraşdırılmağa qəbul edilmiş avadanlıqlar

005

Ciddi hesabat blankları 006Zərərə silinmiş ümidsiz debitor borcları

007

Alınmış ödənişlərin və öhdəliklərin təminatı

008

Verilmiş ödənişlərin və öhdəliklərin təminatı

009

Mənzil fondunun köhnəlməsi 014Zahirən abadlıq obyektləri və digər bu kimi obyektlərin köhnəlməsi

015

Mühasibat uçotunun Beynəlxalq mühasibat uçotu və hesabatına uyğunlaşdırılması ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 20 fevral 2003-cü il 29 №-li qərarı ilə təsdiq olunmuş “Beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarına keçmək məqsədilə Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının 2003-2007—ci illərdə hazırlanması və tətbiqi üzrə proqram haqqında” qəbul edilmiş qərarına əsasən respublikada Milli Mühasibat Uçotu Standartları hazırlanmışdır. Bu standartların tətbiqi ilə əlaqədar yeni Hesablar planı da hazırlanmışdır. Hazırlanmış yeni hesablar planı Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 2006-cı il 18 aprel tarixli İ-38 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmişdir. Yeni hesablar planı aşağıda verilmişdir.

Yeni hesablar planı

Maliyyə hesabatının

bölməsi maddəsi

Hesabın№-si

Tövsiyə edilən hesabın№-si

Adı

1 Uzunmüddətli aktivlər

45

10 Qeyri-maddi aktivlər101 Qeyri-maddi aktivlər – Dəyər

101-1 Elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləri – Dəyər101-2 Qudvil – Dəyər101-3 Proqram təminatı – Dəyər101-4 Patentlər – Dəyər101-5 Müəllif hüquqları – Dəyər101-6 Lisenziyalar – Dəyər101-7 Ticarət markaları – Dəyər101-8 Digər qeyri-maddi aktivlər – Dəyər

102 Qeyri-maddi aktivlər – Amortizasiya102-1 Elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləri –

Amortizasiya102-3 Proqram təminatı – Amortizasiya102-4 Patentlər – Amortizasiya102-5 Müəllif hüquqları – Amortizasiya102-6 Lisenziyalar – Amortizasiya102-7 Ticarət markaları102-8 Digər qeyri-maddi aktivlər – Amortizasiya

103 Qeyri-maddi aktivlərlə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması

11 Torpaq, tikili və avadanlıqlar

111 Torpaq, tikili və avadanlıqlar – Dəyər111-1 Torpaq – Dəyər111-2 Tikililər – Dəyər111-3 Maşın və avadanlıqlar – Dəyər111-4 Nəqliyyat vasitələri – Dəyər111-5 Digər torpaq, tikili və avadanlıqlar – Dəyər

112 Torpaq, tikili və avadanlıqlar – Amortizasiya112-2 Tikililər – Amortizasiya112-3 Maşınlar və avadanlıqlar –Amortizasiya112-4 Nəqliyyat vasitələri – Amortizasiya112-5 Digər torpaq, tikili və avadanlıqlar – Amortizasiya

113 Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması

113-1 Təyinatı üzrə istismar edilməsi üçün əlavə məsrəflər tələb edən torpaq, tikili və avadanlıqlar

113-2 Təyinatı üzrə istismara hazır olan torpaq, tikili və avadanlıqlar

113-3 Tikilməkdə (istehsalatda) olan torpaq, tikili və avadanlıqlar

12 Daşınmaz əmlaka investisiyalar

121 Daşınmaz əmlaka investisiyalar – Dəyər121-1 Torpaq – Dəyər121-2 Binalar – Dəyər

46

122 Daşınmaz əmlaka investisiyalar – Amortizasiya122-2 Binalar – Amortizasiya

13 131 Bioloji aktivlər Bioloji aktivlər – Dəyər

131-1 Bitkilər – Dəyər131-2 Heyvanlar – Dəyər

132 Bioloji aktivlər – Amortizasiya132-1 Bitkilər – Amortizasiya132-2 Heyvanlar – Amortizasiya

14 Təbii sərvətlər141 Təbii sərvətlər – Dəyər142 Təbii sərvətlər – Tükənməsi

15 İştirak payı metodu ilə uçota alınmış investisiyalar151 Asılı müəssisələrə investisiyalar152 Birgə müəssisələrə investisiyalar

16 Təxirə salınmış vergi aktivləri161 Mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi aktivləri162 Digər təxirə salınmış vergi aktivləri

17 Uzun müddətli debitor borcları171 Alıcılar və sifarişçilərin uzunmüddətli debitor borcları172 Törəmə (asılı) müəssisələrin uzunmüddətli debitor

borcları173 Əsas idarəetmə heyətinin uzunmüddətli debitor borcları174 İcarə üzrə uzunmüddətli debitor borcları

174-1 Maliyyə icarəsi üzrə uzunmüddətli debitor borcları174-2 Əməliyyat icarəsi üzrə uzunmüddətli debitor borcları

175 Tikinti müqavilələri üzrə uzunmüddətli debitor borcları176 Faizlər üzrə uzunmüddətli debitor borcları177 Digər uzunmüddətli debitor borcları

18 Sair uzunmüddətli maliyyə aktivləri181 Ödənişə qədər saxlanılan uzunmüddətli investisiyalar182 Uzunmüddətli verilmiş borclar183 Digər uzunmüddətli investisiyalar184 Sair uzunmüddətli maliyyə aktivlərinin dəyərinin

azalmasına görə düzəlişlər19 Sair uzunmüddətli aktivlər

191 Gələcək hesabat dövrlərinin xərcləri192 Verilmiş uzunmüddətli avanslar193 Digər uzunmüddətli aktivlər

2 Qısamüddətli aktivlər20 Ehtiyatlar

201 Material ehtiyatları201-1 Xammal201-2 İstehsalat materialları201-3 Qablaşdırma materialları

202 İstehsalat məsrəfləri

47

202-1 Bitkiçiliyə202-2 Heyvandarlığa202-3 Sənaye istehsalatına202-4 Köməkçi istehsalata202-5 Ümumistehsalat xərclərinə202-6 İstehsalat xarakterli digər xidmətlərə

203 Tikinti müqavilələri üzrə bitməmiş tikinti işləri204 Hazır məhsul205 Mallar206 Satış məqsədilə saxlanılan digər aktivlər207 Digər ehtiyatlar208 Ehtiyatların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər

21 Qısamüddətli debitor borcları211 Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları212 Törəmə (asılı) müəssisələrin qısamüddətli debitor

borcları213 Əsas idarəetmə heyətinin qısamüddətli debitor borcları214 İcarə üzrə qısamüddətli debitor borcları

214-1 Maliyyə icarəsi üzrə qısamüddətli debitor borclar214-2 Əməliyyat icarəsi üzrə qısamüddətli debitor borclar

215 Tikinti müqavilələri üzrə qısamüddətli debitor borclar216 Faizlər üzrə qısamüddətli debitor borcları217 Digər qısamüddətli debitor borcları218 Şübhəli borclar üzrə düzəlişlər

22 Pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri221 Kassa222 Yolda olan pul köçürmələri223 Bank hesablaşma hesabları224 Tələblərə əsasən verilən digər bank hesabları225 Pul vəsaitlərinin ekvivalentləri

23 Sair qısamüddətli maliyyə aktivləri231 Satış məqsədilə saxlanılan qısamüddətli investisiyalar232 Ödənişə qədər saxlanılan qısamüddətli investisiyalar233 Qısamüddətli verilmiş borclar234 Digər qısamüddətli investisiyalar235 Sair qısamüddətli maliyyə aktivlərinin dəyərinin

azalmasına görə düzəlişlər24 Sair qısamüddətli aktivlər

241 Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi242 Gələcək hesabat dövrünün xərcləri

242-1 Əməliyyat icarəsi üzrə hesabat dövrünün xərcləri243 Verilmiş qısamüddətli avanslar244 Təhtəlhesab məbləğlər245 Digər qısamüddətli aktivlər

3 Kapital30 Ödənilmiş nominal (nizamnamə)kapital

48

301 Nominal (nizamnamə) kapital302 Nominal (nizamnamə ) kapitalın ödənilməmiş hissəsi

31 Emissiya gəliri311 Emissiya gəliri

311-1 Emissiya gəliri – adi səhmlər311-2 Emissiya gəliri – imtiyazlı səhmlər

32 Geri alınmış kapital (səhmlər)321 Geri alınmış kapital (səhmlər)

321-1 Geri alınmış kapital – adi səhmlər321-2 Geri alınmış kapital – imtiyazlı səhmlər

33 Kapital ehtiyatları331 Yenidən qiymətləndirilmə üzrə ehtiyat332 Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyat333 Qanunvericilik üzrə ehtiyat334 Nizamnamə üzrə ehtiyat335 Digər ehtiyatlar

34 Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)341 Hesabat dövründə xalis mənfəət (zərər)342 Mühasibat uçotu siyasətində dəyişikliklər və

əhəmiyyətli səhvlər ilə bağlı mənfəət (zərər) üzrə düzəlişlər

343 Keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)

344 Elan edilmiş dividendlər4 Uzunmüddətli öhdəliklər40 Uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər

401 Uzunmüddətli bank kreditləri402 İşçilər üçün uzunmüddətli bank kreditləri403 Uzunmüddətli konvertasiya olunan istiqrazlar404 Uzunmüddətli borclar405 Geri alınan məhdud tədavül müddətli imtiyazlı səhmlər

(uzunmüddətli)406 Maliyyə icarəsi üzrə uzunmüddətli öhdəliklər407 Törəmə (asılı) müəssisələrə uzunmüddətli faiz xərcləri

yaradan öhdəliklər408 Digər uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər

41 Uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər411 İşdən azad olma ilə bağlı uzunmüddətli müavinətlər və

öhdəliklər412 Uzunmüddətli zəmanət öhdəlikləri413 Uzunmüddətli hüquqi öhdəliklər414 Digər uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər

414-1 Sığorta müqavilələri üzrə uzunmüddətli öhdəliklər42 Təxirə salınmış vergi öhdəlikləri

421 Mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi öhdəlikləri422 Digər təxirə salınmış vergi öhdəlikləri

49

43 Uzunmüddətli kreditor borcları431 Malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor

borcları432 Törəmə (asılı) müəssisələrə uzunmüddətli kreditor

borcları433 Tikinti müqavilələri üzrə uzunmüddətli kreditor

borcları434 Faizlər üzrə uzunmüddətli kreditor borcları435 Digər uzunmüddətli kreditor borcları

44 Sair uzunmüddətli öhdəliklər441 Uzunmüddətli pensiya öhdəlikləri442 Gələcək hesabat dövrlərin gəlirləri443 Alınmış uzunmüddətli avanslar444 Uzunmüddətli məqsədli maliyyələşmələr və

daxilolmalar445 Digər uzunmüddərtli öhdəliklər

5 Qısamüddətli öhdəliklər50 Qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər

501 Qısamüddətli bank kreditləri501-1 Bank overdraftı

502 İşçilər üçün qısamüddətli bank kreditləri503 Qısamüddətli konvertasiya olunan istiqrazlar504 Qısamüddətli borclar505 Geri alınan məhdud tədavül müddətli imtiyazlı səhmlər

(qısamüddətli)506 Törəmə (asılı) müəssisələrə qısamüddətli faiz xərcləri

yaradan öhdəliklər507 Digər qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər

51 Qısamüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər511 İşdən azad olma ilə bağlı qısamüddətli müavinətlər və

öhdəliklər512 Qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri513 Qısamüddətli hüquqi öhdəliklər514 Mənfəətdə iştirak planı və müavinət planları515 Digər qısamüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər

515-1 Sığorta müqavilələri üzrə qısamüddətli öhdəliklər52 Vergi və sair məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər

521 Vergi öhdəlikləri522 Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər523 Digər məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər

53 Qısamüddətli kreditor borcları531 Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları532 Törəmə (asılı) müəssisələrə qısamüddətli kreditor

borcları533 Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar534 Dividendlərin ödənilməsi üzrə təsisçilərə kreditor

borcları

50

535 İcarə üzrə qısamüddətli kreditor borcları535-1 Maliyyə icarəsi üzrə qısamüddətli kreditor borcları535-2 Əməliyyatlar icarəsi üzrə qısamüddətli kreditor borcları

536 Tikinti müqavilələri üzrə qısamüddətli kreditor borcları537 Faizlər üzrə qısamüddətli kreditor borcları538 Digər qısamüddətli kreditor borcları

54 Sair qısamüddətli öhdəliklər541 Qısamüddətli pensiya öhdəlikləri542 Gələcək hesabat dövrünün gəlirləri543 Alınmış qısamüddətli avanslar544 Qısamüddətli məqsədli maliyyələşmələr və

daxilolmalar545 Digər qısamüddətli öhdəliklər

6 Gəlirlər60 Əsas əməliyyat gəliri

601 Satış601-1 Malların satışı601-2 Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir601-3 Tikili müqavilələr üzrə gəlir601-4 Royalti gəliri601-5 Əməliyyatlar icarəsi üzrə gəlir601-6 Digər əməliyyat gəliri

602 Satılmış malların qaytarılması və ucuzlaşdırılması603 Verilmiş güzəştlər

61 Sair əməliyyat gəlirləri611 Sair əməliyyat gəlirləri

611-1 Torpaq, tikili, avadanlığın və digər uzunmüddətli aktivlərin satışından digər gəlirlər

611-2 Yenidən qiymətləndirmədən gəlirlər611-3 Əvəzsiz olaraq alınmış aktivlər611-4 Cərimələr və digər oxşar ödəmələr611-5 Keçmiş illər üzrə gəlirlər611-6 Ümidsiz borcların bərpası611-7 Silinmiş ehtiyatların bərpası611-8 Məzənnə fərqləri üzrə gəlirlər

62 Fəaliyyətin dayandırılmasından mənfəətlər621 Fəaliyyətin dayandırılmasından mənfəətlər

63 Maliyyə gəlirləri631 Maliyyə gəlirləri

631-1 Faiz gəlirləri631-2 Qiymətdən düşmüş borclar üzrə faiz gəliri631-4 Maliyyə icarəsi üzrə gəlir631-5 Maliyyə alətlərinin ədalətli dəyərinin dəyişməsindən

gəlir631-6 Faiz xərcləri yaradan öhdəliklər üzrə məzənnə gəliri631-7 Digər maliyyə gəliri

51

7 Xərclər70 Satışın maya dəyəri

701 Satışın maya dəyəri701-1 Xammal701-2 Təkrar satış məqsədilə saxlanılan mallar701-3 İstehsal sahəsində çalışan işçilərin əmək haqqı xərcləri701-4 İstehsal aktivlərinin amortizasiyası701-5 Satışın digər maya dəyəri xərcləri

71 Kommersiya xərcləri711 Kommersiya xərcləri

711-1 Müəssisələrin kommersiya fəaliyyətində məşğul olan işçi heyəti üzrə xərclər

711-2 Kommersiya məqsədləri üçün istifadə edilən aktivlərin amortizasiya xərci

711-3 Digər kommersiya xərci72 İnzibati xərclər

721 İnzibati xərclər721-1 İnzibati işçi heyəti üzrə xərclər721-2 İnzibati məqsədlər üçün istifadə edilən aktivlərin

amortizasiya xərcləri721-3 Digər inzibati xərclər

73 Sair əməliyyat xərcləri731 Sair əməliyyat xərcləri

731-1 Torpaq, tikili, avadanlığın və digər uzunmüddətli aktivlərin satışından zərərlər

731-2 Yenidən qiymətləndirilmədən xərclər731-3 Qiymətdən düşmə üzrə xərclər731-4 Cərimələr və digər oxşar ödənişlər731-5 Keçmiş illər üzrə xərclər731-6 Şübhəli və ümidsiz borclar üzrə xərclər731-7 Aktivlərin dəyərinin alınması üzrə düzəlişlər731-8 Məzənnə xərcləri

74 Fəaliyyətin dayandırılmasından zərərlər741 Fəaliyyətin dayandırılmasından zərərlər

75 Maliyyə xərcləri751 Maliyyə xərcləri

751-1 Faiz xərcləri751-2 Konvertasiya olunan istiqrazlar üzrə faiz xərcləri751-3 Maliyyə icarəsi üzrə faiz xərcləri751-4 Maliyyə alətlərinin ədalətli dəyərinin dəyişməsi üzrə

xərclər751-5 Faiz xərcləri yaradan öhdəliklər üzrə məzənnə xərcləri751-6 Digər maliyyə xərcləri

8 Mənfəətlər (zərərlər)80 Ümumi mənfəət (zərər)

801 Ümumi mənfəət (zərər)

52

81 Asılı və birgə müəssisələrin mənfəətlərində (zərərlərində) pay

811 Asılı və birgə müəssisələrin mənfəətlərində (zərərlərində) pay

9 Mənfəət vergisi90 Mənfəət vergisi

901 Cari mənfəət vergisi üzrə xərclər902 Təxirə salınmış mənfəət vergisi üzrə xərclər

Hazırlanmış yeni hesablar planı 2008-ci il yanvarın 1-dən Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2005-ci il 18 iyul tarixli 140 nömrəli qərarı ilə maliyyə hesabatlarını Beynəlxalq Standartlara əsasən mühasibat uçotunu aparmalı və maliyyə hesabatlarını təqdim etməli olan aşağıdakı ictimai əhəmiyyətli qurumlarda (kommersiya təşkilatlarında) tətbiq edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

İstifadə olunan ədəbiyyat

1. “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunları. 24 mart

1995-ci ilk, 29 iyun 2004-cü il.

2. Beynəlxalq maliyyə hesabatları Standartları. 2007.

3. Milli Mühasibat Uçotu Standartları. 2008.

4. Abbasov Q.Ə. – Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. 2009.

5. M.İ.Kumer, N.F.Taraneç, İ.N.İvanova – Mühasibat (maliyyə) hesabatı. 2005.

53

Mövzu 2.Mühasibat uçotunun predmeti və metodu Plan

1. Mühasibat uçotunun predmeti və metodunun xarakteristikası2. Tərkibi və yerləşməsinə görə müəssisənin əmlakları3. Əmlakların əmələgəlmə mənbələri4. Təsərrüfat əməliyyatları və onların nəticələrinin xarakteristikası

1.Mühasibat uçotunun predmeti və metodunun ümumi xarakteristikası

İqtisad elminin bir sahəsi kimi mühasibat uçotu elminin özünün predmeti və metodu vardır. Onların açıqlanması və müəyyən edilməsi, onun məzmunu və digər predmetlərdən fərqini müəyyən etməyə imkan verir. Mühasibat uçotunun predmetinin mahiyyəti uçota alınan obyektin iqtisadi məzmunu ilə müəyyən edilir.

Mühasibat uçotunun obyektləri – müəssisənin əmlakı, onun öhdəlikləri və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti prosesində həyata keçirilən təsərrüfat əməliyyatlarıdır. Mühasibat uçotunun obyektləri üç qarşılıqlı bölməyə ayrılır: tərkibi və yerləşməsinə görə müəssisə əmlakına; əmələ gəlmə mənbələrinə görə müəssisə əmlakına (xüsusi və borc öhdəlikləri); təsərrüfat əməliyyatları və onların təchizat istehsal və satış prosesində alınan nəticələri. Həmçinin mühasibat uçotunun predmeti, öz növbəsində üç oxşar bölməyə ayrılır, onların hər birində konkret əmlak növlərini üzündə birləşdirir. Bu cür mühasibat uçotu daxili və xarici istifadəçilər üçün geniş informasiya materialları verir. Beləliklə, müəssisənin idarəetmə prosesinə aktiv təsir etmək məqsədi ilə bütün təsərrüfat əməliyyatlarının başdan-başa, fasiləsiz, sənədlərlə əks etdirilməsində ifadə olunan müəssisənin aktivləri, öhdəlikləri, gəlirləri və xərcləri və onların dəyişməsi haqqında dəyər ifadəsində informasiyaların toplanması, qeydiyyata alınması və ümumiləşdirilməsinin nizama salınmış sistemini özündə əks etdirir.

54

Mühasibat uçotunun tərifi onun məqsədindən – müəssisənin maliyyə təsərrüfat fəaliyyətində informasiyaların toplanması, qeydiyyata alınması və ümumiləşdirilməsindən irəli gəlir.

Mühasibat uçotunun predmetinin məzmununun başa düşülməsinə onun metodunun mahiyyətini öyrənmək vasitəsi ilə nail olunur. Mühasibat uçotunun metodu , üsulları vasitəsi ilə mühasibat uçotunun predmeti öyrənilir. Mühasibat uçotunun metodunun əsas elementləri aşağıdakılardır: sənədləşdirmə, inventarizasiya, hesablar, iki tərəfli qeyd, qiymətləndirmə, kalkulyasiya, balans və hesabat.

Sənədləşdirmə - mühasibat uçotu məlumatlarına hüquqi qüvvə verən həyata keçirilən təsərrüfat əməliyyatları haqqında yazılı şəhadətnamədir. Mühasibat uçotunda əks etdirilməli olan hər bir təsərrüfat əməliyyatı sənədlə rəsmiyyətə salınmalıdır, onda keçirilən əməliyyatın tam yazılması , onun dəqiq miqdarı və pul ifadəsində qiymətləndirilməsi verilir. Sənədlərdə verilən məlumatların düzgünlüyü, əməliyyatların aparılmasına məsul olan şəxsin imzası ilə təsdiq olunur. Düzgünlüyü; obyektivliyi və qanunauyğunluğu yoxlandıqdan sonra adlandırılmış sənədlərin əsasında mühasibat uçotu registrlərində bütün yazılışlar aparılır.

Əgər müəssisənin apardığı əməliyyat nümunəvi sənədlərlə rəsmiyyətə salınması mümkün deyilsə, onda uçot siyasətində nəzərdə tutulana uyğun olaraq müəssisə özü ilk sənəd forması hazırlaya bilər. Sənəd formasında “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunda müəyyən olunmuş mütləq rekvizitlər olmalıdır.

İnventarizasiya - bu müəyyən tarixə faktiki mövcud olan əmlakın və maliyyə öhdəliklərinin mühasibat uçotu məlumatları ilə müqayisə edilməsi yolu ilə dəqiqləşdirmədir.

İnventarizasiyanın aparılması nəticəsində faktiki məlumatların uçot göstəricilərinə uyğunluğu, eləcə də müəssisə əmlakının artıq, yaxud əskikgəlməsi müəyyən edilir. İnventarizasiya mühasibat uçotu və hesabat məlumatlarının tam və doğruluğuna, material qiymətlilərin və pul vəsaitlərinin saxlanılmasına nəzarəti təmin edir.

Mühasibat uçotunun hesabları - tərkibinə, yerləşməsi və əmələ gəlmə mənbələrinə görə əmlakın qruplaşdırılması və cari əks etdirilməsi, eləcə də keyfiyyətinə görə pul, natural və əmək ölçüsündə ifadə olunan eyni cinsli təsərrüfat əməliyyatlarının qarşılıqlı əlaqələndirilməsi üsuludur.

İki tərəfli qeyd – təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotu hesablarında qarşılıqlı əlaqədə əks etdirilməsi üsuludur. Bu üsulda hər bir təsərrüfat əməliyyatı, eyni məbləğdə bir hesabın debetinə və digər hesabın kreditinə yazılır.

Qiymətləndirmə - bütövlükdə müəssisə üzrə cari dövr ərzində ümumiləşdirilmiş məlumatların alınması üçün əmlakın, öhdəliklərin və təsərrüfat əməliyyatlarının pul ilə ifadəsidir.

55

Kalkulyasiya - ayrı-ayrı məhsul (iş, xidmət) növlərinin və tədarük olunan material qiymətlilərin məsrəflərinin qruplaşdırılması və maya dəyərinin müəyyən edilməsidir.

Mühasibat balansı -müəyyən tarixə tərtib edilən və pulla ifadə olunan, tərkibi, yerləşməsi və əmələ gəlmə mənbələrinə görə müəssisə əmlakının (xüsusi və cəlb olunan) iqtisadi qruplaşdırılması və ümumiləşdirilməsi üsulunun, özündə əks etdirilməsidir, informasiya mənbəyidir; iki hissədən – aktiv və passivdən ibarətdir.

Mühasibat hesabatı – təyin edilmiş formada mühasibat uçotunun məlumatları əsasında tərtib edilən, müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyəti haqqında və onun təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri haqqında məlumatların vahid sistemidir.

Beləliklə, mühasibat uçotu və hesabatda cari və hesabat dövrü ərzində müəssisənin uçot informasiyalarının yekun ümumiləşdirilməsi üsulu vardır.

Mühasibat uçotunun predmeti və onun əsas obyektləri

2. Tərkibi və yerləşməsinə görə müəssisənin əmlakları

Müəssisənin özünün sərəncamında çoxsaylı və müxtəlif növlü əmlakı olur, bu da təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini təmin edir və onun əsasını təşkil edir. Buna görə hər bir əmlak növü uçot obyekti kimi özünün iqtisadi mahiyyətinə görə üç qarşılıqlı hissəyə bölünür: tərkibi və yerləşməsinə görə əmlaklar; onların əmələ gəlmə mənbələrinə görə əmlaklar )xüsusi və cəlb edilmiş öhdəliklər), təsərrüfat əməliyyatlarında (təchizat, istehsal və satış prosesində iştirak edənlər) iştirak edən əmlaklar.

Tərkibi və yerləşməsinə görə əmlaklar bir neçə qrupa bölünür:1. Əsas vəsaitlər (01) – müəssisənin istehsal (xidmət) sferasında bir ildən

çox iştirak edən, dəyəri 100 manatdan yuxarı olan, köhnəldikcə öz dəyərini qanunvericiliklə müəyyən edilmiş normalarla hissə-hissə məhsulun (xidmətin) dəyərinə keçirən, istehsal (xidmət) prosesində öz natural formasını saxlayan, məhsul istehsalı, yerinə yetirilən iş yaxud göstərilən xidmətdə ya da müəssisənin idarə edilməsi üçün əmək vəsaiti kimi istifadə olunan material-əşya dəyərlilərinin məcmuudur.

“Mühasibat uçotu haqqında” Qanuna, hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimata müvafiq olaraq eyni vaxtda aşağıdakı şərtləri yerinə yetirən vəsaitlər əsas vəsaitlərə aid edilir:

• məhsul istehsalında, işin yerinə yetirilməsi yaxud xidmət göstəricisində ya da idarəetmə ehtiyacı üçün istifadə olunan;

• uzun müddət ərzində yəni 12 aydan çox müddətə yaxud adi əməliyyat mərhələsində - dəyəri 100 manatdan yuxarı istifadə olunan;

56

• müəssisədə məlum aktivlərin sonradan yenidən satışının aparılması nəzərdə tutulmayan;

• gələcəkdə müəssisəyə iqtisadi qazanc (gəlir) gətirmək qabiliyyəti olan.Əsas vəsaitlərə bunlar (taxıl avbarı, neft anbarları, qarajlar), tikililər (silos

qüllələri, suvarma sistemləri), ötürücü qurğular (elektrik şəbəkələri, telefon şəbəkələri), maşınlar və avadanlıqlar, o cümlədən güc maşınları və avadanlıqlar (traktorlar), nəqliyyat vasitələri, alətlər, istehsal inventarları və ləvazimatları, təsərrüfat inventarları, iş heyvanları (at), məhsuldar heyvanlar, çoxillik əkmələr və digər müvafiq obyektlər daxil edilir.

Əsas vəsaitlərin tərkibində müəssisənin mülkiyyətində olan torpaq sahələri, yeraltı sərvətlər, meşə və su sahələri, onların kökündən yaxşılaşdırılmasına (qurutma, suvarma və digər meliorasiya işlərinə) çəkilən kapital qoyuluşları və digər icarə edilmiş obyektlər də uçota alınır. Göstərilmiş bütün kompleks işin yerinə yetirilmə tarixindən asılı olmayaraq hesabat ilində istismar sahəsinə qəbul edilmiş, çoxillik əkmələrə və torpağın yaxşılaşdırılmasına olan kapital qoyuluşları, məsrəf məbləğində hər il əsas vəsaitlərin tərkibinə daxil edilir.

Əsas vəsaitlər dövriyyədəki xarakterindən asılı olaraq onlar – sahə əlamətləri, təyinatı, istifadə səviyyəsi, onlara sərəncam vermək hüququnun olmasına görə qruplaşdırılır.

Sahə əlamətinə görə əsas vəsaitlər aşağıdakı qruplara bölünür: sənaye, kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı, nəqliyyat , rabitə, tikinti, ticarət və ictimai-iaşə, maddi-texniki təchizat, mənzil-kommunal təsərrüfatı, səhiyyə, bədən tərbiyəsi və sosial təminat, təhsil, mədəniyyət və i.a.

Belə bölgü hər bir sahədə onların dəyəri haqqında məlumat almağa imkan verir.

Təyinatına görə - əsas vəsaitlər təsərrüfat dövriyyəsində iştirakından asılı olaraq bölünür;

- məhsul istehsalı prosesində bilavasitə iştirak edən istehsal təyinatlı əsas fondlar ( istehsal binaları, qurğular, iş maşınları, nəqliyyat və s.);

- istehsalda bilavasitə iştirak etməyən, lakin məhsul istehsalı prosesinə aktiv təsir edən qeyri-istehsal təyinatlı əsas fondlar (binalar, saray və mədəniyyət evləri, yataqxanalar, hamam, yeməkxana, camaşırxana və s.

Bütün əsas vəsaitlərin tərkibində qeyri-istehsal təyinatlı əsas vəsaitlərin 20-30 % təşkil etməsini optimal səviyyə hesab etmək olar.

İstifadə səviyyəsinə görə - əsas vəsaitlər aşağıdakı kimi bölünür:• fəaliyyətdə olan, müəssisənin sexində quraşdırılan;• dəyişmək üçün nəzərdə tutulan və ehtiyatda olan ehtiyatlar;• işləməyən (konservasiya olunan) – artıq olan, dəstələşdirilməyən və

müvəqqəti saxlamada olanlar;

57

• tikintinin tamamlanması, təchizatını tamamlama, yenidən qurulmada, modernləşmədə və hissə ilə ləğv edilmə mərhələsində olanlar.

Obyektlərə sərəncam vermək hüququndan asılı olaraq əsas vəsaitlər aşağıdakı kimi bölünür:

• mülkiyyət hüququna malik olmaqla müəssisəyə (o cümlədən icarəyə) məxsus olanlar;

• müəssisədə operativ idarəetmə yaxud təsərrüfatın sərəncamında yerləşənlər;

• müəssisənin icarəyə götürdükləri;• müəssisənin dəyəri ödənilmədən aldığı əsas vəsaitlər.

2. Qeyri-maddi aktivlər (04) . Qeyri-maddi aktivlər dedikdə, fiziki əsası olmayan, lakin dəyərcə qiymətləndirilə bilən və uzunmüddət istifadə olunan obyektlər başa düşülür. Qeyri-maddi aktivlərə təsərrüfat fəaliyyətində uzun müddət istifadə edilən, gəlir gətirən torpaq sahələrindən, təbii ehtiyatlardan (sərvətlərdən) istifadə hüquqları, patentlər, lisenziyalar, “Nou-hau”, proqram məhsulları, inhisar və imtiyaz (üstünlük) hüquqları (xüsusi fəaliyyət növünə verilən lisenziyalar da daxil olmaqla), təşkilatı xərclər, ticarət markaları, əmtəə nişanları və s. aid edilir.

Qeyri-maddi aktivlər aşağıdakı növlər üzrə qruplaşdırılır:- intellektual mülkiyyət obyektləri (intellektual fəaliyyətin nəticəsi üçün

xüsusi hüquq);- ixtira, sənaye nümunəsi, faydalı model üçün patent sahibinin xüsusi

hüquqları;- məlumatlar bazasına, EHM üçün proqramın məhsullarına xüsusi

müəlliflik hüququ;- müəllifin əmlak hüququ, yaxud digər hüquq sahibinin inteqral sxemi

texnologiyası üçün hüquq.mlakın formalaşmasının borc mənbələri (üçüncü şəxs qarşısında

öhdəliklər) müəyyən vaxta müəssisənin sərəncamına daxil olur, vaxt qurtardıqda faizlə yaxud faizsiz borc verənə qaytarılır. Onlara aid edilir:

• uzunmüddətli kreditlər (92) – bir ildən artıq müddətə cəlb edilən kreditləri;

• uzunmüddətli borclar (95) – bir ildən artıq müddətə ölkədaxilindəki və xaricdəki borc verənlərdən (banklardan başqa) alınmış kreditlər və digər cəlb olunan vəsaitləri;

• qısamüddətli kreditlər (90) – bir ildən artıq olmayan müddətə alınmış ssudaları;

• qısamüddətli borclar (94) - bir ildən artıq olmayan müddətə ölkədaxilindəki və xaricdəki borc verənlərdən (banklardan başqa) alınmış ssudalar və digər cəlb olunan vəsaitləri;

58

• kreditor borcları ( 60 №-li “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar”, 79 №-li “Təsərrüfatdaxili hesablaşmalar”) – müəssisənin digər hüquqi və fiziki şəxslərə olan borcudur. Bu borclar müəssisəyə mal-material qiymətlilərin verilməsi, xidmətlərin göstərilməsi, qabaqcadan pul avansının daxil olması və onların kənar şəxslər qarşısında öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi və həqiqi ödənişin verilməsi zamanı meydana çıxır;

• büdcə ilə hesablaşmalar üzrə borclar (68) hesablanmış məbləğlə onun ödənişi arasında fərq əmələ gələn hallarda baş verir;

• əməyin ödənişi üzrə müəssisənin öz işçi heyəti qarşısındakı borc öhdəlikləri - 70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar”) - əmək haqqının hesablanması və onun ödənilməsi arasında fərq əmələ gələn hallarda baş verir;

• Sosial sığorta orqanlarına və digər müəssisələrə olan borclar (69 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar” və b.) hesablanma vaxtı ilə, onun ödənildiyi tarix arasında fərq əmələ gələn hallarda baş verir.

3. Təsərrüfat əməliyyatları və onların nəticələrinin xarakteristikası

Müəssisənin əmlakı və onun öhdəliklərindən başqa, müəssisənin təsərrüfat əməliyyatları və onların nəticələri mühasibat uçotunun obyektləri hesab edilir. Təsərrüfat əməliyyatı – bu fəaliyyət, təsərrüfat hadisələrini, bağlaşmaları, hesablaşmaları, maliyyə fəaliyyətinin nəticələrini və i.a., əmlakın tərkibi və yerləşməsini, eləcə də vəsaitin əmələ gələ mənbələrini (xüsusi və borc vəsaitləri) əks etdirir. Təchizat, istehsal və satış proseslərdə aparılan təsərrüfat vasitəsilə müəssisənin əmlakı və öhdəliklərində dəyişikliklər olur.

Təchizat prosesi - istehsal üçün lazım olan əmək vəsaitləri və əmək əşyalarının alınması nəticəsində özündə olan əməliyyatların məcmunu ifadə edir.

Bu əməliyyatların aparılması zamanı müəssisə, müəssisənin istehsal prosesini əmək vəsaiti və işçi qüvvəsi ilə birlikdə təmin edən əmək əşyalarını, istehsalat ehtiyatlarını malsatanlardan satın alır, istehsalat ehtiyatlarının alınması zamanı müəssisə satınalma qiyməti üzrə onların dəyərini mal satanlara ödəyir, eləcə də təchizatla əlaqədar (yükləmə, daşıma və boşaltma, müəssisənin anbarına dəmir yolu stansiyasından, aeroportdan, limandan daşıma üzrə xərclər) əlavə xərclər çəkir. Bütün sadalanan xərclər “istehsal ehtiyatlarının tədarükü və daşınması xərcləri” adlanır. Beləliklə, satın alınan (tədarük edilən) istehsalat ehtiyatlarının faktiki maya dəyəri satınalma qiyməti ilə malın dəyərindən və onun tədarükü və müəssisəyə daşınması üzrə olan xərclərdən yığılır.

Təchizat (tədarük)) prosesində uçot 10 №-li “Materiallar”, 15 №-li “Materialların tədarükü və əldə edilməsi”, 16 №-li “Materialların dəyərində olan

59

kənarlaşmalar”, 50 №-li “Kassa”, 51 №-li “Hesablaşma hesabı”, 60 №-li “Malsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar” və s.də iki əsas vəzifəni yerinə yetirir:

- müəyyən olunan vaxta müvafiq istehsalat ehtiyatlarının təchizat üzrə malsatanlarla olan müqavilənin yerinə yetirilməsi gedişatına nəzarəti təmin edir;

- əldə edilən istehsalat ehtiyatlarının faktiki maya dəyərini müəyyən edir. Mühasibat uçotu hesabları üzrə materialların tədarükünün uçotu üsulunu

nəzərdən keçirək. Buna görə bilmək lazımdır: materialların tədarükü uçot qiyməti üzrə 10 №-li “Materiallar” hesabında uçota alınır: 16 №-li “Materialların dəyərində olan kənarlaşmalar” hesabında kənarlaşmanın özü və nəqliyyat tədarük xərcləri əks etdirilir.

Misal. Materialların tədarük prosesinin uçotu üçün hesab açın; onda onların əldə edilməsi üzrə əməliyyatları əks etdirin; faktiki tədarük olunan materialların maya dəyərini hesablayın.

1 oktyabr 2010-cu ilə M.P.Vaqif adına təsərrüfatda hesablar üzrə qalıqlar:

Hesablar Qalıq, man.10 №-li “Materiallar” (uçot qiyməti ilə) hesabı 3000016 №-li “Materialların dəyərində olan kənarlaşmalar” (artıq xərc) + 1500Materialların faktiki maya dəyərinin yekunu 3150050 №-li “Kassa” hesabı 10051 №-li “Hesablaşma hesabı” 9050060 №-li “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı -3700071 №-li “Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar” hesabı 1680

Oktyabr ayı ərzində materialların əldə edilməsi üzrə aşağıdakı əməliyyatlar olmuşdur:

Əməliyyatın məzmunuMəbləğ, man.

1. Malsatanların akseptləşdirilmiş hesab fakturaları üzrə materiallar anbara daxil olmuşdur:a) uçot qiyməti üzrə 50000

b) uçot qiymətindən kənarlaşmalar 22502. Malsatanların akseptləşdirilmiş hesab fakturasına

Materialların daşınma xərcləri daxil edilmişdir 30003. Materialların daşınması üzrə xərcləri təhtəlhesab şəxs

ödəmişdir 12754. Materialların tədarükü və daşınması ilə əlaqədar işçilərə

əmək haqqı hesablanmışdır 6000

60

5. Hesablaşma hesabından malsatanların borcu köçürülmüşdür 82500

Bütün mövcud informasiyaları müvafiq qaydada əks etdirək:

d-t 10 №-li “Materiallar” hesabı k-t S1 3000 1 a)5000 Dövriyyə 5000 Dövriyyə - S2 8000

50№-li 71№-li “təhtəlhesab şəxslərləD-t “Kassa”hesabı K-t hesablaşmalar” hesabı

D-t K-t S1 100 S1 1680 3) 1275

Döv. - Döv. – Döv. - Döv. 1275

S2 100 S2 100

16 № - li “Materialların dəyərində olan kənarlaşmalar” hesabı D – t K – t S1 1500

1 b) 2250 2) 3000 3) 1275 4) 6000

Döv.12525 Döv. –

61

S2 14025

51 № - li “Hesablaşma hesabı” D-t K-t S1 90500 5) 82500 Döv. - Döv. 82500

S2 8000

60№ - li “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı

D – t K- t 5) 82500 S1 37000 1 a) 50000 1 b) 2250 2) 3000 Döv. 82500 Döv. 53250

S2 975070 №- li “Əməyin ödənişi üzrə işçi

heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı D-t K-t 4) 6000

Döv. - Döv. 6000 S2 6000Beləliklə ayın axırına tədarük olunan materialların faktiki maya dəyəri təşkil edir:

94025 man. = 80000 + 14025

62

İstehsal prosesi - müəssisənin fəaliyyətinin əsasıdır. Burada əmək əşyası işçilərin köməyi ilə hazır məhsula çevrilir, belə ki, onlara əmək vəsaiti ilə təsir edir və ona yeni görünüş yaxud xüsusiyyət verir, daha doğrusu hazır məhsul yaradır.

Hazır məhsul – bu tamamilə həmin müəssisədə istehsal edilən, standartların tələblərinə və texniki şərtlərə cavab verən və hazır məhsul anbarına təhvil verilən məlumat yaxud məhsullardır.

İstehsal prosesində müəssisənin müvafiq məsrəflərini (istehsal prosesində iştirak edən işçilərin əmək haqqı; məhsulun hazırlanması üçün işlədilən əmək əşyalarının dəyəri; məhsulların hazırlanmasında istifadə olunan əmək vasitələrinin amortizasiyası) əks etdirən insan əməyindən, əmək əşyaları və əmək vasitələrindən istifadə olunur. Bundan əlavə, müəssisənin ümumistehsalat xərcləri (maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə; istehsalat təyinatlı əsas vəsaitlərin köhnəlmə məbləği və təmirinə məsrəflər; ümum istehsalat sahəsində olan işçilərin əmək haqqı və s.) və ümumtəsərrüfat xərcləri (inzibati-idarə xərcləri; informasiya, auditor və məsləhət xidmətlərinin ödənişi üzrə xərclər və s.) olur.

İstehsalat prosesində uçot 20 №-li “Əsas istehsalat”, 21 №-li “Öz istehsalının yarımfabrikatları”, 23 №-li “Köməkçi istehsalat”, 25 №-li “Ümumistehsalat xərcləri”, 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri” və digər hesablarda aparılır və üç əsas vəzifəni yerinə yetirir:

• pul və natura ifadəsində, istehsaldan buraxılan məhsulların bütünlükdə və onun ayrı-ayrı növləri üzrə həcmini müəyyən edir;

• ayrı-ayrı növ və bütün satılan məhsulların faktiki maya dəyərini hesablayır;

• maddi, əmək və maliyyə resurslarından qənaətlə və səmərəli istifadə edilməsinə nəzarət edir.

Satış və maliyyə nəticələri prosesində - məhsulların (göstərilən xidmətlərin), əsas vəsaitlərin və digər aktivlərin satışı ilə əlaqədar təsərrüfat əməliyyatlarının məcmusunu, eləcə də fəaliyyətin maliyyə nəticəsinin (mənfəət yaxud zərər) müəyyən edilməsini özündə göstərir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində hazır məhsulların satışı məsələlərinə xüsusi əhəmiyyət verilir. Yüklənən və buraxılan məhsullar müqavilə qiyməti ilə buraxılır. Məhsul satışı zamanı, satış üzrə xərclər (qablaşdırma, daşıma, komisyon rüsumu, məhsulun qorunması üçün yerlərin saxlanması, satıcıların əməyinin ödənilməsi , reklam xərcləri və s.) olur. Satılan məhsulların tam maya dəyərinin müəyyən edilməsinin müəssisə üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Tam maya dəyəri istehsal maya dəyərindən və məhsul satışı üzrə xərclərdən ibarətdir. Məhsul satışından əldə edilən gəlirlə satılan məhsulun tam maya dəyəri arasında olan fərq maliyyə nəticəsini (mənfəət yaxud zərəri) göstərir.

63

Bundan əlavə əsas vəsaitlərin və digər aktivlərin satışı üzrə maliyyə nəticəsi müəyyən edilir. Məsələn, əsas vəsaitlər üzrə - satışdan əldə olunan gəlir məbləğindən əsas vəsaitlərin qalıq dəyəri və onların satışı ilə əlaqədar olan xərclər çıxılır.

Digər aktivlər üzrə - təsərrüfatdan çıxan digər aktivlərin satış qiyməti ilə (satışdan əldə olunan gəlirlə) balans dəyəri, eləcə də satışla əlaqədar olan xərc arasındakı fərq kimi maliyyə nəticəsi müəyyən edilir.

Satış və maliyyə nəticələrinin uçotu 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı”, 40 –li “Hazır məhsul”, 47 №-li “Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları”, 48 №-li “Sair aktivlərin satışı” , 80 №-li “Mənfəət və zərərlər” və digər hesablarda aparılır və aşağıdakı vəzifələri təmin edir:

• satılan məhsulların həcmi və çeşidi üzrə tədarük müqaviləsinin yerinə yetirilməsinə nəzarəti;

• satılan məhsullardan alınan məbləği öz vaxtında və tam hesablanmasını;• müəssisə fəaliyyətinin son maliyyə nəticəsini (mənfəət yaxud zərəri)

aşkar etməyi.Beləliklə, müəssisə əmlakı və öhdəliklərinin dövriyyəsi, satış və maliyyə

nəticələri prosesi başa çatır.

İstifadə olunan ədəbiyyat

1. “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunları. 24 mart

1995-ci ilk, 29 iyun 2004-cü il.

2. Beynəlxalq maliyyə hesabatları Standartları. 2007.

3. Milli Mühasibat Uçotu Standartları. 2008.

4. Babayev Y.A. Mühasibat uçotu. 2001.

5. Abbasov Q.Ə. – Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. 2009.

64

MÖVZU 3. Mühasibat balansı

Plan 1. Mühasibat balansı haqqında anlayış və onun quruluşu

2. Balansın məzmunu və quruluşu

3. Təsərrüfat əməliyyatlarının təsiri nəticəsində balansda əmələ gələn

nümunəvi dəyişikliklər. Mühasibat balansının tərtibi üzrə təcrübə işi

1. Mühasibat balansı haqqında anlayış və onun quruluşu

Müəssisənin əmlakı və onun öhdəlikləri fasiləsiz olaraq istehsal sahəsində iştirak edir. Bütün əmlakın və öhdəliklərin həcmini müəyyən etmək, onlara hesabat dövrü ərzində iqtisadi cəhətdən qiymət vermək, eləcə də müəssisəyə operativ rəhbərlik etmək, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini idarə etmək üçün , onun əmlakı və öhdəlikləri haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatların olması lazımdır. Belə ümumiləşdirilmiş məlumatı mühasibat balansının tərtib edilməsi prosesində əldə edilir.

Mühasibat balansı mühasibat uçotu metodunun elementlərindən biridir. Müəssisənin istehsalat və maliyyə fəaliyyətini idarə etmək üçün müəssisənin vəsaitlərinin tərkibi və onun əmələ gəlmə mənbələrinə dair ümumi məlumatları bilmək lazımdır. Bu məqsədlə mühasibat balansı tərtib edilir. Balans sözü latın sözlərindən (“BİS” – iki dəfə və “Lanx” – çəki tərəzi gözü yəni tarazlıq simvolu kimi iki tərəzi gözü) əmələ gəlmişdir ki, bu da tarazlığı göstərir.

Müəyyən tarixə təsərrüfat vəsaitinin tərkibi və yerləşməsi və onların əmələ gəlməsi mənbələrinin pul ilə ifadəsinə mühasibat balansı deyilir.

Mühasibat balansının aşağıdakı əsas növləri mövcuddur:

65

- dövri (aylıq, kvartallıq) balans;

- illik balans;

- başlanğıc və ya giriş balansı – müəssisə yeni yaradılarkən, yaxud əvvəllər mövcud olan müəssisə yeni yaradılan zaman tərtib edilir;

- birləşdirilmiş balans - bir neçə müəssisə bir hüquqi şəxsdə birləşdirildikdə tərtib edilir;

- bölüşdürülmüş balans – müəssisə bir neçə müstəqil struktur bölmələrinə bölündükdə tərtib edilir;

- sağlamlaşdırıcı balans - müəssisə müflisləşməyə yaxınlaşdıqda tərtib olunur.

- ləğv balansı – ləğv edilmə dövrünün əvvəlində tərtib edilir;

- icmal balans - müəssisənin ayrı-ayrı qəti balanslarının birləşdirilməsi yolu ilə tərtib olunur; ondan adətən nazirliklər, idarələr və konsernlər istifadə edirlər;

- konsolidə olunmuş – icmal balans - öz aralarında iqtisadi cəhətdən qarşılıqlı əlaqəli olan, hüququ cəhətdən müstəqil müəssisələrin balanslarını birləşdirmək yolu ilə tərtib edilir; belə balansdan holdinq şırkətləri (digər şirkətlərin nəzarət səhm paketinə malik olan), öz törəmə və asılı cəmiyyətləri olan baş idarələrdə istifadə olunur;

- brutto-balans - nizamlayıcı maddələrin (02 №-li “Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi (amortizasiyası)” hesabları, 05 №-li “Qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası (köhnəlməsi) daxil olan zaman tərtib olunur;

- netto – balans - nizamlayıcı maddələrsiz balans tərtib edilir.

Mühasibat balansı - hesabat dövrü ərzində müəssisənin maliyyə vəziyyəti haqqında ən mühüm informasiya mənbəyidir. O, müəssisənin əmlakının tərkibi və quruluşunu, dövriyyə vəsaitlərinin sürətlə hərəkət etmə qabiliyyətini və dövriyyəsini, debitor və kreditor borclarının vəziyyəti və dinamikasını, son maliyyə nəticəsini (mənfəət yaxud zərəri) müəyyən etməyə imkan verir. Mühasibat balansı sahibkarın nəyə malik olmasını yəni hansı miqdarda və keyfiyyətdə maddi ehtiyatların olmasını, o necə istifadə olunur və bu ehtiyatın yaradılmasında kim iştirak etməsini göstərir, eyni zamanda müəssisənin

66

vəziyyəti ilə, əmlakın idarə olunması ilə əlaqədar təsisçiləri, menecerləri və digər marağı olan tərəfləri tanış edir. Mühasibat balansı ilə müəssisənin yaxın gələcəkdə səhmdarlar, investorlar, kreditorlar, alıcılar, satıcılar qarşısında götürdüyü öhdəliyi yerinə yetirə biləcəyini yaxud onun maliyyə çətinliyi təhlükəsinin olmasını müəyyən etmək olar Başa düşmək lazımdır ki, mühasibat balansı müəssisə fəaliyyəti haqqında bütün informasiyaları əhatə etmir, odur ki, çatışmayan informasiya hissəsi digər hesabat formalarında göstərilir.

Mühasibat balansının məlumatlarından vergi orqanları, kredit idarələri, statistika orqanları və digər istifadəçilər geniş istifadə edirlər.

Müəyyən tarixə tərtib edilən mühasibat balansı informasiya mənbəyi olmaqla, dəyər ifadəsində tərkibi və yerləşməsinə görə müəssisə əmlakının, eləcə də onun əmələ gəlmə mənbələrinə (xüsusi və borc öhdəlikləri) görə iqtisadi cəhətdən qruplaşdırılması və ümumiləşdirilməsi üsulunu özündə göstərir.

Mühasibat balansı bir qayda olaraq hər ayın 1-nə tərtib edilir.

Təsərrüfat vəsaitlərinin növləri və onların əmələ gəlmə mənbələrini ayrı-ayrı göstərmək üçün mühasibat balansı iki hissədən ibarət cədvəl formasında tərtib edilir. Cədvəlin sol tərəfində müəssisə vəsaitlərinin tərkibi, yerləşməsi və istifadəsi əks etdirilir, bu aktiv adlandırılır, cədvəlin sağ tərəfində isə vəsaitlərin əmələ gəlməsi mənbələri və vəsaitlərin təyinatı göstərilir, bu isə passiv adlandırılır.

Aktiv və passiv sözləri latın sözündən əmələ gəlmişdir “activus” – fəal deməkdir. Aktiv dedikdə vəsaitlər necə hərəkət edir, necə fəaliyyət göstərir kimi başa düşmək lazımdır. Mühasibat balansında aktiv o halda tanınır ki, müəssisəyə gələcəkdə bu aktivdən iqtisadi gəlir götürmək ehtimalı olsun və bu halda aktivlərin dəyəri kifayət qədər ümid verici olur.

Passiv sözü latın sözü olub “Passivus” hərəkətsiz deməkdir. Balansın passivində müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə qoyulan vəsaitlərin həcmini, əmlakın-vəsaitlərin yaranmasında onun iştirak forması göstərilir. Bunun həcminə qiymətlilərin yaxud resursların alınması üçün olan öhdəlik kimi baxılır. Mühasibat balansında öhdəliklər o halda tanınır ki, müvafiq tələblərin yerinə yetirilməsi nəticəsində iqtisadi səmərəni əmələ gətirmək qabiliyyəti olan, təsərrüfat vəsaitlərinin kənara axını ehtimalı mövcud olur, onda bu gəlirin

67

həcmi kifayət qədər ümidverici səviyyədə ola bilər. Öhdəliklər öz növbəsində qruplaşdırılır:

- ilk ödəniş hesabına nizamnamə kapitalına və gələcəkdə mənfəətdən xüsusi kapitala ayırmalar hesabına mülkiyyətçilər üzrə;

- borc vəsaitlərinin (cəlb olunmuş kapital) – kreditlər, borclar və kreditor borcları alınması nəticəsində olan hüquqi və fiziki şəxslər.

Təsərrüfat vəsaiti, yaxud onların növləri balansda ayrı-ayrılıqda əks etdirilir ki, bunlara da balans maddələri deyilir. Balans maddələri qruplarda, qruplar isə bölmələrdə birləşdirilir. Belə ki, balansın aktivində əsas vəsaitlər (01), materiallar (10), kassa (50), hesablaşma hesabı (51) , valyuta hesabı (52), əsas istehsalat (20), öz istehsalının yarımfabrikatları (21) və i.a. passivində isə - nizamnamə kapitalı (85), ehtiyat kapitalı (86), əlavə kapital (87), uzunmüddətli kreditlər və borclar (92,94), əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar (70) və s. maddələr yerləşdirilir.

Balansın aktivinin yekunu, passivin yekununa bərabər olmalıdır, onda balansın hər iki hissəsi, müxtəlif əlamətlər üzrə qruplaşdırılmış vəsaitlər hər iki tərəfi göstərir: aktivdə - maddilik tərkibinə və onun funksional roluna görə, yəni onların nələrdən (əsas vəsaitlər, qeyri-maddi aktivlər, avadanlıqlar, kapital qoyuluşu, materiallar, hazır məhsullar , pul vəsaitləri və i.a.) ibarət olması və müəssisədə o, hansı funksiyanı yerinə yetirir; passivdə isə vəsaitlərin əmələ gəlmə mənbələri üzrə, yəni kimdən və nə qədər (təsisçidən, kapital və mənfəət şəklində öz müəssisəsindən, büdcədən, bankdan kreditlər və digər müəssisələrdən, malsatanlardan və s.) vəsaitin alınması göstərilir. Beləliklə hər bir əmlak növü hansı mənbə hesabınasa müəssisəyə daxil olur . Buna görə tərkibi və yerləşməsinə görə vəsaitlərin ümumi məbləği (balansın aktivi) vəsaitlərin əmələ gəlmə mənbələrinin ümumi məbləğinə (balansın passivi) bərabər olmalıdır. Bu bərabərliyi aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:

Aktivlər (iqtisadi resurslar) = Maliyyə öhdəlikləri (cəlbedilmiş kapital) + xüsusi kapital.

Göstərilən formada iqtisadi resurslara müəssisənin mövcud və dövriyyədəki əmlakının ümumi dəyərini əks etdirən aktiv kimi baxılır. Fondların potensial azalmasını nəzərdə tutan maliyyə öhdəlikləri (cəlb olunan kapital) hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən müəssisənin aktivlərinin maliyyələşdirilməsi həcmini ,

68

yəni onun kreditor borcunun miqdarını göstərir. Xüsusi kapital müəssisənin sahibkarı tərəfindən qoyulan dəyəri xarakterizə edir, bəzən onu qalıq kapital adlandırırlar, belə halda əgər sahibkar bütün passivləri ödəyir və qalmış vəsaitləri özündə əks etdirir. Bu halda balans bərabərliyi aşağıdakı şəkil alır:

Xüsusi kapital = Aktivlər – Maliyyə (xarici) öhdəliklər

Göstərilən bərabərlikdən nəticə çıxır ki, müəssisə mülkiyyətçiləri ilə müqayisədə özünün maliyyə tələbatının təmin edilməsində kreditorlar daha çox üstünlüyə malikdir. Bu zaman bərabərlik müəssisə aktivlərinin miqdarını və kapitalın formalaşmasında (xüsusi və cəlb olunan) sahibkarın və kreditorların iştirak səviyyəsini göstərir.

Bu cür qarşılıqlı münasibətdən müəssisənin maliyyə sabitliyi və maliyyə nəticəsi asılı olur.

Balans tərtib edilərkən aşağıdakı tələblərə diqqət yetirmək lazımdır:

balansın doğruluğu – bütün göstəricilər müvafiq sənədlərlə mühasibat hesablarında, mühasibat hesablamalarında aparılan yazılışlarla və inventarizasiya ilə təsdiq olunmalıdır;

balansın reallığı - yəni onun maddələrinin qiymətləndirilməsi həqiqətdə olana müvafiq olmalıdır;

balansın vahidliyi - balansın tərtibatı vahid uçot prinsipi və qiymətləndirmədə aparılmalıdır;

balansın ardıcıllığı – hər bir sonrakı balans əvvəlki balansın əsasında tərtib edilməlidir;

balansın aydınlığı – balans daxili və xarici informasiya istifadəçilərinin başa düşməsi üçün sadə, aydın, başa düşülən formada təqdim olunmalıdır.

2. Balansın məzmunu və quruluşu

Qanunvericilik sənədlərinə əsasın, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən, hüquqi şəxs sayılan bütün müəssisələr

69

(xarici investisiyalı müəssisələr də daxil olmaqla) vahid formada mühasibat balansı tərtib edirlər. Balansın maddələri Baş kitabın məlumatlarına əsasən doldurulur. Balansın bir sıra maddələri analitik uçotun (cədvəllərin, jurnal-orderlərin yaxud təyinatı üzrə oxşar registrlər) məlumatları cəlb edilməklə tərtib edilir. Hesablaşmaların vəziyyətini əks etdirən hesablar geniş saldo şəklində balansda göstərilir: subhesablar üzrə debet qalığı aktivdə, kredit qalığı isə - passivdə göstərilir. Balansın bütün maddələri hesabat dövrünün əvvəlinə və axırına göstərilir.

Mühasibat balansı iki hissəyə bölünür: aktiv, və passiv, onların hər biri bölmələrdən ibarətdir.

Balansın aktivinə - aşağıdakı bölmələr daxil edilir:

Əsas vəsaitlər və dövriyyədənkənar aktivlər - əsas vəsaitləri, qeyri-maddi aktivləri, başa çatdırılmayan kapital qoyuluşlarını, uzunmüddətli maliyyə qoyuluşlarını, təsisçilərlə hesablaşmaları, sair dövriyyədənkənar aktivləri əhatə edir. Onların bir bölmədə birləşdirilməsinə ən azı sürətlə hərəkət edən (dövriyyədənkənar) aktivlərin olmasından irəli gəlir.

Ehtiyatlar və məsrəflər – istehsal və tədavül prosesində tanınmış istehsal ehtiyatları, böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanlar, bitməmiş istehsala məsrəflər, eləcə də hazır məhsul və malların qalıqları haqqında məlumat olur. 10 №-li “Materiallar” hesabında uçota alınan material resursları (xammal və materiallar, gübrələr, bitkilər və heyvanların mühafizə vəsaitləri, satın alınmış yarımfabrikatlar və komplektləşdirici məmulatlar, konstruksiyalar və detallar (hissələr), yanacaq, tara və tara materialları, ehtiyat hissələri, yemlər, toxum və əkin materialları və s.) əsas yer tutur. Bundan başqa bu bölmədə alınmış qiymətlilər üzrə əlavə dəyər vergisinin miqdarını göstərən maddədə əks etdirilir.

Pul vəsaitləri, hesablaşmalar və sair aktivlərdə - müəssisənin debitor borclarının vəziyyəti, malsatan və podratçılara verilmiş avanslar, müəssisə qiymətliləri üçün müəssisənin qısamüddətli maliyyə qoyuluşları, banklarda olan hesablarda pul vəsaitlərinin mövcudluğu və digər dövriyyə aktivləri əks etdirilir. Burada alıcılar və sifarişçilər üzrə debitor borcları və pul vəsaitlərinin xüsusi çəkisi yüksək olur.

Balansın passivi iki bölmədən ibarətdir:

70

Xüsusi vəsaitlərin mənbələri - bu bölmədə xüsusi kapitalın tərkibi və quruluşu – nizamnamə kapitalı, ehtiyat və əlavə kapital, hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəəti (örtülməmiş zərəri), qanunvericilik və təsisçilərin sənədlərinə müvafiq yaradılan ehtiyatlar göstərilir.

Hesablaşmalar və sair passivlər - bu bölmədə uzunmüddətli və qısamüddətli öhdəliklər əks etdirilir.

Uzunmüddətli öhdəliklər - digər müəssisə və təşkilatlardan alınan uzunmüddətli bank kreditləri və borcları üzrə hesabat tarixinə olan borcları əks etdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Qısamüddətli öhdəliklər - qısamüddətli bank kreditləri və borclar üzrə hesablaşmaların vəziyyəti haqqında, eləcə də kreditor borclarının mövcudluğu haqqında və digər qısamüddətli passivlər haqqında informasiyalar daxil olur. Həmçinin bura 83 №-li “Gələcək dövrün gəlirləri” və 89 №-li “Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar” maddəsi aid edilir.

Hazırda Azərbaycan Respublikasında müəssisə və təşkilatlarda tətbiq olunan mühasibat balansı qısaldılmış formada aşağıdakı formada (cədvəl 4.1) əks olunmuşdur.

Aktiv Sətir kodu

İlin əvvə-linə

İlin sonuna

Passiv Sətir kodu

İlinəvvə-linə

İlinsonuna

1.Əsas vəsaitlər və sair dövriyyədən kənar aktivlərƏsas vəsaitlərQeyri-maddi aktivlərUzunmüddətli maliyyə qoyuluşlarıTəsisçilərlə hesablaş-Malar

010011

050

060

1.Xüsusi vəsaitlərin mənbələriNizamnamə kapitalı

Əlavə kapital

Ehtiyat kapitalı

İstehlak fondları

400

401

402

420Məqsədli maliyyələşməmənfəət

470

1. Bölmə üzrə cəmiII.Ehtiyatlar və məsrəflərİstehsal ehtiyatlarıAzqiymətli və tezköhnələn əşyalarBitməmiş istehsalat

080

100

120130

I.Bölmə üzrə cəmiII. Hesablaşmalar və sair passivlər________Uzunmüddətli bank kreditləriUzunmüddətli borclarQısamüddətli bank

500510

71

Hazır məhsul

Mallar (satış qiyməti)

Əlavə dəyər (ƏDV)

Sair ehtiyatlar və məsrəflər

150

160

175

176

kreditləriQısamüddətli borclarKreditorlarla hesablaşmalarAlıcılar və sifarişçilərdən alınmış avanslarTəsisçilərlə hesablaşmalarGələcək dövrün gəlirləri

600620

630

720

725

730II.Bölmə üzrə cəmiIII.Pul vəsaitləri, hesablaşmalar və sair aktivlərYüklənmiş mallarDebitorlarla hesablaşmalarMalsatan və podratçılara verilmiş avanslarQısamüddətli maliyyə qoyuluşu

180

199

200

260

270

II.Bölmə üzrə cəmi 770

Pul vəsaitləri:KassaHesablaşma hesabıValyuta hesabıSair dövriyyə aktivləriIII.Bölmə üzrə cəmi

Zərərlər:Keçmiş illərHesabat ilindəBALANS(080, 180, 330,340)

280290300320330

340350

BALANS(480 və 770-ci sətirlərin məbləği)

Və 350 sətirlər üzrə 780məbləğlərinin cəmi 360

Uzunmüddətli öhdəliklər - digər müəssisə və təşkilatlardan alınan uzunmüddətli bank kreditləri və borcları üzrə hesabat tarixinə olan borcları əks etdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.Qısamüddətli öhdəliklər - qısamüddətli bank kreditləri və borclar üzrə hesablaşmaların vəziyyəti haqqında, eləcə də kreditor borclarının mövcudluğu haqqında və digər qısamüddətli passivlər haqqında informasiyalar daxil olur. Həmçinin bura 83 №-li “Gələcək dövrün gəlirləri” və 89 №-li “Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar” maddəsi aid edilir.

72

Hazırda Azərbaycan Respublikasında müəssisə və təşkilatlarda tətbiq olunan mühasibat balansı qısaldılmış formada aşağıdakı formada (cədvəl 4.1) əks olunmuşdur.

Cədvəl 4.1

Mühasibat balansı

Ölçü vahidi, min manat

RƏHBƏR BAŞ MÜHASİB

“Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq hazırlanmış və mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlarına əsaslanmış Milli Mühasibat Uçotu Standartlarında “Maliyyə hesabatlarının təqdimatı üzrə” 1 №-li Kommersiya təşkilatları üçün milli mühasibat uçotu standartında balansın yeni forması müəyyən edilmişdir.Mühasibat balansının yeni forması aşağıda verilmişdir:

“______” müəssissəsiMühasibat balansı

31 dekabr 2009-cu il tarixinə ( min manat)

Maddənin №-si

Hesabın №-si 2009 2008

AKTİVLƏR1 Uzunmüddətli aktivlər10 Qeyri-maddi aktivlər 101 – 102 + 103 x11 Torpaq, tikili və avadanlıqlar 111 – 112 +113 x12 Daşınmaz əmlaka investisiyalar 121 - 122 x13 Bioloji aktivlər 131 - 132 x14 Təbii sərvətlər 141 - 142 x15 İştirak payı metodu ilə uçota alınmış investisiyalar

15X x

73

16 Təxirə salınmış vergi aktivləri 16X x17 Uzunmüddətli debitor borcları 17X x18 Sair uzunmüddətli maliyyə aktivləri 18X - 184 x19 Sair uzunmüddətli aktivlər 19X x

CƏMİ UZUNMÜDDƏTLİ AKTİVLƏR X2 Qısa müddətli aktivlər20 Ehtiyatlar 20X - 208 x21 Qısamüddətli debitor borcları 21X - 218 x22 Pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri 22X x23 Sair qısamüddətli maliyyə aktivləri 23X - 235 x24 Sair qısamüddətli aktivlər 24X x

CƏMİ QISAMÜDDƏTLİ AKTİVLƏR XCƏMİ AKTİVLƏR XKAPİTAL VƏ ÖHDƏLİKLƏR

3 Kapital30 Ödənilmiş nominal (nizamnamə) kapital 301 - 302 x31 Emissiya gəliri 31X x32 Geri alınmış kapital (səhmlər) 32X (x)33 Kapital ehtiyatları 33X x34 Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)

34X - 344 x(x)CƏMİ KAPİTAL X

4 Uzunmüddətli öhdəliklər40 Uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər

40X x41 Uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəlikləri 41X x42 Təxirə salınmış vergi öhdəlikləri 42X x43 Uzunmüddətli kreditor borcları 43X x44 Sair uzunmüddətli öhdəliklər 44X x

CƏMİ UZUNMÜDDƏTLİ ÖHDƏLİKLƏR X5 Qısamüddətli öhdəliklər50 Qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər 50X x51 Qısamüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər 51X x52 Vergi və sair məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər 52X x53 Qısamüddətli kreditor borcları 53X x54 Sair qısamüddətli öhdəliklər 54X x

CƏMİ QISAMÜDDƏTLİ ÖHDƏLİKLƏR XCƏMİ ÖHDƏLİKLƏR XCƏMİ KAPİTAL VƏ ÖHDƏLİKLƏR X

Yeni mühasibat balansından göründüyü kimi o da əvvəlki balans kimi aktiv və passiv hissədən, yəni aktiv 2 bölmədən, passiv isə 3 bölmədən ibarətdir. Aktiv uzun və qısamüddətli aktivləri, passiv isə kapital, uzunmüddətli öhdəliklər və qısamüddətli öhdəlikləri özündə əks etdirir. Aktivə - keçmiş hadisələrin nəticəsi

74

kimi müəssisə tərəfindən idarə olunan və müəssisəyə gələcəkdə iqtisadi səmərənin əldə edilə biləcəyi gözlənilən ehtiyat (resurs) kimi baxılır.

Təsərrüfat əməliyyatlarının təsiri nəticəsində balansda əmələ gələn nümunəvi dəyişikliklər. Mühasibat balansının tərtibi üzrə təcrübə işi

Müəssisə fəaliyyəti prosesində meydana çıxan çoxsaylı təsərrüfat əməliyyatları zamanı ayrı-ayrı maddələr nöqteyi-nəzərdən məbləğ cəhətdən aktiv və passivin yekun bərabərliyini pozmur, ancaq balansın yekununu dəyişə bilər. Bu onunla izah olunur ki, hər bir əməliyyat balansın iki maddəinə xüsusilə - əmlakın tərkibinin həcminə, yaxud onun əmələ gəlmə mənbələrinin həcminə toxunur. Buna görə onlar eyni zamanda ya aktivdə və ya passivdə ola bilər. Təsərrüfat əməliyyatlarının təsiri ilə əlaqədar olaraq balansda dörd formada dəyişikliklər əmələ gəlir.

Təsərrüfat əməliyyatlarının təsiri nəticəsində əmələ gələn dəyişiklikləri misallarla nəzərdən keçirək.

Misal. Fərz edək ki, müəssisənin ilk balansı aşağıdakı kimi olmuşdur:

1 yanvar 2010-cu iləBalans

Aktiv Məbləğ,manatla

Passiv Məbləğ,Manatla

1. Əsas vəsaitlər 80000 1. Nizamnamə kapitalı 1000002. Materiallar 26000 2. Bölüşdürülməmiş mənfəət 300003. Əsas istehsalat 55000 3. Ehtiyat kapitalı 750004. Kassa 20100 4. Əməyin ödənilməsi üzrə işçi

heyəti ilə hesablaşmalar 261005. Hesablaşma hesabı 75000 5. Qısamüddətli bank ssudaları 250006. Müxtəlif debitorlar 1300 6. Heyvandarlıqdan məhsul çıxışı 45000

7. Malsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar

4000

8. Müxtəlif kreditorlar 2300

Balans 257400 Balans 257400

75

Müəssisədə aşağıdakı əməliyyatlar olmuşdur:Birinci dəyişiklik forması – balansın yekunu dəyişmədən aktivin maddələrinin dəyişməsi ilə xarakterizə olunur (eyni məbləğdə aktivdə artma (+) və azalma (-) olur).Misal. Müəssisə işçilərinə əmək haqqı vermək üçün hesablaşma hesabından kassaya 5000 manat pul daxil olmuşdur. Bu əməliyyat aparılan zaman balansın aktivində iki maddəyə - “Hesablaşma hesabı”na (51) və “Kassa”ya (50) toxunulacaq. “Kassa” hesabı üzrə məbləğ artacaq , “Hesablaşma hesabı” üzrə məbləğ isə eyni məbləğdə azalacaq. Nəticədə təsərrüfat əməliyyatlarına aşağıdakı kimi yazılış ediləcək:D-t 50 N-li “Kassa” hesabı – 5000 man.K-t 51 N-li “Hesablaşma hesabı” 5000 man.İkinci dəyişiklik forması balansın yekunu (valyutası) dəyişmədən passivin maddələrinin dəyişməsi ilə xarakterizə olunur (eyni məbləğdə passivdə artma (+) və passivdə - azalma olur.Misal. Müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətdən 10000 manat ehtiyat kapitalının artmasına yönəldilmişdir. Bu əməliyyata əsasən balansın passivində iki maddəyə - “Bölüşdürülməmiş mənfəətə (örtülməmiş zərər) “ (88) və “Ehtiyat kapitalı”na (86) toxunulur. “Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zərər)” hesabı üzrə məbləğ azalır, “Ehtiyat kapitalı” hesabı üzrə isə məbləğ artır. Nəticədə yazılış aşağıdakı kimi olur:D-t 88 N-li “Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zərər)” hesabı – 10000 manat;K-t 86 N-li “Ehtiyat kapitalı” hesabı – 10000 manat.Üçüncü dəyişiklik forması - balansın yekun bərabərliyi saxlanılmaqla aktivin və passivin maddələrində artma olur (eyni məbləğdə aktivin bir maddəsi artır (+) və passivin bir maddəsi də artır (+).Misal. Dövlət bankından alınan 15000 manat qısamüddətli ssuda hesablaşma hesabına daxil olmuşdur. Bu əməliyyat zamanı iki maddəyə - passivdə “Qısamüddətli bank kreditləri” (90) maddəsinə və aktivdə “Hesablaşma hesabı” (51) maddələrinə toxunulur. Nəticədə passivdə banka olan qısamüddətli borcun həcmi 15000 manat artır, aktivdə isə hesablaşma hesabında olan pulun miqdarı eyni məbləğdə artır. Balansın yekunu da eyni məbləğdə artır. Mühasibat yazılışı aşağıdakı kimi olacaqdır:D-t 51 N-li “Hesablaşma hesabı” – 15000 manatK-t 90 N-li “Qısamüddətli bank kreditləri” hesabı – 15000 manat.Dördüncü dəyişiklik forması – balansın yekun bərabərliyi saxlanılmaqla aktivin və passivin maddələrində azalma müşahidə olunur; eyni məbləğdə aktivin bir maddəsi azalır (-), passivin bir maddəsi də azalır (-), yekun da eyni məbləğdə azalır.

76

Misal. 20000 man. məbləğində kassadan əmək haqqı verilmişdir. Bu əməliyyat zamanı balansın aktivində “Kassa” (50), və balansın passivində “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” (70) maddələrinə toxunulur. Əməliyyat zamanı “Kassa”da olan pulun miqdarı azalır, “Əməyim ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı üzrə işçilərə olan borcun miqdarı da azalır. Əməliyyata aşağıdakı kimi yazılış tərtib edilir:D-t 70 N-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı – 20000 manat;K-t 50 N-li “Kassa” hesabı – 20000 manat.Təsərrüfat əməliyyatları nəticəsində balansda əmələ gələn dörd dəyişiklik formasını riyazi modellə göstərmək olar.Balansın aktivinin maddələrində əmələ gələn birinci dəyişiklik formasının riyazi modelini nəzərdən keçirək.Əgər balansın aktivinin yekun məbləğini “A” ilə, balansın passivinin yekun məbləğini “P” ilə, balans maddəsi məbləğini “a”, “b” ilə işarə etsək, o zaman riyazi model aşağıdakı kimi placaqdır:∑A + b – b = ∑P ( bircinsli dəyişiklik forması) Burada ∑ - cəm işarəsidir.Model belə oxunur: balansın aktivinin bir maddəsi artırılır, digər maddəsi isə həmin məbləğdə azaldılır; nəticədə aktivin və passivin yekun məbləği dəyişmir, aktivin və passivin bərabərliyi saxlanılır.Əvvəlki simvolik işarələri saxlamaqla, balansın passiv maddəsi məbləğini “P” ilə işarə edərək – balansın passivinin maddələrində əmələ gələn ikinci dəyişiklik formasının riyazi modelini nəzərdən keçirək. Onda riyazi model aşağıdakı kimi olacaqdır:

∑A = ∑P + b – b (ikinci dəyişiklik forması)

Model belə oxunur: balansın passivinin bir maddəsi artırılır, digər maddəsi isə həmin məbləğ həcmində azaldılır; nəticədə aktivin və passivin bərabərliyi saxlanılır.Balansın aktivinin və passivinin maddələrinin artmasını göstərən üçüncü dəyişiklik formasının riyazi modeli aşağıdakı şəkildə olacaqdır:

∑A + a = ∑P + b (üçüncü dəyişiklik forması)

Model belə oxunur: balansın aktivinin və passivinin maddəsi artdıqda, həmin məbləğ miqdarında aktivin yekunu və passivin yekunu artırılır, aktivin və passivin bərabərliyi pozulmur.Balansın aktivinin və passivinin maddələrinin azalmasını göstərən dördüncü dəyişiklik formasının riyazi modeli aşağıdakı kimi olacaqdır:

77

∑A – a = ∑P – b (dördüncü dəyişiklik forması)

Model belə oxunur: balansın aktivinin maddəsi və passivinin maddəsi azaldıqda , həmin məbləğ miqdarında aktivin yekunu və passivin yekunu azaldılır, aktivin və passivin bərabərliyi pozulmur.Qeyd etmək lazımdır ki, ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatları birbaşa balansda əks etdirilmir. Çünki bu halda hər bir təsərrüfat əməliyyatından sonra yeni balans tərtib etmək lazım gələrdi. Müəssisədə hər gün çoxlu miqdarda əməliyyatlar həyata keçirildiyinə görə bu ağır və təcrübədə həyata keçirmək mümkün olmayan iş olardı.Təsərrüfat əməliyyatlarını uçota almaq üçün mühasibat uçotu hesablarından istifadə olunur.Tərkibi və yerləşdirilməsinə görə , vəsaitlərin əmələ gəlmə mənbələrinə görə əmlakların və öhdəliklərin qruplaşdırılması qaydası və təsərrüfat əməliyyatlarının təsiri nəticəsində mühasibat balansında olan dəyişiklik formalarını 4.3, 4.4, 4.5, 4.6 və 4.7-ci cədvəllərdə verilmişdir.

Cədvəl 4.3

1 may 201_____ ilə müəssisənin əmlakları

S.N-si

Tərkibi və yerləşməsinə görə və əmələ gəlmə mənbələrinə görə müəssisənin əmlakları

Məbləği, min man.

1. Yanacaq 3502. Ehtiyat hissələri 9503. İdarə binası 61204. Patentlər 5505. Digər müəssisəyə uzunmüddətli maliyyə (investisiya)

qoyuluşları 8506. Əsas materiallar 30007. Sair debitorlar 4008. Sair kreditorlar 3009. İstehsal avadanlıqları 1200010. Digər müəssisələrə qısamüddətli maliyyə qoyuluşları 110011. Nizamnamə kapitalı 2106212. Uzunmüddətli borclar 250013. Nəqliyyat vasitələri 1030014. Lisenziyalar 40015. Hazır məhsullar 300016. Bitməmiş istehsala məsrəflər 1700

78

17. Ehtiyat kapitalı 330018. Qısamüddətli bank kreditləri 400019. İstehsalat və təsərrüfat inventarları 120020. Mal nişanları 25021. Tara və tara materialları 65022. Kassa 8023. Əlavə kapital 540024. Qısamüddətli borclar 250025. Köməkçi materiallar 120026. Vergi və rüsumlar üzrə büdcəyə olan borclar 160027. Köməkçi istehsalat sexinin əsas vəsaitləri 230028. Hesablaşma hesabı 270029. Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar 480030. Uzunmüddətli bank kreditləri 330031. Alınmış sərvətlər üzrə əlavə dəyər vergisi 350032. Valyuta hesabı 250033. Sosial sığorta və təminat üzrə borclar 90034. Hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəəti 220035. Gələcək dövrlərin xərcləri 30036. İnventar və təsərrüfat ləvazimatları 92237. Törəmə müəssisələrə borclar 85038. Alınmış avanslar 61039. Təşkilati xərclər 23040. Müəssisənin işgüzar söhbətləri 10041. Əldə olunan material-istehsalat ehtiyatlarına görə malsatanlara

borclar 270042. Gələcək dövrün gəlirləri 630

79

Cədvəl 4.4

1 may 201_______ ilə tərkibi və yerləşməsinə görə müəssisə əmlaklarının qruplaşdırılması

S. N-si

Bölmələr üzrə əmlakın qrupu

4.3 N-li cədvəlin qrupları üzrə

Yarım qruplar və əmlakın növləri

Məbləği, min man.

1 2 3 4 51. Əsas vəsaitlər və

dövriyyədənkənar aktivlər

4 14 20 39 40

Qeyri-maddi aktivlər (04)O cümlədən:- patentlər- lisenziyalar- mal nişanları- təşkilati xərclər- müəssisənin işgüzar söhbətləri

1530

550400250230

100Əsas vəsaitlər (01) 32700

3 9

13 19

27

5

O cümlədən:- idarə binası- sexdə olan istehsalat avadanlıqları- nəqliyyat xərcləri- istehsalat və təsərrüfat inventarları- köməkçi istehsalat sexinin əsas vəsaitləri- uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları (06)

6120

1200010300

1200

2300

850I bölmə üzrə cəmi 34300

II Ehtiyatlar və məsrəflər İstehsalat ehtiyatları 15572

1 2 6 15 16

21

O cümlədən:- yanacaq (10)- ehtiyat hissələri (10)- əsas materiallar- hazır məhsullar- bitməmiş istehsala məsrəflər (20)- tara və tara

35095030003000

1700

80

materialları (10) 650 25 - köməkçi materiallar

(10)1200

35 - gələcək dövrün xərcləri (31) 300

36

31

- inventar və təsərrüfat ləvazimatları (10)əldə olunmuş sərvətlər üzrə əlavə dəyər vergisi(19)

922

3500

II bölmə üzrə cəmi 15572III Pul vəsaitləri,

hesablaşmalar və sair aktivlər

7

Debitor borclarıO cümlədən:

- sair debitorlar 400

10

22 28

32

Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları (58) Pul vəsaitləri:O cümlədən:- kassa (50)- hesablaşma hesabı (51)- valyuta hesabı (52)

1100

80

27002500

III bölmə üzrə cəmi 6780Balans (tərkibi və yerləşməsinə görə müəssisə əmlakının cəmi) 57652

Cədvəl 4.5

81

1 may 201 ilə əmələ gəlmə mənbələrinə görə müəssisənin əmlaklarının qruplaşdırılması

BölməninN-si

Bölmə üzrə əmlakın əmələ gəlmə mənbələrinin qruplaşdırılması

4.3 N-li cədvəl üzrə yarımqruplar

Əmlakın əmələ gəlmə mənbələrinin yarım qrupları və növləri

Məbləği, min man.

IV Xüsusi vəsaitlərin mənbələri 11

231734

Nizamnamə kapitalı (85)Əlavə kapital (87)Ehtiyat kapitalı (86)Hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəəti

2106254003300

2200IV bölmə üzrə cəmi 32962

V Hesablaşmalar və sair passivlər

1230

Borc vəsaitləriUzunmüddətli öhdəliklərO cümlədən:-uzunmüddətli borclar (95)- uzunmüddətli bank kreditləri (92)

2500

3300

Cəmi 5800

18

24

Qısamüddətli öhdəliklərBorc vəsaitləriO cümlədən:- qısamüddətli bank kreditləri (90)- qısamüddətli borclar (94)

4000

2500

Cəmi 6500

26

29

33

37

Kreditor borclarıO cümlədən:- vergi və rüsumlar üzrə büdcəyə olan borclar- əməyim ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar- sosial sığorta və təminat üzrə borclar- törəmə müəssisələrə olan borclar

1600

4800

900

850

82

3841

842

- alınmış avanslar (62)- əldə olunan material-istehsalat ehtiyatlarına görə malsatanlara borclar(60)- sair kreditorlar- gələcək dövrlərin gəlirləri

610

2700300630

V bölmə üzrə cəmi 12390Balans (əmələ gəlmə mənbələrinə görə əmlakların cəmi) 57652

Misal. 4.3, 4.4 və 4.5 N-li cədvəllərin məlumatlarına əsasən mühasibat balansı tərtib edilmiş , nəticəsi 4.6 N-li cədvəldə verilmişdirr.Misal. 4.7 N-li cədvəldə bir-bir adları sayılmış əməliyyatların əsasında təsərrüfat əməliyyatlarının təsiri nəticəsində balansda dörd formada olan dəyişiklik nəzərdən keçirilir.

1. Balansın aktivinin quruluşunda (+,-) dəyişiklik

2. Balansın passivinin quruluşunda (+,-) dəyişiklik.

3. Balansın aktivində və passivində (+) bir bərabərdə artma.

4. Balansın aktivində və passivində (-) bir bərabərdə azalma.

Cədvəl 4.6

1 may 201 - ilə müəssisənin mühasibat balansı

Aktiv Məbləğ, min man.

Passiv Məbləğ, min man.

1 2 3 4I Əsas vəsaitlər və dövriyyədənkənar aktivlər Qeyri maddi aktivlər Əsas vəsaitlər Uzunmüddətli maliyyə

153031920

IV. Xüsusi vəsaitlərin mənbələriNizamnamə kapitalıƏlavə kapitalEhtiyat kapitalı

2106254003300

83

Qoyuluşları1 bölmə üzrə cəmiII. Ehtiyatlar və məsrəflər Ehtiyatlar Məsrəflər Əldə olunan sərvətlər üzrə əlavə dəyər vergisiII bölmə üzrə cəmiIII. Pul vəsaitləri, hesablaşmalar və sair aktivlərDebitor borclarıPul vəsaitləriIII bölmə üzrə cəmi

Balans

85034300

100722000

350015572

40063806780

56652

Hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəətiIV bölmə üzrə cəmiV. Hesablaşmalar və sair passivlər Uzunmüddətli öhdəliklər Qısamüddətli öhdəliklər Kreditor borcları Gələcək dövrlərin gəlirləriV bölmə üzrə cəmi

Balans

220031962

580065001176063024690

56652

Cədvəl 4.7

İstifadə olunan ədəbiyyat

1. “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunları. 24 mart

1995-ci ilk, 29 iyun 2004-cü il.

2. Beynəlxalq maliyyə hesabatları Standartları. 2007.

3. Milli Mühasibat Uçotu Standartları. 2008.

4. Abbasov Q.Ə. – Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. 2009.

MÖVZU 4. Hesablar sistemi və ikili yazılış.Mühasibat uçotu hesablarının təsnifatı.

Plan

84

1. Mühasibat uçotu hesabları haqqında anlayış. Hesablarınquruluşu və təsərrüfat əməliyyatlarının onlarda yazılış qaydası2. Təsərrüfat əməliyyatlarının hesablarda ikili yazılışı3. Sintetik və analitik hesablar. Hesablarla balans arasında qarşılıqlı əlaqə4. Sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlləri5. Mühasibat hesabları və ikili yazılış üzrə təcrübə işi6.İqtisadi məzmununa , təyinatı və quruluşuna görə hesablarım hesablarıntəsnifatı7. Əsas hesablar haqqında anlayış və onların xarakteristikası8.Nizamlayıcı hesablar9.Bölüşdürücü hesablar

10. Kalkulyasiya hesabları (istehsala məsrəflər)

11.Müqayisəedici hesablar

12.Maliyyə-nəticəli hesablar

13.Balansarxası hesablar

1. Mühasibat uçotu hesabları haqqında anlayış. Hesabların quruluşu və təsərrüfat əməliyyatlarının onlarda yazılış qaydası

Mühasibat balansı hesabat dövrü ərzində müəssisənin əmlakını və onun öhdəliklərini əks etdirir. Müəssisənin işinə operativ rəhbərlik etmək üçün lazımi məlumatlar balansda olmur. Eyni zamanda müəyyən müddət ərzində olan dövriyyələr, balansın hər bir maddəsi üzrə baş verən dəyişikliklər, təsərrüfat əməliyyatlarını xarakterizə edən məlumatları, əmtəə-material qiymətlilərinin vəziyyəti üzərində nəzarət qoymaq üçün tələb olunan natural göstəriciləri və sairəni də bilmək lazımdır. Bunun üçün sənədlərdə olan təsərrüfat əməliyyatları – ayrı-ayrı vəsait növləri, onların əmələ gəlməsi mənbələri və təsərrüfat prosesləri üzrə qruplaşdırılmalıdır. Belə qruplaşma mühasibat uçotu hesablarında aparılır. Eyni zamanda hər gün istehsal prosesində cari şəkildə əks etdirilməsi tələb olunan çoxlu sayda təsərrüfat əməliyyatları olur. Bunun üçün də xüsusi formada – iqtisadi cəhətdən oxşarlıq prinsipi üzrə qurulan mühasibat uçotu hesablarından istifadə olunur.Mühasibat uçotu hesabı - təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatların və mühasibat uçotunda digər informasiyanın qruplaşdırılması və saxlanılması üçün əsas vahiddir. Həmin hesabda olan informasiyalardan idarəetmə qərarlarının

85

qəbul edilməsi üçün istifadə olunur. Mühasibat uçotu hesabları – bu tərkibi və yerləşməsinə görə, onun əmələ gəlmə mənbələrinə görə əmlakların , eləcə də pul, natural və əmək ölçülərində ifadə olunan oxşar əməliyyatlar üzrə təsərrüfat əməliyyatlarının cari qarşılıqlı əks etdirilməsi və qruplaşdırılması üsuludur.Hər bir əmlak növü, öhdəlik və əməliyyat üçün balansın müvafiq maddəsinə müvafiq öz adı və şifr nömrəsi ilə hesab açılır. Məsələn, 01 №-li “Əsas vəsaitlər, 04 №-li “Qeyri-maddi aktivlər”, 10 №-li “Materiallar”, 20 №-li “Əsas istehsalat”, 50 №-li “Kassa”, 51 №-li “Hesablaşma hesabı”, 52 №-li “Valyuta hesabı”, 75 №-li “Təsisçilərlə hesablaşmalar”, 80 №-li “Mənfəət və zərər”, 85 №-li “Nizamnamə kapitalı” və s.Uçota alınan obyektlərin xarakterindən asılı olaraq hesablarda yazılış müxtəlif ölçülərdə - natural, əmək və pul ölçüsündə aparılır.Təsərrüfat fəaliyyəti prosesində təsərrüfat vəsaitində dəyişikliklər əmələ gəlir – onlar artır, yaxud azalır. Mühasibat uçotunda bu dəyişikliklər ayrı ayrılıqda uçota alınır . Təsərrüfat əməliyyatları nəticəsində artma və azalmanın aydın uçotu üçün hesab iki hissəyə ayrılır. Hesabın sol tərəfinə “Debet”, sağ tərəfinə isə “Kredit” deyilir. “Debet “ və “Kredit” terminləri latın sözlərindən əmələ gəlmişdir, debet o borcludur, kredit o etibar edir deməkdir. Bu terminlər orta əsrlərdə hesablaşma və kredit münasibətləri zamanı əməliyyatın məzmununu əks etdirmək üçün mühasibat uçotuna daxil edilmişdir.Hazırda “Debet” və “Kredit “ terminləri öz hərfi mənasını itirmişlər və hesabın tərəflərini göstərmək üçün şərti işarə kimi istifadə olunur. Nəzəriyyədə və təcrübədə hesabların üç sxemi tətbiq olunur.Birinci hesab sxemi tədris üçün vəsaiti yazmaq və tədris məşğələsi aparmaq üçün istifadə olunur. Hesabın quruluş sxemi aşağıdakı formada olur:

50 №-li “Kassa” hesabıDebet Kredit

İkinci hesab sxemi təcrübədə uçotun memorial-order və Baş-jurnal formalarında istifadə edilən zaman tətbiq edilir. O, ikitərəfli cədvəl formasında olur.

Debet 50 N-li “Kassa” hesabı Kredit

Əməliyyat Əməliyyat Əməliyyatın Məbləği Əməliyyat Əməliyyat Əməliyyatın Məbləği

86

№-si tarixi məzmunu №-si tarixi məzmunu

Üçüncü hesab sxemi təcrübədə uçotun jurnal – order formasında tətbiq edilir və forması aşağıdakı kimidir:

Jurnal 150 №-li “Kassa” hesabının krediti üzrə

Tarix Hesabların debeti

50 №-li hesabın krediti üzrə yekun

71 №-li “Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar” hesabı

51 №-li “Hesablaşma hesabı”

70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesabıaşmalar” hesabı

Debet bir hesab üçün artmanı, digər hesab üçün əksinə - debet – azalmanı, kredit – artmanı ifadə edir. Məzmunundan asılı olaraq mühasibat hesabları aktiv, passiv və aktiv passiv hesablara bölünür.Hesablar aşağıdakı hallarda aktiv hesablar olur:

- iqtisadi məzmununa görə , yəni bu o hesablardır ki, onlar mövcudluğu, tərkibi və yerləşməsinə görə əmlakların uçotu üçün nəzərdə tutulduqda;

- balansa görə, yəni hesablar ( maddələr) balansın aktiv hissəsindədirlər.;

- Saldoya (qalığa) görə, yəni əgər hesabın debet qalığı vardırsa.

Aşağıdakı hallarda hesablar passiv olurlar:

87

- iqtisadi məzmununa görə, yəni nə vaxt hesab əmlakın əmələ gəlmə mənbələrinin uçotunu əks etdirdikdə;

- balansa görə, yəni hesab (maddə) balansın passiv hissəsində yerləşibsə;

- qalığa görə, yəni həmin hesabların kredit qalığı olduqda

Aktiv və passiv hesablardan başqa, mühasibat uçotunun təcrübəsində eyni zamanda debet və kredit saldosu olan aktiv-passiv hesablardan istifadə olunur. Əgər aktiv-passiv hesab üzrə bir saldo çıxarılıbsa, onda o nəticə saldosu hesab olunur və əks əməliyyatdan olan son yekunu göstərir. Məsələn, son maliyyə nəticəsi çıxarılarkən – mənfəət (əgər hesabın kredit saldosu olarsa) , yaxud zərər (əgər hesabın debet saldosu olarsa) müəyyən edilir və mənfəət və ya zərər kimi 80 №-li “Mənfəət və zərər” hesabında əks etdirilir. Bəzi hallarda aktiv – passiv hesablarda nəticə saldosu çıxarmaq olmaz; bu o halda olur ki, onda nəticə saldosu uçot göstəricilərini təhrif etmiş olur. Məsələn, 76 №-li “Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar” hesabını iki hesabla - “Debitorlarla hesablaşmalar” – aktiv hesab və “Kreditorlarla hesablaşmalar” – passiv hesabla əvəz etmək olar. Bu hesablaşmaların bir hesabda uçota alınmasının zəruriliyi onunla izah olunur ki, həmişə qarşılıqlı hesablaşmalarda dəyişiklik olur: debitor kreditor ola bilər və əksinə, odur ki, bu hesabı iki ayrı hesaba ayırmaq məqsədəuyğun sayılmır.Cari uçotun təsərrüfat əməliyyatları onlar toplandıqca hesablara yazılır. Hər bir əməliyyatı hesaba ayrıca yazmaq olar, lakin əgər çoxlu miqdarda eyni əməliyyatlar varsa, onda onları toplayıcı, yaxud qruplaşdırma cədvəllərində toplamaq qanunauyğundur. Bu hesablara yazılan yazılışların miqdarını azaltmağa imkan verir. Aktiv və passiv hesabların quruluşu və onlarda əməliyyatların yazılış qaydası aşağıdakı qaydalarla nizama salınır.Aktiv hesablar üçün. Hesabat dövrünün əvvəlinə ilk saldosu (S1a) olan hesablar açılır. Hesablara yazılış üçün məlumatlar balansın aktiv hissəsindən götürülür və hesabların debetinə yazılır. Bu qayda, hesabın açılmasını və onda ilk saldonun yazılmasını ifadə edir. Artma və daxil olma hesabın debetində, azalma , çıxar və təsərrüfatdan çıxma isə hesabın kreditində əks etdirilir. Hesabat dövrünün axırında bütün hesablar üzrə dövriyyənin yekunu çıxarılır; əvvəlcə debet üzrə, sonra isə kredit üzrə dövriyyənin yekunu çıxarılır. İlk qalığın məbləği hesabların debeti üzrə dövriyyənin yekununa daxil edilmir; bura yalnız hesabat dövrünün əməliyyatları üzrə məbləğlər aid edilir. Hesabat dövrü ərzində aktiv hesablar üzrə son saldo (qalıq) S2 a) belə müəyyən edilir: debet üzrə ilk saldonun S1 a üzərinə debet üzrə dövriyyənin yekunu Dd əlavə edilir, kredit üzrə dövriyyənin Dk yekunu çıxılır. Son qalıq ya debetdə ola bilər ya da sıfra bərabər olar:

88

S2 a = S1 a + Dd - Dk

Beləliklə, aktiv hesablar üçün debet artmanı, kredit isə - azalmanı göstərir.

Aktiv hesabın quruluş sxemiTəsərrüfat vəsaitinin adı

Debet Kredit

Vəsaitin ilk saldosu S1 a Vəsaitin artması (+) Vəsaitin azalması (-)Son saldo S2 a

Passiv hesablar üçün hesab açılır, hesabın kreditində ilk saldo yazılır. Yazılış üçün məlumat balansın passiv hissəsindən götürülür. Hesabın kreditində artma, mədaxil və daxil olmalar, hesabın debetində isə - azalma, xərc və çıxarlar əks etdirilir. Hesabat dövrünün axırında hər bir hesab üzrə dövriyyənin yekunları, əvvəlcə kredit üzrə, sonra debet üzrə çıxarılır Buna görə kredit üzrə dövriyyənin yekununa ilk qalıq daxil edilmir, ancaq yalnız hesabat dövrü ərzində olan əməliyyatların məbləğləri nəzərə alınır.Son saldo (qalıq) S2p belə müəyyən edilir: ilk qalığın S1p üzərinə kredit üzrə dövriyyə Dk əlavə edilir, debet üzrə dövriyyə Dd çıxılır. Son qalıq ya kreditdə ola bilər, ya da sıfra bərabər olar.

S2p = S1p + Dk - Dd

Deməli , passiv hesablar üçün debet azalmanı, kredit isə - artmanı göstərir.

Passiv hesabın quruluş sxemi

Təsərrüfat vəsaiti mənbəyinin adı

Debet Kredit

Təsərrüfat vəsaiti mənbəyinin ilkMənfəətin azalması (-) saldosu S1 p

Mənfəətin artması (+)

89

Təsərrüfat vəsaiti mənbəyinin son saldosu S2p

Təsərrüfat əməliyyatlarının hesablara yazılış qaydasını aşağıdakı misalla nəzərdən keçirək.Misal. Balansın məlumatları üzrə 50 №-li “Kassa” hesabında hesabat dövrünün əvvəlinə qalıq 50 min man. olmuşdur. 50 №-li “Kassa” hesabını açaraq, debetdə 50 min manat məbləğdə ilk saldo yazılır, məhz bu aktiv hesab olur. Sonra üç başa çatmış əməliyyat nəticəsində kassaya 7500 min manat (2500 min man. + 3000 min man. + 2000 min man.) daxil olmuşdur. Üç əməliyatla kassadan 7300 min man. (2200 min man. + 4000 min man. + 1100 min man.) pul verilmişdir.Aktiv hesablarda olan qaydaya əsasən artma məbləği debetdə, azalma məbləği isə kreditdə yazılır. Deməli, 50 №-li “Kassa” hesabının debetində 2500 min man., 3000 min man., 2000 min man., hesabın kreditində isə 2200 min man., 4000 min man., 1100 min man. Yazılır. Bundan sonra debet və kredit üzrə əməliyyatların yəni dövriyyənin yekunu hesablanır və son qalıq çıxarılır, yəni aktiv hesab üzrə son qalıq bərabərdir = ilk saldo plyus debet dövriyyəsi minus kredit dövriyyəsi, xüsusilə 250 min man. (50 min man. + 7500 min man. – 7300 min man.)Bu yazılışların sxematik forması aşağıdakı kimi olur:

50 №-li “Kassa” hesabı, min man.

Debet Kredit

İlk saldo – 50 4) 22005)4000

1) 2500 6)11002) 30003) 2000

Hesabat dövrü ərzində Hesabat dövrü ərzində dövriyyə 7500 dövriyyə 7300

son saldo 250

90

Misal 2. Mühasibat balansının məlumatları üzrə hesabat dövrünün əvvəlinə müəssisənin işçi heyətinə əmək haqqı üzrə borcu 13400 min manat təşkil edir. O hesabat dövrü (ayı) ərzində iki əməliyyat nəticəsində daha 11000 min manat (4000 min man. + 7000 min man.) artmış, sonra sonrakı əməliyyatlar nəticəsində 12500 min man. (3800 min man. + 8700 min man.) azalmışdır. Passiv hesablara dair olan qaydaya əsasən kreditdə müəssisənin işçi heyətinə olan borcun artması, debetində isə borcun azalması yazılır. Buna görə 70 №-li “Əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabının kreditində 4000 min man. Və 7000 min manat, hesabın debetində isə 3800 min man. yazılır. Sonra hesab üzrə dövriyyə hesablanır və 11900 min manat son qalıq çıxarılır. O, belə müəyyən edilir kredit üzrə ilk saldonun üzərinə kredit dövriyyəsi əlavə edilir və debet üzrə dövriyyə çıxılır (13400 min man. + 11000 min man. – 12500 min man.) Bu yazılışın sxemi aşağıdakı kimidir:

70 №-li “Əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyəti iləhesablaşmalar” hesabı, min man.

Debet Kredit

3) 3800 İlk saldo - 13400

4) 8700 1) 4000 2) 7000

Hesabat dövrü ərzində Hesabat dövrü ərzində dövriyyə 12500 dövriyyə 11000

Son saldo 11900

91

Mühasibat uçotu hesabları üzrə təsərrüfat əməliyyatlarının əks etdirilməsi üsulunun mənimsənilməsi və onların həyata keçirilməsi nə nəzarət üçün aktiv və passiv hesabların iqtisadi məzmununun başa düşülməsi çox əhəmiyyətlidir. Aktiv–Passiv hesablar üçün. Aktiv-Passiv hesablardan başqa mühasibat uçotunda aktiv-passiv hesablar da işlənir. Aktiv-passiv hesablarda aktiv və passiv hesablar birləşir. Bu hesab müəssisənin digər müəssisələr, təşkilatlar və şəxslərlə qarşılıqlı əlaqəsinin uçotu üçün işlənir. Digər müəssisələrlə hesablaşmanın nəticəsində debitor və kreditor borcları əmələ gəlir. Aktiv-passiv hesabın xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, eyni zamanda aktiv-passiv hesabların debeti və kreditində qalıq ola bilər:

Aktiv-passiv hesabın quruluşu sxemiDebet Kredit İlk saldo İlk saldo Debitor borclarının artması (+) Kreditor borclarının artması (+)Kreditor borclarının azalması (-) Debitor borclarının azalması (-)

Dövriyyə Dövriyyə Son qalıq (saldo) Son qalıq (saldo) Aktiv-passiv hesablar üzrə son qalığı çıxarmaq üçün aktiv-passiv hesablarda debitor xarakteri daşıyan təşkilatları və şəxsləri ayırmaq lazımdır. Sonra debitor xarakteri daşıyan təşkilatla və şəxslər üzrə son qalıq aktiv hesablarda olduğu kimi qalıq çıxarmaq lazımdır, kreditor xarakteri daşıyan təşkilat və şəxslər üzrə son qalıq isə passiv hesablarda olduğu kimi qalıq çıxarmaq lazımdır. Yəni debitorlar üzrə son qalıq çıxarmaq üçün debitor borclarının qalığının üzərinə artan debitor borcunu gəlib, azalmış debitor borcunu çıxıb, nəticəni hesabın debetinə yazmaq lazımdır. Kreditorlar üzrə son qalıq çıxarmaq üçün kreditor borclarının qalığının üzərinə artan kreditor borcunu əlavə edib, azalmış kreditor borcunu çıxıb, nəticəni hesabın kreditinə yazmaq lazımdır.

2. Təsərrüfat əməliyyatlarının hesablarda ikili yazılışı

Özünün iqtisadi təbiətinə görə hər bir təsərrüfat əməliyyatı ikili və qarşılıqlı əlaqə xüsusiyyətinə malikdir. Bu baxımdan təsərrüfat əməliyyatlarının təsiri nəticəsində müəssisənin vəsaitləri və onların mənbələrində dəyişikliklər baş verir. Hər bir təsərrüfat əməliyyatı iki balans maddəsinə toxunur və həmin

92

maddələrdə dəyişikliyə səbəb olur. Baş verən dəyişiklikləri cari uçotda əks etdirmək lazımdır. Bunun üçün əməliyyat üzrə məbləği iki hesaba yazmaq lazımdır. Belə yazılış ikitərəfli qeyd üsulunda aparılır. Yəni hər bir əməliyyat eyni məbləğdə minimum iki qarşılıqlı hesaba yazılır, yəni eyni məbləğdə bir hesabın debetində və digər hesabın kreditində qeyd aparılır. Baş verən proseslərin öyrənilməsi və müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət etmək üçün ikitərəfli qeyd üsulunda yazılışların aparılmasının mühüm əhəmiyyəti vardır. Təsərrüfat əməliyyatlarının ikitərəfli əks etdirilməsi dövriyyə prosesində təsərrüfat vəsaitlərinin dəyər formasının iqtisadi təbiətinin dəyişməsindən asılıdır. Dövriyyə prosesini əks etdirən hər bir əməliyyatda dəyərin bir formadan başqa formaya çevrilməsi göstərilir. Təchizat, istehsal və satış əməliyyatlarında dəyərin ilk və son formaları həmişə müxtəlif olur. Təchizat əməliyyatlarında dəyərin ilk forması – pul forması istehsalat ehtiyatları formasına çevrilir; istehsal əməliyyatlarında istehsal ehtiyatları öz formasını dəyişərək əmək məhsulu formasına – hazır məmulata çevrilir; satış üçün nəzərdə tutulan hazır məmulatların satışı əməliyyatlarında isə öz ilk formasını dəyişərək yenidən pul formasına çevrilir. İkitərəfli qeyd hər bir təsərrüfat əməliyyatının məzmunundan, onun iki tərəfə meyl etməsindən irəli gəlir. Məsələn, toxum məsarif edilmişdir, bu əməliyyatın məzmunundan aydın olur ki, anbarda olan toxumun miqdarı azalır və eyni zamanda bitkiçilikdə bitməmiş istehsalat xərcləri artır, yəni gələcək ilin məhsulunun dəyəri artır; mal satanlardan materiallar alınmışdır - bu əməliyyatın məzmunundan aydın olur ki, anbarda olan materialın dəyəri artır və eyni zamanda mal satanlara olan borc – kreditor borcu da artır. Hesablara ikitərəfli qeydin köməyi ilə uçot obyektləri arasında əlaqə yaradılır ki, bu da müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət etməyə və onu idarə etməyə imkan verir. Orta əsrlərdə meydana gələn ikitərəfli qeyd , mühasibat uçotunun təşkilində öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Dünyanın bütün ölkələrində mühasibat uçotu ikitərəfli qeydə (yazılışa) əsaslanır. O, mühasibat uçotunun mexanikləşməsi və avtomatlaşması şəraitində də öz əhəmiyyətini itirmir. İkitərəfli qeyd üsulunda – hər bir təsərrüfat əməliyyatı eyni məbləğdə iki hesabda, bir hesabın debetində, digər hesabın kreditində qeydə alınır. İkili qeyd (yazılış) üsulu hesabların müxabirləşməsi və mühasibat köçürməsi kimi anlayışların olmasına səbəb olur. Hesabların müxabirləşməsi – ikili yazılış üsulu zamanı əmələ gələn hesablar arasında olan qarşılıqlı əlaqədir, məsələn 50№-li “Kassa” və 51 №-li “Hesablaşma hesabı”, yaxud 70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” və 50 №-li “Kassa” yaxud 10 №-li “Materiallar” və 60 №-li “Malsatan və podratçılar arasında hesablaşmalar” hesabları və s. arasında qarşılıqlı əlaqə olur.

93

Yuxarıda qeyd edilənlər belə nəticə çıxarmağa imkan verir ki, hər bir təsərrüfat əməliyyatı bir-biri ilə qarşılıqlı bağlı olan hesablara: bir hesabın debetinə və digər hesabın kreditinə eyni məbləğdə yazılır. Əməliyyatı hesablara yazmazdan əvvəl onun hansı hesablarda və necə əks etdirmək lazım gəldiyini qabaqcadan bilmək lazımdır. Təsərrüfat əməliyyatları nəticəsində hesablar arasında əmələ gələn əlaqəyə hesabların müxabirləşməsi, hesabların özlərinə isə müxabirləşən hesabları deyilir. Hesabların müxabirləşməsi hesab formaları yaxud provodkalarla (mühasibat yazılışları) ifadə olunur. Mühasibat yazılışında debetləşən və kreditləşən hesabların adları və məbləğlər göstərilir. Yuxarıda deyilənləri misallarla aydınlaşdıraq . Misal. Cari xərclər üçün hesablaşma hesabından kassaya 600 min man. pul daxil olmuşdur. Bu əməliyyatı mühasibat uçotu hesablarında əks etdirmək üçün əməliyyatda iştirak edən hesablar ardıcıllıqla dəqiqləşdirilir. Əməliyyatın məzmunundan görünür ki, burada iki hesab iştirak edir: 50 №-li “Kassa” hesabı – aktivdir – kassada nağd pul vəsaitləri əks etdirilir və 51 №-li “Hesablaşma hesabı” – aktivdir – bankda olan hesablaşma hesabında mövcud sərbəst (artıq) pul vəsaitləri əks etdirilir. Deməli, əməliyyat eyni məbləğdə 600 min man. 50 №-li “Kassa” hesabının debetinə və 51 №-li “Hesablaşma hesabı”nın kreditinə yazılır.

Hesablara yazılışın sxeması aşağıdakı kimidir:51 №-li “Hesablaşma hesabı”

Debet Kredit

S1 – 1600000 1) 600000

50 №-li “Kassa” hesabıDebet Kredit

1) 600000

94

Misal. 8000 min man. məbləğində müəssisə işçilərinə hesablanan əmək haqqı 20 №-li “Əsas istehsalat” hesabı vasitəsi ilə digər məsrəflərlə yanaşı məhsulların maya dəyərinə daxil edilmişdir. Bu halda göstərilən məsrəf növünə gələcək hazır məhsulların istehsalına məsrəflərin yerləşməsi kimi baxılır. Buna görə 20 №-li hesab aktivdir. Hesablanmış əmək haqqı üzrə borc 70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı üzrə əks etdirilir. O, borc mənbəyini əks etdirir, deməli passiv hesabdır. Bu əməliyyatla əlaqədar 8000 min man. əmək haqqı üzrə istehsal məsrəflərini artırır və həmin məbləğə öz işçilərinə əmək haqqı üzrə müəssisənin borcu da artır. Nəticədə aşağıdakı kimi yazılış edilir: D-t 20 №-li “Əsas istehsalat” hesabı – 8000 min man. K-t 70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı – 8000 min man.

Bu əməliyyatları hesablara yazaq:

70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesabnlaşmalar” hesabı

Debet Kredit

1) 8000000

20 №-li “Əsas istehsalat” hesabı Debet Kredit

1) 8000000

Bilmək lazımdır ki, mühasibat uçotunun formasından asılı olaraq ikili yazılış müxtəlif cür əks etdirilir. Memorial- order formasında hər bir əməliyyat müxtəlif registrlərdə iki dəfə hesabın debeti və krediti üzrə yazılır. Belə yazılış ayrılmış (əlaqəsi kəsilmiş) yazılış adlanır. Uçotun jurnal-order formasında uyğunlaşdırılmış yazılışdan istifadə olunur. Bu halda registrlər elə tərtib edilir ki, əməliyyat bir dəfə yazmaqla o, müvafiq hesabın debetini və kreditini əks etdirir. Bununla uçot əməyinə qənaət (iki yazılış məbləğinin əvəzinə bir dəfə yazılış aparmaqla) edilir və müxabirləşən hesablara əyani nəzarət etmək olur.

95

Mühasibat uçotu təcrübəsində sadə yazılışlardan başqa, mürəkkəb iki növlü yazılışdan da istifadə olunur. Birinci halda bir hesab debetləşir və eyni zamanda bir neçə hesab kreditləşir. Buna görə debetləşən hesabın məbləği kreditləşən hesabların məbləğlərinə bərabər olur. Misal. 3000 min man. məbləğində məhsul satışından , 4500 min man. məbləğində isə əsas vəsaitlərin satışından əldə edilən gəlir hesablaşma hesabına daxil olmuşdur. Bu əməliyyata mühasibat yazılışı aşağıdakı kimi olacaqdır: D-t 51 №-li “Hesablaşma hesabı” – 7500 min man. K-t 46 №-li “Məhsul (iş və xidmət) satışı” hesabı – 3000 min man. K-t 47 №-li “Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları” hesabı – 4500 min man. İkinci halda - hesab kreditləşir və eyni zamanda bir neçə hesab debetləşir: buna görə də kreditləşən hesabın məbləği debetləşən hesabların məbləğlərinə bərabər olur. Misal - Malsatanlardan 1800 min man. məbləğində materiallar, 1200 min man. məbləğində quraşdırılası avadanlıqlar daxil olmuşdur. Bu əməliyyata mühasibat yazılışı aşağıdakı kimi olacaqdır: D-t 10 №-li “Materiallar” hesabı – 1800 min man. D-t 07 №-li “Quraşdırılası avadanlıqlar” hesabı – 1200 min man. K-t 60 №-li “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı – 3000 min man. Bu mürəkkəb yazılışı iki sadə yazılışa ayırmaq olar:

1) D-t 10 №-li “Materiallar” hesabı – 1800 min man.

K-t 60 №-li “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı – 1800 min man.

2) D-t 07 “Quraşdırılası avadanlıqlar” hesasbı – 1200 min man.

K-t 60 №-li “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı – 1200 min man. Mürəkkəb yazılışların tətbiqi uçot yazılışlarının miqdarını azaldır ki, bu da öz növbəsində uçot və analitik funksiyaların aparılması üçün lazım olan vaxta qənaət etməyə imkan verir.

3. Sintetik və analitik hesablar. Hesablarla balans arasında

qarşılıqlı əlaqə

Mühasibat uçotunda hesabların köməyi ilə təsərrüfat vəsaitləri və təsərrüfat prosesləri haqqında məlumatlar alınır. Ümumi məlumatlar müəssisənin müxtəlif vəsait növləri və onların mənbələri haqqında , yaxud bu və ya digər təsərrüfat prosesləri haqqında ümumi təsəvvür verir, məsələn müəssisəyə daxil olmuş əsas

96

vəsaitlərin dəyəri, xammal və materialların dəyəri, məhsul satışından əldə edilən gəlir, malsatanlara olan borclar və s.Təsərrüfatı idarə etmək üçün bir ümumi göstərici ilə kifayətlənmək olmaz. Bunun üçün hər bir uçot obyektinin vəziyyəti və hərəkətini xarakterizə edən daha ətraflı məlumatlar lazımdır. Məsələn, təsərrüfata nə miqdarda və konkret olaraq hansı materialın daxil olması və çıxmasını ; alınan material qiymətlilərinə görə konkret olaraq hansı müəssisəyə borcun nə qədər artmasını; əmək haqqı üzrə hər bir işçiyə müəssisənin nə qədər borcunun olmasını və s. bilmək lazımdır.Təsərrüfat vəsaiti və proseslərini cari uçotda təfsilatı ilə göstərilməsindən asılı olaraq müxtəlif informasiyaların alınması üçün mühasibat uçotunda üç hesab növündən istifadə olunur. Onlar təfsilatı dərəcəsinə görə sintetik, analitik və subhesablara bölünür.Sintetik hesablar pul ölçüsündə ifadə olunan iqtisadi cəhətdən oxşar qruplar üzrə müəssisənin əmlakı, öhdəlikləri və əməliyyatları haqqında göstəriciləri ümumi şəkildə əks etdirir. Sintetik hesablara aiddir: 01 №-li “Əsas vəsaitlər”; 10 №-li “Materiallar”; 50 №-li “Kassa”; 51 №-li “Hesablaşma hesabı”; 40 №-li “Hazır məhsullar”; 41 №-li “Mallar”; 70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar”; 85 №-li “Nizamnamə kapitalı” və s.Analitik hesablar - natural, pul və əmək ölçülərində ifadə olunanı ayrı-ayrı növ əmlakın, öhdəliyin və əməliyyatların məlumatlarını əks etdirərək, sintetik hesabların məzmununu təfsilatı ilə göstərir. Məsələn, 41 №-li “Mallar” hesabı üzrə yalnız malın ümumi miqdarını bilmək deyil, hər bir mal növünün mövcud olması və yerləşdiyi yer, yaxud malın qruplarını, 60 №-li “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı üzrə isə yalnız ümumi borcu bilmək deyil, hər bir malsatan üzrə ayrıca konkret borcları bilmək lazımdır.Subhesablar (sintetik hesabın ikinci sırada duran köməkçi hesabı) sintetik hesab dairəsində analitik hesabların əlavə qruplaşdırılması üçün nəzərdə tutulan, sintetik və analitik hesablar arasında aralıq uçot hissəisdir. Onlarda uçot natural və pul ölçülərində aparılır. Bir neçə analitik hesab olduqda – bir subhesab, bir neçə subhesab olduqda isə - bir sintetik hesab tərtib edilir (bax cədvəl 5.1)

Cədvəl 5.140 №-li “Hazır məhsullar” sintetik hesabının onun subhesablar və analitik

hesablarla qarşılıqlı əlaqəsi

Sintetik hesab Subhesab Analitik hesab40 №-li “Hazır məhsullar”

40-1 “Bitkiçilik məhsulları” Buğda, pambıq, üzüm və s.

40-2 “Heyvandarlıq məhsulları” Süd, yumurta, yun və s.

97

40-3 “Sənaye məhsulları” Un, yağ, pendir və s.40-4 “Köməkçi, xidmətedici və digər istehsalat məhsulları”40-5, 40-6 və i.a.

Mühasibat uçotunda sintetik və analitik uçotdan istifadə olunur.Sintetik uçot - müəyyən iqtisadi əlamətlər üzrə əmlakların, öhdəliklərin və təsərrüfat əməliyyatlarının növləri haqqında mühasibat uçotunun məlumatlarının ümumiləşdirilmiş uçotdur. Bu da mühasibat uçotunun sintetik hesablarında aparılır.Analitik uçot - hər bir sintetik hesabın daxilində əmlaklar, öhdəliklər haqqında və təsərrüfat əməliyyatları haqqında qruplaşdırılmış dəqiq informasiyalar şəxsi hesablarda və mühasibat uçotunun digər analitik hesablarında aparılır.Sintetik və analitik hesablar ayrılmaz surətdə bir-biri ilə bağlıdır və bir- birini tamamlayır. Bu əlaqə ondan irəli gəlir ki, qalıqla və əməliyyat məbləğləri sintetik hesaba və ona aid olan analitik hesablara paralel surətdə yazılır - sintetik hesaba – ümumi məbləğ, analitik hesablara isə hissəvi məbləğlər qeyd edilir.Göründüyü kimi sintetik və analitik hesablar arasında ayrılmaz surətdə qarşılıqlı əlaqə vardır. O, aşağıdakı bərabərliklə ifadə olunur:1.Sintetik hesabların məlumatlarına görə açılan , bütün analitik hesablar üzrə ilk qalıqlar sintetik hesabların ilk qalığına (saldosuna) bərabər olur: ∑S1a = S1s

Burada S – saldonu, qalığı göstərir. 2.Sintetik hesabın məlumatları üzrə açılan, bütün analitik hesablar üzrə dövriyyələr, sintetik hesabların dövriyyəsinə bərabər olmalıdır:

∑ Da = Ds D K D K

3. Sintetik hesabın məlumatlarına əsasən açılan bütün analitik hesablar üzrə son saldo (qalıq) sintetik hesabın son saldosuna (qalığına) bərabər olur:

∑S2a = S2s

Mühasibat uçotunda hesablarla balans arasında müəyyən qarşılıqlı əlaqə vardır. Bu əlaqə əsasən aşağıdakı kimi görünür. Balans maddələrinin məlumatlarına əsasən aktiv və passiv hesablar açılır, hesabların adları balans

98

maddələrinə uyğun olmalıdır. Belə ki, aktivin “Qeyri-maddi aktivlər” maddəsi – 04 №-li “Qeyri-maddi aktivlər” hesabına; balansın passivinin “Əlavə kapital” maddəsi – 87 №-li “Əlavə kapital” hesabına müvafiq olur və s. Bəzən bir neçə hesab balansda bir maddədə verilir. Məsələn, “Ehtiyatlar” balans maddəsinə bir neçə qrup hesablar (10,11,15,16,20,40,41 və i.a.) daxil edilir. Eyni zamanda iki maddə üzrə balansda əks etdirilən hesablar vardır. Məsələn, 76 №-li “Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar” hesabı balansın aktivində “Debitor borcları” maddəsinə, passivdə isə - “Sair kreditorlar” maddəsinə daxil edilmişdir. Bundan başqa balansın müvafiq maddələri üzrə qalıq məbləğləri, açılan sintetik hesabların ilk qalığına yarayır. Sintetik hesabların debet qalığının ümumi məbləği, kredit qalıqlarının ümumi məbləğinə bərabər olur ki, bu da balansın aktivinin yekununun passivinin yekununa bərabər olmasını göstərir. Sintetik hesabların son saldosunun əsasında növbəti hesabat dövrünün (ayın, kvartalın və ilin) 1-i tarixinə yeni balans tərtib edilir. Deməli, hesablarla balans arasında əlaqəni sxematik olaraq belə ifadə etmək olar:

Hesabat dövrünün əvvəlinə mühasibat balansı

Mühasibat hesabları

Hesabat dövrünün axırına mühasibat balansı

Lakin mühasibat hesabları ilə balans arasında fərq vardır , bu ondan irəli gəlir ki, mühasibat hesablarında pul, natural və əmək göstəricilərində hesabat dövrü ərzində cari təsərrüfat əməliyyatları və yekun məlumatları əks etdirilir, balansda isə yalnız pul ifadəsində hesabat dövrünün əvvəlinə və axırına olan yekun məlumatlar əks etdirilir. Cari uçotda göstərilən hesablar, balansda olmur, belə ki, onlar (25 №-li “Ümumistehsalat xərcləri”, 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri”, 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabları və s.) balans tərtib edilənə qədər bağlanır. Bəzi sintetik və balansarxası hesablar balansda əks etdirilmir.

4. Sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlləri

Ayrı-ayrı mühasibat hesabatının məlumatları hesabat dövrü ərzində müəssisənin təsərrüfat və maliyyə fəaliyyəti haqqında bütövlükdə təsəvvür vermir. Hər bir hesabda olan yazılışları digər hesablarda olan yazılışlarla üzləşməsini aparmadan hesablarda aparılan mühasibat yazılışlarının düzgünlüyünü yoxlamaq olmaz. Buna görə mühasibat balansını əvvəlcədən yoxlamadan tərtib

99

etmək lazım deyil. Ay ərzində hesablar üzrə təsərrüfat əməliyyatlarının yazılışların və ümumiləşdirilmiş məlumatların düzgünlüyünün yoxlanılması, müəssisə fəaliyyətinin nəticəsinə operativ rəhbərlik üçün dövriyyə cədvəlləri tərtib edilir. Onlar əsasən kiçik müəssisələr üçün mühasibat uçotunun Baş-jurnal, memorial-order və sadə uçot formalarından istifadə edildikdə tətbiq edilir.Təsərrüfat əməliyyatları onların sənədləşməsi, qiymətləndirilməsindən sonra sintetik və analitik hesablara yazılır. Ayın axırında aylıq dövriyyə və qalıq şəklində ümumi göstəricinin alınması üçün hesablar üzrə yazılışlar toplanır yəni dövriyyə cədvəli tərtib edilir.Dövriyyə cədvəlinin iki növü vardır:Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəliSintetik uçotun hesabları üzrə dövriyyə cədvəli bütün sintetik hesablar üzrə dövriyyə və qalığın yekununu özündə əks etdirir, uçot yazılışlarının düzgünlüyünün yoxlanılması, müəssisənin maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin vəziyyəti ilə ümumi tanışlıq və yeni balansın tərtibi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinin forması aşağıdakı kimidir.

May 201 - ilə sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli

Hesabların adı

İlk qalıq ( S1) Ay ərzində dövriyyə(D)

Son qalıq (S2)

Debet Kredit Debet Kredit Debet Kredit1 2 3 4 5 6 7

Sintetik hesabların məlumatlarına əsasən birinci sütunda qalıqları olan bütün hesabların adları əvvəlcə aktiv hesabların, sonra passiv hesabların adları yazılır. Hər bir hesabın məlumatları 2,3,4,5,6 və 7-ci sütunların debeti və kreditinə müvafiq məbləğlər əks etdirilir. 6 və 7-ci sütunlar üzrə məbləğlər, ilk qalığı və dövriyyəsi olan hesablardan alınır. Aktiv hesab üzrə ayın axırına qalığı təyin etmək üçün ilk qalığın üzərinə debet dövriyyəsini əlavə etmək və alınan məbləğdən kredit dövriyyəsini çıxmaq lazımdır (sütun 6 = sütun 2 + sütun 4 – sütun 5).Passiv hesabın son qalığını tapmaq üçün ayın əvvəlinə qalıq məbləğini kredit üzrə dövriyyə məbləği ilə cəmləmək və alınan məbləğdən debet dövriyyəsini

100

çıxmaq lazımdır (sütun 7 = sütun 3 + sütun 5 – sütun 4). Ümumi yekunlar yoxlanan zaman hər sütun üzrə debet və kredit üzrə yekun məbləğlərinin bərabər olması yoxlanılır.Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlində yazılışların düzgünlüyü üç bərabərliyin köməyi ilə yoxlanılır.

1) Debet və kredit üzrə ilk qalıqlar

∑S1d = ∑S1k

Balansın aktivi və passivi üzrə yekunlar bir-birinə bərabər olduğuna, ilk qalıqlar buradan hesablara köçürüldüyünə görə ilk qalıqlar üzrə yekun məbləğləri bir-birinə bərabər olur.

2) Debet və kredit üzrə dövriyyələr

∑ Dd = ∑Dk

Debet və kredit dövriyyələrinin bərabərliyi bütün əməliyyatların hesablarda ikitərəfli qeydə alınmasından irəli gəlir. Belə ki, hər bir təsərrüfat əməliyyatı eyni zamanda və eyni məbləğdə bir hesabın debetində və digər hesabın kreditində əks etdirilir, deməli bütün hesabların debet məbləğləri, bütün hesabların kredit məbləğinə bərabər olmalıdır.

3) Debet və kredit üzrə son qalıqlar

∑S2d = ∑S2k

Ayın axırına hesablar üzrə son qalıqlar ilk qalıqlara və dövriyyələrə əsasən müəyyən edildiyinə görə debet və kredit üzrə son qalıqların yekunları bir-birinə bərabər olur. Bu məlumatların əsasında hesabat dövrünün axırına yeni balans tərtib edilir. Dövriyyə cədvəlində üç cüt yekunların bərabərliyi əməliyyatların hesablarda əks etdirilməsinin düzgün olmasını göstərir. Debet və kredit sütunlarının yekunları üzrə bərabərliyin pozulması uçot qeydlərində səhvlərin olmasını göstərir. Bu kimi səhvlərə daxildir: 1. Aktiv yaxud passiv hesablara ilk saldoların düzgün yazılmaması. Belə səhvlər dövriyyə cədvəlində və sintetik hesablarda verilən ilk saldoları tutuşdurmaqla tapılır. 2. Hesabın debetində qeyd edilir, kreditində isə qeydedilmir, yaxud əksinə əməliyyat hesabın debetində bir məbləğdə, kreditində isə başqa məbləğdə yazılır. Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəllərini analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlləri ilə tutuşdurmaqla bu kimi səhvlər aşkara çıxarılır. Dövriyyə cədvəlinin köməyi ilə üç yekun bərabərliyi olmaqla hesabların müxabirləşməsində səhvləri heç də həmişə aşkar etmək olmur . Məsələn, təsərrüfat əməliyyatı bir hesabın debeti əvəzinə başqa hesabın debetinə yaxud

101

bir hesabın krediti əvəzinə başqa hesabın kreditinə yazılır yaxud ümumiyyətlə hesaba heç daxil edilmir. Bu cür səhvi aşkar etmək üçün dövriyyə cədvəlində dövriyyə üzrə yekun məbləğlərini qeyd jurnalı üzrə yekun məbləği ilə müqayisə etmək lazımdır. Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli ilə yanaşı hər bir sintetik uçotun hesabına dair ayrılıqda analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəllərindən də istifadə olunur. Analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli bir sintetik hesabda birləşən, və bu hesab üzrə uçot yazılışlarının düzgünlüyünü yoxlamaq, eləcə də ayrı-ayrı növ vəsaitin vəziyyəti və hərəkəti üzərində müşahidə aparmaq üçün nəzərdə tutulan, analitik uçotun bütün hesabları üzrə saldo və dövriyyənin yekunlarını özündə göstərir. Analitik hesablar üzrə uçotun necə - pul və natural yaxud yalnız pul ifadəsində aparılmasından asılı olaraq dövriyyə cədvəli iki növə bölünür. Yalnız pul ifadəsində olan analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinə uyğun qurulur. Onda birinci sütunda sintetik hesabların adı əvəzinə analitik hesabların adları yazılır. Belə dövriyyə cədvəli 76 №-li “Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar”, 71 №-li “Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar” və s. hesablara dair analitik uçotun hesabları üzrə tərtib edilir.

201 - il may ayı ərzində müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların analitik uçotunun hesabları üzrə dövriyyə cədvəli

SN-si

Analitik hesabların adları

Mayın 1-nə qalıq May ayı ərzində dövriyyə

1 iyuna qalıq

Debet Kredit Debet Kredit Debet Kredit1 2 3 4 5 6 7 8

Pul və natural ifadədə göstərilən dövriyyə cədvəli – 01 №-li “Əsas vəsaitlər”, 10 №-li “Materiallar”, 40 №-li “Hazır məhsullar” və s. hesablara dair analitik uçotun hesabları üzrə tərtib edilir.

201 - il may ayı ərzində qarışıq yemlərin analitik uçotunun

dövriyyə cədvəli

102

S N-si

Analitik hesabların adları

Ölç

ü va

hidi

Qiy

mət

i,m

an.

Mayın 1-nə qalıq

May ayı ərzində dövriyyə 1 iyuna qalıqMədaxil Məxaric

Miq

darı

Məb

ləği

Miq

darı

Məb

ləği

Miq

darı

Məb

ləği

Miq

darı

Məb

ləği

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlindən fərqli olaraq analitik hesablar üzrə dövriyyənin yekunu uyğun gəlmir. Bu onunla izah olunur ki, əgər bir sintetik hesab debetləşirsə, digər hesab mütləq kreditləşir, analitik uçota əsasən açılmış analitik hesablarda isə hesablara yazılış ya debet üzrə ya da kredit üzrə olacaqdır. Beləliklə, analitik uçotun hesabları üzrə dövriyyə cədvəlinin nəzarət və operativ əhəmiyyətə malikdir Onlar sintetik uçotun və analitik uçotun məlumatlarının uyğun gəlməməsini müəyyən etməyə və nöqsanları aşkar etməyə imkan verir, həmçinin müəssisənin əmlakının istifadəsinə nəzarətin gücləndirilməsinə kömək edir. Bəzən analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlində dövriyyələr yazılmır, ancaq hesablar üzrə qalıqlar əks etdirilir. Belə yazılmış cədvəl saldo cədvəli adlanır. Onun forması aşağıdakı cədvəl forması kimidir:

201 - il üçün 10 №-li “Materiallar” hesabı üzrə saldo cədvəli

S. N-si

Materialın növü

Şifr Ölçü vahidi

Qiyməti, man.

1 iyula saldo 1 avqusta saldo

Və i.a.

Miq-Darı

Məb-ləği

Miq-darı

Məb-ləği

Miq-darı

Məb-ləği

5. Mühasibat hesabları və ikili yazılış üzrə təcrübə işi

Hesablar sistemi və ikili yazılış üzrə nəzəri biliyi möhkəmləndirmək məqsədilə müəyyən tələblər və şərtlər verilməklə auditoriya işinin yerinə yetirilməsi forması göstərilir. Bu şərtlər beş qrupa bölünür. Bizim vardır: ilk balans,

103

əməliyyatlar, sintetik hesablar, sintetik uçotun hesabları üzrə dövriyyə cədvəli, son mühasibat balansıTələb olunur:

1. Ayın əvvəlinə qalıqları hesablara yazmaq.

2. Ay ərzində təsərrüfat əməliyyatları jurnalını tərtib etmək.

3. Ay ərzində əməliyyatları hesablara yazmaq və debet və kredit üzrə dövriyyələrin yekununu hesablamaq. Növbəti ayın əvvəlinə qalıqları çıxarmaq.

4. Sintetik uçotun hesabları üzrə dövriyyə cədvəli tərtib etmək.

5. Dövriyyə cədvəlinin məlumatları üzrə növbəti ayın əvvəlinə balans tərtib etmək.

İlk məlumatlar:

1. 201 - il may ayının 1-nə mühasibat uçotu hesabları

üzrə qalıqlar, min man.

Hesabların N-si

Hesabların adıMəbləğ

Debet Kredit01 Əsas vəsaitlər 850002 Əsas vəsaitərin amortizasiyası 60010 Materiallar 120020 Bitməmiş istehsalata məsrəflər 90040 Hazır məhsullar 320050 Kassa 100

104

51 Hesablaşma hesabı 120060 Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar 40070 Əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə

hesablaşmalar300

80 Mənfəət və zərərlər 50085 Nizamnamə kapitalı 1160090 Qısamüddətli kreditlər üzrə hesablaşmalar 1700

Yekunu 15100 15100

2. 201 - il may ayı ərzində təsərrüfat əməliyyatları jurnalı, min man.

S.N-si

Sənəd və əməliyyatın qısa məzmunu MəbləğMüxabirləşən hesablarDebet Kredit

1 2 3 4 51. Ödəniş orderi və ödəniş tələbnaməsi

Malsatanların hesabı akseptləşdirilmişdir:a) əldə olunan materiallara görə 6050 10 60b) materialların daşınma xərcləri 110 10 60

2. TələbnaməƏsas istehsalat ehtiyacı üçün anbardan materiallar buraxılmışdır 6150 20 10

3. Yerinə yetirilən işlər üçün naryadlar və hesablaşma cədvəliCari ay üçün işçilərə əmək haqqının hesablanması:a) istehsalat fəhlələrinə 3200 20 70b) ümumistehsalat işçilərinə 1000 25 70v) ümumtəsərrüfata xidmət edən işçiləsə 1400 26 70

4. Mühasibat arayışıƏsas vəsaitlərə amortizasiya hesablanmışdıra) əsas istehsalatda olan obyektlər üzrə 850 20 02b) ümumtəsərrüfat təyinatlı obyektlər üzrə 350 26 02v) ümumistehsalat təyinatlı obyektlər üzrə 700 25 02

5. Bölüşdürmə cədvəliÜmumistehsalat xərcləri hazır məhsulların maya dəyərinə daxil edilib 1700 20 25

6. Bölüşdürmə cədvəliHazır məhsulların maya dəyərinə daxil

105

edilib 1750 20 267. Qaimə, aktlar və cədvəllər

İstehsaldan buraxılmış və faktiki maya dəyəri ilə hazır məhsul anbara mədaxil edilmişdir 11600 40 20

8. Hesablaşma hesabından çıxarışMalsatanlara olan borc köçürülmüşdür 1250 60 51

9. Sərəncam – qaimə, ödəmə tələbnaməsiFaktiki maya dəyəri ilə hazır məhsul alıcılara satılıb 8200 46 40

10. Hesablaşma hesabından çıxarışMüqavilə qiyməti üzrə satılan məhsula görə əldə edilən gəlir məbləği daxil olmuşdur 9700 51 46

11. Mühasibat arayışıHazır məhsul satışından mənfəət müəyyən edilib 1500 46 80

Yekunu 55510

01 №-li “Əsas vəsaitlər” hesabıD KS1 8500Döv. - Döv. -S2 8500

10 №-li “Materiallar” hesabı

D KS1 12001 a) 60501 b) 110

2) 6150

Döv. 6160 Döv. 6150S2 1210

106

20 №-li “Əsas istehsalat” hesabı

D KS1 9002) 61503a) 32004a) 8505) 17006) 1750

7) 11600

Döv. 13650 Döv. 11600

40 №-li “Hazır məhsullar” hesabı

D KS1 32007) 11600

9) 8200

Döv. 11600 Döv. 8200S2 6600

50 №-li “Kassa” hesabı

D KS1 100Döv. - Döv. -S2 100

51 №-li “Hesablaşma hesabı”

D KS1 120010) 9700

8) 1250

Döv. 9700 Döv. 1250

107

S2 9650

85 №-li “Nizamnamə kapitalı” hesabı

D KS1 11600

Döv. - Döv -S2 11600

02 №-li “Əsas vəsaitlərin amortizasiyası” hesabı

D KS1 6004a) 8504b) 3504v) 700

Döv. - Döv. 1900S2 2500

80 №-li “Mənfəət və zərərlər” hesabı

D KS1 50011) 1500

Döv - Döv. 1500S2 2000

90 №-li “Qısamüddətli bank kreditləri” hesabı

D KS1 1700

Döv. - Döv. -S2 1700

108

60 №-li “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı

D K8) 1250 S1 400

1a) 60501b) 110

Döv. 1250 Döv. 6160S2 5310

70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı

D KS1 3003a) 32003b) 10003v) 1400

Döv. - Döv. 5600S2 5900

25 №-li “Ümumistehsalat xərcləri” hesabı

D K3b) 10004v) 700

5) 1700

Döv. 1700 Döv. 1700 - -

26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri” hesabı

D K3v) 14004v) 350

6) 1750

Döv. 1750 Döv. 1750

109

- -

46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabı

D K9) 820011) 1500

10) 9700

Döv. 9700 Döv. 9700 - -

4. 201 - il may ayı ərzində sintetik hesablar üzrədövriyyə cədvili, min man.

S N-si

Hesabların adları201__ il may ayının 1-nə qalıq

May ayının dövriyyəsi

201__ il iyun ayının 1-nə qalıq

D K D K D K1. Əsas vəsaitlər (01) 8500 - - - 8500 -2. Materiallar (10) 1200 - 6160 6150 1210 -3. Hazır məhsullar (40) 3200 - 11600 8200 6600 -4. Əsas istehsalat (20) 900 - 13650 11600 2950 -5. Kassa (50) 100 - - - 100 -

110

6. Hesablaşma hesabı (51) 1200 - 9700 1250 9650 -7. Ümumistehsalat xərcləri

(25)- - 1700 1700 - -

8. Ümumtəsərrüfat xərcləri (26)

- - 1750 1750 - -

9. Nizamnamə kapitalı (85) - 11600 - - - 1160010. Əsas vəsaitlərin

amortizasiyası (02) - 600 - 1900 - 250011. Mənfəət və zərərlər (80) - 500 - 1500 - 200012. Qısamüddətli bank

kreditləri (90) - 1700 - - - 170013. Malsatan və podratçılarla

hesablaşmalar (60)-

400 12050 6160 - 531014. Əməyin ödənişi üzrə işçi

heyəti ilə hesablaşmalar (70) - 300 - 5600 - 5900

15. Məhsul (iş, xidmət) satışı (46) - - 9700 9700 - -

Yekunu 15100 15100 55510 55510 29010 29010

5. 201 - il 1 iyuna balans, min man.

Aktiv Məbləğ Passiv Məbləğ1. Əsas vəsaitlər və sair dövriyyədənkənar aktivlər

Əsas vəsaitlər (01-02)

II. Ehtiyatlar və məsrəflər

Materiallar (10) Bitməmiş istehsalata məsrəflər (20)

8500

1210

2950

IV.Xüsusi vəsaitlərin mənbələri

Nizamnamə kapitalı (85)Əsas vəsaitlərin köhnəlməsiBölüşdürülməmiş mənfəət

V. Hesablaşmalar və sair passivlər

116002500

20001

1700

111

Hazır məhsul (40)

III. Pul vəsaitləri, hesab- laşmalar və sair aktivlər

Pul vəsaitləri (50,51)

6600

9750

Qısamüddətli bank kreditləri (90)

Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar (60)

Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar (70)

5310

5900

Balans 29010 Balans 29010

1) 2000 min man. bölüşdürülməmiş mənfəət məbləği 80 №-li “Mənfəət və zərərlər” hesabı ilə müxabirləşməklə 88 №-li “Bölüşdürülməmiş mənfəət ( örtülməmiş zərər)” hesabının kreditinə silinmək yolu ilə son dövriyyə zamanı müəyyən edilir.

6.İqtisadi məzmununa, təyinatı və quruluşuna görə

hesabların təsnifatı

Mühasibat uçotunun hesablar sistemi olmalıdır ki, bununla da müəssisənin bütün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti kifayət qədər əks etdirilə və xarakterizə edilə bilsin, müəssisənin operativ rəhbərliyinə və idarə edilməsinə, tapşırıqların yerinə yetirilməsinə nəzarət etməyə və təsərrüfatdaxili ehtiyacların aşkar edilməsinə və optimal istifadə edilməsinə kömək edə bilsin. Bu məqsədlə mühasibat uçotu hesabları iqtisadi cəhətdən oxşar qruplara bölünür; onların qruplaşdırılması və təsnifatı ayrılıqda hər bir hesabın öyrənilməsi ilə yanaşı oxşar hesablar qrupunu da öyrənmə imkan verir. Hesablar qrupunun xarakter xüsusiyyətini bilərək hər bir ayrıca hesabın funksiyası haqqında təsəvvür yaratmaq olar.Mühasibat uçotunda çoxlu miqdarda müxtəlif hesablardan istifadə olunur. Hesablardan düzgün istifadə etmək üçün bilmək lazımdır ki, hesablarda hansı obyektlər uçota alınmalıdır, hansı göstəriciləri bu və ya digər hesabın köməyi ilə almaq olar. Daha doğrusu, təsərrüfat əməliyyatlarını düzgün qeydə almaq üçün hesabların xüsusiyyətlərini öyrənmək, onların məzmununu, təyinatını və quruluşunu , yəni hesabların təsnifatını yaxşı bilmək lazımdır. Hesabların təsnifatı iki əlamətə görə aparılır: iqtisadi məzmununa görə və təyinatı və quruluşuna görə.Hesablar iqtisadi məzmununa görə uçot obyektləri üzrə - yəni tərkibi və yerləşməsinə görə təsərrüfat vəsaitləri, təsərrüfat vəsaitlərinin əmələ gəlmə

112

mənbələri, təsərrüfat əməliyyatları və maliyyə nəticələri üzrə təsnif edilir (bax sxem 6.1).Mühasibat uçotu hesabları təyinatına və quruluşuna görə əsas, nizamlayıcı, əməliyyat, maliyyə-nəticəli və balansarxası hesablar üzrə təsnif edilir (bax sxem 6.2).Bir hesabın və həmin obyektin uçotu üçün hesabın quruluşu müxtəlif şəkildə verilir. Onların qurulması fərqlənə bilər, lakin bütünlükdə bu hesabların ümumi iqtisadi məzmunu vardır. Hesabın dövriyyəsi (debet yaxud kredit üzrə) və qalığı hesabın quruluşunu (tərtib edilməsini) xarakterizə edir. Hesabın quruluşuna yalnız onun iqtisadi məzmunu deyil, onun uçotda olan təyinatı da təsir edir. Belə ki, hesabların müxtəlif funksiyası olduqda (əmlakın tərkibi yaxud onun mənbəyinin dəyişməsinin uçotu, məsrəflərin yaxud satışdan nəticənin, mənfəət yaxud zərər müəyyən edilməsinin uçotu və s.) onların quruluşu da müxtəlif olacaqdır.

Sxem 6.1İqtisadi məzmununa görə hesabların təsnifatı

Mühasibat uçotu hesabları

Təsərrüfat əməliyyatlarıvə maliyyə nəticəli hesablar

Əmlakların (öhdəliklərin) onlarınəmələ gəlmə mənbələri üzrə hesablar

Tərkibi və yerləşməsinə görə əmlak, vəsait hesabları

113

Kənar şəxslər qarşısındaöhdəlikləri əksetdirən hesablar

Tədarük prosesi hesabları – 10,11,15,16

Kapitallar, fondlarvə ehtiyatlar hesabları - 85,86, 87, 89, 82, 14

əsas vəsait hesabları – 01,02, 03,07,08

İstehsal prosesi hesabları – 20,21,23,25,26,28,29,44,08

Büdcə maliyyələşməsi və əvəzsiz qaydada alınan hesablar 96,80

Qeyri-maddi aktivləri hesabları- 04,05

Satış prosesi hesabları – 40, 41,46,47,48,80

Bölüşdürülməmiş mənfəət ( örtülməmiş zərər) hesabı - 88

Dövriyyə vəsaitləri hesabları – 10,11,15,16,20,21,29,40,41,37

Maliyyə nəticəli hesablar – 80,88,46,47,48

Kreditlər və borchesabları – 90,92,94,95

Pul vəsaitləri və maliyyə aktivləri hesabları – 50,51,52,57,58,06

Sair kreditor borclarıhesabları – 60,76, ...

Hesablaşmalarda olan vəsaitlər hesabları – 62,71,73,76,70

Büdcə və digər idarələrlə hesablaşmalar üzrə borclar hesabları – 68,69

Təsisçilər və işçi heyəti qarşısında müəssisənin uzunmüddətli öhdəlikləri hesabları – 70,75

Sxem 6.2

Təyinatı və qurulmasına görə mühasibat uçotu hesablarının təsnifatı

1. Əsas

Passiv 85,86,87,88,90,92

114

01,03,04,07,08,10,37,40,41,50,51,71

Aktiv-passiv (hesablaşma)

60,62,90,92,68,69,70,76

Kontrar - əlavə 37,40

3.Bölüşdürücü

Toplayıcı-bölüşdürücü

16,25,26,23,43,84

Büdcə-bölüşdürücü

89,31,80

4.Kalkulyasiya 08,20,21,23,28,29,48

5.Müqayisəedici

37,46,80

6.Maliyyə-nəticəli

88,89,80

7.Balansarxası 001,002,003,004,005,006,007,008,009,010,011,014,015

7. Əsas hesablar haqqında anlayış və onların xarakteristikası

115

Əlavə

Mühasibat uçotu hesabları

Tərkibi və yerləşməsinə görə əmlakların mövcudluğu və hərəkətinə, eləcə də onların əmələ gəlmə mənbələrinə nəzarət üçün tətbiq edilir. Bütün müəssisə vəsaiti və onların mənbələri uçota alındığına və balans tərtib etmək üçün bu hesablar kifayət olduğuna görə onlara əsas hesablar deyilir.Əsas hesablar üç yarımqrupa bölünür.1. Əsas aktiv hesablar - əsas vəsaitlərin, qeyri-maddi aktivlərin, material və pul vəsaitlərinin, eləcə də debitorlarla hesablaşmaların (01 №-li “Əsas vəsaitlər”, 03 №-li “Uzunmüddətə icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər”, 04 №-li “Qeyri-maddi aktivlər”, 07 №-li “Quraşdırılası avadanlıqlar” 08 №-li “Kapital qoyuluşları”, 10 №-li “Materiallar”, 51 №-li “Hesablaşma hesabı” və i.a.) uçotu və nəzarət üçün istifadə olunur. Onların hamısı eyni quruluşa malikdir və yalnız debet saldosu ola bilər. Hesabların debeti üzrə ilk və son qalıq, həmçinin material və pul vəsaitlərinin daxil olması, hesabların krediti üzrə isə - onların çıxması əks etdirilir.

Əsas aktiv hesabın quruluşu

D Kİlk qalıq - əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin, material və pul vəsaitlərinin yaxud həmin müəssisəyə borcların mövcud olması

Dövriyyə - müəssisəyə vəsaitlərin daxil olması yaxud debitor borcunun artması

Son qalıq – Hesabat dövrünün axırına əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin, material və pul vəsaitlərinin yaxud həmin müəssisəyə borcun mövcud olması

Dövriyyə - vəsaitlərin xərclənməsi (çıxması), yaxud debitor borclarının azalması ( ödənilməsi)

2. Əsas passiv hesablar – müəssisənin kapitallarının, fondlarının, alınan maliyyələşmə və dəyəri ödənilmədən verilənlərin , kreditlərin, borcların, müəssisə öhdəliklərinin və kreditorlarla hesablaşmaların (85 №-li “Nizamnamə kapitalı”, 86 №-li “Ehtiyat kapitalı”, 87№-li “Əlavə kapital”, 88 №-li “Bölüşdürülməmiş mənfəət ( ödənilməmiş zərər)”, 94 №-li “Qısa müddətli borclar” və s.) uçotu və dəyişməsi üçün tətbiq edilir. Onlarda saldo yalnız kreditdə ola bilər, o özünün və borc mənbələrinin və digər müəssisə və şəxslərə borcun mövcud olmasını göstərir. Bu hesabların krediti üzrə mənbələrin və

116

borcların mövcudluğu, artması, debeti üzrə isə - - mənbələrin və borcların azalması göstərilir.

Əsas passiv hesabların quruluşu

D K Dövriyyə - öhdəliklərin və borcların İlk qalıq - hesabat dövrünün əvvəlinə azalması öhdəliklərin və borcların mövcud olması

Dövriyyə - öhdəliklərin və borcların

artması

Son qalıq - hesabat dövrünün sonuna öhdəlik və borcların mövcud olması

3. Əsas aktiv-passiv (hesablaşma) hesabları həmin müəssisənin müxtəlif müəssisə və şəxslərlə hesablaşmaların uçotu üçün nəzərdə tutulur. Bu hesablarda eyni zamanda debitorlarla və kreditorlarla yaxud bir müəssisə ilə hansı ki, bir neçə əməliyyatdan sonra debitor olan kreditora çevrilənlə yaxud əksinə (68 №-li “Büdcə ilə hesablaşmalar”, 69 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar”, 70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar”, 60 №-li “Malsatan və podratçıılarla hesablaşmalar”, 62 №-li “Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar” və s.) aparılan hesablaşmaların uçotu aparılır. Deməli, bir hesab əməliyyatdan asılı olaraq aktiv və passiv ola bilər. Eyni zamanda debitor və kreditor borcları sintetik hesabda mövcud olduqda hesab aktiv-passiv olur. Belə hesab üzrə saldonu müəyyən etmək üçün sintetik uçotun hesabları üzrə və kredit dövriyyələrinin məbləğini müqayisə etməklə qurtarmaq olmaz, belə ki, debitora aid olan məbləği digər müəssisəyə olan kreditor borcunun ödənilməsi kimi zaçot etmək olmaz. Saldo analitik hesab üzrə yəni hər bir təşkilat, şəxs yaxud ödəniş üzrə aparıla bilər. O, balansda geniş saldonu göstərir, yəni debet üzrə məbləğ balansın aktivində (III bölmə), kredit üzrə məbləğ isə - balansın passivində (V bölmə) göstərilir. Aktiv-passiv hesabların quruluşu 76 №-li “Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar” hesabı üzrə verilir.

Əsas aktiv-passiv hesabın quruluşu (min man.)D K

117

İlk qalıq – hesabat dövrünün əvvəli- İlk qalıq – hesabat dövrünün əvvəlinə nə debitor borcları 80000 kreditor borcları 20000 Dövriyyə Dövriyyə 1. Debitor borclarının artması - 1. Kreditor borclarının artması - 50000 200002. Kreditor borclarının azalması - 2. Debitor borclarının azalması - 40000 300003. Son qalıq – hesabat dövrünün Son qalıq Sonuna debitor borcları – Hesabat dövrünün sonuna kreditor 60000 borcları - 40000 Formul: Formul S2d = S1d + Dd1 – Dk2 S2k = S1k + Dk1 - Dd2 60000 = 80000 + 20000 – 40000 40000 = 20000 + 50000 – 30000

Daha dərindən başa düşmək üçün 76 №-li hesabı iki hissəyə bölək və onların hər birinə ayrıca nəzər yetirək.

76 №-li hesabın aktiv hissəsi (debitorlar), (min man.)D K

S1 - debitor borcları – 80000 Dövriyyə - debitor borclarının azalması 1. Debitor borclarının artması – - 40000 20000

2. S2 – debitor borcları - 60000

76 №-li hesabın passiv hissəsi (kreditorlar), (min man.)

D K

118

Dövriyyə - kreditor borclarının S1 – kreditor borcları - 20000 azalması - 30000 1. Kreditor borclarının artması - 50000 2. S2 – kreditor borcları - 40000

Beləliklə, hesabat dövrünün sonuna debitorlar müəssisəyə 60000 min man. verməlidir. Hesabat dövrünün sonuna müəssisə müxtəlif təşkilatlara 40000 min man verməlidir.

8. Nizamlayıcı hesablar

Nizamlayıcı hesablar yalnız əsas hesablara dair əlavə açılır. Onlar əsas hesablarda uçota alınan obyektlərin qiymətini dəqiqləşdirmək (nizamlamaq) üçün nəzərdə tutulur; onlar özlərinin qalıq məbləği həcmində əsas hesabların əmlaklarının qalıqlarını ya azaldır yaxud artırır. Nizamlayıcı hesablar kontrar, əlavə və kontrar - əlavə nizamlayıcı hesablara bölünür. Kontrar hesablar – özünün qalıq məbləğində əsas hesablarda olan əmlakın qalığını azaldır. Bundan asılı olaraq onlar kontraktiv və kontrpassiv hesablara bölünür. Kontraktiv hesablar əsas aktiv hesabların qalıqlarını dəqiqləşdirmək üçün nəzərdə tutulur. Burada iki hesab: əsas və nizamlayıcı hesab iştirak edir. Əsas hesab aktiv hesab kimi, nizamlayıcı hesab isə - passiv (kontraktiv) hesab kimi çıxış edir. Kontraktiv hesab özünün saldo məbləği həcmində əsas aktiv hesabın saldosunu azaldır, məsələn: 01 №-li “Əsas vəsaitlər” hesabına dair 02 №-li “Əsas vəsaitlərin amortizasiyası” hesabı, 04 №-li “Qeyri-maddi aktivlər” hesabına dair 05 №-li “Qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası”. Əsas vəsaitlər mühasibat uçotunda təsərrüfatdan çıxana qədər ilk dəyəri ilə uçota alınır. Lakin onlar istifadə prosesində köhnəlir, hesablanan amortizasiya məbləğində öz dəyərini itirir. Çıxdaş anına qədər əsas vəsaitlərin qalıq dəyərini bilmək lazım gəldikdə, ilk dəyərdən amortizasiya məbləğini çıxmaq lazımdır. Misal. Əgər əsas vəsaitlərin ilk dəyəri 30000 man., həmin vaxta onun amortizasiyası 6000 man. təşkil edirsə, onda bu aşağıdakı qaydada əks etdiriləcək:

01 №-li “Əsas vəsaitlər” hesabı D K

119

Saldo 30000

02 №-li “Əsas vəsaitlərin amortizasiyası” hesabı D K Saldo 6000

Deməli, qalıq dəyəri 24000 min manata (30000-6000) bərabər olur. Bu halda 01 №-li hesab əsas aktiv hesab kimi, 02 №-li hesab isə 01 №-li hesaba görə kontraktiv nizamlayıcı hesab kimi çıxış edir. Kontrpassiv hesab passiv hesabda uçota alınan öhdəlikləri - əmlak mənbələri məbləğini dəqiqləşdirmək üçün nəzərdə tutulur. Kontrpassiv hesab üzrə qalıq əsas hesabların məbləğini azaldır. Burada əsas hesab passiv hesab kimi, nizamlayıcı (kontrpassiv) – aktiv hesab kimi çıxış edir, məsələn, 46 №-lio “Məhsul (iş, xidmət) satışı” passiv hesabına (qəbul olunmuş uçot siyasətinə əsasən) görə 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri” aktiv hesabı kontrpassiv hesabdır. Hesabat dövrü ərzində 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri” hesabında ümumtəsərrüfat xərcləri əks etdirilir, hesabat dövrünün sonunda onlar 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı hesabına silinir, bununla aktivin daxil olması tanınan gəliri azaldır, yəni D-t 46 №-li hesab K-t 26 №-li hesab Əlavə hesab özünün qalıq məbləğində əsas hesablarda əmlakların qalıq məbləğlərini artırır. Hansı hesab əlavə edilir, ondan asılı olaraq, onlar aktiv və passivə bölünür. Əlavə aktiv hesab özünün qalıq məbləğini əsas aktiv hesabın qalığına əlavə edilir. Belə ki, 15 №-li hesab üzrə materialların tədarükü və daşınması üzrə nəqliyyat-tədarük xərclərinin uçotu aparılır. O, 10 №-li hesaba dair nizamlayıcı əlavə hesab kimi çıxış edir. Həmin vaxt materialların faktiki maya dəyəri onların satınalma qiyməti ilə dəyərindən və nəqliyyat – tədarük xərclərindən yığılır.

120

Misal. Müəssisədə olan xammal və materialların satınalma qiyməti 20000 man. onlar üzrə nəqliyyat – tədarük xərcləri – 1200 man. olmuşdur. Bunlar hesablarda aşağıdakı qaydada əks etdirilir:

10-1 №-li “Xammal və materiallar” hesabı D K

Saldo 20000

15 №-li “Materialların tədarükü və əldə edilməsi” hesabı D K

Saldo 1200

Deməli, axırda xammal və materialların faktiki maya dəyəri 212000 man. (20000 + 1200) olur. Əlavə passiv hesabözünün qalıq məbləğini əsas passiv hesabın müvafiq saldosuna əlavə edilir. Burada hər iki hesab passiv hesab kimi çıxış edir, məsələn 82-1 №-li “Şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar” hesabı 80 №-li “Mənfəət və zərərlər” hesabına görə nizamlayıcı əlavə passiv hesabdır. 82-1 №-li hesab şübhəli borclar üzrə ehtiyatların mövcudluğu və hərəkətinin uçotu üçün nəzərdə tutulur. Müəssisənin debitor borcları müəyyən olunan vaxtda ödənilmədiyinə və müvafiq təminat verilmədiyinə görə şübhəli borclar hesab edilir. Müəssisənin Aparılan debitor borclarının inventarizasiyasının nəticəsinə görə gəlir hesabına şübhəli borc üzrə ehtiyat yaradılır. Son nəticədə istifadə olunmayan ehtiyatlar hesabat dövrünün müvafiq gəlirinə əlavə edilir. Buna görə 82-1 №-li hesab 80 №-li “Mənfəət və zərərlər” hesabına dair nizamlayıcı, əlavə hesab kimi çıxış edir. Kontrar əlavə hesablar əlavə və kontrar hesabların əlamətlərini özündə birləşdirir. 37 №-li “Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı” hesabı misal ola bilər. Əgər bu hesabda əlavə yazılış üsulunda mühasibat yazılışı edilibsə, onda hesab əlavə nizamlayıcı hesab kimi çıxış edir, nə vaxt hesabda “qırmızı storno” (azalma) üsulunda mühasibat yazılışı edilibsə - onda hesab kontrar hesab kimi çıxış edir.

121

9. Bölüşdürücü hesablar

Bölüşdürücü hesablar iki qrupa: toplayıcı-bölüşdürücü və büdcə-bölüşdürücü hesablara bölünür.Toplayıcı-bölüşdürücü hesablar edilən xərclərin istehsal edilənə yaxud satılan məhsula dərhal aid etmək mümkün olmayan xərclərin uçotu üçün istifadə olunur. Bu xərclər ilin, yaxud ayın axırında müəyyən olunmuş metodika ilə müvafiq konkret məhsul növünə aid edilir. Həmin hesablar qrupuna 25 №-li “Ümumistehsalat xərcləri”, 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri”, 44 №-li “Tədavül xərcləri” və s. aid edilir.25 №-li “Ümumistehsal xərcləri” hesabında ayrı-ayrı sahələrdə istehsalın təşkili və rəhbərlik və onlara xidmətlə əlaqədar olan xərclər uçota alınır. Ümumistehsalat xərcləri aşağıdakı xərc maddələrindən ibarətdir:• sosial ehtiyaclara ayırmalarla birliklə əmək haqqı;• əsas vəsaitlərin amortizasiyası;• əməyin mühafizəsi və təhlükəsizlik texnikası;• sair xərclər;• boş dayanmadan itkilər;• sair qeyri məhsuldar xərclər.25 №-li hesab aktiv və toplayıcı-bölüşdürücü hesabdır. İl ərzində kənd təsərrüfatı müəssisələrində 25 №-li hesabın debetində bütün xərclər toplanır. Buna görə yazılış tərtib edilir: D-t 25K-t 70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar”; 10 №-li “Materiallar”; 02 №-li “Əsas vəsaitlərin amortizasiyası”; 23 №-li “Köməkçi istehsalat”; 69 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar”; 71 №-li “Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar”; 50 №-li “Kassa”; 51 №-li “Hesablaşma hesabı” və i.a.İlin axırında ümumistehsalat xərcləri bölüşdürüldükdə 25 №-li hesabın kreditində və aşağıdakı hesabların debetində yazılış aparılır:• 20 №-li “Əsas istehsalat” hesabı; • 23 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı; • 29 №-li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar” hesabı.Ümumistehsalat xərclərinin ayrı-ayrı uçot obyektləri arasında bölüşdürmə qaydası müvafiq normativ aktlarla nizama salınır.26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri” hesabı bütünlükdə müəssisənin idarə edilməsi, ona xidmətlə əlaqədardır. Bu xərclərin planlaşdırılması və uçotu aşağıdakı nomenklatura maddələri üzrə aparılır.1. İdarəetmə üzrə xərclər:• sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə idarəetmə aparatının əmək haqqı;• ezamiyyə xərcləri;

122

• sair xərcləri;

2. Təsərrüfat xərcləri:

• sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə sair heyətin əmək haqqı; • əsas vəsaitlərin amortizasiyası • əmək mühafizəsi və təhlükəsizlik texnikası; • sair xərclər.

3. Qeyri məhsuldar xərclər:

• Ümmumtəsərrüfat anbarlarında saxlanan məhsul və materialların xarab olmasından itikilər; • Ümumtəsərrüfat anbarlarında materialların əskikgəlməsi; • Sair qeyri məhsuldar xərclər; 26 №-li hesab aktiv və toplayıcı – bölüşdürücü hesabdır . Bu hesabın debetində aşağıdakı yazılışlarla olan xərclər toplanır: D-t 26 №-li hesab K-t 02 №-li “Əsas vəsaitlərin amortizasiyası”, 10 №-li “Materiallar”, 70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar”, 50 №-li “Kassa”, 51 №-li “Hesablaşma hesabı” və i.a. İlin axırında 26 №-li hesabın kreditində aparılan bölüşdürmə yəni digər hesablara silinməsi göstərilir. Buna görə yazılış edilir: D-t 20 №-li “Əsas istehsalat”, 23 №-li “Köməkçi istehsalat”, 29 №-li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar”, 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabları və i.a. K – t 26 №-li hesab. Ümumtəsərrüfat xərclərinin uçot obyektləri arasında bölüşdürmə qaydası qəbul olunan uçot siyasətinə əsasən nizama salınır, uçot siyasətində ola boilər ki, ümumtəsərrüfat xərclərinin bilavasitə 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabına silinməsi nəzərdə tutulsun.

Toplayıcı-bölüşdürücü hesabların quruluşuDebet Kredit

Dövriyyə - bölüşdürməyə aid olan Dövriyyə - xərclərin müvafiq hesablar xərclər üzrə bölüşdürülməsi

Büdcə - bölüşdürücü hesablardan iki qarışıq büdcə dövrü arasında əldə edilən gəlirləri və çəkilən xərcləri bir-birindən ayırmaq üçün istifadə edilir. Bu

123

nə zaman xərclənməsindən və ya alınmasından asılı olmayaraq xərcləri və gəlirləri təsərrüfat fəaliyyəti göstəricilərinə daxil etməyə imlan verir. Müəssisənin bəzi xərcləri, məsələn icarə haqqı, qəzet və jurnallara abunə haqqı, telefon üçün abonent və s. gələcək dövrlərin hesabına qabaqcadan ödənilir. Bu kimi xərclər 31 №-li “Gələcək dövrlərin xərcləri” hesabında uçota alınır. 31 №-li “Gələcək dövrlərin xərcləri” hesabı aktiv hesabdır və bu hesab edilmiş xərclər məbləğində debetləşir, hesabat dövrünə aid xərc məbləği hər ay silindikdə isə kreditləşir. Hesabın debet saldosu keçmiş dövrlərdə edilmiş, lakin sonrakı (gələcək) dövrlərə aid xərc məbləğlərini göstərir.

Aktiv büdcə-bölüşdürücü hesabın quruluşu

Debet Kredit

Saldo - əvvəlki dövrlərdə edilmiş, Dövriyyə - əvvəlki dövrlərdə uçotagələcək hesabat dövrlərinə aid alınan, silinməli olan xərclər edilmiş xərclər hissəsinin silinməsi

Dövriyyə - gələcək hesabat dövrlərininxərcləri cari dövrdə uçota alınır

Son saldo – gələcək hesabat dövrlərininxərcləri

Passiv büdcə - bölüşdürücü hesablara 83 və 89 №-li hesablar misal ola bilrər. 83 №-li “Gələcək dövrlərin gəlirləri” hesabında hesabat dövründə alınmış (hesablanmış), lakin gələcək hesabat dövrlərinə aid olan gəlirlər uçota alınır. Onlara icarə yaxud mənzil haqqı, kommunal xidmətlərinə görə haqq, yük daşınmasına , aylıq və rüblük biletlər üzrə sərnişin daşınmasına görə daxil olmuş pullar, rabitə vasitələrindən istifadə üçün abonent haqları və s. aiddir. Bundan başqa hesabda keçmiş ilə aid olan , lakin hesabat dövründə müəyyən edilmiş əskikgəlmə üzrə borcun qarşıdakı daxil olmaları, eləcə də əskikgələn qiymətlilərin balans dəyəri ilə günahkar şəxslərdən tutulası məbləğ arasındakı fərq, həmçinin dəyəri ödənilmədən daxil olmalar uçota alınır. 83 №-li hesabın kreditində hesabat dövründə alınan, lakin gələcək hesabat dövrlərinə aid olan gəlir məbləğləri əks etdirilir. Buna görə yazılış edilir: K-t 83 №-li hesab D-t 06 №-li “Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları”, 50 №-li “Kassa”, 51 №-li “Hesablaşma hesabı”, 52 №-li “Valyuta hesabı” və s. hesablar. Hesabın debetində isə gəlirin aid olduğu hesabat dövrü başlayanda

124

müvafiq hesablara köçürülən gəlir məbləğləri əks etdirilir. Bunlar aşağıdakı yazılışla rəsmiyyətə salınır. D-t 83 №-li hesab K-t 68 №-li “Büdcə ilə hesablaşmalar”, 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı”, 80 №-li “Mənfəət və zərərlər”, 29 №-li “Xidməteidici istehsalat və təsərrüfatlar” hesabları və s. 89 №-li “Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar” istehsal və ya satış xərclərinə, xərcləri və ödəmələri bərabər qaydada daxil etmək məqsədi ilə müəyyən edilmiş qaydada ehtiyatlandırılmış məbləğlər əks etdirilir. Məsələn, bu hesabda aşağıdakı ehtiyatlar əks etdirilə bilər: - işçilərin növbəti məzuniyyətlərinin ödənilməsi üçün qarşıdakı xərclərə ehtiyat; - əsas vəsaitlərin təmiri üzrə qarşıdakı məsrəflərin ödənilməsi üçün ehtiyat; - sənayenin mövsümi sahələrində hazırlıq işləri üzrə istehsalat məsrəflərinin ödənilməsi üçün ehtiyat; - uzun müddət xidmətə görə illik mükafat ödənişi üçün ehtiyat; - kirayə əşyalarının təmiri üzrə qarşıdakı məsrəflərin ödənişi üçün ehtiyat; - torpaqların yaxşılaşdırılması və digər təbiətimühafizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi üçün qarşıdakı məsrəflərin ödənişi üçün ehtiyat. Müvafiq qanunvericilik və digər normativ aktlara əsasən, müəyyən məqsəd üçün aylıq ayırmalar – vəsait mənbələri 89 №-li hesabın kreditində toplanır, onun üçün aşağıdakı yazılışlar aparılır: K-t 89 №-li hesab, D-t 08 №-li “Kapital qoyuluşları”, 10 №-li “Materiallar”, 20 №-li “ Əsas istehsalat”, 25 №-li “Ümumistehsalat xərcləri”, 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri”, 31 26 №-li “Gələcək dövrlərin xərcləri” hesabları və i.a. 89 №-li hesabın debetində müvafiq məqsədin vaxtı çatdıqda faktiki xərclər və ödənişlər əks etdirilir, bu mühasibat yazılışı ilə rəsmiyyətə salınır: D-t 89 №-li hesab K-t 51 №-li “Hesablaşma hesabı”, 69 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar”, 70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar”, 80 №-li “Mənfəət və zərərlər” hesabları və s.

Passiv büdcə-bölüşdürücü hesabların quruluşu

Debet Kredit Saldo - əvvəlki hesabat dövründə hesab-

125

Dövriyyə - Hesabat dövrü ərzində lanan gəlir, ehtiyatehtiyatın istifadə edilməsi Dövriyyə - hesabat dövründə hesablanan gəlir, ehtiyat

Son saldo – hesabat dövründə istifadə olunmayan gəlirin və ehtiyatın

qalığı10. Kalkulyasiya hesabları (istehsala məsrəflər)

Kalkulyasiya hesablarında - konkret məhsul növünün faktiki maya dəyərini müəyyən etmək üçün kalkulyasiya hesablamalarının tərtibində istifadə olunan istehsal məsrəfləri əks etdirilir. Kalkulyasiya hesablarının debetində faktiki məsrəflər , kreditində isə məhsul çıxışı il ərzində normativ (plan) maya dəyəri ilə uçota alınır. İlin axırında məhsulun plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır. Bu qrup hesablara aid edilir: 08 №-li “Kapital qoyuluşları”, 20 №-li “Əsas istehsalat”, 29 №-li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar”, 44 №-li “Tədavül xərcləri”.

Kalkulyasiya hesablarının quruluşu

Debet Kreditİlk saldo – hesabat dövrünün əvvə- Dövriyyə - istehsal edilən məhsul nor-linə bitməmiş istehsalatın qalığı mativ (plan) maya dəyəri ilə yaxud uçot qiyməti ilə

Dövriyyə - məhsul istehsalına Fərq – faktiki maya dəyəri ilə normativhesabat dövrünün məsrəfləri (plan) maya dəyəri yaxud uçot qiyməti arasında olan fərqSon saldo – hesabat dövrünün sonu-na bitməmiş istehsalatın qalığı

20 “Əsas istehsalat” hesabı üzrə yazılış müəyyən olunmuş qaydada aparılır. Hesabın debetində aşağıdakılar əks etdirilir: - müstəqim xərclər (02 №-li “Əsas vəsaitlərin amortizasiyası”, 05 №-li “Qeyri maddi aktivlərin amortizasiyası”, 10 №-li “Materiallar”, 16 №-li “Materialların dəyərindəki kənarlaşmalar”, 19 №-li “Alınmış sərvətlər üzrə

126

əlavə dəyər vergisi”, 70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” və s.); - köməkçi istehsalat xərcləri (23); - qeyri müstəqim xərclər (25 №-li “Ümumistehsalat xərcləri”, 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri”); - zaydan olan itkilər (28) 20 №-li hesabın kreditində hesabat dövründə məhsul çıxışı plan (normativ) maya dəyəri yaxud uçot qiyməti ilə əks etdirilir. Hesabat dövrünün sonunda plan maya dəyərinə düzəliş edilir və iki üsulla “qırmızı storno” və əlavə yazılış üsulu ilə faktiki maya dəyərinə çatdırılır. Məhsulun faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən aşağı olduqda “qırmızı storno” üsulu tətbiq edilir. Fərqə qırmızı qələmlə yazılış aparılır. Buna görə aşağıdakı kimi yazılış aparılır: D-t 40 №-li “Hazır məhsullar” hesabı, K-t 20 №-li hesab. Məhsulun faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən yuxarı olduqda əlavə yazılış üsulu tətbiq edilir. Bu halda adi karandaşla əlavə yazılış aparılır: D-t 40 №-li “Hazır məhsullar” hesabı, K-t 20 №-li hesab. Məhsulun faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən yuxarı olduqda əlavə yazılış üsulu tətbiq edilir. Bu halda adi karandaşla əlavə yazılış aparılır: D-t 40 №-li “Hazır məhsullar” hesabı, K-t t 20 №-li hesab. Əgər müəssisədə məhsul buraxılışının uçotu üçün 37 №-li “Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı” hesabı tətbiq edilirsə, onda aşağıdakı qaydadan istifadə olunur: faktiki çəkilən xərclər, hesabat dövrü ərzində 20 №-li hesabın debetində uçota alınır, hesabat dövrünün axırında bu hesabın kreditində buraxılan məhsulun faktiki maya dəyəri göstərilir. Hesabat dövründə məhsul çıxışı plan maya dəyəri yaxud uçot qiyməti ilə 37 №-li hesabın kreditində və 40 37 №-li hesabın debetində əks etdirilir. Hesabat dövrünün axırına buraxılan məhsulun faktiki maya dəyəri 20 №-li hesabın kreditindən 37 №-li hesabın debetinə silinir. Hesabat dövrünün axırında faktiki maya dəyərinin plan maya dəyərindən yaxud uçot qiymətindən kənarlaşması müəyyən edilir ( +, -) və yazılış tərtib edilir: D-t 90 №-li hesab K-t 37 №-li hesab.

Bu, hesabların sxemində aşağıdakı qaydada əks etdirilir:

20 №-li “Əsas isteh- 37 №-li “Məhsul (iş, 40 №-li Hazır 46 №-li “Məhsul salat” hesabı xidmət) buraxılışı” məhsullar” hesabı xidmət) satışı”

127

hesabı hesabı D K D K D K D K

3) Hazır məhsulların 1) Plan maya dəyəri 2) Plan maya dəyəri iləFaktiki faktiki maya dəyəri ilə hazır məhsulun hazır məhsul satılıbməsrəflər silinir buraxılışı 140000120000 120000 140000

4) Faktiki maya dəyərinin plan maya dəyərindən kənarlaşması

20000

11. Müqayisəedici hesablar

Müqayisə edici hesabların köməyi ilə iki qiymət müqayisə edilir və fəaliyyətin maliyyə nəticəsi (gəlirlər yaxud zərərlər) aşkar edilir. Müqayisəedici hesablara 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı”, 47 №-li “Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları” və 48 №-li “Sair aktivlərin satışı” hesablarını misal göstərmək olar.

Müqayisə edici hesabların quruluşu

Debet Kredit

Dövriyyə Dövriyyə1. Satılan məhsulun tam faktiki 1. Məhsul satışından əldə edilən gəlir. maya dəyəri (46) 2. Təsərrüfatdan çıxandan sonra bazar2.Təsərrüfatdan çıxan obyektlərin qiyməti ilə daxil olan material qiy- qalıq dəyəri, onlarla əlaqədar mətlilərin dəyəri, əmlakların satı- olan xərclər (47) şından əldə olunan gəlir (47)3. Çıxan qiymətlilərin balans 3. Qiymətlilərin satışından əldə olunan dəyəri və onlarla əlaqədar olan gəlir (48) xərclər (mal-material qiymətliləri , valyuta qiymətliləri, qiymətli kağızlar və s. (48)

12. Maliyyə-nəticəli hesablar

128

Maliyyə-nəticəli hesablara 80 №-li “Mənfəət və zərərlər” aktiv-passiv hesabı aid edilir, eyni zamanda bu hesab maliyyə-nəticəli və müqayisəedici hesabdır . O, maliyyə nəticəli hesab kimi son maliyyə nəticəsini – mənfəəti yaxud zərəri aşkar edir, müqayisəedici hesab kimi kredit hissəsi ilə (mənfəət) hesabın debet hissəsinin müqayisə edilməsini əks etdirir. Son maliyyə nəticəsi (xalis mənfəət yaxud xalis zərər) aşağıdakılardan yığılır: • adi fəaliyyət növündən mənfəət yaxud zərərdən (46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabı; • sair gəlirlər və xərclərin saldosu (80 №-li “Mənfəət və zərər” hesabı); • material qiymətlilərin, əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmaların, pul vəsaitlərinin və i.a. uçota alan hesablarla müxabirləşdirməklə müəssisə fəaliyyətində təbii fəlakətlə əlaqədar itkilər, xərclər və gəlirlər; və i.a. İlin sonunda müəssisənin son maliyyə nəticəsi yəni xalis mənfəət müəyyən edilir. Bu dividendin və mənfəətin digər bölüşdürülməsini elan etmək üçün əsasdır . Dekabr ayında son yazılışla xalis mənfəət (zərər) məbləği 80 №-li “Mənfəət və zərər” hesabından 88 №-li “Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)” hesabının kreditinə silinir, bununla da 80 №-li “Mənfəət və zərər” hesabı bağlanır.

Maliyyə-nəticəli hesabların quruluşu Debet Kredit

Hesabat ilinin zərər qalığı Əvvəlki dövrlərin bölüşdürülməmiş mənfəətinin qalığı Hesabat ilinin mənfəətinin uçotu

Hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəəti

13. Balansarxası hesablar

Mühasibat hesabları iki qrupa – balans və balansarxası hesablara bölünür.

129

Balans hesabları – müəssisənin bütün maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətinin uçotunu təmin edən və öz aralarında müxabirləşən, bir sistemdə birləşən, bütün mühasibat hesablarıdır. Balansarxası hesablar – bu hesabların qalıqları balansa daxil edilmir, ancaq onun yekunları balansın arxasında göstərilir. Balansarxası hesablar müəssisəyə məxsus olmayan, lakin müvəqqəti olaraq onda saxlanılan vəsaiti uçota almaq üçündür. İcarə edilmiş əsas vəsaitlər, maddi mühafizəyə qəbul edilmiş mal-material qiymətliləri, ciddi hesabat sənədləri, zərərə silinmiş ümidsiz debitor borcları, komissiyaya qəbul edilmiş mallar və i.a. bu kimi vəsait sırasına daxildir. Balansarxası hesabların xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar heç bir hesablarla müxabirləşmir. Vəsait daxil olduqda hesab debetləşir, xaric olduqda isə kreditləşir.

İstifadə olunan ədəbiyyat

1. “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunları. 24 mart

1995-ci ilk, 29 iyun 2004-cü il.

2. Beynəlxalq maliyyə hesabatları Standartları. 2007.

3. Milli Mühasibat Uçotu Standartları. 2008.

4. Moiseyenko Q.İ. – Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. 1987.

5. Abdulov Ş.V., Əhmədov Y.B. – Kənd təsərrüfatında mühasibat (maliyyə)

hesabatı. 2007. MÖVZU 5. Sənədləşmənin təşkili.

Plan

1. İlkin müşahidə, mühasibat sənədləri və onların təyinatı2. Sənədlərin təsnifatı3. Sənədlərin tərtib edilməsi və saxlanılması qaydası

130

1.İlkin müşahidə, mühasibat sənədləri və onların təyinatı

İlkin müşahidə - təsərrüfat uçotunun fəaliyyətinin əsasıdır. O, əhatə edir: - təsərrüfat həyatı hadisələrinin qiymətləndirilməsi və onların meyarlarının seçilməsini; - uçotda əks etdirilən obyektlərin və hadisələrin birmənalı elan edilməsini; - təsərrüfat həyatı hadisələrinin müşahidəsi və dəyişməsini eyni zamanda rəsmiyyətə salınmasını; - sonradan işləmək üçün təsərrüfat həyatı hadisələrinə müşahidə edilməsinə və düzgün ifadə olunmasına nəzarət üsullarını. İlkin müşahidə aparıldıqdan sonra sənədlərin tərkibinə başlanır. Müəssisədə aparılan bütün təsərrüfat əməliyyatları təsdiqləndirici sənədlərlə rəsmiyyətə salınmalıdır. Eyni zamanda hər bir müəssisə və təşkilatların təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində vəsaitlər və onların əmələ gəlmə mənbələrinin tərkibində hər gün dəyişikliklər əmələ gəlir. Təsərrüfat əməliyyatlarında olan dəyişiklik, müvafiq sənədlə rəsmiyyətə salınır. Mühasibat uçotunun düzgün təşkil edilməsinin əsas şərtlərindən biri hər bir təsərrüfat əməliyyatının sənədlə rəsmiyyətə salınması hesab olunur. Heç bir əməliyyat müvafiq sənədlə təsdiq edilmədən uçotda əks etdirilə bilməz. Sənədlər təsərrüfat əməliyyatlarının həqiqətdə həyata keçirilməsinin yazılı təsdiq edilməsi və onların baş verməsinin hüququ olması deməkdir. Təsərrüfat əməliyyatlarının sənədlə rəsmiyyətə salınması üsulu sənədləşmə adlanır. Sənədlər təsərrüfat əməliyyatını yerinə yetirən zaman əməliyyatın həyata keçirildiyi yerdə tərtib edilir və sonrakı bütün uçot qeydləri üçün əsas hesab olunur. Təsərrüfat əməliyyatlarını həyata keçirmək üçün verilən bütün sərəncamlar sənədlərlə rəsmiyyətə salınır və buna görə də təsərrüfatın idarə edilməsində və ona operativ rəhbərlikdə sənədlərdən istifadə olunur. Məsələn, kassadan pulun verilməsinə dair sərəncam kassa məxaric orderi yazmaqla, məhsul və materialların anbardan buraxılması - hesab faktura yazmaqla rəsmiyyətə salınır. Müəssisənin maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətində çoxsaylı və müxtəlif əməliyyatlar yerinə yetirilir. Hər bir təsərrüfat əməliyyatı təsərrüfat əməliyyatının həyata keçirilməsi haqqında ilkin məlumatı olan uçot sənədləri ilə rəsmiyyətə salınmalıdır Uçot sənədlərinin obyektləri - təchizat, istehsal və satış

131

prosesləri, eləcə də müəssisənin ayrı-ayrı bölmələri, müxtəlif maliyyə, təsərrüfat sahələri, müəssisənin daxilində və kənarla olan hesablaşma münasibətləridir. İlkin sənədlər mətbəə üsulu ilə çap edilmiş blanklarda yazılmalı və təsdiq edilmiş formalara uyğun olmalıdır. Sənədin forması onda olan göstəricilərə (rekvizitlərə) və onların yerləşdirilməsinə görə müəyyən edilir. Əgər müəssisə yerinə yetirdiyi əməliyyatı nümunəvi sənəd formasında rəsmiyyətə sala bilmirsə, onda müəssisə uçot siyasətində nəzərdə tutulmuş özünün ilk sənəd formasını hazırlaya bilər. Əməliyyatları rəsmiyyətə salan sənədlərdə müəyyən rekvizitlər olmalıdır. Həmin rekvizitlər əməliyyatın yerini, şərtlərini və məzmununu müəyyən etməyə imkan verir və sənədi hüquqi qüvvəyə mindirir. Hər bir sənəd üçün zəruri hesab olunan rekvizitlərə sənədin adı, tərtib edilmə tarixi, təsərrüfat əməliyyatının məzmunu və onu icra etmək üçün əsas pul və natural ifadədə uçot ölçüləri, əməliyyatın həyata keçirilməsi və onun rəsmiyyətə salınmasının düzgünlüyü üçün məsuliyyət daşıyan şəxslərin imzaları daxildir. Uçot sənədlərindən başqa uçot informasiyaları informasiyaların maşın daşıyıcılarında da olur. Onlar əmlaklar, öhdəliklər və təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatların alınması və işlənməsi üçün hesablama texnikasında tətbiq edilir. İşlərin mexanikləşməsi üçün mühasibat sənədlərinə xüsusi rekvizitlər ( müəssisənin , onun struktur bölmələrinin və i.a. kodları) daxil edilir. Maşın daşıyıcılarında sənədlərin məlumatların kodlaşdırılması , eyniləşdirmə və maşınla emal proqramlarının mühafizəsi sistemi olmalıdır və ilkin uçot sənədlərinin saxlanması üçün müəyyən olunmuş vaxt ərzində müəssisədə saxlanılır. Sənədlərlə sənədləşmə kimi unifikasiya, standartlaşma və sənəd dövriyyəsi (ilkin uçot) anlayışları ilə sıxı əlaqədardır. Sənədləşmə - mühasibat sənədləri ilə əmlakların , öhdəliklərin və təsərrüfat əməliyyatlarının rəsmiyyətə salınması üsuludur. Heç bir əməliyyat onu müvafiq sənədlə təsdiq edilmədən uçotda əks etdirilə bilməz. Bütün təsərrüfat əməliyyatlarının düzgün və öz vaxtında sənədlə rəsmiyyətə salınması – mühasibat uçotunun başlanğıc mərhələsidir. Sənədləşmə müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında informasiya axınını özündə göstərir və buna görə müəssisənin idarə edilməsində qabaqcadan , cari və sonrakı nəzarət üçün geniş istifadə olunur. Qabaqcadan nəzarət sənədi imzalamış müəssisə rəhbərləri (rəhbər, baş mühasib, baş mühəndis, baş aqronom, baş zootexnik və i.a.) tərəfindən aparılır, bu halda görülən işə görə sənədin imzalanması üçün məsuliyyəti peşəkarcasına öz üzərinə götürür.

132

Cari nəzarət uçot prosesində və maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilində (Operativ) aparılır; təhlilin dərinləşməsi məqsədi ilə ilkin sənədlər cəlb olunur. Sonrakı nəzarət əsasən sənədli təftiş formasında, eləcə də təsərrüfat əməliyyatlarını rəsmiyyətə salmaq üçün qulluqçuların əsasları, hesabat işçilərinin sənədlərinin yoxlanılması yolu ilə aparılır. Sənədlərin unifikasiyası – mülkiyyət formasından və idarə tabeçiliyindən asılı olmayaraq müxtəlif müəssisələrdə oxşar əməliyyatların rəsmiləşdirilməsi zamanı onlardan istifadə üçün nümunəvi sənəd formalarının hazırlanmasıdır. Xalq təsərrüfatının bütün sahələrində istifadə üçün vahid formada sənədlərin hazırlanması – sənədlərin unifikasiyası adlanır. Unifikasiya sənədlərin sadələşməsinə və azaldılmasına , eləcə də onların EHM-də işlənilməsi üçün uyğunlaşdırılmasına (birdəfəlik sənədlərin toplayıcı sənədlə əvəz edilməsi, sənədlərdə olan artıq göstəricilərin ləğv edilməsi, bir neçə ayrı-ayrı sənədlərin kombinələşmiş şəkildə birləşməsi və s.) kömək edir. Beləliklə, xalq təsərrüfatı miqyasında bütün sənədlər vahid şəklə salınır ki, bu da uçot işlərinin mexanikləşməsinə və avtomatlaşmasına imkan verir. Sənədlərin standartlaşması – eyni tipli sənədlərin blanklarına bir cür ölçünün (standartın) verilməsidir. Bu da sənədləri çap edən zaman kağızdan yaxşı istifadə etməyə imkan verir və onun tullantılarını azaldır, sənədlərin hazırlanmasını xeyli ucuzlaşdırır. Bundan başqa standartlaşma sənədlərin mühasibatda işlənməsini, elektron hesablayıcı maşınlardan istifadəsini və sənədlərin arxivdə saxlanılmasını asanlaşdırır. Sənəd dövriyyəsi – hər bir sənəd tərtib edildiyi və ya kənardan müəssisəyə daxil olduğu yerdən arxivə qədər keçdiyi bütün mərhələlər yoludur. Hər bir müəssisədə baş mühasib sənəd dövriyyəsi hazırlayır, müəssisənin rəhbəri tərəfindən təsdiq olunur. Onda qabaqcadan nəzərdə tutmaq lazımdır:

- hesabatların yaxud ilkin sənədlərin adı;- tərtib edilmə vaxtı;- sənədləri tərtib edənin, imzalayanın və yazılış aparan şəxs;- sənədlərin mühasibata verilmə vaxtı və cavabdeh şəxs;- sənədi qəbul edən, yoxlayan, nəzarət edən şəxs, mühasibatda necə

istifadə olunur və cari arxivdə hansı işdə saxlanılır. Düzgün təşkil olunmuş sənəd dövriyyəsi mühasibat uçotunun operativliyini artırır, mühasibat əməliyyatlarının vaxtında qeydə alınmasını təmin edir, onlardan istifadə olunması üzərində nəzarəti gücləndirir və nəhayət mühasibat hesabatının vaxtında tərtib edilməsinə imkan yaradır.

133

2.Sənədlərin təsnifatı

Müəssisələrdə və təşkilatlarda müxtəlif təsərrüfat əməliyyatları olur. Onların rəsmiyyətə salınması üçün forma və məzmun etibarı ilə müxtəlif sənədlərin tərtib edilməsi tələb olunur. Müxtəlif tipli sənədlərin təyinatını və doldurulma qaydasını yaxşı başa düşmək , habelə onların düzgün tətbiq edilməsini təmin etmək üçün sənədləri oxşar qruplar üzrə təsnif etmək lazımdır. Belə bir qruplaşmanın aparılması sənədlərin təsnifatı adlanır Mühasibat sənədləri aşağıdakı əlamətlərinə görə təsnifləşdirilir: təyinatına görə, tərtib edilmə qaydasına görə, təsərrüfat əməliyyatlarının məzmununa görə, əməliyyatların əks etdirilmə üsuluna görə, tərtib edilmə yerinə görə, doldurulma qaydasına görə (sxem 7.1).

Sxem 7.1Mühasibat sənədlərinin təsnifatı

134

sərəncamverici

Icarəedici

Mühasibatda rəsmiyyətə salınanKombinəedilmiş

Təsərrüfat əməliyyatlarının məzmununa görə

Əməliyyatların əhatəetmə üsuluna görə

Tərtib edilmə yerinə görə

Doldurma qaydasına görə

Sənədlər təyinatına görə sərəncamverici (təsdiqləndirici), mühasibatda rəsmiyyətə salınan və kombinələşdirilmiş sənədlərə bölünür. Sərəncamveriçi sənədlər – elə sənədlərə deyilir ki, onlarda bu və ya başqa təsərrüfat əməliyyatını aparmaq üçün göstəriş olur. Həmin sənədlər əməliyyatın baş verməsi faktını təsdiq etmir. Məsələn, bankda olan hesablaşma hesabından nağd pul almaq üçün çeklər, əmrlər, etibarnamə, qaimə, iş üçün naryadlar, pul məbləğinin malsatanın bankına köçürülməsi üçün ödəmə tapşırığı, fəhlə və qulluqçuların işə qəbul edilmələri, onların işdən azad edilmələri haqqında əmrlər və i.a. Sərəncamverici sənədləri müəssisə rəhbəri və baş mühasib tərəfindən imza edilir. Bu sənədlərin bəziləri müəssisənin dairəvi möhürü ilə təsdiq edilir. Sərəncamverici sənəd imza edilmədikdə qüvvədə (düzgün) olmur. İcraedici (təsdiqləndirici) sənədlər elə sənədlərdir ki, onlarla artıq aparılmış əməliyyatı rəsmiyyətə salırlar, onların baş verməsi faktını təsdiq edirlər. Həmin sənədlər əməliyyatın baş verməsini təsdiq və sübut edir. Ona görə də onlar icraedici sənədlər adlanırlar.

135

Mühasibat sənədləri Tərtib edilmə

qaydasına görəİlkinIcmal

Material

PulHesablaşma

BirdəfəlikToplayıcı

Əl

Hesablanma texnikasını tətbiq etməklə

İcraedici sənədlər mühasibat üçün baş vermiş əməliyyatı uçotda əks etdirməkdən ötrü əsas hesab olunur. İcraedici sənədlərə əsas vəsaitlərin qəbul-təhvil aktını, istehsalat xərclərini təsdiq edən hesabları, maddi məsul şəxslərin hesabatlarını, satılan məhsul üçün hesab-fakturanı, kassa mədaxil və məxaric orderlərini və s. misal göstərmək olar. Mühasibatda rəsmiyyətə salınan sənədlər mühasibat işçiləri tərəfindən sərəncamverici və icraedici sənədlərinə əsasən tərtib edilir və mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün əsas sayılır. Məsələn, ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərclərinin bölüşdürülməsi cədvəlləri, amortizasiyanın hesablanması və bölüşdürülməsi cədvəli, toplayıcı cədvəllər, məhsulların faktiki maya dəyərinin kalkulyasiyası, plan maya dəyərindən kənarlaşma hesablamaları müxtəlif növlü arayışlar və mühasibatlıqda tərtib edilən hesablamalar və i.a. Kombinələşmiş sənədlər – iki və ya hətta üç növ sənədə - sərəncamverici, təsdiqləndirici və mühasibatda rəsmiyyətə salınan sənədlərə xas olan vəzifələri eyni bir vaxtda yerinə yetirən sənədlərə kombinələşmiş sənədlər deyilir. Məsələn, kassa məxaric orderinin birinci hissəsində pulun verilməsi haqqında sərəncam olur, ikinci hissəsində alanın və kassirin imzaları ilə təsdiq olunmuş, pulun verilməsi rəsmiləşdirilir; material qiymətlilərin buraxılışı üçün qaimənin özündə anbardan materialların buraxılma sərəncamları olur, eləcə də faktiki verilənlər göstərilir və i.a. Tərtib edilmə qaydasına görə sənədlər ilk sənədlərə və icmal sənədlərə bölünür. İlk sənədlər – təsərrüfat əməliyyatları baş verdiyi vaxtda tərtib edilir. İlk sənədlərə aiddir: kənd təsərrüfat məhsullarının daxil olması gündəliyi, heyvanların çəkilməsi cədvəli və s. İcmal sənədlər əvvəllər tərtib edilmiş bir neçə oxşar ilk sənədə əsasən tərtib edilir. İcmal sənədlərə misal olaraq avans hesabatını, fermada mal-qara və quşların hərəkəti haqqında hesabatı, yanacaq və yağlayıcı materialların hərəkəti haqqında hesabatı, kassa hesabatı, hesablardan bank çıxarışı, qruplaşdırma və toplayıcı cədvəllər və s. göstərmək olar. Avans hesabatında təhtəlhesab şəxslə hesablaşmanın tam xarakteristikası verilir. Belə ki, əvvəlki avansın qalığı yaxud artıq xərclədiyi pul, sonra götürülən avansın həcmi, çəkdiyi xərc məbləği, qalıq və onun kassaya verilmə tarixi, yaxud artıq xərcin olması və onun müəssisəyə qaytarılma tarixi göstərilir. Bundan başqa avans hesabatında hesabatın yoxlanılması və təsdiqindən sonra hesablar üzrə istehsalat xərclərinə aid edilməsi göstərilir. Hesabatın arxa tərəfində ayrı-ayrı xərclərin siyahısı və onları təsdiq edən sənədlər göstərilir. Təsərrüfat əməliyyatlarının məzmununa görə sənədlər material, pul və hesablaşma sənədlərinə bölünür. Material sənədləri vəsaitlərin və əmək əşyalarının mövcudluğunu və hərəkətini əks etdirir. Onlara əsas vəsaitlər qeyri-maddi aktivlər və digər

136

uzunmüddətli qoyuluşlar, istehsalat ehtiyatları və məsrəflər. Məsələn , əsas vəsaitlərin qəbulu-təhvili və silinmə aktları, material qiymətlilərin mədaxili və silinməsi üçün sənədlər, istehsalat məsrəfləri hesabları üzrə uçot registrlərinin doldurulması üçün lazım olan arayışlar , hesablamalar və cədvəllər, hesab-fakturalar, qaimələr və s. Pul sənədləri pul vəsaitlərinin hərəkətini göstərir, onların köməyi ilə kassa və bank əməliyyatları uçota alınır. Pul sənədlərinə çeklər, bank çıxarışları, kassa mədaxil və məxaric orderləri, pulun qəbulu haqqında qəbzlər, poçt və veksel markaları, istiqrazlar, əmanət sertifikatları və s. aid edilir. Hesablaşma sənədləri hüquqi və fiziki şəxslərlə hesablaşmaları əks etdirir. Hesablaşma sənədlərinə daxildir: ödəmə tapşırıqları, hesablaşma çekləri, ödəmə tələbnamələri, haqq-hesab ödəmə cədvəlləri , avans hesabatları və s. Əməliyyatların əhatə etmə üsuluna görə sənədlər birdəfəlik sənədə və yığma sənədlərinə bölünür: Eyni vaxtda bir yaxud bir neçə əməliyyatı rəsmiyyətə salmaq üçün nəzərdə tutulan sənədlərə birdəfəlik sənəd deyilir. Birdəfəlik sənəd tərtib edildikdən sonra mühasibata daxil olur və mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün əsas olur. Məsələn, kassa mədaxil və məxaric orderləri, hesab-fakturalar; haqq-hesab ödəniş cədvəlləri və s. Müəyyən dövr keçdikdən sonra təkrar olunan oxşar əməliyyatları rəsmiyyətə salmaq üçün nəzərdə tutulan sənədlərə yığma sənədləri deyilir Dövrün axırında (həftə, on gün, ay) uçot yazılışları üçün istifadə olunan göstəricilər üzrə yekunlar hesablanır . Yığma cədvəlləri icmal sənədlərdən onunla fərqlənir ki, icmal sənədlər əməliyyatların yığılması yolu ilə tədricən tərtib edilir. Yığma sənədlərinə limit-zabor vərəqələri, süd sağımının uçotu jurnalı, iki həftəlik yaxud aylıq naryadlar və s. aid edilir. Tərtib edilmə yerinə görə sənədlər daxili və xarici sənədlərə bölünür. Daxili sənədlər cari əməliyyatları əks etdirmək üçün müəssisədə tərtib edilir. Məsələn, kassa mədaxil və məxaric orderləri, qaimələr, aktlar, naryadlar, haqq-hesab ödəniş cədvəlləri və s. Xarici sənədlər həmin müəssisədən kənarda doldurulur və tərtib olunmuş şəkildə daxil olur. Məsələn, hesab-fakturalar, bank çıxarışları, əmtəə-nəqliyyat qaimələri və s. Doldurulma qaydasına görə sənədlər əl ilə tərtib edilən sənədlərə və hesablama texnikasının köməyi ilə tərtib edilən sənədlərə bölünür. Əl ilə tərtib edilən sənədlər əl ilə ya da yazı makinası ilə doldurulur. Hesablama texnikasının köməyi ilə doldurulan sənədlər, istehsalat əməliyyatları haqqında informasiyaları onlar baş verən vaxtda avtomatik olaraq yazılır.

3. Sənədlərin tərtib edilməsi və saxlanılması qaydası

137

Mühasibat uçotunun registrlərində yazılış üçün əsas təsərrüfat əməliyyatlarının başa çatması faktını qəti müəyyən edən ilkin uçot sənədləri olur. Sənədlərin öz vaxtında tərtib edilməsi. İlkin sənədlər əməliyyat yerinə yetirilən vaxt tərtib edilməlidir, əgər bunu etmək mümkün deyilsə, bilavasitə əməliyyat yerinə yetirdildikdən sonra tərtib edilir. Nəzarət kassa maşınının tətbiqi ilə malların, məhsulların, iş və xidmətlərin satışı zamanı kassir qəbzinin əsasında iş gününün axırında bir dəfədən az olmayaraq ilkin uçot sənədinin tərtib edilməsinə icazə verilir. Bu göstərilən tələbə riayət edilməməsi mühasibat uçotunda boşluqlara, uçotun düzgün təşkil edilməsinə gətirib çıxarır. Mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün ilkin uçot sənədlərinin yaradılması qaydası və onların verilmə vaxtları müəssisədə təsdiq olunmuş sənəd dövriyyəsinə müvafiq həyata keçirilir. İlk sənədləri tərtib edən və imzalayan şəxs, sənədin öz vaxtında və keyfiyyətli tərtib edilməsini təmin edir, sonra onları mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün müəyyən olunan vaxtda mühasibata verir. Sənədlə rəsmiyyətə salınan əməliyyatların məzmununun düzgünlüyü, aydınlığı və tamlığı. Əməliyyatı xarakterizə edən hər bir sənəddə mətn konkret olmalıdır ki, sənəd doldurulduqdan sonra aydın olmaması aşkar edilməsin. Sənədlərin düzgün doldurulması. Sənədlər makinada, mürəkkəblə yaxud kimyəvi karandaşla, səliqəli və aydın yazılmalıdır. Onlarda heç bir pozulub düzəldilmiş yer və qeydsiz düzəlişlər olmamalıdır. Sənədlərdə olan səhvlər səhv yazılmış mətnin yaxud məbləğin üstündən bir xətt çəkməklə düzəldilir. Səhvin düzəldilməsi əməliyyatda iştirak edən şəxslər tərəfindən qeyd edilir və imzaları ilə təsdiq edilir. Pul və bank sənədlərində heç bir düzəlişə yol verilmir. Sənədi imza edən vəzifəli şəxslər onda olan məlumatın doğruluğu üçün məsuliyyət daşıyırlar. Müəyyən olunmuş tələbləri pozmaqla tərtib olunmuş sənədlərin hüquqi qüvvəsi yoxdur; onlar əməliyyatların başa çatmasını, yaxud mühasibat uçotunda yazılışların düzgünlüyünü təsdiq edə bilmir. Nöqsanlı sənədlər, tərtibinə görə cavabdeh şəxsə qaytarılmır; qaralanmış sənədlər ,onların başa çatmasında günahkar olan şəxsə qaytarılır, məsuliyyətə cəlb edilir. İlkin uçot sənədlərinin əsasında təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatların işlənilməsinə nəzarətin aparılması və nizama salınması üçün icmal uçot sənədləri tərtib edilə bilər. İlkin və icmal uçot sənədləri kağızda və informasiyaların maşın daşıyıcılarında ola bilər. Əgər ilkin sənədlər ilkin uçot sənədləşməsinin unifikasiya edilmiş albom formasında olan forma üzrə tərtib edilibsə uçota götürülür. Sənədlərdə aşağıdakı rekvizitlər olmalıdır:

- sənədin (formanın) adı;

138

- formanın kodu;- sənədin tərtib edilmə tarixi;- sənəd tərtib edilən müəssisənin adı;- təsərrüfat əməliyyatlarının məzmunu;- təsərrüfat əməliyyatlarının ölçüləri (miqdarı, məbləği)- təsərrüfat əməliyyatlarının baş verməsi, tamamlanması və onun

rəsmiləşdirilməsinin düzgünlüyü üçün məsul şəxslərin vəzifələri, soyadı, adı, atasının adı, şəxsi imzaları və başqa əlamətləri.

Əməliyyatların xarakterindən və uçot məlumatlarının işlənməsi texnologiyasından asılı olaraq ilkin sənədlərə əlavə rekvizitlər daxil edilə bilər. İnformasiyaların maşın daşıyıcıları olan sənədlərdə aşağıdakı rekvizitlər olmalıdır:

- müəssisənin adı;- sənədin yazılma tarixi; - müəssisənin yerləşdiyi yer;- maqnit lenti sənədinə yazan operatorun kodu.

Hesablama texnikası vəsaitləri ilə məlumatların işlənilməsi nəticəsində alınan kağız daşıyıcısı sənədi olan maşınoqramlarda aşağıdakı rekvizitlər olmalıdır:

- maşınoqrammanı tərtib edən təşkilatın adı və yerləşdiyi yer;- onun çap edilmə tarixi.

Mühasibata daxil olan sənədlər uçot registrlərində yazılana qədər yaxud maşın hesablama qurğusuna verilənə qədər mühasibatda işlənilir, bu üç mərhələdə aparılır. Birinci. Sənədlər mahiyyət etibarilə yoxlanılır, yəni sənəddə göstərilən əməliyyatın məqsədəuyğunluğu və qanunauyğunluğu müəyyən edilir; sənəddə göstərilənlərin əməliyyatda olan həcmdə olması müəyyən edilir. Buna görə sənədlərin qarşılıqlı yoxlanması metodundan istifadə olunur. Məsələn, məlumatın hazırlanması üçün naryad və bu məlumatın mədaxil edilməsi üçün qaiməni, məhsulun yüklənməsi üçün qaiməni və alıcıların bu məhsulların qəbul üçün verilən qəbzin müqayisə edilməsi və i.a. İkinci, sənədin formal, məntiqi cəhətdən yoxlanması aparılır, yəni yazılan sənəd müəyyən olunmuş forma blankındamı yazılıb, bütün rekvizitlər düzgün doldurulmuşdurmu, nəzərdə tutulan şəxsin imzasının olması, sənədin düzgün tərtib edilməsi yoxlanılır. Üçüncü, yoxlanılmış və qəbul edilmiş sənədlər qruplaşdırma, arifmetik yoxlama, qiymət qoyma və mühasibat yazılışı nəzərdən keçirilir. Qruplaşdırma – bu oxşar qruplarda sənədlərin seçilməsidir. O, oxşar sənədlər üzrə ümumi yekunların çıxarılmasına imkan verir, qruplaşdırılmış məlumatlar uçot işlərini xeyli yüngülləşdirir və bir mühasibat yazılışını – ikili qeydin aparılmasına imkan verir.

139

Sənədlərin arifmetik yoxlanması yekunların arifmetik hesablamalarına, miqdar və dəyər göstəricilərinin düzgün əks etdirilməsinə nəzarət etməyə imkan verir. Sənədlərdə qiymət qoyma – natural göstəricilərin pul ölçüsündə ifadəsidir və pul məbləğ hesablanır. Sənədlərə mühasibat yazılışının tərtib edilməsi dedikdə hesabların dəqiqləşdirilməsi başa düşülür, yəni təsərrüfat əməliyyatlarına əlavə edilənsənədlərə əsasən hansı hesabın debetinə və kreditinə yazmaq lazımdır. Əməliyyatlar üçün tərtib edilmiş mühasibat yazılışları uçot registrlərinə yazılır. Bundan sonra sənədlər uçot işinin bütün mərhələlərindən keçir, onlar əməliyyat növləri üzrə seçilir , xronoloji ardıcıllıqla qovluqlara yığılır və cildlənir. Qovluqlar saxlanmaq üçün müəssisə arxivinə verilir. Arxivdə olan sənədlər ancaq baş mühasibin sərəncamına əsasən verilir. Məhkəmə istintaq orqanlarının tələbi üzrə sənədlərin alınması ancaq həmin orqanın yazılı sərəncamı və müəssisə rəhbərinin razılığı ilə ola bilər. Götürülmüş sənəd əvəzinə onun surəti qoyulur və bunun arxa tərəfində sənədin götürülmə tarixi və səbəbi göstərilir. Sənədlər müəyyən edilmiş müddət ərzində arxivdə saxlanılır. Məsələn, qaimə, qəbz bir il müddətinə saxlanır, ödəmə tələbnaməsi, hesab, haqq-hesab ödəniş cədvəlləri – üç il müddətinə; pensiya və dövlət yardımı alanların şəxsi hesabları, haqq-hesab ödəniş cədvəlləri, kassada və bank sənədləri 5 il müddətinə saxlanılır. Təyin edilmiş müddət keçdikdən sonra onlar ya ləğv edilir ya da makulaturaya təhvil verilir.

İstifadə olunan ədəbiyyat

1. “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunları. 24 mart

1995-ci ilk, 29 iyun 2004-cü il.

2. Beynəlxalq maliyyə hesabatları Standartları. 2007.

3. Milli Mühasibat Uçotu Standartları. 2008.

MÖVZU 6. Dəyər ölçüləri, qiymət və kalkulyasiya.

140

Plan1. Mühasibat uçotunda qiymətləndirmə və onun müəyyən edilməsi qaydası

2. Dəyər ölçüləri:Mühasibat uçotu və hesabatda əmlak və öhdəlik göstəricilərinin qiymətləndirilməsi

3. İstehsala məsrəflərin təsnifatı. Məhsulun maya dəyəri

1. Mühasibat uçotunda qiymətləndirmə və onun

müəyyən edilməsi qaydası

Müəssisənin əmlak və öhdəliklərinin qiymətləndirilməsi onun maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin real vəziyyətini müəyyən etmək üçün lazımdır. Mühasibat uçotunun qiymətləndirmə obyektləri növündən və uçotun məqsədindən - obyekt təşkil edildikdə mühasibat uçotu və mühasibat hesabatında , vergi hesablaşmaları, statistik hesabatlarda əks etdirilməsindən , sair məqsədlərdən asılıdır.

Əmlakın və öhdəliklərin qiymətləndirilməsi ayrı-ayrı əmlak növlərinin və onların əmələ gəlmə mənbələrinin pul ölçüsündə uçot və hesabatda əks etdirilməsi üsulunu özündə göstərir.

Bütün mülkiyyət formalı müəssisələr üçün əmlak və öhdəliklərin vahid qiymətləndirilməsi qaydası qüvvədə olan normativ sənədlərə əsasən müəyyən edilmişdir:

• əmlak, öhdəlik və təsərrüfat əməliyyatları manatla qiymətləndirilir;

• valyuta hesabları üzrə, eləcə də xarici valyutada aparılan əməliyyatlar üzrə mühasibat uçotunda yazılışlar, əməliyyatın aparıldığı tarixə qüvvədə olan Mərkəzi Bankın kursu üzrə xarici valyutanın manata çevrilməsi yolu ilə aparılır. Eyni zamanda göstərilən yazılışlar hesablamalar və ödənişlər valyutada da aparılır.

• əmlakların, öhdəliklərin və təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotu, tam manata qədər yuvarlaqlaşdırılmış məbləğdə aparılmasına icazə verilir. Əmələ gələn fərq məbləği təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsinə aid edilir.

141

2. Dəyər ölçüləri: Mühasibat uçotu və hesabatda əmlak və öhdəlik

göstəricilərinin qiymətləndirilməsi

Tərkibi və yerləşməsinə görə ayrı-ayrı əmlak növlərinin qiymətləndirilməsi. Qeyri-maddi aktivlər (torpaq sahələrindən və digər təbii ehtiyatlardan müəssisənin istifadə hüquqları, ixtiralardan istifadə hüququ, “Nou-hau”, istehsalat informasiyaları (patentlər , lisenziyalar, mal nişanları, ticarət markaları), hesablama texnikasının proqram vəsaitləri, digər intellektual mülkiyyət obyektləri, müəssisənin dövlət qeydiyyatına alınması üçün ödəniş də daxil olmaqla təşkilati xərclər) müəssisənin əmlakı hesab edilir, dövriyyədənkənar aktivlərə aid edilir və qeyri-maddi obyektlərin təşkilinə olan məsrəfləri özündə əks etdirir; onlar uçotda ilk dəyər ilə , hesabatda isə - qalıq dəyəri ilə (ilk dəyər minus amortizasiya məbləği) əks etdirilir.

Qeyri-maddi aktivlərin obyektləri üzrə ilk dəyərin müəyyən edilməsi qaydası, əməliyyat növləri, onların əldə edilməsi üzrə 8.1 nömrəli cədvəldə verilir.

Cədvəl 8.1

Qeyri-maddi aktivlərin ilk dəyərinin müəyyən edilməsi üsulları

Qeyri-maddi aktivlərin əldə edilməsi üsulu

Qeyri-maddi aktivlərin ilk dəyəri

Ödəməyə görə satın alınma

Hüquqi və fiziki şəxslərə ödəməyə görə satın alınan obyektlər satın alınmaya çəkilən və onların istifadə üçün yararlı vəziyyətə gətirilməsinə çəkilən faktiki çəkilən xərclər ilə (əlavə dəyər vergisi və digər ödənilən vergi

142

istisna olmaqla) qiymətləndirilir.

Müəssisədə hazırlanan

Müəssisənin özündə hazırlanan obyektlər üzrə, onların yaradılmasına, hazırlanmasına çəkilən faktiki xərclər (işlədilən) material resursları, müəssisə işçilərinin əmək haqqı və müqavilə ilə kontragentlər (icraçılar) üzrə kənar təşkilatların xidmət haqqı, patent rüsumu ) cəmlənir (əlavə dəyər vergisi və digər ödəmələr istisna olmaqla)

Təsisçilər tərəfindən müəssisəyə nizamnamə kapitalı kimi qoyulan əmanətlər

Nizamnamə kapitalı kimi qoyulan əmanət hesabına təsisçilərin gətirdikləri obyektlər üzrə ilk dəyər onların pul ilə qiymətləndirilməsindən asılı olaraq tərəflərin razılığına əsasən müəyyən edilir.

Əvəzsiz alınmalar Maddi yardım kimi və əvəzsiz alınan obyektlərin ilk dəyəri mühasibat uçotuna götürülmə tarixinə komissiyanın etdiyi dəyərlə, bazar qiyməti ilə müəyyən edilir.

Digər əmlakla mübadilə

Hər hansı əmlakla mübadilədə alınan obyektlər üzrə ilk dəyər mübadilə olunan əmlakın dəyəri üzrə müəyyən edilir, hansı ki, oxşar əmlakın dəyərindən asılı olaraq müəssisə müəyyən edir.

Səhmlərlə həmin müəssisədə emissiya qaydasında buraxılan digər qiymətli kağızlarla mübadilə

Qeyri-maddi aktivlər aşağıdakıların əsasında qiymətləndirilir:

• satın alınmış obyektlər bazar qiyməti ilə;

• qeyri-maddi aktivlər üçün mübadiləyə verilən qiymətli kağızların bazar dəyərinə əsasən

Xarici valyutada ifadə olunan dəyərlə qeyri-maddi aktivlərin satın alınması

Müəssisənin mülkiyyət hüququ vardır ki, satınalma tarixinə Mərkəzi Bankın kursu üzrə satın alınan qeyri-maddi aktivlər xarici valyutada ifadə etsin.

143

Əsas vəsaitlər mühasibat uçotunda ilk dəyər, bərpa dəyəri, cari dəyər, qalıq dəyəri, ləğv dəyəri və vergi tutulan dəyər növləri üzrə qiymətləndirilir.

Əsas vəsaitlərin ilk (balans) dəyəri həmin müəssisədə obyektin istismara verildiyi vaxtda yığılır.

O, obyekt üçün aşağıdakı kimi müəyyən edilir:

• müəssisənin özündə hesablanan, eləcə də digər müəssisə və şəxslərdən dəyəri ödənilməklə satın alınanlar daşınma, quraşdırma xərcləri də daxil olmaqla obyektlərin əldə edilməsi və qurulması üzrə faktiki xərclərdən asılı olaraq (əlavə dəyər vergisi və digər ödənilən vergilər istisna olmaqla) müəyyən edilir;

• təsisçilər tərəfindən müəssisəyə nizamnamə kapitalı kimi qoyulan obyektlər üçün – tərəflərin müqavilə qiyməti üzrə;

• dövlət orqanlarından maddi yardım kimi digər müəssisə və şəxslərdən isə əvəzsiz alınmış obyektlər üçün – ekspert yolu ilə yaxud qəbul-təhvil sənədlərindəki məlumatlar üzrə müəyyən edilmiş dəyərlə;

• təsərrüfat üsulu ilə tikilən binalar və qurğular tikintinin faktiki maya dəyəri ilə uçota götürülür (layihə-smeta sənədləşməsinin dəyəri də daxil olmaqla);

• podrat üsulu ilə aparılan tikintidə podratçılara verilən obyektlər smeta, müqavilə qiyməti ilə uçota götürülür;

• cavan əkmələr onların əkilməsinə çəkilən faktiki xərc məbləğində uçota alınır. Bu əkmələr istismara verilənə qədər onların becərilməsinə çəkilən xərclər əkmələrin dəyərinin üzərinə gəlinir. Beləliklə, istismar vaxtı çoxillik əkmələr faktiki maya dəyəri üzrə uçota alınır;

• əsas sürüdə olan yaşlı məhsuldar və iş heyvanları aşağıdakı qiymətlərlə uçota alınır:

a) öz təsərrüfatında bəslənilən, cavan heyvanlar hesabına əsas sürü formalaşdırıldıqda – bəslənilən faktiki maya dəyəri üzrə;

b) kənardan satın alındıqda – daşınma xərci də daxil olmaqla satın alınmış heyvanların faktiki dəyəri üzrə;

144

• torpaqların yaxşılaşdırılması üzrə əsaslı məsrəflər (inventar xarakteri olmayan) göstərilmiş işlərin faktiki dəyəri üzrə uçota götürülür.

• əsas vəsait obyektlərinin tikilib qurtarmasına, təchizatının tamamlanmasına, yenidən qurulmasına, müasirləşdirilməsinə çəkilən xərclər ya ilk dəyəri artırır ya da əsas vəsaitlər hesabında ayrılıqda uçota alınır.

Əsas vəsaitlərin bərpa dəyəri - bu müasir şəraitdə (müasir qiymətlərdən, müasir texnikadan və s. istifadə etdikdə) əsas vəsaitlərin təkrar istehsal dəyəridir. Bu yenidən qiymətləndirmə yolu ilə müəyyən edilir. Əsas fondların bərpa dəyəri ilə yenidən qiymətləndirilməsi hökumət yaxud müəssisə rəhbərinin qərarı ilə ildə bir dəfə (hesabat dövrü başlanana qədər) aparılır.

Cari bərpa dəyəri – oxşar yeni obyektin dəyişdirilməsinin zəruriliyi halında pul vəsaitlərinin yaxud onların ekvivalentinin bazar qiyməti ilə məbləğini özündə əks etdirir.

Qalıq dəyəri - əsas vəsaitlərin ilkin dəyərindən toplanmış amortizasiya məbləğini çıxmaqla əsas vəsaitlərin qalıq dəyəri alınır.

Ləğv dəyəri – Bu müəssisə ləğv edildikdə yaxud müflisləşdikdə sərbəst auksion və obyektlərin açıq satışı əsasında cari bazar qiyməti ilə obyektlərin satış dəyəridir.

Vergitutulan dəyər - Vergilərin mühasibat uçotu qaydası üzrə müəyyən edilmiş obyektin dəyəridir.

Maliyyə qoyuluşları – ilk dəyəri ilə uçot və hesabatda əks etdirilir.

Maliyyə qoyuluşlarının ilk dəyəri aşağıdakılar hesab edilir:

• ödəməklə satın alınan

– onların əldə edilməsinə çəkilən faktiki xərc məbləğində;

• nizamnamə kapitalına əmanət hesabına qoyulanlar

- təsisçilər arasında razılaşdırılmış qiymətlə;

• əvəzsiz alınanlar

- mühasibat uçotuna götürülmə tarixinə cari bazar dəyəri ilə;

• və sair.

145

Material resursları (xammal, material, yanacaq və başqa materiallar) onların faktiki maya dəyəri ilə uçot və hesabatda əks etdirilir. Materialların faktiki maya dəyəri onların satın alınmasına və hazırlanmasına çəkilən xərclərdən asılı olaraq müəyyən edilir. Bu xərclərə əlavə edilir: kreditə alınanların faiz ödənişi, qiymət əlavəsi, komisyon mükafatı , təchizata, xarici iqtisadi təşkilatlara ödənişlər, satış birjası xidmətinin dəyəri, gömrük rüsumu, daşınmaya olan xərclər, kənar müəssisələrin qüvvəsi ilə həyata keçirilən saxlanma və daşınma xərcləri və s.

Praktikada material resurslarının digər qiymət növlərindən - əvəzetmə qiymətlərindən, normativ məsrəflərdən və transfert qiymətlərindən də istifadə edilir.

Əvəzetmə qiymətləri. Hər bir material resursunun anbardan buraxılışı, onların əvəzetmə qiymətlərindən istifadəyə, yəni keçmiş qiymətlərdən deyil, gələcəkdə nəzərdə tutulan qiymətdən istifadə edilməsinə gətirib çıxarır. Buna görə də gələcəkdə material resurslarına nəzərdə tutulan xərclər əvəz edilən kimi qəbul edilir, onların istehsala buraxılış qiyməti isə - əvəzetmə qiyməti adlanır və bununla da malsatanların informasiyalarında olan hesablamalardan istifadə edilir.

Normativ məsrəflər. Hər bir ad üzrə qabaqcadan standart onun normativ dəyəri (normativ məsrəfləri) müəyyən edilir. Normativ məsrəflə hesabat dövrünün əvvəlinə planlaşdırılan məqsədli məsrəflər daxil edilir və bu gələcəkdə material resurslarından səmərəli istifadə zamanı material resurslarının tədarük dəyərini göstərir.

Transfert qiymətlər – müəssisə daxili verilən (bir məsuliyyət mərkəzindən digər məsuliyyət mərkəzinə) yarımfabrikatların (istehsal bölmələrinin məhsulları) yaxud xidmətlərin dəyərini müəyyən etmək üçün istifadə olunan qiymətdir. Bu qiymətlər, qayda üzrə material resurslarının əsas və törəmə müəssisələr, eləcə də xaricdə yerləşən filialları arasında aparılan hesablaşmalarda istifadə olunur.

Kütləvi və seriyalı istehsalda bitməmiş istehsalat mühasibat uçotunda faktiki istehsal məsrəflərində, mühasibat hesabatında isə - faktiki yaxud normativ (plan) istehsal maya dəyərində ya da müstəqim məsrəf maddələri ya da xammalların, materialların, yarımfabrikatların dəyəri əks etdirilir. Bir məhsul

146

istehsalı zamanı mühasibat uçotu və hesabatda faktiki edilmiş məsrəflər əks etdirilir.

Ayın axırında mal qalığına düşən satış xərclərinin məbləği ayın əvvəlinə olan qalıq nəzərə alınmaqla hesabat ayı ərzində olan satış xərclərinin orta faizi aşağıdakı qaydada hesablanır:

1. Ayın əvvəlinə olan mal qalığına və hesabat ayında istehsal edilən mallara düşən nəqliyyat xərcləri və bank kreditinə görə ödənilən faizin xərcləri cəmlənir.

2. Ay ərzində satılan malların və ayın axırına olan mal qalığının məbləği müəyyən edilir.

3. Birinci bəndin ikinci bəndə nisbəti ilə malın ümumi dəyərində satış xərclərinin orta faizi müəyyən edilir.

4. Ayın axırına malın qalıq məbləğini, göstərilən xərclərin orta faizinə vurmaqla ayın axırına satılmayan mal qalığına düşən məbləği müəyyən etmək olur. Bu məbləği mühasibat uuçotu və hesabatda əks etdirilir.

Gələcək dövrün xərcləri - bu xərclər, hesabat dövründə edilmiş, lakin gələcək hesabat dövrlərinə aid edilir; mühasibat uçotu və hesabatda faktiki cəkilmiş xərc məbləği həcmində uçota alınır. Onlar mühasibat balansında ayrı bir maddədə göstərilir və aid olduqları dövrlərdə müəssisədə müəyyən olunmuş qaydada (bərabər hissələrlə, məhsulun həcminə proporsional və s.) silinir.

Hazır məhsul və satış üçün mallar mühasibat uçotu və hesabatda faktiki istehsal maya dəyəri üzrə əks etdirilir. Hazır məhsul mühasibat balansında qəbul olunmuş uçot siyasətinə əsasən aşağıdakı kimi əks etdirmək olar:

- normativ yaxud plan maya dəyəri ilə ( 37 №-li “Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı” hesabından istifadə edildikdə);

- qısaldılmış faktiki maya dəyəri (əgər ümumtəsərrüfat xərcləri 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri” hesabından 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabına silinirsə);

- tam olmayan normativ yaxud plan maya dəyəri (əgər 40 №-li “Hazır məhsullar” hesabından istifadə olunursa, il ərzində məhsul istehsalına çəkilən faktiki xərclər , ilin axırında 20 №-li “Əsas istehsalat”

147

hesabından 40 №-li “Hazır məhsullar hesabına silinir, satışa verilənlər isə 20 №-li “Əsas istehsalat” hesabından 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabına silinir. İlin axırında plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır).

Ticarət və ictimai iaşədə olan mallar topdan satış, pərakəndə satış, müqavilə, sərbəst (bazar), alış, satış qiyməti, ticarət əlavəsi , ticarət güzəşti üzrə əks etdirilir.

Topdan satış qiyməti - istehsalçı öz məhsulunu alıcıya topdan satış qiyməti ilə satır. Bu qiymət istehsalçı-təşkilatın qiymətindən (maya dəyəri plyus mənfəət) , satış xərclərini ödəmək və mənfəətin alınması üçün satış müəssisəsinin xeyrinə güzəştdən (qiymət əlavəsi) formalaşır.

Pərakəndə satış qiyməti – bu qiymət malın əhaliyə ədədlə yaxud xırda partiyalarla pərakəndə satışını özündə əks etdirir; bu qiymət pərakəndə satış firmalarının ticarət xərclərini ödəmək və onun mənfəəti üçün satış qiymətini, güzəşti (əlavə) özündə birləşdirir;

Müqavilə qiyməti mal, xidmət istehsalçı (satıcı) və istehlakçı (alıcı) arasında müqavilə üzrə müəyyənləşdirilir;

Sərbəst (bazar) qiyməti – bazarın konyukturası, tələb və təklif nəzərə alınmaqla malsatanlar tərəfindən müəyyən edilir;

Alış qiyməti - həmin qiymətlə mal alınır;

Satış qiyməti - həmin qiymətlə mal topdan , xırda topdan və pərakəndə qaydada satılır;

Ticarət əlavəsi (qiymət artımı) – ticarət xərclərinin ödənilməsi, mənfəətin alınması və dolayı vergilərin ödənilməsi üçün nəzərdə tutulan, malın alış qiymətinə əlavə edilən dəyərdir;

Ticarət güzəşti – ticarət xərclərinin ödənilməsi, mənfəətin alınması və dolayı vergilərin ödənilməsi üçün nəzərdə tutulan, malın pərakəndə satış qiymətinin bir hissəsidir.

Mal qalığı hesabatda malların uçotu variantından asılı olmayaraq onların əldə edilmə (alış qiyməti ilə) dəyəri üzrə əks etdirilir. Malların pərakəndə (satış) qiymətlə uçotunda alış qiyməti ilə dəyərin satış qiyməti ilə olan dəyər

148

arasındakı fərq (güzəşt, qiymət artımı) mühasibat hesabatında ayrı maddədə əks etdirilir.

Yüklənmiş mallar, yerinə yetirilmiş işlər və göstərilmiş xidmətlər – məhsulların, işlərin, xidmətlərin satışı ilə bağlı istehsal maya dəyəri ilə yanaşı faktiki (yaxud normativ , plan) tam maya dəyəri ilə əks etdirilir.

Material-istehsal ehtiyatları - hesabat ili ərzində mənəvi cəhətdən köhnəlmiş ya da özünün ilkin keyfiyyətini tam yaxud qismən itirdiyinə görə bazar qiyməti aşağı düşmüş ehtiyatların fiziki vəziyyəti nəzərə alınmaqla cari bazar qiyməti ilə hesabat ilinin sonuna mühasibat balansında əks etdirilir.

Əlavə dəyər vergisi - əldə edilmiş material resursları, əsas vəsaitlər, qeyri-maddi aktivlər və digər qiymətlilər, ödənilmiş vergi məbləği həcmində uçot və hesabatda əks etdirilir.

Debitor borcları – düzgünlüyü müəyyən olunan, o cümlədən 12 ay ərzində ödənişi gözlənilən və hesabat ilində ödəniş vaxtı keçən mühasibat yazılışlarından irəli gələn məbləğdə mühasibat hesabatında əks etdirilir. Debitor borcları aşağıdakı hallarda ola bilər:

- kreditə alınan məhsul, iş və xidmətlər üzrə faiz nəzərə alınmaqla kreditlə ödənişin verilməsi qəbul edildikdə;

- qanunverici sənədlərə (hökumətin və məhkəmə orqanlarının qərarları) müvafiq qismən silinmələr;

- bağlanılmış müqavilə ilə vaxtında ödənilməyən , müvafiq zəmanətlə təmin olunmayan şübhəli borc hesab edildikdə. Bu halda inventarizasiyanın nəticəsinə və yazılı əsaslandırmaya əsasən hər kvartal şübhəli borclar üzrə ehtiyat yaradılır və ehtiyat 82 №-li “Qiymətləndiriləcək ehtiyatlar” hesabında əks etdirilir. Nəticədə debitor borcları qalıq dəyəri ilə (yaradılan ehtiyat çıxılmaqla) mühasibat hesabatında əks etdirilir.

Pul vəsaitləri – kassa, hesablaşma və valyuta hesablarında onların qalıqları həcmində Azərbaycan və xarici valyutasında uçot və hesabatda göstərilir. Xarici valyutada olan pul vəsaitləri pul-hesablaşma sənədlərinin çıxarışı tarixinə Mərkəzi Bankın kursu ilə xarici valyutanın çevverilməsi yolu ilə mühasibat uçotunda milli manatla uçota alınır. Xarici valyuta əməliyyatları üzrə kurs fərqləri, o cümlədən mühasibat hesabatının tərtib edildiyi tarixə pul

149

vəsaitlərinin qalıqlarının yenidən qiymətləndirilməsindən olan fərqlər maliyyə nəticəsinə aid edilir.

Öhdəliyin qiymətləndirilməsi - müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə qoyulan material və pul resurslarının səviyyəsi və əmlakların yaradılmasında onun iştirak formasına alınmış qiymətlərə görə öhdəlik kimi baxılır. Bu öhdəliklər xüsusi mülkiyyətçilər, hüquqi və fiziki şəxslər qarşısında əmələ gələn öhdəlik subyektlərinə bölünür. Onların qiymətləndirilməsi qaydası iki istiqamət üzrə nəzərdən keçirilir.

Müəssisənin xüsusi kapitalının tərkibində mülkiyyətçi qarşısında öhdəliklər – nizamnamə (şərikli) , əlavə və ehtiyat kapitalı, bölüşdürülməmiş mənfəət və sair ehtiyatlar uçota alınır. Müəssisənin təsisçilərinin (iştirakçılarının ) qoyuluşunun (payın, səhmin, üzvlük haqqı) məcmuu kimi təsisçilərin sənədlərində qeydə alınmış nizamnamə (şərikli) kapitalı balansda əks etdirilir.

Əlavə kapital - əmlakın faktiki artım məbləğini (yenidən qiymətləndirmə, səhmin satış qiymətinin onun nominal qiymətindən artıq olması və i.a) özündə əks etdirir. O, mühasibat balansında ayrı göstərilir.

Ehtiyat kapitalı vergi ödənildikdən sonra mənfəət hesabına yaradılan ümumi faktiki ehtiyat məbləğini göstərir. O, balansda ayrı maddədə göstərilir.

Bölüşdürülməmiş mənfəət - zərər çıxılmaqla xalis mənfəət məbləğini özündə birləşdirir. Hesabat dövründə mövcud olan zərər nizamnamə, ehtiyat kapitalı, təsisçilərin payı hesabına ödənilir.

Qarşıdakı xərclər üçün ehtiyatlar – normativ sənədlərə müvafiq müəssisəninyaratdığı ehtiyatların faktiki vəsait qalıqları əks etdirilir.

Məqsədli maliyyələşmə - xüsusi məqsədlər üçün (qeyri –istehsal təyinatlı obyektlərin tikintisi və saxlanması, material qiymətlilərin əldə edilməsi, geoloji-kəşfiyyat xidmətinin ödənilməsi və s.) büdcədən , sahələr və sahələrarası xüsusi təyinatlı fondlardan, hüquqi və fiziki şəxslərdən alınan faktiki vəsait qalığını xarakterizə edir.

Gələcək dövrlərin gəlirləri –hesabat ilində alınan, lakin gələcək hesabat dövrlərinə aid olan vəsait məbləğini göstərir. Onlar balansda ayrı maddədə verilir.

150

Hüquqi və fiziki şəxslər qarşısındakı öhdəliklərə kreditor borcları, bank kreditləri, istiqrazlar və veksellər formasında verilən borclar da daxil olmaqla borc vəsaitləri aid edilir. Bu öhdəliklər alqı-satqı, kredit və borc müqaviləsinin şərtləri ilə müəyyən edilən məbləğ dairəsində uçota götürüldükdə qiymətləndirilir.

3.İstehsala məsrəflərin təsnifatı. Məhsulun maya dəyəri

Məhsulun maya dəyərini formalaşdıran məsrəflər, müəyyən əlamətlər üzrə mühasibat uçotunda qruplaşdırılır. Qruplaşdırma üsulu və istehsal məsrəflərinin silinməsi müəssisə fəaliyyətinin xüsusiyyətindən, istehsalın texnologiyası və təşkili xüsusiyyətindən, hazırlanan məhsulların nomenklaturasından, təşkilati quruluşundan, bazar iqtisadiyyatına keçmə dövründən və s.dən irəli gəlir.

Məhsul istehsalına məsrəflər müvafiq əlamətlərə görə bölünür.

Tərkibi və təyinatı üzrə məsrəflər əsas və üstəlik (əlavə) məsrəflərə bölünür. Bilavasitə texnoloji proseslə əlaqədar olan məsrəflərə (materiallar, əmək haqqı, amortizasiya və s.) əsas məsrəflər deyilir. Üstəlik (əlavə) xərclərə əsas və köməkçi istehsalata xidmət, eləcə də müəssisənin idarə edilməsi üzrə xərclər və təsərrüfat xərcləri (25 və 26 №-li hesablarda uçota alımam xərclər) aid edilir.

İqtisadi cəhətdən oxşar istehsal məsrəfləri element və kompleks məsrəflərə bölünür. Element məsrəfləri dedikdə məhsul istehsalına eyni məsrəf növü başa düşülür: bu xərcləri tərkib hissələrinə ayırmaq olmur (xammal və materiallar, əmək haqqı, yanacaq, enerji, satın alınan məmulat və s.). Tərkibi eyni olmayan məsrəflərə kompleks məsrəflər deyilir. Onlar özündə müxtəlif xərc növlərini birləşdirir. Lakin kalkulyasiyada bir ümumi məbləğdə (23, 25, 26 və s. hesablarda uçota alınan məsrəflər) göstərilir.

Ayrı-ayrı məhsul növlərinin maya dəyərinə daxil edilməsi üsuluna görə xərclər müstəqim və qeyri müstəqim xərclərə bölünür.

151

Müstəqim xərclər bilavasitə məhsul istehsalı yaxud işlə əlaqədardır. Onlar məhsulların maya dəyərinə onlar baş verdikdə - xərclər çəkildikdə (xammal və materiallar, satın alınan məmulatlar, toxum, gübrə, əmək haqqı və s.) daxil edilir. Qeyri müstəqim xərclər son nəticədə məhsulların maya dəyərinə daxil edilir, onlar baş verdikdə ayrı-ayrı məhsulların maya dəyərinə daxil edilmir, il ərzində ayrı hesabda uçota alınır (belə xərclərin uçotu 23,25,26,44 №-li hesablarda aparılır) ilin axırında ayrı-ayrı məhsul növləri arasında bölüşdürülür.

Mənfəətin vergiyə cəlb edilməsi məqsədi ilə məsrəflər limitləşdirilən və limitləşdirilməyən məsrəflərə bölünür.

Limitləşdirilən –qanunvericiliklə limit, norma, normativlə müəyyən olunmuş xərclərdir.

Limitləşdirilməyən – faktiki həcmdə qəbul edilən xərclərdir.

Əmələgəlmə dövründən asılı olaraq xərclər cari və birdəfəlik xərclərə bölünür.

Cari xərclər - hesabat dövrü ərzində məhsul istehsalı və satışı ilə əlaqədar olan xərclərdir.

Birdəfəlik xərclər – perspektivdə yəni yeni istehsalın hazırlanması, yeni məhsul növünün mənimsənilməsi və s. ilə bağlı xərclərdir.

İstehsalın həcmindən asılılıq səviyyəsinə görə xərclər şərti-dəyişən və şərti-daimi məsrəflərə bölünür. Şərti-dəyişən – bu məsrəflər istehsalın artması nəticəsində xərclərin həcmi də dəyişir. İstehsalın həcminin artmasına mütənasib olaraq bir sıra mütənasib olaraq bir sıra məsrəflər (materiallar, əmək haqqı və s.) artır, digər məsrəflər isə geri qalıq (texnoloji ehtiyac üçün yanacaq, enerji və s). Şərti-daimi məsrəflər istehsalın həcminin dəyişməsi ilkə əlaqədar dəyişmir yəni onlar nisbətən sabit qalır (25 və 26 №-li hesablarda uçota alınan xərclər).

Məhsul istehsalı və satışına olan xərclər tərkibinə görə aşağıdakı elementlər üzrə qruplaşdırılır: material məsrəfləri (qaytarılan tullantıların dəyəri çıxılmaqla), əməyin ödənişinə olan xərclər, əsas fondların və qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası, sosial ehtiyaclara ayırmalar, sair məsrəflər.

Ayrı-ayrı məhsul növlərinin maya dəyərini hesablamaq üçün məsrəflər aşağıdakı kalkulyasiya maddələri üzrə qruplaşdırılır:

152

1. Xammal və materiallar.

2. Qaytarılan tullantılar (çıxılır).

3. Yanacaq , texnoloji ehtiyac üçün enerji.

4. Alınmış məmulatlar, kənar təşkilatların istehsal xidmətləri.

5. İstehsalat işçilərinin əsas əmək haqqı.

6. İstehsalat işçilərinin əlavə əmək haqqı.

7. Sosial ehtiyaclara ayırmalar.

8. İstehsalın mənimsənilməsi və hazırlanması xərcləri.

9. Ümumistehsalat xərcləri.

10.Ümumtəsərrüfat xərcləri.

11.Zaydan olan itkilər.

12.Digər istehsalat xərcləri.

İstehsal maya dəyəri (1-12-ci maddələr).

13.Satış xərcləri.

Tam maya dəyəri (istehsal maya dəyəri plyus satış xərci).

Təsərrüfat sahələri üzrə istehsal məsrəfləri aşağıdakı formalara bölünür:

Çox zəhmət tələb edən əmək tutumlu sahələrdə (meşə təsərrüfatı, şüşə, yanacaq və maşınqayırma müəssisələrində) məhsulun maya dəyərində əmək haqqının xüsusi çəkisinin 35 %-ə qədər olması yaxşı hesab olunur.

Material yönümlü sahələrdə (süd, yun, qarışıq yem, unüyüdən sənaye müəssisələrində) məhsulun maya dəyərinin tərkibində material məsrəflərinin xüsusi çəkisinin 90 %-ə qədər olması müsbət hesab olunur.

Yanacaq və enerjitutumlu sahələrdə (yanacaq

, sement, qara metallurgiya, neft-kimya, digər sənaye müəssisələrində) məhsulun maya dəyərində texnoloji tələbat üçün enerji və yanacaq xərclərinin xüsusi çəkisini 50 %-ə kimi çatdırılır.

153

Fondtutumlu sahələrdə (balıq, kimya, sement və digər sənaye müəssisələrində) məhsulun maya dəyərinin tərkibində əsas vəsaitlərin amortizasiyasının xüsusi çəkisi 10-30 % həcmində ola bilər.

Məhsulun (iş, xidmətin) maya dəyəri məhsulların (işlərin, xidmətlərin) istehsalı prosesində istifadə olunan təbii resursların, xammalların, materialların, yanacağın, enerjinin, əsas fondların, əmək resurslarının, eləcə də məhsulların (işlərin, xidmətlərin) istehsalı və satışına olan məsrəflərin dəyər qiymətləndirilməsini özündə əks etdirir.

Qəbul edilmiş uçot siyasətindən asılı olaraq müxtəlif müəssisələrdə məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinin müxtəlif növləri tətbiq oluna bilər:

1.Sex maya dəyəri – bu, əsas və köməkçi istehsalata xidmətlə əlaqədar olan xərclərdir. Uçot 25 №-li “Ümumistehsalat xərcləri” hesabında aparılır və istehsala məsrəflər haqqında informasiyaları ümumiləşdirmək üçün baza hesab olunur.

2.İxtisar edilmiş (hissəvi) maya dəyəri – standart-kost- 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri” və 44 №-li “Tədavül xərcləri” hesablarında uçota alınan ümumtəsərrüfat xərclər istisna olmaqla 20 №-li “Əsas istehsalat” hesabında uçota alınan bütün məsrəfləri əhatə edir.

26 və 44 №-li hesablarda uçota alınan şərti-daimi xərclər, istehsalın həcmindən əsasən asılı deyildir. Onlar idarəetmə, istehsala təsərrüfat xidməti, məhsul satışı xərclərinin məcmusunu özündə əks etdirir. Hər bir hesabat dövrünün axırında 26 və 44 №-li hesablarda toplanan xərclər məhsul (iş, xidmət) satışının nəticəsinə silinir:

D-t 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabı;

K-t 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri” və 44 №-li “Tədavül xərcləri” hesabları.

3. İstehsal maya dəyəri 20 №-li “Əsas istehsalat”, 25 №-li “Ümumistehsalat xərcləri”, 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri” hesablarında uçota alınan bütün məsrəfləri, xərcləri və itkiləri əhatə edir. Burada 44 №-li “Tədavül xərcləri” hesabında uçota alınan, məhsul satışı ilə əlaqədar olan xərclər əks etdirilmir.

154

4. Tam maya dəyərinə istehsal maya dəyəri (20, 25, 26, 28 ...) eləcə də 44 №-li “Tədavül xərcləri” və 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesablarında uçota alınan satışla əlaqədar xərclər hissəsi daxil edilir.

Hər bir məhsul növünün maya dəyərini hesablamaq üçün əvvəlcədən bu məhsul növlərinin kalkulyasiyasını tərtib etmək lazımdır.

Kalkulyasiya – məhsul (iş, xidmət) istehsalına məsrəflərin ardıcıllıqla daxil edilməsi qaydası və ayrı-ayrı məhsul növlərinin maya dəyərinin müəyyən edilməsi üsuludur. Kalkulyasiyanın əsas göstəriciləri onun obyektləridir. Kalkulyasiya obyekti yəni məhsul vahidinin maya dəyərinin müəyyən edilməsi kimi – 1 ton kilometr, 1 sentner taxıl, 1 sentner pambıq, 1 sentner kartof, 1 sentner süd, 1 sentner ət, 1 sentner yun və i.a. çıxış edə bilər. Bəzi sənaye müəssisələrində normativ maya dəyərindən istifadə edilir və aşağıdakı metodla hesablanır.

Ay ərzində məsrəflər normativ maya dəyəri üzrə uçota alınır. Ayın axırında onların dəyişməsi və normadan kənarlaşması nəzərə alınmaqla aşağıdakı formula üzrə bütün məhsulların faktiki maya dəyəri hesablanır:

Fm.d. = Nm.d. ± Kп ± Dпd

Burada Fm.d - faktiki maya dəyərini;

Nm.d – normativ maya dəyərini;

Kп - faktiki məsrəflərin normadan kənarlaşmasını;

Dп.d – norma daxili dəyişikliyi (qənaət yaxud artıq xərci) göstərir.

Məhsul vahidinin faktiki maya dəyərini formula üzrə müəyyən etmək olar:

Fm.d.

Fm.v.f.m.d. =

Mm

Burada Fm.v.f.m.d. – məhsul vahidinin faktiki maya dəyərini;

155

Mm – məhsulun miqdarını göstərir.

İstifadə olunan ədəbiyyat

1. “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunları. 24 mart

1995-ci ilk, 29 iyun 2004-cü il.

2. Beynəlxalq maliyyə hesabatları Standartları. 2007.

3. Milli Mühasibat Uçotu Standartları. 2008.

4.Rzayev Q. – Beynəlxalq mühasibat uçotu standartları və maliyyə hesabatı.

2014.

5.Rzayev Q. – Mühasibat uçotu və audit. 2016

MÖVZU 7. Uçot registrləri və mühasibat uçotunun formaları

Plan

156

1. Uçot registrləri və onların mühasibat uçotunda rolu

2. Sənədlərdə və uçot qeydlərində səhvlərin düzəldilməsi

3. Mühasibat uçotunun formaları

4. Kiçik müəssisələr üçün mühasibat uçotunun sadələşmiş

forması

5. Mühasibat uçotunun memorial-order forması

6. Mühasibat uçotunun jurnal-order forması

7. Uçotun cədvəl-perfokart forması

8. Uçotun cədvəl-avtomatlaşdırma forması

1. Uçot registrləri və onların mühasibat uçotunda rolu

Bütün təsərrüfat əməliyyatları sənədlə rəsmiyyətə salındıqdan sonra mühasibat uçotunda əks etdirilməlidir. Bunun üçün ayrı-ayrı sənədlərdə olan məlumatlar toplanır , qruplaşdırılır və müəyyən sistem üzrə qeydə alınır. Belə qeyd mühasibat uçotunun texnikasının köməyi ilə aparılır. Mühasibat uçotunun texnikası dedikdə onun aparılması üsulu yəni əl yaxud uçot registrlərini tətbiq etməklə avtomatlaşma vasitələrindən istifadə etməklə əldə edilən uçot informasiyalarının qeydiyyat üsulu başa düşülür. Mühasibat uçotunun registrləri mühasibat uçotu hesablarında və mühasibat hesabatında əks etdirmək üçün, qəbul edilən ilkin uçot sənədlərində olan informasiyaların sistemə salınması və toplanması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Mühasibat uçotunun registrlərində təsərrüfat əməliyyatlarının əks etdirilməsinin düzgünlüyünü, onları tərtib edən və nizamlayan şəxs təmin edir. Mühasibat hesabatında daxili registrlərin məzmunu kommersiya sirri hesab olunur. Odur ki, informasiyanın yayılmasına görə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş qaydada müvafiq şəxs məsuliyyət daşıyır.Beləliklə , bütün təsərrüfat əməliyyatları uçot registrlərində əks etdirilir. Onlar xüsusi kitablarda (jurnallarda), ayrı-ayrı kartoçkalarda, maşınoqrammalarda, eləcə də informasiyaların maşın daşıyıcılarında aparılır. Mühasibat uçotu registrlərinin maşın daşıyıcılarında aparıldıqda onların informasiya daşıyıcı kağızlara çıxarılması imkanı nəzərə alınmalıdır. Registrlərin formaları Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə mühasibat uçotunun tənzimlənməsində

157

xüsusi hüquqa malik olan Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi yaxud Respublika icraedici orqanları, həmçinin mühasibat uçotunun ümumi metodoloji prinsiplərinə riayət edən təşkilatlar tərəfindən işlənib hazırlanır və tətbiq üçün tövsiyə edilir.Uçot registrləri – bu təsərrüfat əməliyyatlarını qeydə almaq üçün nəzərdə tutulmuş, xüsusi cədvəl formalarıdır. Onlar xarici görünüşünə, əməliyyatların məzmununun həcminə, yazılışların xarakterinə və quruluşuna görə uçot registrlərinə bölünür (sxem 9.1).Xarici görünüşünə görə uçot registrləri mühasibat kitabları, kartoşkalar, sərbəst vərəqələr kimi təqdim oluna bilər.Mühasibat kitabları – bu xüsusi sütunlara bölünmüş , cildlənmiş uçot cədvəlləridir (kağız vərəqlərdir). Onlar istehsal yerləri üzrə ( sexlər, briqadalar, anbarlar və i.a) mühasibatlıqda uçot üçün istifadə olunur. Mühasibat kitabında bütün səhifələr nömrələnir, kitabın axırında səhifələrin miqdarı göstərilir və baş mühasibin imzası ilə təsdiq edilir. Ən geniş yayılmış kitab Baş kitab və anbar uçotu kitabıdır.Kitablarda aparılan uçotun müəyyən nöqsanları vardır; mühasibat kitablarının nöqsan cəhəti ondan ibarətdir ki, uçot işçiləri arasında əmək bölgüsünün aparılması çətindir. Belə ki, hər hansı kitabda çoxlu miqdarda qeyd aparmağı uçot işçisi çatdırmırsa, o zaman mühasibatın başqa işçiləri işin bu sahəsində ona kömək etmək imkanından məhrumdurlar, çünki kitaba qeydi eyni bir vaxtda yalnız bir nəfər işçi apara bilər. Bundan başqa kitab uçotunda yüksək məhsuldar hesablama texnikasından istifadə etmək mümkün deyildir. Kartoçkalar və sərbəst vərəqələrdən istifadə etdikdə yuxarıda sadalanan nöqsanlar olmur.

Sxem 9.1

Uçot registrlərinin təsnifatı

158

Mühasibat kitablarıSərbəst kartoçkalar (tək) vərəqələr.

Xarici görünüşünə

görə

Yazılışın xarakterinə

görə

Sistematik, XronolojiKombinələşmiş

Əməliyyatların məzmununun həcminə görə

SintetikAnalitik

Registrlərin quruluşuna görə

BirtərəfliİkitərəfliÇoxsütunluXəttiŞahmatlı

Kartoçkalar – kağızdan yaxud standart ölçülü kartoçkalardan hazırlanmış, uçot aparmaq üçün xüsusi sütunlu , ayrı-ayrı vərəqələrdən ibarətdir. Kartoçkalar standart böyüklükdə olur ki, bu da onların xüsusi yeşiklərdə - kartoçkaların saxlanılmasına imkan verir. Kartoçkalardan xalq təsərrüfatının bütün sahələrində analitik uçotun aparılması üçün geniş istifadə edilir. Kartoçkalar bir il üçün açılır. Kartoçkalarda (kartoçkaların məcmuu) kartoçkalar kartonlar vasitəsi ilə lazımi bölmələrə ayrılır. Ayırıcı kartoçkalara müxtəlif indikatorlar bərkidilir. Həmin indikatorlarda hesabların şifri və ya adı və başqa lazımi işarələr göstərilir. Bu, lazım olan kartoçkanın kartotekada tez tapılmasını təmin edir. Kartoçkalar açıldıqda xüsusi reyestrdə qeyd edilir. Həmin reyestrdə onların hər birinə sıra nömrəsi verilir. Bu bütün kartoçkaları istənilən vaxtda yoxlamağa imkan verir.

201 ______ il ərzində “Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar” hesabıüzrə kartoçkaların reyestri

Analitik hesablar üçün açılmış kartoçkaların sıra

Analitik hesabların adı

Kartoçkaların açılma tarixi

Həmin hesab üçün açılmış səhifələrin nömrələri

159

Uçotregisrt

ləri

nömrəsi1. Süleymanov H.İ. 1 yanvar 1, 2, 3, 42. Əliyev V.Q. 1 yanvar 1, 23. Məmmədov İ.K. 20 yanvar 1,24. Abbasov X.İ. 22 yanvar 1, 2, 3, 45. Muradov C.İ.

və i.a.23 yanvar 1, 2, 3, 4

Kartoçkaların mühasibatda tətbiq edilməsi uçotda mexanikləşmiş uçot vasitələrinin tətbiq edilməsinə geniş imkan yaradır. Kartoçkalar kopiyalı qeyd aparmaq və uçot məlumatlarının hər cür qruplaşdırılması üçün əlverişlidir. Kartoçkalar analitik hesabların sayı çox olan yerlərdə səmərəli tətbiq edilir. Məsələn, materialların, hazır məhsulların, malların, azqiyməli və tez köhnələn əşyaların uçotunun aparılmasında kartoçkalardan istifadə edilməsi əlverişlidir. Belə ki, materialların analitik uçotu kartotekasında materiallar növlər üzrə yerləşdirilir, onların daxilində isə sortları, ölçüləri və digər əlamətləri üzrə yerləşdirilir. Əsas vəsaitlər üzrə kartoçkalar onların yerləşdiyi yer üzrə yerləşdirilir, sonra əsas vəsaitlərin növləri və adları üzrə yerləşdirilir. Təhtəlhesab şəxslə hesablaşmalar, müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalara dair kartoçkalar kartotekada əlifba sırası üzrə düzülür. Kartoçka qeydlərinin nöqsanı ondan ibarətdir ki, istənilən vaxt onları asanca kartotekadan götürüb başqası ilə əvəz etmək olar. Kartoçkalar hətta itə də bilər. Kartoçkaların reyestri vasitəsi ilə onların miqdarı üzərində sistematik nəzarət aparılması kartoçkaların itməsini vaxtında tapıb aşkara çıxarmağa imkan verir. Buna baxmayaraq ciddi nəzarət tələb edən sahələrdə uçotun kitab qeydlərindən istifadə etmək əlverişlidir. Ona görə analitik uçot üçün kartoçkalardan geniş istifadə edən müəssisələrdə pul vəsaitlərinin uçotunu kartoçkalarda deyil, xüsusi kassa kitabında aparılır. Daha çox geniş yayılmış üç növ konokorent formalı kartoçkalar (debet və kredit sütunları vardır); material kartoçkaları (miqdar və məbləğ göstərilməklə material qiymətlilərin mədaxili , məxarici və qalığı sütunları vardır); çoxxanəli (bir neçə sütun vardır) kartoçkalar vardır. Sərbəst vərəqələr uçot reyestri kartoçkasının dəyişmiş formasını özündə əks etdirir, fərq ancaq saxlanması üsulundadır. Əgər kartoçkalar kartotekada saxlanırsa, ayrı-ayrı vərəqələr xüsusi qovluqlarda saxlanır. Bütün hallarda hər bir vərəqə yazılış hesablama, seçmə işi və i.a. aparmaq üçün registratordan (qovluqlardan) götürülə bilər. Ayrı-ayrı vərəqələr jurnalların, cədvəllərin və maşınoqrammaların aparılması üçün istifadə olunur.

160

Yazılışın xarakterinə görə uçot registrləri xronoloji, sistematik və kombinələşmiş registrlərə bölünür. Xronoloji registrlər – mühasibata daxil olan sənədlərin qorunmasına və həm də mühasibat uçotunda düzgün əks etdirilməsinə nəzarət qoymaq məqsədilə sənədlərlə rəsmiyyətə salınmış bütün təsərrüfat əməliyyatları xronoloji ardıcıllıqla əməliyyatların qeydi jurnalına yazılır ki, bunlara da xronoloji uçot registrləri deyilir. Xronoloji qeydiyyat həmçinin məlumat toplamaq (məsələn, qeydiyyat jurnalı, kassa kitabı, daxil olan yüklərin uçotu jurnalı, əsas vəsaitlərin uçotu üzrə inventar kartoçkalarının siyahısı) üçün də istifadə olunur. Sistematik registrlər sintetik və analitik hesablar üzrə mühasibat yazılışlarının qruplaşdırılması üçün aparılır. Məzmununa görə oxşar əməliyyatlar sintetik uçot hesablarında qruplaşdırılır. İqtisadi cəhətdən eyni əməliyyatları qruplaşdıran registrlərə sistematik registrlər deyilir Məsələn, sintetik hesablar üzrə əməliyyatları qruplaşdırmaq üçün uçotun memorial-order formasında mühasibatda Baş kitab aparılır. Kombinələşmiş registrlər xronoloji və sistematik yazılışları birləşdirir. Baş jurnal kitabı, eləcə də əksər jurnal-orderlər və cədvəllər misal ola bilər. Əməliyyatların məzmununun həcminə görə uçot registrləri sintetik və analitik registrlərə bölünür. Sintetik uçot registrləri sintetik hesabların aparılması üçün (mətnə izahat vermədən, yalnız tarix, nömrə və mühasibat yazılışının məbləği göstərilməklə) açılır. Bəzən qısa aydınlaşdırıcı mətn (məsələn, hesablaşma sənədlərinin reyestri, Baş kitab və Baş-jurnal) verilir. Analitik uçot registrləri analitik hesabların göstəricilərini əks etdirmək və hər bir növ material qiymətlilərin mövcudluğu və hərəkətinə nəzarət etmək üçün istifadə olunur. Quruluşuna görə registrlər birtərəfli, ikitərəfli, çoxsütunlu, xətti və şahmatlı registrlərə bölünür. Birtərəfli registrlər – bu material qiymətlilərin , hesablaşmaların və digər əməliyyatların uçotu üçün nəzərdə tutulan müxtəlif kartoçkalardan ibarətdir. Onlarda debet və kredit yazılışlarının ayrı-ayrı sütunları birləşdirilir. Uçot bir vərəqədə pul, natural yaxud eyni zamanda hər iki ölçüdə aparılır. Birtərəfli registrlər sintetik və analitik uçotda tətbiq edilir. Onların forması aşağıdakı kimidir:

Tarix № Əməliyyatın məzmunu

Mədaxil (debet)

Məxaric (kredit)

Qalıq İmza

161

İkitərəfli registrlər əsasən uçot kitablarda aparıldıqda tətbiq edilir. Kitabın iki açılmış səhifəsində (səhifənin solunda – debet, sağında – kredit) hesab açılır. İkitərəfli registrlərdən uçot yalnız əllə qeydlər aparıldıqda sintetik və analitik uçotda istifadə olunur. Onlarda əməliyyatların məzmununun yazılışı üçün ayrıca yer olur. İkitərəfli registrlərin forması aşağıdakı kimidir:Debet KreditTarix № Əməliyyatı

n məzmunuMəbləğ Tarix № Əməliyyatın

məzmunuMəbləğ

Çoxsütunlu registrlər əlavə daxili analitik uçot göstəricilərini əks etdirmək üçün istifadə olunur. Onda , materialların hərəkətinin uçotu bütünlükdə müəssisə üzrə, məsrəf maddələri isə ayrı-ayrı maddi məsul şəxslər və bölmələr üzrə əks etdirilir. Xətti registrlər – çoxsütunlu registrlərin dəyişmiş formasıdır. Burada hər bir analitik hesab yalnız bir sətirdə əks etdirilir ki, bu da sintetik hesabın məhdud miqdarda olmayan analitik hesablara bölünməsinə imkan verir (burada sütunlar mümkün deyildir). Məsələn, təhtəlhesab şəxsə verilən hər bir avans və şaquli onunla bütün hesablaşmalar 7 №-li jurnal-orderdə ayrı-ayrı sətirdə göstərilir. Şahmatlı registrlər eyni zamanda bir hesabın debeti və digər hesabın krediti üzrə məbləği əks etdirmək üçün istifadə olunur. Hər bir məbləğ sətirlərin və sütunların kəsişdiyi yerə yazılır. Bəzi jurnal-orderlər: 10, 10-1, 11, 13 və s.Baş kitab (o kiçik müəssisələrdə geniş tətbiq edilir) misal ola bilər.

2. Sənədlərdə və uçot qeydlərində səhvlərin düzəldilməsi

Mühasibat uçotu qarşısında qoyulan tələblərdən biri də təsərrüfat əməliyyatlarının düzgün əks etdirilməsidir. Buraxılmış səhvlər vaxtında aşkar edilib düzəldilməlidir.Uçot qeydlərində cürbəcür səhvlərə rast gəlmək olar, məsələn,ədəd düzgün yazılmamışdır, yaxud məbləğ dürüst hesablanmamışdır, düzgün olmayan mühasibat yazılışı verilmişdir, yaxud mühasibat yazılışı tələb olunan hesablara köçürülməmişdir.Səhvlərin düzəldilməsində bir neçə üsul tətbiq olunur:Korrektura;Əlavə yazılış;Qırmızı storno.

162

Bu və ya digər üsulun tətbiqi səhvin xarakterindən və onun aşkara çıxarılması müddətindən asılıdır. Məbləğləri hesablayan zaman buraxılmış səhvlər yekun göstəriciləri müəyyən edənə qədər aşkar edildikdə onlar korrektura üsulu ilə düzəldilir.Korrektura üsulunda yanlış olaraq yazılmış mətnin yaxud məbləğin üstündən bir xətlə qələm çəkməklə onu silir (sonradan oxumaq mümkün olmalıdır), sonra yanında və ya yuxarıda düzgün mətn yaxud məbləğ yazılır. Eyni zamanda səhvin düzəldilməsi haqqında həmin səhvi düzəldən şəxs yazılı qeyd edir və imzası ilə təsdiq edir. Pul və bank sənədlərində heç bir düzəlişə yol verilmir. Belə ki, kassa orderlərində, çeklərdə, bankın ödəmə tələbnaməsi və tapşırığında , rəsmiyyətə salınmış pul əməliyyatları sənədlərində düzəliş aparılmasına yol verilmir. Bu sənədlərdə səhv olduqda yenisi ilə əvəz edlməlidir. Bank sənədlərində düzəliş qaydası bank qaydası ilə müəyyən edilir.Əlavə yazılış üsulu nə vaxt registrlərdə yazılan məbləğ həqiqətdə olan məbləğdən az olduqda tətbiq edilir. Bu aşağıdakı hallarda istifadə olunur:

- müxabirləşən hesab düzgün, lakin məbləğ lazım olan məbləğdən az göstərildikdə;

- məhsulların faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən yuxarı olduqda.

Misal. Müəssisənin kassasından 11000 min man. həcmində əmək haqqı verilmişdir. Uçotda bu məbləğ əvəzinə səhvən məbləğ 10000 min man. əks etdirilmişdir. Bu halda adi mürəkkəblə 1000 min manat məbləğdə əlavə yazılış aparılır və buraxılan səhv üçün arayış tərtib edilir. Bunlar hesablarda aşağıdakı kimi əks etdirilir:

50 №-li “Kassa hesabı”

D K

S1 · 11000 1) səhvən verilən 10000 2) əlavə yazılı. 1000 Yekun düzgün olan 11000

70 №-li “Əməyin ödənişi üçün işçi heyəti ilə hesablaşmalar”hesabı

D K

163

1) Səhvən verilən 10000 S1 15002) Əlavə yazılış 1000Yekun düzgün olan 11000

Beləliklə, hər iki mühasibat yazılışı düzgündür və 11000 min man. (10000 + 1000) pul vəsaitinin kassadan həqiqətən verilməsini əks etdirir.Misal. 15000 man. məbləğində məhsul plan maya dəyəri ilə mədaxil edilmişdir. Mədaxil olunan məhsulun faktiki maya dəyəri 15600 man. olmuşdur. Bu halda mühasibat uçotunda yazılış aşağıdakı kimi olacaqdır.

20 №-li “Əsas istehsalat” hesabı D K

Məhsulların faktiki maya 1) 15000 dəyəri 2) 600 15600

40 №-li “Hazır məhsullar” hesabı D K 1)15000 2) 600

Deməli, ilin axırında plan maya dəyəri ilə mədaxil edilən məhsul, əlavə yazılışla faktiki maya dəyərinə (15600 man.) çatdırılır. “Qırmızı storno” üsulu ( mənfi yazılış) hesabların müxabirləşməsinə yol verilən səhvlər yaxud qeyd edilməli olan məbləğdən çox məbləğ göstərildikdə səhvləri düzəltmək üçün tətbiq edilir. Düzəliş yazılışı yaxud məbləğ uçot registrlərində qırmızı mürəkkəblə yazılır . Məbləğləri yekunlaşdıran zaman , qırmızı mürəkkəblə yazılanlar yekuna əlavə edilmir, yekundan çıxılır. Deməli, qırmızı storno üsulu aparılan yazılış, səhv yazılışı tamamilə ləğv edir və eyni zamanda adi mürəkkəblə aparılan əməliyyatı düzgün əks etdirən düzgün mühasibat yazılışı tərtib edilir. “Qırmızı storno” üsulunun köməyi ilə yekun

164

hesablanana qədər və hesablandıqdan sonra olan səhvlər və əvvəlki hesabat dövründə buraxılan səhvlər düzəldilir. Misal. Hesablaşma hesabından kassaya 8000 man. pul köçürülmüşdür. Bu əməliyyat səhv müxabirləşmə ilə rəsmiyyətə salınmışdır. D-t 50 №-li “Kassa” hesabı K-t 51 №-li “Hesablaşma hesabı” – 8000 man. bu əməliyyata düzgün olmayan müxabirləşmə verilib: 1) D-t 50 №-li “Kassa” hesabı K-t 52 №-li “Valyuta hesabı” – 8000 man. Buraxılan səhvi düzəltmək üçün ikimühasibat yazılışı tərtib edilir.Birinci qırmızı mürəkkəblə təkrar edilir (qırmızı mürəkkəblə yazılmalı olan məbləğ çərçivəyə alınır). 2) D-t 50 №-li “Kassa” hesabı K-t 52 №-li “Valyuta hesabı” –

İkinci adi mürəkkəblə düzgün müxabirləşmə verilir: 3) D-t 50 №-li “Kassa” hesabı K-t 51 №-li “Hesablaşma hesabı” – 8000 man.

50 №-li “Kassa” hesabı D K

1) 8000 2) 3) 8000

51 №-li “Hesablaşma hesabı” D K

S1 90000 3) 8000

165

8000 man

8000 man.

52 №-li “Valyuta hesabı” D K

S1 120000 1) 8000 2)

“Qırmızı storno” üsulu məhsulun plan maya dəyəri, məhsulun faktiki maya dəyərindən yuxarı olduqda tətbiq edilir. Məhsul faktiki maya dəyəri ilə mədaxil edilməlidir. Odur ki, məhsulun plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılmalıdır. Misal . 40000 man. məbləğində məhsul mədaxil edilmişdir. İlin axırında mədaxil edilən məhsulun faktiki maya dəyəri 38000 man. olmuşdur . Hesablara yazılış aşağıdakı kimi olacaqdır:

20 №-li “Əsas istehsalat” hesabı D K

Məhsulların faktiki maya dəyəri 1) 40000 38000 2)

40 №-li “Hazır məhsullar” hesabı D K 1) 40000 2)

Göründüyü kimi 20 və 40 №-li hesablarda məbləği azaltmaq üçün qırmızı storno üsulundan istifadə edilir, yəni çərçivəyə alınanlar yekundan çıxılır.

3.Mühasibat uçotunun formaları

166

8000 man.

2000 man.

2000 man.

Mühasibat uçotu çoxsaylı registrlərdə aparılır. Uçot qeydiyyatı üçün müxtəlif uyğunlaşdırılmış kitablardan, kartoçkalar, jurnal-orderlər, cədvəllər və ayrı-ayrı vərəqələrdən istifadə edilir və hansı bir yazılışı müəyyən ardıcıllıqla aparmaq olar . Bütün bunlar mühasibat uçotunun müxtəlif formalarının yaranmasına gətirib çıxarır . Mühasibat uçotunun forması dedikdə sintetik və analitik uçotun qarşılıqlı əlaqəsini, təsərrüfat əməliyyatlarının qeydiyyatı metodikası və texnikasını, uçot prosesinin texnologiyası və təşkilini müəyyən edən uçot registrlərinin məcmuu başa düşülür. Mühasibat uçotu formalarının birini digərindən fərqləndirən əlamətlər aşağıdakılardır: • tətbiq olunan uçot registrlərinin sayı, onların təyinatı, məzmunu və xarici görünüşü; • sintetik və analitik uçotun , xronoloji və sistematik qeydlərin qarşılıqlı əlaqəsi; • uçot qeydlərinin ardıcıllığı və üsulları; • mühasibat uçotunda mexanikləşmə və avtomatlaşma vasitələrindən istifadə səviyyəsi. Hazırda mühasibat uçotunun bir neçə forması: Baş-jurnal, kiçik müəssisələr üçün uçotun sadələşdirilmiş forması, memorial-order, jurnal-order və məlumatların kompüterdə işlənilməsi şəraitində uçot formaları tətbiq olunur. Mühasibat uçotunun Baş jurnal forması – uçotun kitab - kartoçka formalarından biridir; o, istehsalın həcmi kiçik olan müəssisələrdə, ayrı-ayrı idarələrdə və bəzi maliyyə orqanlarında aparılır. Bu formanın xarakter xüsusiyyəti – sintetik uçotun hesabları üzrə xronoloji və sistematik yazılışlar üçün registrlər bir kombinəedilmiş kitabda – Baş-jurnalda birləşdirilir. Qalan uçot prosesləri uçotun memorial-order formasında tətbiq olunan uçot qeydiyyatı qaydasından heç də fərqlənmir. Kitabın birinci üç sütununa tarix, maddə nömrəsi və dövriyyə məbləği yazılır. İkinci hissədə yəni sonrakı sintetik uçotun bütün hesabları yerləşən sütunlarda təsərrüfat əməliyyatları sistematik olaraq yazılır və bu Baş kitab adlanır. Registrin belə quruluşu əyani və asan gözdən keçirilə bilən uçotun aparılmasını göstərir. Əməliyyatlar Baş-jurnala bilavasitə ilkin yaxud icmal sənədlərin ya da tərtib edilən memorial orderlərin əsasında yazılır. Hər bir mühasibat yazılışında qeydiyyat üçün sıra nömrəsi qoyulur və yazılış üçün bir sətir ayrılır. Baş-jurnalda ayın əvvəlində sintetik hesablar üzrə qalıqlar köçürülür; sonra əməliyyatlar yazılır, hesabların debeti və krediti üzrə dövriyyələr hesablanır və ayın axırına qalıq çıxarılır. Beləliklə növbəti ayın 1-nə qalıq yazılışından sonra hesablar bağlanır. Buna görə analitik uçot kitablarda yaxud

167

kartoçkalarda aparılır. Analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli tərtib edilir və sintetik uçotun məlumatları ilə üzləşdirilir (cədvəl 9.1)

Cədvəl 9.1

Baş-jurnal

S.N-si

TarixMaddələ

r üzrə dövriyyə məbləği

Hesabların nömrəsi və adı

10 N-li Materiallar 50N-li“Kassa”51N-li

“Hesasblaşma hesabı”

Vəi.a.

debet kredit debet kredit debet kredit

Mühasibat uçotunun Baş-jurnal formasının üstünlükləri aşağıdakılardan ibarətdir:

- sintetik uçotda yazılışın əyaniliyi onları asan gözdən keçirməyi və yoxlamağı təmin edir;

- uçotun memorial-order formasında aparılan iki sintetik registr – Qeydiyyat jurnalı və Baş kitab əvəzinə bir kombinələşmiş registr – Baş jurnal kitabı aparılır;

- “Baş-jurnal” kitabındakı yazılışlara əsasən bilavasitə balans tərtib edilir ki, bu da sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinin tərtib edilməsi zəruriliyini aradan qaldırır.

Uçot işlərinin sadə olması, digər uçot formalarına nisbətən ixtisası yüksək olmayan uçot işçilərindən istifadə etməyə imkan verir. Lakin bu formanın bəzi nöqsanları da vardır: onun tətbiqi yalnız uçot işlərinin həcmi böyük olmayan (yekunların hesablanması, göstəricilərin üzləşdirilməsi və s.) , sintetik hesabların sayı az olan müəssisələrdə ayın axırında aparılır; onlarda əməliyyatlar yalnız balansın tərtibi üçün lazım olan sintetik hesablarda əks etdirilir ki, bu da analitik uçotda yazılışın düzgünlüyünə nəzarəti çətinləşdirir.

9.2 sxemində mühasibat uçotunda yazılış qaydası verilmişdir.

Sxem 9.2Mühasibat uçotunun Baş-jurnal forması

İlk sənədlər

168

Analitik hesablar Qruplaşdırıcı və toplayıcı cədvəllər

Kassa kitabı

Analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli Baş - jurnal

Balans

Əməliyyatın Yazılışın üzləşdirilməsiniyazılışını; göstərir

4.Kiçik müəssisələr üçün mühasibat uçotunun sadələşmiş forması

Son onillikdə Baş-jurnal forması öz əhəmiyyətini itirmişdir və praktiki olaraq tətbiq edilmirdi. İqtisadiyyatın bazar münasibətlərinə keçməsi, müxtəlif mülkiyyət formalarının, fəaliyyət növlərinin və sadə istehsal sahələrinin yaranmasına gətirib çıxardı. Müəyyən əmlaka malik olan sadə istehsal və iş prosesi kiçik müəssisələr eləcə də az miqdarda təsərrüfat əməliyyatı aparan və mülkiyyətində kifayət qədər əmlakı olmayan qeyri-istehsal sahəli kiçik müəssisələr yarandı. Bu şəraitdə Baş-jurnal forması kiçik sahibkarlıq subyektləri üçün (sonralar kiçik müəssisə adlanacaq) mühasibat uçotunun sadələşmiş forması adı ilə inkişaf etdirildi. “Kiçik sahibkarlığın müdafiəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən kiçik biznes subyekti kimi bütün hüquqi və fiziki şəxslər çıxış edə bilər. Onlara aşağıdakıları aid etmək olar:

- işçilərinin orta siyahı sayı 100 nəfərdən artıq olmayan sənaye, tikinti və nəqliyyat müəssisə və təşkilatları;

- işçilərinin orta siyahı sayı 60 nəfərdən çox olmayan kənd təsərrüfatı və elmi-texniki sahələrin müəssisə və təşkilatları;

169

- işçilərinin orta siyahı sayı 30 nəfərdən çox olmayan pərakəndə ticarət və əhaliyə məişət xidməti göstərən müəssisə və təşkilatları;

- işçilərinin orta siyahı sayı 50 nəfərdən artıq olmayan topdan ticarət və qalan sahələr, eləcə də digər fəaliyyət növünü həyata keçirən müəssisə və təşkilatları. Bunlardan başqa, qanunla kiçik müəssisələrin fəaliyyətində digər hüquqi və fiziki şəxslərin iştirak payının nizamnamə kapitalının 25 %-dən artıq olmaması nəzərdə tutulur.

“Sahibkarlığın inkişafına mane olan müdaxilələrin qarşısının alınması haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2002-ci il 28 sentyabr tarixli 790 nömrəli Fərmanına və Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2002-ci il 2 oktyabr tarixli 211 S nömrəli sərəncamına, “Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa , Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə və Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 18 yanvar 2003-cü il tarixli “Kiçik sahibkarlıq subyektlərində , vergi qoyma sahəsində sadələşdirilmiş uçotun aparılması qaydaları” haqqında qərarı təsdiq olmuşdur. Qəbul edilmiş qaydalar Azərbaycan Respublikasının Vergi qanunvericiliyinə əsasən sadələşdirilmiş verginin ödəyiciləri kimi fəaliyyət göstərən, təşkilati-hüquqi və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq hüquqi və fiziki şəxs sayılan kiçik sahibkarlıq subyektlərinə şamil edilir. Vergi qanunvericiliyinin tələblərinə uyğun olaraq göstərilən təsərrüfat subyektlərində aktivlərin, öhdəliklərin və kapitalların hərəkətini əks etdirən mühasibat uçotunun təşkili, müəyyən olunmuş qaydada mühasibat uçotunun registrlərindən , mühasibat hesablarından və bu hesablar üzrə müvafiq müxabirləşmələrdən istifadə etməklə həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikası vergi qanunvericiliyinə əsasən sadələşdirilmiş verginin ödəyiciləri olan kiçik sahibkarlıq subyektləri könüllü olaraq mühasibat uçotunu ikili yazılış üsulu ilə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada apara bilərlər . “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq kiçik sahibkarlıq subyektlərində mühasibat uçotunun təşkilinə, uçot siyasətinin formalaşdırılmasına və təsərrüfat əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi zamanı qanunvericiliyin tələblərinə riayət edilməsinə görə məsuliyyəti kiçik sahibkarlıq subyektinin rəhbəri daşıyır. Kiçik sahibkarlıq subyektinin uçot siyasəti onun rəhbəri tərəfindən əmrlə (sərəncamla) təsdiq edilir. Kiçik sahibkarlıq subyektinin rəhbəri, vergi qanunvericiliyinə əsasən sadələşdirilmiş sistem üzrə vergi tutulmayan əməliyyatların həcmində gəlirin əldə edilməsi zamanı mühasibat uçotlunun şəxsən özü tərəfindən aparılması hüququnu əldə edir.

170

Kiçik müəssisənin mühasibat uçotunu müstəqil struktur bölmənin (xidmətin) mühasibatlığında baş mühasib aparır. Mühasibat xidməti olmayan kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotu və hesabatı müqavilə əsasında ixtisaslaşmış təşkilatın (mərkəzləşdirilmiş mühasibatlığın) müvafiq mütəxəssisi yaxud müəssisə rəhbərinin yazılı sərəncamı ilə mühasibat işini apara bilən işçi tərəfindən yerinə yetirilə bilər. Kiçik müəssisə öz istehsalının tələbatından və idarə etmədən, onların mürəkkəbliyindən və işçilərin sayından asılı olaraq mühasibat uçotunun formasını müstəqil olaraq seçir. Buna görə öz işinin xüsusiyyətinə uyğun mühasibat uçotunun tətbiq olunan registrlərinin uyğunlaşdırılmasını müstəqil apara bilər və aşağıdakılara riayət edilməklə:

- nəzərdə tutulanı hesablama və ikili yazılış prinsipi əsasında mühasibat uçotunun aparılmasına, mühasibat uçotunun vahid metodoloji əsaslarına;

- analitik uçot məlumatlarının sintetik uçot məlumatları ilə qarşılıqlı əlaqəsinə;

- ilkin uçot sənədlərinin əsasında bütün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotunun registrlərində başdan-başa əks etdirilməsinə;

- idarəetmə və kiçik müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət üçün eləcə də mühasibat hesabatının tərtibi üçün lazım olan göstəricilər nöqteyi-nəzərindən ilkin sənədlərin məlumatlarının toplanması və sistemləşdirilməsinə.

Cüzi miqdarda təsərrüfat əməliyyatı olan (qayda üzrə, ayda 300-dən artıq olmaqla) , sadə texnoloji proseslə məhsul istehsal edən, iş yerinə yetirən, xidmət göstərən kiçik müəssisələrə mühasibat uçotunun sadələşmiş formasının tətbiq edilməsini tövsiyə edirlər. Burada bu forma üzrə uçotun təşkili üçün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin mühasibat uçotunun nümunəvi Hesablar Planının əsasında tərtib edilmiş mühasibat uçotunun işçi hesablar planından istifadə edilir (cədvəl 9.2).

Kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotunun işçi hesablar planı

Bölmə Hesabların adı Hesabın nömrəsi

Aktiv hesablar (A), passiv

hesablar (P),aktiv-passiv hesablar (a-P)

171

1 2 3 41 bölmə Əsas vəsaitlər və digər uzunmüddətli qoyuluşlar

Əsas vəsaitlərƏsas vəsaitlərin amortizasiyasıUzunmüddətli maliyyə qoyuluşlarıKapital qoyuluşları

0102

0608

AP

AA

II bölmə İstehsal ehtiyatları

MateriallarAlınmış sərvətlər üzrə əlavə dəyər vergisi

10

19

A

AIII bölmə İstehsal Məsrəfləri

Əsas istehsalat 20 A

IV bölmə Hazır məhsullar, mallar və satış

Hazır məhsullarMallarMəhsul (iş, xidmət) satışı

404146

AA

A-PV bölmə Pul vəsaitləri

KassaHesablaşma hesabıValyuta hesabıBankda olan xüsusi hesablarMaliyyə qoyuluşları

5051525558

AAAAA

VI bölmə Hesablaşmalar

Malsatan və podratçılarla hesablaşmalarAlıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalarBüdcə ilə hesablaşmalarSosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalarƏməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalarMüxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar

60

6268

69

70

76

P

A-PP

P

P

A-PVII bölmə Maliyyə Nəticələri

Mənfəət və zərərlər 80 P

VIII bölmə Kapitallar (fondlar) və ehtiyatlar

Nizamnamə kapitalıBölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)

85

88

P

A

IX bölmə Kreditlər və maliyyələşmələr

Qısamüddətli kreditlər

Qısamüddətli borclar

90

94

P

P

172

Kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotunun sadələşmiş forması iki üsulla aparıla bilər: 1. Mühasibat uçotunun sadələşmiş forması . Onun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotunun sadələşmiş formasında ilkin sənədləşmənin qeydiyyatı, analitik və sintetik uçotun registri olan hesablar üzrə yerinə yetirilmiş əməliyyatların məbləğinin bölüşdürülməsi, eləcə də məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinin və istehsalın maliyyə nəticəsinin müəyyən edilməsinə dair məlumatlar kiçik sahibkarlıq subyektlərində sadələşdirilmiş uçotun aparılması qaydalarına görə müvafiq olaraq təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu kitabının (I K №-li forma) “A. Gəlirlər”, “B. Xərclər”, “C.Satışdankənar əməliyyatlar üzrə daxil olmalar”, “Ç. Mənfəətin istifadəsi”, “D. Əmlakın hərəkəti” cədvəllərində əks etdirilir. Tətbiq edilən hesabların həcmi üzrə kitabın konkret forması müəyyən edilməmişdir. Hər bir kiçik müəssisə uçotda lazım olan hesabların miqdarını özü sərbəst müəyyən edir və bu kitabda əks etdirir. Bundan başqa əməyin ödənişi üzrə, gəlir vergisi üzrə, büdcə ilə hesablaşmaların uçotu üçün əmək haqqının uçotu cədvəli ( B-8 №-li forma) tərtib ediılir. Kiçik müəssisələr təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu kitabını aylıq açmaqla cədvəl formasında (hesablar üzrə əməliyyatların uçotu üçün əlavə vərəqdən istifadə etmək lazım gəldikdə) yaxud cəmi hesabat ili ərzində olan əməliyyatların uçotu üçün kitab (jurnal) formasında apara bilərlər. Bu halda həmin kitab (jurnal) qaytanlanmalı və nömrələnməlidir. Kitabın (jurnalın) axırında onda olan səhifələrin sayı göstərilir və müəssisə rəhbərinin və baş mühasibin imzası ilə eləcə də müəssisənin möhürü ilə təsdiq edilir. Kitabın aparılması müəyyən olunmuş qaydadan və digər formalarından: kassa kitabından, kassa mədaxil və məxaric sənədlərinin qeydiyyatı jurnalından; əmək haqqı üzrə şəxsi hesablardan və sairədən istifadəni istisna etmir. Mühasibat uçotunun sadə forması üzrə registrlərin tərtib edilmə qaydası 9.3 nömrəli sxemdə verilir.

Sxem 9.3Mühasibat uçotunun sadə forması üzrə sxemi

Sənədlər

173

Əmək haqqı və sair əməliyyatların uçotu cədvəli

Kassa kitabı

Təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu kitabı

Hesabat (balans və digər formaları)

Burada: təsərrüfat əməliyyatlarının yazılışını, üzləşməni göstərir

Kiçik müəssisələr mühasibat uçotunun sadə formasını aşağıdakı hallarda tətbiq edə bilərlər:

- əgər özünün xüsusi əsas vəsaiti yoxdursa;

- hesabat ilində az miqdarda materialın daxil olması və tamamilə məhsul (iş, xidmət) istehsalında istifadə edildikdə;

- satılmış məhsullara görə alıcılarla, eləcə də alınan material qiymətliləri, yerinə yetirilən işlər və xidmətlərə görə malsatan və podratçılarla hesablaşmalar əməliyyat başa çatan anda yəni ayın axırına müvafiq borc qalmadıqda;

- sifarişlə görülən işin , bitməmiş istehsalın mövcud olmaması, sadə istehsal yerində aylıq məhsul satışı olduqda;

- malsatanların çəkdikləri xərcə görə avans verilmə halı olmadıqda;

- gəlirlərin və xərclərin uçotu nağd alınan və ödənilən pul vəsaitlərinin əsasında mümkün olduqda.

2. Balansda xüsusi əsas vəsaiti olan, müəyyən material ehtiyatı olan və malsatan və malalanlarla qabaqcadan və sonradan hesablaşmanı aparan kiçik müəssisələrə mühasibat uçotu registrlərindən istifadə etməklə mühasibat uçotu formalarının tətbiq edilməsi tövsiyə olunur. Uçot registri kimi müəssisənin

174

əmlakı və onun əmələ gəlmə mənbələrinin uçotu üçün səkkiz cədvəl (B-I-dən B-8 -ə qədər) və bu cədvəllərin məlumatlarının ümumiləşdirilməsi və mühasibat uçotu hesabları üzrə onlarda aparılan yazılışların düzgünlüyünü yoxlamaq üçün bir şahmat cədvəli (B-9) tətbiq edilir. Mühasibat uçotunun aparılmasının ikinci üsulunu aşağıdakı yazılış qaydasından görmək olar (sxem 9.4)

Sxem 9.4

Cədvəllərdən istifadə etməklə mühasibat uçotunun formasının tərtib edilməsi qaydası

Sənədlər Kassa kitabı

Cədvəl (1-8)

Şahmat cədvəli

Dövriyyə cədvəli

Hesabat (balans və digər formalar)

“Uçot kitabı” əsasında hesabat dövründə kiçik sahibkarlıq subyektlərinin əmlakının və pul vəsaitlərinin , onlar tərəfindən görülmüş iş və göstərilən xidmətlərin , həmçinin görülmüş iş və göstərilən xidmətlərlə bağlı xərclərin mövcudluğu müəyyənləşdirilir və Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin qərarı ilə təsdiq edilmiş “Kiçik sahibkarlıq subyektlərinin maliyyə vəziyyəti barədə hesabatı (1-KM nömrəli forma, illik) tərtib edilir. 5. Mühasibat uçotunun memorial-order forması

Mühasibat uçotunun memorial-order forması 1928-1930-cu illərdə meydana gəlmiş və hal-hazıradək tətbiq edilir. Hesabdarlığın memorial-order forması öz adını memorial-orderdən götürmüşdür. Onunla ilkin sənədlərin işlənilməsi başa çatır. Uçotun bu formasında hər bir təsərrüfat əməliyyatına (yaxud icmal sənəddə birləşdirilən əməliyyat qrupuna memorial-order tərtib edilir. Uçotun bu formasının xarakter xüsusiyyəti – müəyyən dövr ərzində mühasibat a daxil olan sənədlər eyni təsərrüfat əməliyyatları qrupları üzrə

175

qruplaşdırma və toplayıcı cədvəllərdə toplanır və qeydiyyata alınır. Qruplaşdırıcı sənədlərin əsasında hər bir mühasibat yazılışı ayrı memorial-orderlə rəsmiləşdirilir ki, həmin mühasibat yazılışına aid bütün ilk və icmal sənədlər memorial orderə əlavə edilir. Memorial orderdə onun nömrəsi, əməliyyatın qısa məzmunu, hesabların debeti və krediti, əməliyyat məbləği göstərilir (cədvəl 9.3)

201____ il iyun ayı üçün ____ №-li memorial – order

Əsas (sənədin adı yaxud əməliyyatın məzmunu)

Hesabın debeti üzrə(nömrə)

Hesabın krediti üzrə(nömrə)

MəbləğHissə ilə Ümumi

Memorial-order formasında sintetik uçot iki registrdə - Qeydiyyat jurnalında və Baş kitabda aparılır. Qeydiyyat jurnalı mühasibat yazılışlarının (memorial orderlərin) qeydiyyatı üçün tətbiq olunur. Jurnalda nömrə göstərilməklə tarix və məbləğ xronoloji qaydada yazılır. Bu jurnalda hər bir memorial-oderə daimi nömrə verilir. Qeydiyyat jurnalının forması aşağıdakı kimidir. (cədvəl 9.4)

Cədvəl 9.4

201_____ il iyun ayı üçün Qeydiyyat jurnalı

Memorial-orderin sıra nömrəsiOrderin tarixi

Məbləğ

1 2 3

176

Sonra memorial-orderlər ikitərəfli açılmış formada olan Baş kitaba yazılır. Hər bir sintetik hesab üçün ayrı döndərilən iki səhifə ayrılır (cədvəl 9.5). Bu kitabda memorial-orderlərin yazılışı müxabirləşən hesabları göndərməklə hər bir hesab üzrə aparılır ki, bu da bu və ya digər dövrə dair göstəriciləri ümumiləşdirməyə imkan verir. Hər ayın axırında Baş kitabda debet və kredit üzrə dövriyyələrin yekunu hesablanır, hər bir hesab üzrə qalıq çıxarılır və sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli tərtib edilir.

Cədvəl 9.5Baş kitab

51 №li “Hesablaşma hesabı”

Tarix

Memo-rial orde-rinnömrə-si

Kredit hesablarıDe-betüzrəye-kunu

Ta-rix

Me-mori-alorde-rinnöm-rəsi

Debet hesabları Kredit üzrə yeku-nu

75№lihesab

76№lihesab

90№lihesab

Vəs.

50 №li hesab

60 №li hesab

Vəi.a.

Memorial-order formasında analitik uçot əsasən kartoçkalarda yaxud eyni zamanda kartoçka və kitablarda aparılır. Analitik uçotun registrlərində yazılış bilavasitə memorial orderə əlavə edilən ilk və icmal sənədlərə əsasən aparılır. Ay qurtardıqdan sonra analitik uçotun hesablarında dövriyə məbləğlərinin yekunu hesablanır və dövriyyə cədvəli tərtib edilir. Sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli tutuşdurulub yoxlanılır.Sintetik hesabların debeti və krediti üzrə dövriyyələr memorial-orderin qeydiyyatı jurnalındakı dövriyyə məbləğləri ilə müqayisə edilir. Üzləşmə və nəzarətdən sonra mühasibat balansı və digər hesabat cədvəlləri tərtib edilir. Bu formada kitab və kartoçkadan istifadə yaxşı uyğunlaşdırılır, uçot registrlərində yazılışların düzgünlüyü və buraxılan səhvlərin aşkar edilməsi hesabat işçilərinin geniş şəkildə əmək bölgüsünün aylıq yoxlanılması mümkün olur. Uçotun memorial-order formasının çatışmazlığı – çoxlu həcmdə uçot işlərinin hesabat dövrünün axırına düşməsidir. Ay qurtardıqdan sonra sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinin tərtib edilməsi, bütün registrlərdə yazılışların düzgünlüyünün yoxlanılması və aşkar olunan səhvləri düzəltmək lazımdır ki, bununla da hesabat tərtib etmək mümkün olsun. Bu vəziyyət ay

177

ərzində nəinki uçot işçilərinin əməyinin düzgün bölüşdürülməsinə, eyni zamanda mühasibat hesabatının təqdimatının gecikdirilməsinə gətirib çıxarır. Bundan başqa uçotun həmin forması əsasən əl əməyindən istifadə üçün nəzərdə tutulmuş və demək olar ki, avtomatlaşmaya uyğunlaşdırılmamışdır. Mühasibat uçotunun memorial-order formasında yazılış qaydası 9.5 nömrəli sxemdə verilir.

Sxem 9.5Memorial-order formasında mühasibat uçotu formalarının tərtibi qaydası

İlk sənədlər Kassa kitab

Qruplaşdırma və toplayıcı sənədlər

Memorial-orderAnalitik uçotun registrləri

Qeydiyyat jurnalı

Baş kitabAnalitik uçotun hesabları üzrə dövriyyə cədvəli

Sintetik uçotun hesabları üzrə dövriyyə cədvəli

Balans və digər hesabat formaları

6. Mühasibat uçotunun jurnal-order forması

Jurnal-order forması öz adını hesabdarlığın bu formasında istifadə olunan əsas registr üzrə - jurnal orderdən götürmüşdür. O, müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisələrdə geniş tətbiq olunur. Onun istifadəsində əsas mühasibat uçotunun bütün bölmələri üzrə təsərrüfat əməliyyatları və sintetik və analitik uçotu təmin etmək cəhətdən ilk sənəd məlumatlarının toplanması prinsipi durur. İlk sənəd məlumatlarının uçot registrlərində toplanması və sistemə salınması hesabat ayında bütün uçota alınmaya məxsus vəsaitləri və onların istifadəsi üzrə təsərrüfat əməliyyatlarını əks etdirməyə imkan verir.

178

Deməli jurnal-order formasında uçot qeydiyyatı ondan ibarətdir ki, oxşar əməliyyatlar xronoloji qaydada xüsusi yığma cədvəllərində jurnallara yazılır. Bu zaman ilk sənədləri memorial-orderlərlə rəsmiyyətə salmadan bilavasitə ilk sənədlərə əsasən aparılır. Əgər çoxlu miqdarda oxşar sənəd vardırsa, onları əvvəlcə toplayıcı cədvəllərdə qruplaşdırıb, sonra həmin cədvəllərin yekununu ayın axırında müvafiq jurnala köçürürlər. Deməli, uçotun jurnal-order formasında istifadə olunan jurnallar eyni zamanda uçotda qeyd edilən əməliyyatları mühasibat yazılışları ilə rəsmiyyətə salan order hesab olunurlar. Buradan da yığma cədvəlləri jurnal-orderlər, uçotun bu forması isə jurnal-order forması adlanır. Beləliklə jurnal-orderdə xronoloji və sistematik yazılışlar eyni zamanda aparılır, dövriyyə cədvəli isə ancaq hesablamalar üzrə tərtib edilir, bunları isə analitik uçotun kartoçkalarında aparılır. Xronoloji qeydiyyat aparılmır. Analitik və sintetik uçot vahid yazılış sistemində birlikdə aparılır. Analitik uçot kartoçkaları şəxsi hesab kimi böyük əhəmiyyətə malik olan bir sıra hesablama formaları ilə açıla bilər. Hesabdarlığın jurnal-order formasında əsas iki mühasibat registri: jurnal-order və köməkçi cədvəllər tətbiq olunur. Bundan başqa bəzi uçot məlumatlarının ümumiləşdirilməsi və qruplaşdırılması texnikasının səmərəliliyini təmin etmək məqsədi ilə xüsusi hazırlanmış işləmə cədvəlləri də tətbiq oluna bilər. Jurnal-order – bu şahmat prinsipi üzrə sərbəst vərəqələrdə xüsusi sütunlara bölünmüş formada tərtib edilən mühasibat registridir. Onlarda yazılış sənədlər daxil olduqca ya da əməliyyatın xarakteri və məzmunundan asılı olaraq ay ərzində olan yekunlar üzrə aparılır (cədvəl 9.6).

Cədvəl 9.650 №-li “Kassa” hesabının kreditindən hesabların debeti üzrə

1 №-li jurnal-order

Sətir№-si

Tarix (yaxud hansı ay üçün)

Debet üzrə müxabirləşən hesabların nömrəsi və adı Kredit üzrə yekun

Hesab№-51

Hesab№-52

Hesab№-71

Hesab№-70

Hesab№-26

Və i.a.

179

Quruluşuna görə iki növ jurnal-order fərqləndirilir. Birinci növ jurnal-order bir sintetik hesab üzrə kredit əməliyyatlarının əks etdirilməsini təmin edir: onlar həmin hesabın kredit dövriyyəsini əks etdirir yaxud hər bir ilk sənəd üzrə ya da gün ərzində olan yekunlar üzrə yaxud daha uzun müddət ərzində olan yekunların toplayıcı cədvəli hesab olunur. 1 №-li jurnal-orderə yazılış kassirin hesabatına əsasən, ona əlavə edilən sənədlərlə (mədaxil və məxaric orderləri yaxud onları əvəz edən sənədlərlə) gün ərzində olan yekunlar yazılır. Az miqdarda kassa sənədləri olduqda kassirin bir neçə hesabatı üzrə (3-5 gün ərzində) registrdə əməliyyatların yazılışı aparılır. Bu halda “Tarix” sütununda yazılış aparılan tarixin əvvəli və sonu göstərilir, məsələn 1-3, 14-16 və s. Müxabirləşən hesablar nöqteyi nəzərindən gün ərzində (ir neçə gün üzrə) müəyyən edilən yekun kassa hesabatında əks etdirilən eyni əməliyyatların yaxud ona əlavə edilən sənədlərin məbləğini hesablamaqla müəyyən edilir. İkinci növ jurnal order özünün iqtisadi məzmununa görə eyni, bir neçə sintetik hesabın krediti üzrə əməliyyatların əks etdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu halda onların hər biri üçün registrdə bölmə yaxud sütun ayrılır. Sənaye müəssisələrində istehsala məsrəflərin uçotu üçün jurnal ilə yanaşı cədvəl də tətbiq olunur. Belə ki, nə vaxt analitik göstəriciləri üzrə məlumatları bilavasitə jurnal-orderdən götürmək almaq mürəkkəb olduqda cədvəldən istifadə olunur, belə halda ilk sənədlərin məlumatlarının qruplaşdırılması əvvəlcə cədvəllərdə aparılır, onların yekunu jurnal-orderə köçürülür. Jurnal-orderin və köməkçi cədvəllərin tərtibinin əsasında kredit əlamətinə görə təsərrüfat əməliyyatlarının qeydiyyatı durur: ilkin sənədlərin məlumatları yalnız hesabların debeti ilə müxabirləşmədə müvafiq hesabların krediti üzrə qeydə alınır. İstisna hal kimi kassa, bankdakı hesablaşma hesabı və valyuta hesablarındakı əməliyyatlar, onları uçota alan hesabların həm debeti, həm də krediti üzrə qeydiyyata alınır. Beləliklə, jurnal-order ayrıca bir hesab yaxud bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan bir neçə hesab üçün açılır) Bəzi jurnal-orderlər, təsərrüfat əməliyyatlarına nəzarəti gücləndirmək məqsədilə debet qeydlərinə aid cədvəllərlə əlaqəli surətdə aparılır (məsələn, “Kassa”, “Hesablaşma hesabı” və s. hesablar üzrə). Bundan əlavə, bəzi jurnal-orderlərdə həm sintetik və həm də analitik uçot aparılır. “Mal satanlarla hesablaşmalar”, “Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar” hesabları üzrə uçot bu cür jurnal-orderlərdə aparılır. Eyni jurnal-orderdə həm sintetik və həm də analitik uçot aparmaq mümkün olmadıqda isə analitik hesablar uçotun memorial-order formasında olduğu kimi kartoçkalarda aparılır. Ayın axırında jurnal-orderlər üzrə hansı ki, jurnal-orderlərdən məlumatları ümumiləşdirmək, ayrı-ayrı hesablar üzrə aparılan yazılışların düzgünlüyünü qarşılıqlı yoxlamaq üçün və hesabat balansı tərtib etmək üçün yekun

180

məlumatları Baş kitaba (cədvəl 9.7) köçürülür. Baş kitabda hər bir sintetik hesab üzrə ilk qalıq, cari dövriyyə və son qalıq göstərilir. Baş kitaba cari dövriyyənin yazılışı jurnal-orderlərdə əks etdirilən uçot məlumatlarının qeydiyyatının əsasında aparılır. Hesabların yekun məbləğdə kredit dövriyyələri müvafiq jurnal-orderlərdən, debet dövriyyələri isə müxtəlif jurnal-orderlərdən (müxabirləşən hesablar üzrə hissə-hissə ) Baş kitaba köçürülür. Hər bir hesab üzrə ilk qalıq debet və kredit dövriyyələri və son qalıq Baş kitabda əks etdirildiyinə görə dövriyyə cədvəli tərtib etməyə ehtiyac qalmır. Debet və kredit dövriyyələri, eləcə də debet və kredit son qalıqları müvafiq olaraq bərabər olmalıdır. Baş kitab üzrə son qalıqlara əsasən balans tərtib edilir.

Cədvəl 9.7

Baş kitabHesab №_____

Dövr Debet üzrə dövriyyəDebet üzrə

yekunKredit

üzrə yekun

Qalıq

__№-li jurnal-orderdən____№-lihesabın kreditindən

Və i.a. debet Kredit

Baş kitab illik açılır. Hər bir hesab üçün bir yaxud iki vərəq ayrılır. Əgər iki vərəq açılırsa, onda ikinci vərəq birinciyə əlavə kimi istifadə olunur. Baş kitab və digər registr hissələrinin əsasında balans və digər hesabat formaları tərtib edilir. Uçotun jurnal-order forması daim təkmilləşdirilir. Əvvəllər jurnal-order əməliyyatları əllə yazmaq üçün nəzərdə tutulurdu, lakin sonralar onları hesab maşınlarında yazmaq üçün uyğunlaşdırıldı. Uçotun memorial-order formasına nisbətən böyük üstünlüklərə (xronoloyi və sistematik qeydlərin birləşməsi, analitik uçot registrləri sayının azalması, hesabatın tərtib edilməsinin sürətləndirilməsi və s.) malik olmasına baxmayaraq jurnal-order forması hesab-perforasiya texnikasından kifayət qədər səmərəli istifadə etməyə imkan vermir. Mühasibat uçotunun jurnal-order formasında registrlər aşağıdakı ardıcıllıq qaydasında doldurulur.

181

Sxem 9.6 Mühasibat uçotunun jurnal-order formasının sxemi

İlk sənədlər

Köməkçi və qruplaşdırma cədvəlləri

Kassa kitabı

Jurnal-orderlər

Bəzi hesablar üzrə analitik

uçotun registrləriBaş kitab

Analitik uçot hesabları üzrə

dövriyyə cədvəli

Şərti işarələr:

- əməliyyatların yazılışını

- yazılışların üzləşdirilməsini göstərir

7. Uçotun cədvəl – perfokart forması

50-ci illərin axırlarında uçotun cədvəl-perfokart forması yaradılmışdır. Uçotun mexanikləşməsində əsas vasitə perforasiya hesablama maşınlarıdır, informasiya daşıyıcıları perfokartlardır, əsas uçot registrləri isə tabulyatorlarda doldurulan cədvəl-tabulyaqrammalardır. Buradan da uçotun bu forması cədvəl perfokart forması adlanmışdır. Cədvəl-perfokart formasında əvvəlcə ilk sənədlərdə olan informasiyalar kodlaşdırılır, yəni müvafiq rekvizitlər üzrə kodlar yazılır. Kod uçot

182

Balans

nomenklaturunun şifrələr sistemini göstərir. Hesab-performasiya maşınlarında işlənib - hazırlanması ilk məlumat, ilk sənədlərdən perforasiya kartlarına (perfokartlara) keçirilir. Perfokartlarda oyuqların (deşiklərin) açılması prosesinə perforasiya deyilir. Perforasiya prosesində tabulyaqramlarda yekunlaşdırılası göstəricilər xüsusi maşın (perforator) vasitəsi ilə perfokarta köçürülür. Yəni perforatorun köməyi ilə perfokartda sənədin müəyyən rekvizitlərinə uyğun deşiklər açmaq yolu ilə sənədin məzmunu perfokarta köçürülür. İlk sənəd perfokartla birlikdə nəzarətə, yəni perforasiyalaşdırmanın düzgün olub-almadığını yoxlamağa verilir. Bu yoxlama verifikator adlanan xüsusi maşında (yoxlayıcı) hesablama yolu ilə aparılır. Yoxlanmış perfokartlar seçmə maşınına verilir. Seçmə maşınında perfokartlar müəyyən əlamətlər üzrə (hər bir fəhlənin əmək haqqı məbləğinə diar, fəhlələrin sayına və onların verdiyi məhsulun həcminə dair, faktiki işlənmiş və normalaşdırılmış vaxta və s. dair) avtomatik qruplaşdırılır. Seçilmiş perfokartlar tabulyatora daxil olur, tabulyator müəyyən iş görür, yəni perfokartların məlumatını hesablayır, onların göstəricilərini yazır və lazımi yekunlar çıxarır. Beləliklə , tabulyator perfokartlarda olan məlumatları avtomatik surətdə yekunlaşdırır , yazır və çap edilmiş cədvəllər şəklində hazır nəticəni verir. Belə cədvəllərə tabulyaqrammalar deyilir. Uçotun perfokart formasında hər bir təsərrüfat əməliyyatını, yaxud oxşar təsərrüfat əməliyyatlar qrupunun perfokarta (kütləvi xarakter daşımayan) iki perfokarta köçürmək yolu ilə hər bir təsərrüfat əməliyyatının hesablarda əks etdirilməsi saxlanılır. Perfokartın biri müxabirləşən hesabın debet dövriyyəsini, ikinci perfokart isə müxabirləşən hesabın kredit dövriyyəsini göstərir. Uçotun cədvəl-perfokart forması iki növ perfokartdan – təsərrüfat əməliyyatlarını əks etdirən dəyişən (birdəfəlik) perfokartdan və normativ yaxud qiymət göstəricilərini əks etdirən perfokartdan istifadə etməyə imkan verir. Eyni zamanda uçotun perfokart formasında sənədlərdən daim (sorğu) məlumatları çıxarmaqla çoxlu miqdarda olan ilk sənədlərin saxlanılması aradan qaldırılır, deməli uçot işlərinin həcmi azalır. Uçotun cədvəl-perfokart formasında sintetik və analitik uçot maşın hesablama qurğularında dəyişə daimi və yekun perfokartlarını işləyib hazırlamaq yolu ilə alınan tabulyaqrammalarda aparılır. Maşın hesablama qurğusundan təsərrüfata daxil olan sintetik və analitik uçot tabulyaqrammalarından müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət etmək, təhlil aparmaq və mühasibat balansı və digər bütün hesabat formalarının tərtib edilməsində istifadə edilir. “Kassa” sintetik hesabının tabulyaqrammasının formasını nəzərdən keçirək.

Cədvəl 9.8 2010-cu il yanvar ayı üçün “Kassa” balans hesabının debeti üzrə

dövriyyə cədvəli

183

Ay

“Kassa” balans

hesabının debeti

Balans hesabının və subhesabın

krediti

“Kassa” balans hesabı və subhesabın krediti üzrə və cəmi hesab üzrə məbləğMan. Qəp.

01 50 26-1 170 4001 50 46-2

Və i.a.40 30

01 50 76-1 2500 8501 50 76-2 456 47

450679 86

Bu cədvəldə “Kassa” hesabının kreditləşən hesablarla müxabirləşmədə ay ərzində olan məbləğlər göstərilir. Hesabın krediti üzrə tabulyaqramma da eyni qaydada tərtib edilir. Mühasibat uçotu hesabları üzrə dövriyyə cədvəlini tərtib etmək üçün hər bir hesabın ilk qalığı, debet və kredit dövriyyələri perfokartları müxabirləşən hesabların kodları üzrə seçilir. Dövriyyə cədvəlinin forması aşağıdakı şəkildə tərtib edilir.

Cədvəl 9.9

Ay ərzində mühasibat uçotu hesabları üzrə dövriyyə cədvəli

Tarix

Əm

əliy

yat

Əsa

s hes

ab

Sex,

şöbə

, bö

lmə

Müx

abirl

əşən

he

sab

Ayı

n əv

vəlin

ə qa

lıq (d

ebet

,

Analitik uçotun kodlar üzrə yekunuƏsas hesabın kodları üzrə yekunuAy ərzində dövriyyələr

Ayın axırına

184

kred

it)

qalıq (debet, kredit)

Debet Kredit

Eyni perfokartlar əsasında həm sintetik hesablar üzrə və həm də analitik hesablar üzrə tabulyaqrammalar tərtib edilir.Analitik hesablar üzrə tabulyaqrammalarda müxtəlif uçot obyektlərinin (təsərrüfat vəsaitləri, istehsala məsrəflər , vəsait mənbələri və i.a.) əks etdirilməsindən asılı olaraq onların forması müxtəlif olur. Analitik uçot üçün hər bir müxabirləşən hesablar üzrə analitik cədvələ dair şifrlərin açılması tabulyaqramması tərtib edilir.“Kassa” hesabı üzrə analitik cədvələ dair şifrləri açma- tabulyaqrammasını nəzərdən keçirək:

185

Cədvəl 9.10

2010 - cu il yanvar ayı üçün “Kassa” balans hesabının debeti üzrə dövriyyə cədvəlinin şifrələrinin açılması

Ay TarixPaçka nömrəsi

“Kassa” hesabının debeti

Kassa orderinin nömrəsi

Kredit Sənəd üzrə məbləğ

Kreditləşən hesabın analitik uçotun şifri üzrə məbləğ

“Kassa” hesabı üzrə kreditləşən hesab, subhesab və cəmi hesab üzrə məbləğ

Balans hesabı

subhesab

Analitik uçotun şifri

01 10 15 50 473 26 1 061 170 170 17001 12 24 50 586 46 2 081 20 - -01 14 28 50 720 46

Və i.a.2 081 20 40 40

01 05 04 50 448 76 1 002 250085 25008501 07 08 50 567 76 2 003 4564701 09 12 50 678 76 2 003 8014 53661 303746

36828807

186

Analitik şifrləri açma – tabulyaqrammasında analitik hesablar nöqteyi nəzərindən hər bir müxabirləşən hesablar üzrə sistemə salınmış ilk sənədlər verilir. Bu tabulyaqrammadan hər hansı bir arayışın verilməsində, həmin hesab üzrə vəsaitin hərəkətinin təhlil edilməsində və s. məqsədlər üçün istifadə edilir. Sintetik hesablar üzrə tərtib edilmiş tabulyaqrammaların yekunları üzrə saldo balansı tərtib edilir. Saldo balansının forması 9.11 nömrəli cədvəldə verilmişdir.

Cədvəl 9.11S a l d o balansı

AyBalansın sətrinin nömrəsi

Balans hesabı

Balans hesabları üzrə yekunlarBalans sətrinin nömrəsi üzrə

yekunCəmi balans üzrə

aktiv passiv

Beləliklə uçotun cədvəl-perfokart formasında sənədlər aşağıdakı ardıcıllıq qaydasında işlənilir.

Uçotun cədvəl-perfokart formasının sxemi

Sənədlər

Daimi perfokartlar Dəyişən perfokartlar köçürmələr

Sintetik və analitik uçot tabulyaqramması

Yekun perfokartlarıBalans və digər hesabat cədvəlləri Saldo perfokartları

8. Uçotun cədvəl-avtomatlaşdırma forması

Uçotun cədvəl-avtomatlaşdırma forması elektron hesablayıcı maşınlardan (EHM) istifadə əsasında mühasibat uçotunun kompleks mexanikləşəsi və avtomatlaşmasına əsaslanır. Cədvəl-avtomatlaşma formasında mühasibat uçotunun aparılması qaydasını nəzərdən keçirək. Təsərrüfat əməliyyatları haqqında informasiya iki yol ilə daxil olur: əvvəla əməliyyatlar haqqında məlumatlar avtomatik alınır, onlar müxtəlif iş yerlərində yerləşən müvafiq periferik qurğu ilə toplanır; qalan əməliyyatlar haqqında məlumatlar uçot blanklarının adi sənədlərində toplanır. Toplanmış uçot informasiyaları maşın daşıyıcılarına (perfokartlar, perfolentlər, maqnit lentləri və i.a.) ötürülür. İnformasiyaların avtomatik ötürülməsi və yığılma qurğusu informasiyaları avtomatik maşın daşıyıcılarına verir. Mühasibat sənədlərində olan informasiya informasiyanın maşın daşıyıcılarına əl ilə qeyd edilməsi qurğusunun köməyi ilə maşın daşıyıcılarına daxil edilir. Həmin qayda ilə daimi sorğu-normativ informasiya məlumatları maşın daşıyıcılarına verilir. Maşın daşıyıcılarında olan uçot informasiyası EHM-na verilir və orada işlənir. Belə ki, icmal sənədlər sintetik və analitik uçot registrləri hazırlanır və s. EHM-da işləmənin xarakteri ondan ibarətdir ki, burada proqram sistemi üzrə işlənir və onun düzgünlüyü avtomatik yoxlanır. İşlənilmiş məlumatları EHM uçot, operativ işlər , təhlil və idarəetmə üçün tələb olunan bu və ya digər şəkildə maşınoqramma verir. Uçotun cədvəl avtomatlaşma forması müxtəlif maşınoqramlar şəklində təsvir olunan adi nəticə informasiyası ilə yanaşı, xüsusi növ registr, videoqram almağa imkan verir. Bu displeylərin köməyi ilə alınmış uçot məlumatlarının ekran təsviridir. Videoqramların tətbiqi uçotun ayə-ayrı göstəricilərindən bir dəfə istifadə olunan və ya hesablamaların yoxlanılması məqsədilə onların aralıq nəticələrilə tanış olmaq lazım gəldiyi hallarda xüsusən əlverişlidir. Displeyin idarəetmə düymələri vasitəsilə videoqramda istənilən dəyişikliklər edilə bilər. Beləliklə uçotun bu formasında EHM ilə bir növ videodialoq (maşınla dialoq) aparılır. Elektron hesablayıcı maşınlardan istifadə təsərrüfat təcrübəsində geniş yayılmışdır. Bu maşınlar (EHM) mühasibat uçotu sistemində tətbiq edilir. Uçot informasiyalarının yığılması və işlənməsi sahəsində EHM-dan istifadə etməklə uçotun yeni forması meydana çıxır. Uçot məlumatlarının avtomatik ötürülməsi və yığılması, periferik qurğusu və EHM-in tətbiq edilməsi bütün mühasibat uçotu prosesinin avtomatlaşmasına imkan verir. Bununla cədvəl (maşınoqramlar) şəklində EHM-da uçot registrləri və hesabatları tərtib edilir. Buna görə də bu forma cədvəl avtomatlaşma forması adlanır. Uçotun cədvəl-perfokart formasına nisbətən cədvəl-avtomatlaşma formasının tətbiq edilməsi – hesabatın tərtib edilməsini və uçot informasiyalarının işlənilməsi prosesini bir neçə dəfə sürətləndirilir. Uçotun yeni avtomatlaşmış formasının cədvəl – perfokart formasından müəyyən fərqli və ümumi cəhətləri vardır. Belə ki, cədvəl-avtomatlaşma

formasında kodlaşma sistemi cədvəl-perfokart formasındakı kodlaşma sistemi ilə eynidir. Məlum olduğu kimi cədvəl-perfokart formasında maşın daşıyıcıları perfokartlar olduğu halda, uçotun cədvəl-avtomatlaşma formasında maşın daşıyıcıları maqnit lentləri və disklərdir. Balans hesabları üzrə baş verən dəyişiklikləri əks etdirmək üçün maşın daşıyıcıları əsas material hesab edilir. Maşın daşıyıcılarının işlənilməsi EHM-da aparılır. Yalnız EHM-da uçot informasiyalarının tam avtomatik işlənilməsi mümkündür.

Uçotun cədvəl-avtomatlaşma formasının sxemi

İlk sənədlər

Giriş informasiyalarının ilkin massivləri

Məlumatların avtomatik verilməsi

Mühasibat uçotu tapşırığının baza massivləri

ArxivNormativ-sorğu informasiyalarının baza massivləri

Xəta protokolu

Dəyişiklik haqqında məlumat

Düzəliş massivi

Aralıq massivləri (toplayıcı)

Yuxarıda ifadə olunanlardan bir daha aydın olur ki, mühasibat uçotunun maşın-oriyentasiya (avtomatlaşma) formasının tətbiqi şəraitində uçot informasiyalarının təşkili işi altı mərhələdə nəzərdə tutulmuşdur. Bunlardan üçü kənd təsərrüfatı müəssisələrində və üçü də hesablama təşkilatlarında aparılır. Birinci mərhələdə təsərrüfat əməliyyatları başa çatan yerdə ilk sənədlər tərtib edilir. Bu mərhələ çox zəhmət tələb edir. Doğru uçot informasiyalarının alınması

Maşınoqrammalar

Analitik uçotun dövriyyə və saldo cədvəlləri

Sintetik uçotun dövriyyə və saldo cədvəlləri

Baş kitab

Balans və hesabat

və çox zəhmət tələb edən işləri azaltmaq üçün qeydiyyatların aparılmasında faktura və mühasibat maşınlarından istifadə etmək olar. Qeydiyyatların maşınlarda aparılması eyni zamanda ilk sənədlərdə olan informasiyaları perforasiya olunan perfolentlərə də keçirməyə imkan verir. İkinci mərhələdə ilk sənədlər yoxlanılır, kodlaşdırılır, paçkalarda komplektləşdirilir və hesablama təşkilatlarına verilir. Bu mərhələnin çətinliyi kənd təsərrüfatı müəssisələrinin territorial əlaqəsinin yaxşı olmasından ibarətdir. Belə ki, territorial əlaqə yaxşı olmadıqda başa çatan təsərrüfat əməliyyatlarına ilk sənədlərin tərtib edilməsi, işlənilməsi və hesablayıcı təşkilatlara verilməsində çətinlik yaranır, yəni ilk informasiyanın yaradılmasında çətinlik meydana çıxır. EHM-in tətbiqi şəraitində teletayp və digər qurğulardan istifadə etməklə ilk informasiyanın verilməsində olan çətinliyi aradan qaldırmaq olar. Bu mərhələdə işlərin təşkilinin təkmilləşdirilməsinin əsas yolu bilavasitə təsərrüfatda ilk informasiyaların maşın daşıyıcılarına verilməsidir. Üçüncü mərhələdə hesablayıcı təşkilat ilk informasiyaları müəyyən edilmiş vaxtlarda alır, onu qeydiyyatdan keçirir, lazım olan hallarda perforasiya işinə qədər hesablama işləri aparır, sonra maşın daşıyıcılarına – perfokartlara, perfolentlərə, maqnit lentlərinə, maqnit barabanlarına , disklərə və s.-yə verir. İlk uçot informasiyalarının saxlanılması da bu mərhələyə daxil edilir. İnformasiyaların saxlanılması qısamüddətli və uzunmüddətli ola bilər. Normativ – sorğu informasiyalarının (NSİ) məhsulların və xidmətlərin qiyməti, iş norması, qiymət) saxlanılması informasiyaların uzunmüddətli saxlanılmasına misal ola bilər, bu da əl ilə aparılan perforasiya işində çox zəhmət tələb edən işləri azaldır. Dördüncü mərhələdə ilk informasiyaların hesablama işləri aparılır və nəticədə o öz şəklini dəyişir. Perforasiya hesablayıcı maşınların tətbiqi şəraitində ilk sənədlərdə əks etdirilən hər bir təsərrüfat əməliyyatı yaxud oxşar əməliyyatlar qrupu, debet və kredit dövriyyələri perforasiya yolu ilə deşiklər açmaqla perfokartlara yaxud perfolentlərə köçürülür. Perforasiyanın düzgünlüyü yoxlanıldıqdan sonra xüsusi sortirovka maşınlarında bu və ya digər əlamət üzrə, məsələn , bitkiçilikdə məsrəflər üzrə perfokartlar seçilir. Seçilmiş perfokartlar tabulyatora verilir və uçot üçün lazım olan yekun sənədi tabulyaqramma alınır. Elektron – hesablayıcı maşınlarda informasiyaların emalı şəraitində müvafiq alqoritmlərdən istifadə olunur. Belə ki, informasiyalar EHM-a verilir, maşından nəticə alınır, qurğunun yaddaşı ilə bayır arasında mübadilə aparılır, və məntiqi və hesab əməlləri yerinə yetirilir. Göstərilən əməliyyatlar operatorun adlandırdığı əmrin köməyi ilə həyata keçirilir. Məsələn, maşına aşağıdakı adlarda əmrlər verilir: “daxil etmək”, “vermək”, “toplamaq”, “bölmək”, “sortlara ayırmaq” və s. Bununla informasiya massivlərindən istifadə olunur. Belə ki, ilk informasiya massivindən (normativ-sorğu massivi), aralıq massivindən və maşınoqramma şəklində olan nəticə massivindən istifadə edilir. Beşinci mərhələdə hesablama təşkilatlarında alınan nəticə informasiyaları – kontrol rəqəmlərlə alınan nəticəni üzləşdirmək, yaxud məlumatları təkrar hesablama yolu ilə yoxlanılır. EHM-in proqram təminatına - buraxılan səhvlərin avtomatik aşkar edilməsini təmin edən məntiqi nəzarət metodu da daxil edilir. Belə nəzarət nəticəsində qabaqcadan uçot obyektlərinin (məsələn, yerinə yetirilən

işin həcmi, əmək haqqı, maddələr üzrə istehsal məsrəfləri və s.) maksimum və minimum parametrlərini müəyyən etmək olar. Aşkar edilmiş kənarlaşma yoxlamanı aparan kənd təsərrüfatı müəssisələrinin məntiqi nəzarət cədvəlinə yazılır, şübhəli məlumatlar dəqiqləşdirilir.Maşınoqramma şəklində nəticə informasiyaları sifarişçiyə verilir, onları yoxlayır və istifadə edirlər. Bu informasiyadan nəinki mühasibatda, eyni zamanda kənd təsərrüfatı müəssisələrinin idarə edilməsi prosesində rəhbər və mütəxəssislər də istifadə edə bilər. Bununla altıncı mərhələ başa çatır. İdarəetmə sisteminin avtomatlaşmasında (İSA) cədvəl-perfokart forması kimi cədvəl-avtomatlaşma forması mühasibat uçotunun məlumatlarından istifadə edilməsini xeyli yüngülləşdirir. Uçotun bu formasında alınan təsərrüfat fəaliyyəti haqqında məlumatlar İSA verilir ki, bu da idarəetmə işini yaxşılaşdırır. Uçotun başqa formalarına nisbətən cədvəl-avtomatlaşma forması müəyyən üstünlüklərə malikdir. Belə ki, daimi və dəyişən uçot məlumatlarının EHM-ə keçirilməsi və onların lazımi uçot registrləri və hesabat formalarının tərtibinə qədər son işlənilməsi bir dəfə aparılır:- yalnız uçot məlumatlarının işlənilməsi üçün deyil, eləcə də bir çox təsərrüfat əməliyyatlarına dair məlumatları həmin əməliyyatlar bilavasitə yerinə yetirilən vaxt götürmək üçün istifadə edilməsi yolu ilə maşın texnikasının (periferik avtomatik qurğunun köməyi ilə) tətbiq sferasını xeyli genişləndirir;- hər hansı yığma və ya qruplaşdırma cədvəllərinin əl ilə tərtib edilməsinə ehtiyac qalmır, belə ki, EHM ilkin sənədlərin bütün məlumatlarını yaddaşında saxlayır və onları lazımi şəkildə verir; - EHM-in sürətlə işləməsi uçot məlumatlarının işlənilməsi prosesini sürətləndirir və hesabatların və cari uçot informasiyalarının vaxtında əldə edilməsi problemini praktiki olaraq həll edir.- EHM - əvvəlcədən tərtib edilmiş müəyyən proqram üzrə işlədiyindən yalnız uçot məlumatlarının hesablanılması ilə bağlı olan hesab əməliyyatları deyil, həm də uçot registrlərinin tərtib edilməsi və hesabat göstəricilərinin alınması üçün lazım olan məntiqi əməliyyatlar da avtomatlaşdırılır;- displeylərdən istifadə edilməsi videoqramların alınmasına və maşınla dialoq aparılmasına imkan verir ki, bu da uçot materialına nəzarət və onun təhlil edilməsi imkanını xeyli genişləndirir.

İstifadə olunan ədəbiyyat

1. “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunları. 24 mart

1995-ci ilk, 29 iyun 2004-cü il.

2. Beynəlxalq maliyyə hesabatları Standartları. 2007.

3. Milli Mühasibat Uçotu Standartları. 2008.

MÖVZU 8. Əmlak və öhdəliklərin inventarizasiyası.

Plan

1.İnventarizasiya haqqında anlayış, onun növləri və aparılma vaxtları

2.İnventarizasiyanın aparılma mərhələləri və nəticənin uçotda

əks etdirilməsi

1. İnventarizasiya haqqında anlayış, onun növləri

və aparılma vaxtları

Müəssisənin mühasibat uçotu və hesabatının məlumatlarının doğruluğunu əmlak və maliyyə öhdəliklərinin inventarizasiyası təmin edir. İnventarizasiyanın gedişində əmlak və maliyyə öhdəliklərinin mövcudluğu, vəziyyəti və qiymətləndirilməsi yoxlanır və s. sənədlər əsasında təsdiq edilir. İnventarizasiya – bu müəyyən tarixə əmlak və maliyyə öhdəliklərinin mühasibat uçotu məlumatları ilə müqayisə etmək yolu ilə faktiki mövcudluğunu müəyyən etməkdir. İnventarizasiya aparılan zaman ayrı-ayrı obyektlər - əsas vəsaitlər, toxum, yem və digər istehsalat ehtiyatları, anbarda olan hazır məhsullar və digər material qiymətliləri yoxlanılır. Eyni zamanda bitməmiş istehsalat sahələri, qurtarmamış əsaslı təmir, qurtarmamış inşaat işləri və s. inventarizasiya edilir. Əgər həmin müəssisədə başqa təşkilata aid olan istifadə üçün icarəyə və emal üçün götürülmüş material qiymətliləri olarsa, onlar da inventarizasiya edilməlidir. İnventarizasiya zamanı kassada bütün pul vəsaitləri, pul sənədləri, çek kitabçaları da yoxlanılır. Bütün hesablaşma əməliyyatları – bankla, büdcə ilə, fəhlə və qulluqçular ilə, alıcılar və mal satanlar ilə, sair debitor və kreditorlar ilə, hesablaşmalar isə vaxtaşırı yoxlanılır. Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin istifadəsində olan torpaq sahələri, meşə yerləri, su anbarlarının tutduğu sahələr, pul ilə qiymətləndirilməsə də natura ifadəsində inventarizasiya edilməlidir. Təcrübədə bir neçə növ inventarizasiya mövcuddur. Qismən inventarizasiya - hər bir obyekt üçün ildə bir dəfə aparılır; bu yüksək daxili təşkilati səviyyə tələb etməyən və bir qayda olaraq istehsal prosesinə maneçilik etməyən ən etibarlı üsuldur. Dövri inventarizasiya - əmlakın növü və xarakterindən asılı olaraq konkret vaxtda aparılır. Tam inventarizasiya - bu müəssisənin bütün növ əmlakının yoxlanılmasıdır. O, ilin axırında illik hesabat tərtib etməmişdən əvvəl, eləcə də maliyyə və istintaq orqanlarının tələbi ilə tam sənədli təftiş zamanı aparılır.

Seçmə inventarizasiya - müəssisədə onların saxlanma və emal yerlərində çoxlu miqdarda nomenklaturalı qiymətlilər olduqda, eləcə də ayrı-ayrı istehsal sahələrində yaxud maddi məsul şəxslərin işləri yoxlanıldıqda, məsələn, kassada pul vəsaitlərinin mövcudluğunun yoxlanması, müxtəlif növ materialların qalığının çıxarılması və s. zamanı aparılır. Hesabat ilində inventarizasiyanın miqdarı, onun aparılma tarixi, yoxlanılan əmlak və öhdəliklərin siyahısı müəssisə tərəfindən təyin olunur. Aşağıdakı hallarda inventarizasiyanın aparılması məcburidir:

- müəssisənin əmlakı satıldıqda, alındıqda, icarəyə verildikdə;

- qanunvericilikdə nəzərdə tutulduğu qaydada dövlət və bələdiyyə müəssisəsi, səhmdar cəmiyyəti yaxud başqa qurum (müəssisə) kimi yenidən təşkil edildikdə;

- illik mühasibat (maliyyə) hesabatlarının tərtibindən əvvəl 1 oktyabrdan tez olmayaraq əmlakın və öhdəliklərin mövcud vəziyyətinin tamamilə başdan-başa yoxlanması məqsədilə inventarizasiya keçirildikdə;

- müəssisə ləğv edilərkən, ləğv balansı tərtib edilməmişdən əvvəl və qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər hallarda;

- maddi-məsul şəxslər dəyişildikdə və yaxud məzuniyyətə getdikdə (işlərin qəbulu və təhlili günü);

- oğurluq və ya sui-istifadə halları, həmçinin qiymətlliərin xarab olması faktları müəyyən edildikdə;

- yanğın, təbii fəlakət, qəza və digər fövqəladə hadisələr baş verdikdə;

- müəssisənin əmlakı və öhdəlikləri yenidən qiymətləndirildikdə;

- məhkəmənin və ya müstəntiqin müvafiq qərarı yaxud prokurorun yazılı göstərişi olduqda;

- özəlləşdirmə zamanı, sahibkar və hüquqi şəxs statusu dəyişildikdə inventarizasiya tərəflərin razılığı ilə, yaxud dövlət əmlakının idarəetmə orqanlarının tələbi ilə həyata keçirilir.

Bütün əmlak və maliyyə öhdəlikləri inventarizasiya edilməlidir. İnventarizasiya mərhələlərlə və aşağıdakı vaxtlarda aparılır:

- əsas vəsaitlər üzrə - üç ildən bir, kitabxana fondunun inventarizasiyası isə beş ildən bir;

- kapital qoyuluşu üzrə - hesabat ilinin 1 dekabrından tez olmayaraq ildə bir dəfə;

- bitməmiş istehsal və öz istehsalının yarımfabrikatları, hazır məhsullar, xammal və materiallar üzrə - hesabat ilinin 1 oktyabrından tez olmayaraq;

- mallar üzrə - daha az qalıq olan hallarda.

Kassada, hesablaşma hesabında və valyuta hesablarında olan pul vəsaitlərinin, kreditlərin, borcların və sairənin inventarizasiyası ayda bir dəfə (qayda üzrə hər ayın 1-i tarixinə) aparılır. Kassada faktiki mövcud olan pul nişanlarını və digər qiymətli kağızları sayarkən yalnız mövcud pullar, qiymətli kağızlar və pul sənədləri (poçt markaları, dövlət rüsumu nişanları, veksel markaları, təyyarə biletləri və s.) hesaba alınır. Yolda olan pul vəsaitlərinin inventarizasiyası bank idarələri və rabitə şöbələri qəbzlərinin , bank inkassatorları tərəfindən pulların təhvil verilməsinə dair müşayiət cədvəllərinin məlumatlarının mühasibat uçotu hesablarındakı məlumatlarla üzləşdirilməsi yolu ilə həyata keçirilir. Bank və ssuda üzrə digər kredit idarələri, büdcə, malalanlar, malsatanlar, təhtəlhesab şəxslər, işçi heyəti, deponentlərlə, digər debitor və kreditorlarla hesablaşmaların, çatışmazlıq və oğurluq məbləğlərinin inventarizasiyası zamanı mühasibat hesablarında olan məbləğlərin düzgünlüyü və əsaslılığı yoxlanılır.

2. İnventarizasiyanın aparılma mərhələləri

və nəticənin uçotda əks etdirilməsi

Müəssisədə inventarizasiyanın aparılması üçün qüvvədə olan müvafiq normativ sənədlərlə inventarizasiya komissiyası yaradılır. Müəssisənin rəhbəri və ya onun müavinlərindən biri inventarizasiya komissiyasının sədri, mühasibat xidmətinin rəhbəri isə sədrin müavini olur. İnventarizasiya aparılarkən müəyyən hazırlıq işləri aparılır: maddi-məsul şəxs inventarizasiya gününə kimi öhdəsində olan əmlakın mədaxil və məxaric sənədlərini mühasibatlığa təhvil verməlidir ki, mühasibatlıqda onun öhdəsində sayılan əmlakın qalığı düzgün müəyyənləşdirilsin; uçot işçiləri əmlak və maliyyə öhdəliklərinin hərəkəti üzrə sənədlərin işlənilməsini qurtarır, uçot registrlərində yazılışlar aparır, maddi məsul şəxslərin hesablarında olan qiymətlilərin qalıqları müəyyən edilir. Mühasibatlıq debitorların şəxsi hesablarından çıxarışları borcun ödənilməsi tələbi ilə yaxud yazılı surətdə təsdiq olunmuş borc məbləğini debitorlara göndərir. Kreditorlardan isə qarşılıqlı hesablaşmaların düzgünlüyünü yoxlamaq üçün borc qalığı haqqında çıxarış tələb olunur. İnventarizasiyanın aparılması üzrə işləri üç mərhələyə bölmək məqsədəuyğun hesab edilir. Birinci mərhələdə - əvvəlcədən inventarizasiya komissiyasının sədri tərəfindən görülən işlər; inventarizasiya olunan obyektlər öyrənilir; material qiymətlilərin saxlanma yerlərinin blomlanmasını təşkil edir; çəki – ölçü cihazlarının düzgünlüyü yoxlanılır. İkinci mərhələdə - İnventarizasiya komissiyasının üzvləri işçi qruplarına bölünür və inventarizasiya olunan obyektlərə təhkim edilir. İnventarizasiya komissiyasının və onun tərkibindəki işçi qrupun yaradılmasına dair əmrdə komissiyanın və işçi qruplarının hüquqları, vəzifələri , işin təşkili,

inventarizasiyanın başlanma və qurtarma müddəti, işçi qruplarının təlimatlandırılması və onların gördükləri işlərin nəticələrinin müzakirə vaxtı, hər bir işçi qrupunun inventarizasiya aparacağı yerin və maddi-məsul şəxsin ünvanı və s. öz əksini tapır. İşçi qrupları inventarizasiyanın aparılması haqqında təlimatla tanış olmalı, eləcə də onun aparılması üçün lazımi blanklar olmalıdır. Maddi-məsul şəxs inventarizasiya gününə kimi bütün sənədlər əlavə edilməklə material qiymətlilərin hərəkəti haqqında son hesabatı mühasibatlığa təhvil verilir. Maddi-məsul şəxs öhdəsində olan əmlakdan kənara borc, yaxud başqa qaydada saxlanmaq üçün verdikdə və ya kənardan borc, yaxud başqa qaydada saxlanmaq üçün əmlak olduqda, eyni zamanda inventarizasiya yerində onun özünəməxsus əmlakı olduqda onları aydın şəkildə inventarizasiya komissiyasına verdiyi izahatda göstərməlidir. Verilən izahat inventarizasiya komissiyası tərəfindən nəzərə alınır. Qayda üzrə inventarizasiya maddi məsul şəxsin bilavasitə iştirakı ilə (onun ölümü, xəstəliyi və s. səbəblərdən onsuz) aparılır . Əmlakın inventarizasiyası bir qayda olaraq onların olduğu yerlər və hər bir maddi-məsul şəxs üzrə aparılır. Material qiymətlilərin nəticələri inventarizasiya siyahılarına yazılır, burada qiymətlilərin tam adı, preyskurant üzrə sıra nömrəsi, ölçü vahidi, sortu, miqdarı, qiyməti və ümum məbləği göstərilir. İnventarizasiya siyahıları mürəkkəblə, yaxud adi diyircəkli qələmlə , pozuntu və ləkə salmadan doldurulur. İnventarizasiya siyahılarında düzəlişlər ancaq korrektura üsulunda aparılır. Siyahıları inventarizasiya komissiyasının bütün üzvləri və maddi-məsul şəxslər imzalayır). Siyahının sonunda maddi-məsul şəxslər komissiyanın üzvlərinin iştirakı ilə əmlakın yoxlanılmasının təsdiq olunmasına, komissiya üzvlərinə qarşı etirazının olub-olmamasına və siyahıda göstərilən əmlakın maddi-məsuliyyətli mühafizəyə götürülməsinə dair izahat verir. Maddi-məsul şəxsin hüququ vardır ki, lazım gəldikdə inventarizasiyanın nəticələrinə etiraz etsin. Bu məqsədlə inventarizasiyadan sonra maddi-məsul şəxslər təcili olaraq inventarizasiya qurtardıqdan sonra, növbəti gündən gec olmayaraq inventarizasiya komissiyasının sədrinə müvafiq sənədləri əlavə etməklə ərizə verir. İnventarizasiya qurtardıqda onun düzgün aparılması üçün nəzarət yoxlama aparıla bilər. Bu yoxlamanın nəticələri aktla rəsmiləşdirilir və inventarizasiyanın düzgün aparılmasının nəzarət yoxlama kitabında qeydə alınır. Üçüncü mərhələdə - inventarizasiyanın nəticələri aşkar edilir və onlar uçotda əks etdirilir. İnventarizasiya siyahılarında olan məlumatlar mühasibatlıqda uçotda göstərilmiş qalıqlarla üzləşdirilir və inventarizasiyada aşkar olunan nəticələrin uçotu cədvəli tərtib edilir. Onu müəssisənin rəhbəri, baş mühasib və inventarizasiya komissiyasının sədri imzalayırlar. Bu cədvəlin forması 11.1 nömrəli cədvəldə verilmişdir.

Cədvəl 11.1

İnventarizasiyada aşkara çıxarılan nəticənin uçotu cədvəli

S.N-si

Hesa- bın adı

Hesa-bınnömrə-si

İnventarizasiyadaaşkar olunan nə-ticə, məbləğ(man., qəp)

Əmlakınxarab ol-ması müəyyənolunub(man., qəp.)

Əskikgəlmənin ümumi məbləğindən və əmlakın xarab olmasından (man., qəp.)

Artıqgəlmə

əskikgəlmə

sort də-yişikliyiilə bağlıəvəz edilmişdir

təbii itki norması da-xilindəsilinmiş-dir

günahkarşəxsəaid edil-mişdir

təbiiitki nor-masındanəlavə si-linmişdir

1 2 3 4 5 6 7 8 9 101

Və i.a.

İnventarizasiya yoxlamasının sonunda komissiya protokol (akt) tərtib edir, onda öz qərar və təkliflərini qeyd edir, müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir. Sonra inventarizasiya və uçot məlumatları arasında aşkar olunan fərqin nizamlanması qaydası müəyyən edilir. Əmlakın və öhdəliklərin faktiki mövcudluğunu və onların mühasibat uçotu hesablarında uçotunun düzgün aparılmasına dair iki nüsxədən az olmamaqla inventarizasiya siyahısı və yaxud inventarizasiya aktı tərtib edilir. Artıq aşkar edilən əsas vəsaitlər, material qiymətliləri, pul vəsaitləri və digər əmlaklar mədaxil olunmalı və müəssisənin maliyyə nəticəsinə daxil edilməlidir. Buna görə aşağıdakı yazılış aparılır: D-t 01 №-li “Əsas vəsaitlər”, 10 №-li “Materiallar”, 40 №-li “Hazır məhsullar” hesabları və s. K-t 80 №-li “Mənfəət və zərərlər” hesabı. Təbii itki norması daxilində əmlakın əskikgəlməsi və onun xarab olması istehsal məsrəflərinə yaxud tədavül xərclərinə aid edilir. Belə qayda yalnız aşkar edilən faktiki əskikgəlmə zamanı tətbiq edilir. Bu halda yazılış aparılır:

1) D-t 84 №-li “Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarab olmasından itkilər” hesabı K-t 10 №-li “Materiallar”, 40 №-li “Hazır məhsullar”, 41 №-li “Mallar” hesabları və s.2) D-t 20 №-li “Əsas istehsalat”, 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri”, 44 №-li “Tədavül xərcləri” hesabları. K-t 84 №-li “Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarab olmasından itkilər” hesabı.

Təbii itkidən əlavə material qiymətlilərin , pul vəsaitlərinin və digər əmlakın əskikgəlməsi eləcə də onların xarab olması maddi-məsul şəxsin hesabına yazılır. Buna görə yazılış edilir:

1) D-t 84 №-li “Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarab olmasından itkilər” hesabı K-t 10 №-li “Materiallar”, 40 №-li “Hazır məhsullar”, 41 №-li “Mallar” və s. hesabları

2) D-t 73 №-li “Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı K-t 84 №-li “Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarab olmasından itkilər” hesabı. Əsas vəsait obyektlərinin əskikgəlməsi və xarab olması zamanı əvvəlcədən yazılış aparılır:

D-t 02 №-li “Əsas vəsaitlərin amortizasiyası” hesabı K-t 01 №-li “Əsas vəsaitlər” hesabı – toplanan amortizasiya məbləğinə; D-t 84 №-li “Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarab olmasından itkilər” hesabı. K-t 01 №-li “Əsas vəsaitlər” hesabı - əsas vəsaitlərin qalıq dəyərinə.Əsas vəsait obyektlərinin əskikgəlməsi və xarab olmasında günahkar şəxs müəyyən edilən zaman əsas vəsaitlər bazar qiyməti ilə qiymətləndirilir və aşağıdakı yazılışla rəsmiyyətə salınır:

D-t 73 №-li “Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı K-t 84 №-li “Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarab olmasından itkilər” hesabı. Günahkar şəxs müəyyən edilməyən yaxud dəymiş ziyanın alınması məhkəmə tərəfindən imtina edilən hallarda , əskikgələn əmlak və onun xarab olmasından itkilər müəssisənin maliyyə nəticəsinə silinir. Buma görə yazılış aparılır: D-t 80 №-li “Mənfəət və zərərlər” hesabı K-t 84 №-li “Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarab olmasından itkilər” hesabı. Əskik gələn məhsulun uçot qiyməti ilə pərakəndə satış qiyməti arasında olan fərq maddi-məsul şəxsin hesabına keçirilir.

D-t 73 №-li “Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı D-t 70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı K-t 83 №-li “Gələcək dövrlərin gəlirləri” hesabı

İnventarizasiyanın nəticəsi onun aparılmasından sonra 10 gün ərzində uçotda əks etdirilməlidir. Beləliklə, inventarizasiya - faktiki mövcud olan əmlak və öhdəliklərin mühasibat uçotu məlumatlarına uyğun müəyyən edilməsinin mühüm alətidir; o, əsas vəsaitlərin, əmtəə-material qiymətlilərin və pul vəsaitlərinin qorunmasına nəzarət funksiyasını yerinə yetirir, daxili ehtiyatları aşkar edir və gələcəkdə

onlardan istifadə məqsədi ilə idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün lazım olan informasiya materialı verir.

İstifadə olunan ədəbiyyat

1. “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunları. 24 mart

1995-ci ilk, 29 iyun 2004-cü il.

2. Beynəlxalq maliyyə hesabatları Standartları. 2007.

3. Milli Mühasibat Uçotu Standartları. 2008.

4.Rzayev Q. – Beynəlxalq mühasibat uçotu standartları və maliyyə hesabatı.

2014.

5.Rzayev Q. – Mühasibat uçotu və audit. 2016

6. “Müəssisələrin uçot siyasəti haqqında” Azərbaycan Respublikası Maliyyə

Nazirliyinin 23 yanvar 1997-ci il tarixli İ-5 saylı əmri ilə təsdiq edilmiş

əsasnamə.

MÖVZU 9. Əsas təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu prinsipləri

Plan 1. Vəsaitlərin dövriyyəsi uçotunun metodologiyasının əsasları 2. Tədarük prosesinin uçotu 3. İstehsal prosesinin uçotu 4. Satış prosesinin uçotu

1. Vəsaitlərin dövriyyəsi uçotunun metodologiyasının əsasları

Məhsul istehsalı və satışı ilə məşğul olan hər bir müəssisədə vəsaitlərin dövriyyəsi baş verir. Bununla əlaqədar olaraq vəsaitlər artır, yaxud azalır və özünün xarici formasını dəyişir. Nəticədə yeni məhsul istehsal edilir. Bu proseslərə nəzarət etmək üçün hərtərəfli iqtisadi informasiyalar lazımdır. Məlumdur ki, əmtəə-pul münasibətləri şəraitində vəsaitlərin dövriyyəsi baş verir. Vəsaitlərin dövriyyəsinin mahiyyətini bilmək və onun uçotda əks etdirilmə vəsaiti – istehsal , tədavül və bölgü elementlərini əks etdirən K.Marksın kapitalının dövriyyə formulasıdır. K.Marks bu prosesi belə bir formul şəklində ifadə etmişdir:

İşçi qüvvəsi ................ İ....... Ə1 – P1

P - Ə İstehsal vəsaitələri

Burada P – pul Ə - əmtəə İ - istehsal deməkdir Ə1 və P1 – yeni yaranan əmtəəni və pulu göstərir. Dövriyyə prosesində kapital üç mərhələdən keçir. Onlardan ikisi tədavül prosesini, biri isə istehsal prosesini göstərir, yəni dövriyyə prosesi aşağıdakı ardıcıllıqda olur:

Tədavül – istehsal – tədavül. Birinci mərhələdə - tədavül prosesində istehsal fəaliyyəti üçün lazım olan mallar (istehsal vəsaiti və işçi qüvvəsi) satın alınır. Birinci mərhələ aşağıdakı formulada göstərilir: İş qüvvəsi ............... P - Ə İstehsal vəsaitləri

Bu əməliyyat zamanı vəsaitlərin ümumi məbləği dəyişmir. Dövriyyənin ikinci mərhələsində - istehsal mərhələsində ( Ə. . . . İ. . . Ə1) yeni əmtəə və yeni dəyər yaradılır. Dövriyyənin üçüncü mərhələsində (Ə1 – P1) əmtəə forması yenidən pul forması ilə əvəz olunur. Vəsaitlərin dövriyyəsinin bütün mərhələsində olan dəyişiklik mühasibat uçotunda öz əksini tapmalıdır. Təsərrüfatda dövriyyə - müəssisənin vəsaitinin dövriyyədə olmasını göstərir. Müəssisələrdə vəsaitlərin dövriyyə formulası xarici görünüşünə görə K.Marksın ifadə etdiyi formula ilə - kapitalın hərəkəti ardıcıllığı ilə uyğun gəlir. Fərq yalnız simvollardadır (işarələrdədir). Lakin hazırda mövcud vəsaitlərin dövriyyə prosesinin məzmunu kapitalizmdə kapitalın dövriyyə prosesinin məzmunundan əsaslı surətdə fərqlənir. Belə ki, İq - iş qüvvəsi simvolu - Ə p – simvolu ilə əvəz edilmişdir. Formulaya əmtəələr – Ə i.v. (istehsal vasitəsi) və əmtəələr – Ə1 (hazır məhsul) işarələri əlavə edilmişdir. Bunu aşağıdakı formuladan görmək olar:

P - Əiv . . . . . İ – Ə1hm – P1

Vəsaitlərin dövriyyəsini göstərən simvollar mühasibat uçotunda əks etdirilməlidir, yəni mərhələlər öz məzmununu ayrı-ayrı hesablarda əks etdirilməlidir. Məsələn , P – simvolu pul vəsaiti hesabına, Əiv - əmtəələr (istehsal vəsaitləri) hesabına, İ – istehsal hesabına, Əh - əmək haqqı hesabına, Ə1

hm – hazır məhsul hesabına, P1 – simvolu satış hesabına uyğun gəlir. Formulada vəsaitlərin hərəkəti mərhələlər üzrə əks etdirilir. Birinci mərhələ - P - Ə - tədarük prosesini, ikinci mərhələ - . . . . İ - istehsal prosesini, üçüncü mərhələ - Ə1 – P1 - satış prosesini göstərir.

2. Tədarük prosesinin uçotu

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi müəssisənin təsərrüfat vəsaitləri müxtəlif təsərrüfat prosesində - tədarük, istehsal və satış mərhələlərində olur. Müəssisə tədarük mərhələsində - istehsal prosesini təmin etmək, məhsullar hazırlamaq üçün ona lazım olan xammalları, materialları yanacaq və digər

qiymətliləri mal satanlardan satın alır. Material qiymətlilərin hərəkəti uçotda faktiki maya dəyəri üzrə əks etdirilir. Satın alınan materialların faktiki maya dəyəri onların satın alma qiymətindən və nəqliyyat tədarük xərclərindən ibarətdir. Mal satanlardan satın alınan materialların dəyəri mal satanların yazdığı əmtəə və hesablaşma sənədlərində ( hesab-fakturalarda, ödəniş tələbnamələrində) göstərilir. Adətən materiallar topdan satış qiyməti üzrə ödənilir. Maliyyə-tədarük xərclərinə mal satanlardan materialların daşınması üzrə nəqliyyat xərcləri (dəmir yolu, avtonəqliyyat), materialların doldurulub boşaldılması, materialların daşınması üzrə olan təbii itkilər, təchizat-satış təşkilatlarının qiymət əlavəsi, materialların tədarük edilən yerlərində - xüsusi tədarük idarələrində saxlanma xərcləri daxil edilir. Materialların və nəqliyyat tədarük xərclərinin uçotu müvafiq materiallar hesabında aparılır. Materialların uçotu “Materiallar” sintetik hesabında aparılır. Bu hesabın müxtəlif subhesabları və analitik hesabları vardır. Alınan materialların dəyəri “Materiallar” hesabının debetində göstərilir. Eyni zamanda materialların nəqliyyat-tədarük xərcləri də “Materiallar” hesabının debetində göstərilir. Deməli, “ “Materiallar” hesabının debetində tədarük edilən materialların faktiki maya dəyəri göstərilir. Hesabın kreditində isə faktiki naya dəyəri ilə verilən materiallar yazılır. Nəqliyyat-tədarük xərcləri bütün materiallara aid olunmaqla ümumi məbləğdə əks etdirilir. Hər bir material növünə aid olan nəqliyyat-tədarük xərcləri hissəsi ayın axırında hesablama yolu ilə hesablanır. Ayrı-ayrı növ materialların faktiki maya dəyərini hesablamaq üçün sənədlərdə göstərilən materialların topdan satış qiymətinin üzərinə nəqliyyat-tədarük xərcləri hissəsi (xüsusi çəkisi) də əlavə edilməlidir. Tədarük əməliyyatlarının uçotuna dair misal göstərək. Tutaq ki, fevralın 1-nə təsərrüfatda sintetik hesablar üzrə aşağıdakı qalıqlar vardır: man. “Materiallar” 200000 O cümlədən: topdan satış qiyməti üzrə materiallar 196000 nəqliyyat-tədarük xərcləri 4000 Materialların tərkibində olan , man: A materialı (60000 kq. 1 kq-ı 2 man. ) 120000

B materialı (20000 kq1 kq-ı 4 man.) 80000 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Yekunu 200000

“Hesablaşma hesabı” 130000“Mal göndərənlər və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı üzrə 24000

Tutaq ki, fevral ayı ərzində aşağıdakı tədarük əməliyyatları olmuşdur:

1-ci əməliyyat. Mal satanlardan müəssisəyə materiallar daxil olmuş, dəyəri hələ ödənilməmişdir, man.: A materialı – 30000 (15000 kq - 1 kq-ı 2 man.) B materialı - 60000 (15000 kq – 1 kq-ı 4 man.) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Yekunu 90000

Müəssisə materialların dəmir yolu ilə daşınma dəyərini mal satanlara ödəmişdir 1800 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 91800

Topdan satış qiyməti ilə materiallar “Materiallar” aktiv hesabının debetinə yazılır. Materialların dəmir yolu ilə daşınma xərcləri – nəqliyyat-tədarük xərcləri məbləği də “Materiallar” hesabının debetində əks etdirilir. Bu əməliyyat “Mal satanlar və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı ilə kreditləşir, alınan materiallara görə mal satanlara olan borclar artdığı üçün, mal satanlar və podratçılarla hesablaşma hesabı passivdir. Mal satanlara olan cəmi borc məbləği 91800 man. təşkil edir:

Debet “Materiallar” hesabı 91800 man.

Kredit “Mal satanlarla və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı 91800 man.

Bu əməliyyatı “Materiallar” hesabına yazdıqda topdan satış qiyməti ilə materialların dəyəri – 90000 manat və 1800 manat məbləğində nəqliyyat-tədarük xərcləri ayrılıqda əks etdirilir. Eyni zamanda sintetik hesablar üzrə A və B materialları analitik hesablarında yazılış aparılır.

2-ci əməliyyat. Materialların dəmir yolu stansiyasından müəssisənin anbarına daşınması üzrə nəqliyyat təşkilatına hesablanmışdır – 450 manat məbləğində. Bu məbləğ, nəqliyyat-tədarük xərclərində əks etdirilir və daxil olan materialların faktiki maya dəyərinə daxil edilməlidir. Bu əməliyyata aşağıdakı formada yazılış tərtib edilir:

Debet “Materiallar” hesabı 450 man. Kredit “Mal satanlar və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı 450 man. 3-cü əməliyyat. Borcu ödəmək üçün hesablaşma hesabından köçürülmüşdür, man: Satın alınan materiallar üçün mal satanlara köçürülüb 91800 Materialların dəmir yolu stansiyasından anbara daşınmasına görə nəqliyyat təşkilatına köçürülüb 450 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 92250

Bu əməliyyata aşağıdakı şəkildə mühasibat yazılışı tərtib edilir:

Debet “Mal satanlar və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı 92250 man. Kredit “Hesablaşma hesabı” 92250 man.

Yuxarıdakı əməliyyatları sintetik və analitik hesablarda əks etdirək:

Sintetik hesab“Materiallar” hesabı

D-t K-tƏməliyyatın nömrəsi

Topdan satış qiyməti ilə dəyəri, man.

Faktiki maya dəyəri, man.

01.02.qalıq1)2)

196000 90000 -

200000 91800 450

Dövriyyə 90000 92250 Dövriyyə

“Mal satanlar və podratçılarla hesablaşmalar” hesabıD-t K-t

3) 9225001.02. qalıq 240001) 918002) 450

“Hesablaşma hesabı”D-t K-t

01.02. qalıq 130000 3) 92250

Analitik hesablarA materialı

(Qiyməti 1 kq-ı 2 man.)D-t K-tTarix Əməliyyatın

nömrəsiMiqdarı Məbləği, man.

Qalıq1)

6000015000

12000030000

Dövriyyə 15000 30000

B materialı

(Qiyməti 1 kq-ı 4 man.)D-t K-tTarix Əməliyyatın

nömrəsiMiqdarı Məbləği, man

Qalıq1)

2000015000

800060000

Dövriyyə 15000 60000

Misaldan görünür ki, martın 1-nə qalıq və aylıq dövriyyə hesablanmamışdır (“Materiallar” hesabının debet dövriyyəsindən başqa), yuxarıdakı misalda əsas məqsəd – tədarük prosesini uçotda əks etdirməyi göstərməkdir. Misaldan görünür ki, “Materiallar” sintetik hesabı və onun analitik hesablarının (A və B) tərkibində tədarük prosesini əks etdirən göstəricilər vardır. Bu hesabın debet dövriyyəsində topdan satış qiyməti ilə materialların dəyər hissəsi (90000 man.) faktiki tədarük olunan materialların miqdar göstəricisi hesab olunur. Hər bir tədarük olunan materialların (A və B) ayrılıqda faktiki maya dəyərini müəyyən etmək üçün xüsusi hesablama aparmaq lazımdır. Bunun üçün uçot qiyməti ilə materialların dəyərində (topdan satış qiyməti ilə materialların dəyərində) nəqliyyat-tədarük xərclərinin tutduğu xüsusi çəkini (faizi) tapmaq lazımdır. Sonra materiallar analitik hesabının məlumatlarından istifadə edərək tapılmış faiz (xüsusi çəki) üzrə müvafiq material növünə düşən nəqliyyat-tədarük xərcləri hesablanır. Topdan satış qiyməti ilə hər bir materialın dəyərinin üzərinə bir material növünə düşən nəqliyyat-tədarük xərclərini gəlsək tədarük olunan materialların faktiki maya dəyəri alınır. Bizim misalda ay ərzində daxil olan materiallara aid olan nəqliyyat xərcləri (1800 + 450) materialların dəyərinin tərkibində 2,5 faiz (2250 : 90000 x 100) təşkil edir. Müxtəlif materiallara düşən nəqliyyat xərcləri, man:

30000 x 2,5A materialı = 750 100

60000 x 2,5B materialı = 1500 100

Materialların faktiki maya dəyəri, man.:

A materialı – 30000 + 750 = 30750B materialı - 60000 + 1500 = 61500

Yekunu: 92250

Satın alınan materialların hər bir vahidinin (1 kq-ın) faktiki maya dəyərini müəyyən etmək üçün ayrılıqda kalkulyasiya tərtib edilir

Materialların maya dəyəri kalkulyasiyası(man., qəp.)

Məsrəf növləri A materialı B materialıCəmi materialın miqdarına (15000 kq)

1 kq-aCəmi materialın miqdarına (15000 kq)

1 kq-a

Satınalma dəyəri 30000 2,00 60000 4,00Nəqliyyat-tədarük xərcləri 750 0,05 1500 0,10Faktiki maya dəyərinin yekunu 30750 2,05 61500 4-10

Kalkulyasiya əsasında nəinki tədarük olunan bütün material növlərinin faktiki maya dəyəri hesablanır, eyni zamanda materialların hər bir vahidinin maya dəyəri də hesablanır.

3. İstehsal prosesinin uçotu

Vəsaitlərin dövriyyəsinin ikinci mərhələsi istehsal prosesidir. Məhsul istehsalı üçün əmək predmeti, əmək vəsaitinin amortizasiyası və istehsalatda məşğul olan fəhlələrin əmək haqqı xərclərinin olması zəruridir. Məhsul istehsalına çəkilən bütün məsrəflər (əsas və üstəlik) həmin məhsulun maya dəyərini təşkil edir. istehsal prosesində mühasibat uçotunun əsas vəzifələri aşağıdakılardır:

istehsalın həcmini müəyyən etmək , yəni hər bir təsərrüfat sahəsindən alınan məhsulların miqdarı, keyfiyyəti və dəyərini tam uçota almaq; hər bir uçot obyekti üzrə , hər bir təsərrüfat sahəsi üzrə, hər bir bitki (bitki qrupu), heyvan növü (qrupu) üzrə məsrəflərin həcmini müəyyən etmək yolu ilə məhsulların maya dəyərini hesablamaq; istehsala məsrəflərin normadan kənarlaşmasının səbəbini müəyyən etmək, gələcəkdə kənd təsərrüfatı məhsullarının maya dəyərinin aşağı salınması üçün ehtiyatları aşkar etmək. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində istehsala məsrəflərin uçotu üçün bir neçə hesab (“Əsas istehsalat”, “Köməkçi istehsalat”, “Ümumistehsalat xərcləri”, “Ümumtəsərrüfat xərcləri” mövcuddur. “Əsas istehsalat” sintetik hesabının aşağıdakı subhesabları vardır:

1. “Bitkiçilik”

2. “Heyvandarlıq”

3. “Sənaye istehsalı” və s.

“Əsas istehsala sintetik hesabının birinci “Bitkiçilik” subhesabında kənd təsərrüfatı müəssisələri əkinçilik üzrə məsrəfləri uçota alırlar. İl ərzində bu hesabın debetinə bitkiçilik məhsulları istehsalı ilə əlaqədar olan aşağıdakı məsrəflər yazılır: sosial sığortaya ayırmalarla birlikdə əməyin ödənilməsi üzrə məsrəflər; toxum və əkin materialları; gübrələr; bitki mühafizə vəsaitləri; işlər və xidmətlər; əsas vəsaitlərin saxlanmasına məsrəflər; idarə etmə və istehsalın təşkili üzrə məsrəflər; sığorta ödəmələri; sair məsrəflər. “Bitkiçilik subhesabının debetində ilin (ayın) əvvəlinə olan bitməmiş istehsalatın qalığı da göstərilir. “Bitkiçilik” subhesabının kreditində il ərzində plan maya dəyəri ilə mədaxil edilən məhsulun dəyəri uçota alınır. İlin axırında uçota alınan məsrəflər və mədaxil edilən məhsulun miqdarından asılı olaraq məhsulların (taxıl, pambıq, üzüm və s.) faktiki maya dəyəri müəyyən edilir. “Əsas istehsalat” sintetik hesabının “heyvandarlıq” subhesabının debetində aşağıdakı məsrəflər uçota alınır: sosial sığortaya ayırmalarla birlikdə əməyim ödənilməsi üzrə məsrəflər; heyvanların mühafizə vəsaitləri; yemlər; iş və xidmətlər; əsas vəsaitlərin saxlanmasına məsrəflər; idarə etmə və istehsalın təşkili üzrə məsrəflər; sığorta ödənişləri; sair məsrəflər; heyvanların ölümündən olan itkilər. İlin axırında bitməmiş istehsalat qalığı (balıqçılıqda, arıçılıqda və s.) olarsa həmin qalıq “heyvandarlıq” subhesabında göstərilir. “Heyvandarlıq” subhesabının kreditində plan maya dəyəri ilə alınan məhsulun dəyəri əks etdirilir. Heyvandarlıq məhsullarının faktiki maya dəyərini müəyyən etmək üçün il ərzində hər bir sahə üzrə ümumi məsrəf məbləğini alınan məhsulların (süd, çəki artımı, yun və s.) miqdarına bölmək lazımdır. “Sənaye istehsalı” subhesabı – kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı, tikinti və digər materialların istehsalı üçün kənd təsərrüfatı müəssisələrində yaradılan məsrəf və məhsul çıxışının uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur.

“Köməkçi istehsalat” hesabı - əsas istehsalata xidmət edən köməkçi istehsalata (avtonəqliyyat, təmir emalatxanası, canlı dartıcı qüvvə, elektrik təchizatı, su təchizatı və s.) olan məsrəflər uçota alınır. “Sənaye istehsalı” və “Köməkçi istehsalat” hesablarının debetinə iş və xidmət və məhsulların hazırlanması ilə əlaqədar olan məsrəflər yazılır. Bu hesabların kreditində isə plan maya dəyəri ilə iş, xidmət və məhsulların dəyəri yazılır. İlin axırında onların faktiki maya dəyəri hesablanır. Bunun üçün il ərzində ümumi məsrəflər yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin həcminə və buraxılan məhsulların miqdarına bölünür. “Ümumistehsalat xərcləri” hesabına il ərzində əsas istehsal sahələrində işlərin təşkili və idarə etmə ilə əlaqədar olan xərclər yazılır. Ümumistehsalat xərclərinin uçotu sahələr üzrə aparılır. İlin axırında “Ümumistehsalat xərcləri” hesabında uçota alınan xərclər müvafiq hesablara “Bitkiçilik” və “heyvandarlıq” subhesablarına silinir. Ümumistehsalat xərcləri istehsalat məsrəflərinə (toxum, yem, xammal, material və yarımfabrikat xərcləri müstəsna olmaqla) proporsional olaraq uçot obyektləri (bitkilər, mal-qara növü) arasında bölüşdürülür. İlin axırında “ümumistehsalat xərcləri” hesabında qalıq qalmır. “Ümumtəsərrüfat xərcləri” hesabı bütünlükdə təsərrüfat üzrə işlərin təşkili və idarəetmə üzrə xərclərin uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur. İl ərzində təsərrüfat üzrə işlərin təşkili və idarə etmə üzrə xərclər (“Ümumtəsərrüfat xərcləri” hesabının debetində yığılır və ilin axırında istehsalat xərclərinə (toxum, gübrə, material və yarımfabrikat xərcləri müstəsna olmaqla ) proporsional olaraq uçot obyektləri (bitkiçilik, heyvandarlıq, sənaye istehsalı, kənara görülən iş və xidmət və s.) arasında bölüşdürülür. Beləliklə, ilin axırına istehsal hesablarında istehsala xidmət və idarə etmə üzrə xərclər də daxil olmaqla ümumi xərclər cəmlənir.

4.Satış prosesinin uçotu

Vəsaitlərin dövriyyəsinin üçüncü mərhələsi (Ə1 – P1) satış prosesi adlanır. Satış prosesi zamanı əmtəə forması (Ə1) yenidən pul formasına (P1) keçir. Təsərrüfat vəsaitlərinin dövriyyəsi satış prosesində başa çatır. Məhsul satışından əldə edilən gəlir tədarük və istehsal prosesini yenidən aparmaq və işçiləri maddi cəhətdən maraqlandırmaq və s. məqsədlər üçün istifadə edilir. Kənd təsərrüfatı müəssisələri istehsal etdiyi məhsulların bir hissəsini təsərrüfat ehtiyacı üçün (yem, toxum), bir hissəsini təsərrüfatın köməkçi müəssisəsində emal etmək (tərəvəz, meyvə) üçün istifadə edir, çox hissəsini kənara satır və bir hissəsini də bilavasitə əhaliyə satır. Satış prosesinin uçotunun əsas vəzifəsi məhsul satışı planının yerinə yetirilməsinə və eyni zamanda məhsul satışının nəticəsinin müəyyən edilməsinə nəzarət etməkdir. Məhsullar müəyyən edilmiş satınalma qiyməti ilə satılır. Ümumiyyətlə təsərrüfatlarda satış qiymətləri elə müəyyən edilməlidir ki, satışdan əldə edilən gəlir , nəinki satılan məhsulun istehsalına çəkilən xərcləri ödəsin, eyni zamanda gələcəkdə geniş təkrar istehsalı davam etdirmək üçün kifayət miqdarda yığım əldə edilməsi təmin edilmiş olsun.

Məhsul satışı prosesinin uçotu “Satış” hesabında aparılır. Bu hesabın debetində plan qiyməti ilə kənara yerinə yetirilən iş və xidmətin və satılan məhsulun dəyəri əks etdirilir. Bu halda belə bir yazılış tərtib edilir: Debet “Satış” hesabı Kredit “Hazır məhsullar” hesabı İlin axırında iş, xidmət və məhsulların faktiki maya dəyəri hesablandıqdan sonra, maya dəyəri fərqi “Satış” hesabının debetində göstərilir (satılan məhsulun faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən yuxarı olduqda fərqə əlavə yazılış üsulunda düzəliş verili, əgər satılan məhsulun faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən aşağı olarsa, onda arada olan fərqə “qırmızı storno” üsulu ilə düzəliş edilir). Məhsul satışı ilə əlaqədar olan xərclərdə (nəqliyyat xərcləri, doldurmaq-boşaltmaq xərcləri, qablaşdırma xərcləri və s.) “Satış” hesabının debetinə yazılır. “Satış” hesabının debet dövriyyəsi satılan məhsulun tam maya dəyərini təşkil edil. Satınalma qiyməti ilə satılan məhsula görə təsərrüfata pul hesablanır. Tədarük təşkilatına məhsul satıldığı üçün pul hesablandıqda aşağıdakı şəkildə mühasibat yazılışı tərtib edilir: Debet “Alıcılarla hesablaşmalar” hesabı Kredit “Satış” hesabı Məhsul satışından əldə edilən gəlir hesablaşma hesabına daxil olur. İlin axırında “Satış” hesabı üzrə satış prosesinin nəticəsi – mənfəət yaxud zərər müəyyən edilir. Əgər satılan məhsulların , yerinə yetirilən iş və göstərilən xidmətin faktiki maya dəyəri (“Satış” hesabının debet dövriyyəsi) satınalma qiyməti ilə satılan məhsulun, yerinə yetirilən iş və göstərilən xidmətin dəyərindən (“Satış” hesabının kredit dövriyyəsi) aşağı olarsa fərq məhsul satışından əldə edilən mənfəəti göstərir, əgər əksinə olarsa yəni “Satış” hesabının kredit dövriyyəsi debet dövriyyəsindən az olarsa məhsul satışından təsərrüfatın zərər çəkməsini göstərir. Məhsul satışından əldə edilən mənfəət yaxud zərər “Mənfəət (gəlir) və zərərlər” hesabına keçirilir. Satışdan əldə edilən mənfəət “Mənfəət (gəlir) və zərərlər” hesabının kreditinə, satışdan olan zərər “Mənfəət (gəlir” və zərərlər” hesabının debetinə silinir. Satış prosesinin sxemi aşağıda göstərilmişdir.

“Satış” hesabı

D-t K-t

1. Satılan məhsulların plan maya 1. Satınalma qiyməti ilə satılan məhsul- dəyəri ların dəyəri

2. Faktiki maya dəyərinin plan (Satışdan əldə edilən gəlir) maya dəyərindən kənarlaşması (+, -) İstehsal olunan məhsulun

Faktiki maya dəyərinin yekunu:

3. İstehsaldan kənar xərclər. Faktiki tam maya dəyərinin yekunu:

K-t › D-t – satışdan mənfəəti göstərir D-t › K-t – satışdan zərəri göstərir

Yoxlama sualları

2. Vəsaitlərin dövriyyəsinin mahiyyətini izah edin.

3. Müəssisənin təsərrüfat vəsaitləri təsərrüfat proseslərində hansı mərhələlərdən keçir?

4. Müəssisə tədarük mərhələsində hansı işləri yerinə yetirir?

5. Tədarük prosesinin uçotu necə aparılır?

6. Nəqliyyat-tədarük xərclərinin uçotu necə aparılır?

7. İstehsal prosesinin uçotu necə aparılır?

8. Satış prosesinin uçotu necə aparılır?

Proqramlaşdırılmış yoxlama üçün testlər

1 Təsərrüfat prosesləri hansı mərhələlərdən keçir?Cavablar: 1.

2.3.4.

Tədarük, istehsalatBölgü, satışİstehsal, satışTədarük, istehsal, satış

2 Nəqliyyat-tədarük xərcləri nəyə deyilir?Cavablar: 1.

2.

3.4.

Əmək əşyalarının (xammal, yanacaq, material) boşaldılması ilə əlaqədar olan xərclərə deyilirƏmək əşyalarının (xammal, yanacaq, material) boşaldılması, daşınması, yüklənməsi və i.a. əlaqədar olan xərclərə deyilirMaterialların daşınması ilə əlaqədar olan xərclərə deyilirYanacağın daşınması ilə əlaqədar olan xərclərə deyilir

3 Nəqliyyat-tədarük xərcləri məhsulun maya dəyərinə necə daxil edilir?

Cavablar: 1. Nəqliyyat-tədarük xərcləri məhsulun maya dəyərinə

2.

3.

4.

daxil edilmirNəqliyyat xərclərinin cəmi satınalma dəyərinə olan nisbəti əsasında məhsulun maya dəyərinə daxil edilirTədarük xərclərinin cəmi satın alınan qiymətlilərin dəyərinə olan nisbət əsasında məhsulun maya dəyərinə daxil edilirNəqliyyat – tədarük xərclərinin cəmi satın alınan qiymətlilərin tərkibində tutduğu xüsusi çəki əsasında ayrı-ayrı məhsulların maya dəyərinə daxil edilir

4 İstehsal prosesini uçota alan hesablar hansılardır?Cavablar: 1.

2.3.4.

20, 23, 25, 2637, 40, 41, 4410, 11, 15, 1645, 46, 47, 48

5 Məhsulun faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən yüksək olduqda fərqə necə düzəliş verilir?

Cavablar 1.2.3.4.

Düzəliş verilmir“Qırmızı storno” üsulu iləƏlavə yazılış üsulu iləDüzəliş edilə də bilər, edilməyə də bilər

6 Məhsul satışı zamanı 700 min man. mənfəət alınmışdır. Satış hesabının bağlanmasına necə yazılış tərtib edilməlidir?

Cavablar: 1.2.3.4.

D-t 80 K-t 46D-t 46 K-t 80D-t 51 K-t 46D-t 46 K-t 51

Proqramlaşdırılmış yoxlama üçün tərtib olunan testlərinnəticələri üzrə cavablar

Fəslin nömrəsi və adı Sualın nömrəsi Düzgün cavabın nömrəsi

IX Fəsil

Əsas təsərrüfat proseslərinin uçotu

prinsipləri

123456

424132

MÖVZU 10. Mühasibat uçotunun təşkilinin əsasları.

Plan 1.Mühasibat uçotunun təşkili 2. Baş mühasibin hüquq və vəzifələri

1. Mühasibat uçotunun təşkili

Müəssisədə mühasibat uçotunun təşkilinə, təsərrüfat əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi zamanı qanunvericiliyə riayət edilməsinə müəssisə rəhbəri cavabdehdir; o mühasibat uçotunun düzgün aparılması üçün lazımi şərait yaradır, uçotla əlaqəsi olan bütün bölmələrin, xidmətlərin işçiləri tərəfindən hazırlanan uçot sənədlərinin və məlumatlarının vaxtında və düzgün tərtib və təqdim edilməsi işində baş mühasibin tələblərinin yerinə yetirilməsini təmin edir və uçot üzrə normativ sənədlərin tələblərinə riayət edir. Mühasibat işçilərinə rəhbərlik həmin bölmənin (idarənin, şöbənin) rəhbəri və ya baş mühasib tərəfindən həyata keçirilir. Mühasibat xidməti üzrə müstəqil struktur bölməsi olmayan müəssisələrdə mühasibat xidmətinə aid olan işləri müqavilə əsasında ixtisaslaşdırılmış təşkilat yaxud müvafiq mütəxəssis həyata keçirə bilər. Mühasibat işlərinin təşkili prinsipləri aşağıdakı qanunverici normativ aktlara əsaslanır : “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının 24 mart 1995-ci ildə və 29 iyun 2004-cü ildə qəbul edilmiş qanunları, “Müəssisələrin uçot siyasəti haqqında” Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 23 yanvar 1997-ci il tarixli İ-5 saylı əmri ilə təsdiq edilmiş əsasnamə “Müəssisələrdə mühasibat uçotunun hesablar planı və onun tətbiqinə dair” Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 20 oktyabr 1995-ci ol tarixli İ-94 saylı və 2006-cı il 18 aprel tarixli İ-38 saylı əmri ilə təsdiq edilmiş təlimatlar və digər sənədlər. Mühasibat uçot unun aparılmasının təşkilat formasının seçilməsi - uçot prosesinin səmərəliliyinin mühüm amilidir; o müəssisənin həcmi, mərkəzləşmiş uçotdan, struktur bölmələrinin miqdarından, istehsal edilən və satılan məhsulların

çeşidindən və həcmindən, müasir avtomatlaşma texnologiyasının istifadə imkanlarından asılıdır. Müəssisələrdə mühasibat uçotunun aparılması variantları çoxdur: onlardan ikisini – konkret və funksionalı nəzərdən keçirək. Mühasibat işçilərinin konkret əmək bölgüsü şöbənin adına əsasən sənədlərin (hesabların) bölgüsü, daxildə isə - uçot heyəti nöqteyi-nəzərdən bölgüsü nəzərdə tutulur. Bu sxematik olaraq aşağıdakı kimi görünür: müəssisənin baş mühasibi; baş mühasibin müavini; şöbənin (bölmənin) böyük mühasibi; şöbələr üzrə mühasibatın uçot heyəti; kapital və ehtiyatlar (85, 86, 87, 88, 89 və s.) kənar müəssisələrlə hesablaşmalar üzrə hesablaşma şöbəsi (60, 62, 63, 90, 92, 76 və s.); istehsalat (08, 20, 25, 26, 28, 29, 44); hesablaşmalar (68, 69, 70, 71, 73, 75) satış və maliyyə nəticələri (40, 41, 43, 46, 47, 48, 80) və i.a. Bu şöbələr yeni hesablar planının bölmələrinə müvafiq bəzi dəqiqləşdirmələr apara bilərlər. Struktur bölmələrin mühasibat işçilərinin əməyinin funksional bölgüsü zamanı uçot işləri sahələr üzrə yaradılır. Hər bir işçi yaxud uçot heyətinin müəyyən qrupu eyni uçot əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi üçün ixtisaslaşırlar. Belə variant müasir avtomatlaşma texnologiyasından istifadə etmək yolu ilə informasiya sisteminin formalaşmasına yüksək dərəcədə uyğundur. Burada mühasibat uçotunun aparılmasını və müəssisənin uçot siyasətində əks etdirilməsini düzgün seçməyi bacarmaq əsas şərtdir. Mühasibat aparatı strukturunun və onun müəssisənin bölmələri ilə əlaqə formasının müəyyən edilməsi eyni zamanda mərkəzləşdirilmiş və qeyri mərkəzləşdirilmiş uçot haqqındakı məsələlərlə həll olunur. Mərkəzləşmiş uçotun təşkilində uçot aparatı baş mühasibatlıqda cəmləşir. Burada ancaq təsərrüfat əməliyyatlarının ilkin qeydiyyatı aparılır, müxtəlif bölmələrdən (şöbə, sex, sahə və s.) daxil olan ilkin və icmal sənədlərin əsasında bütün sintetik və analitik uçot aparılır. Qeyri-mərkəzləşmiş uçotun təşkilində bütün uçot aparatı müxtəlif bölmələrdə yerləşir, burada sintetik və analitik uçot cəmləşir, balans və hesabat tərtib edilir. Baş mühasibatlıq bölmələrin balans və hesabat məlumatlarını alır və müəssisə üzrə icmal balans və hesabat tərtib edilir. Bundan əlavə baş mühasibatlıqda müəssisənin ayrı-ayrı bölmələrində uçotun qurulmasına nəzarət edilir. Mərkəzləşdirilmiş və qeyri-mərkəzləşdirilmiş uçotun tətbiqi bir sıra amillərdən də asılıdır. Ayrı-ayrı bölmələrin sərbəst olmasında istehsalat zəruriliyi heç də az rol oynamır. Bu və ya digər uçot növünün tətbiqi müəssisənin bölmələrinin (sex, sahə, şöbə və s.) miqdarından, həmçinin onların coğrafi vəziyyətindən (baş mühasibatlıqdan yaxınlığı yaxud uzaqlığı) asılıdır. Mərkəzləşmiş uçot adətən iri müəssisələrdə tətbiq olunur.

2. Baş mühasibin hüquq və vəzifələri

Baş mühasib – müəssisədə əsas hüquqi şəxsdir. Onu müəssisə rəhbəri vəzifəyə təyin edir (vəzifədən azad edir) və bilavasitə ona tabedir. Baş mühasibin vəzifə borcu aşağıdakı istiqamətlərdən ibarətdir: Müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti və maliyyə vəziyyəti haqqında maraqlanan daxili və xarici istifadəçilər üçün tam və dürüst informasiyaların alınması məqsədi ilə müəssisənin mühasibat uçotunun qurulması və aparılması üzrə işləri təşkil edir. Planlaşma, təhlil, nəzarət, maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və müəssisə fəaliyyətinin nəticələri üçün vaxtlı-vaxtında informasiyalar almağa imkan verən, müəssisənin təsərrüfat şəraitinin xüsusiyyətindən , strukturu, həcmi, sahə mənsubiyyəti və digər fəaliyyətin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq mühasibat uçotu haqqında uçot siyasətini qanunvericiliyə müvafiq formalaşdırır. Sintetik və analitik hesablar tərkibli işçi hesablar planının, təsərrüfat əməliyyatlarının rəsmiyyətə salınması üçün tətbiq edilən ilkin uçot sənəd formalarının, daxili mühasibat hesabatı formasının; əmlakın və öhdəliklərin qiymətləndirilməsi, onların mövcudluğu vəziyyəti və qiymətləndirilməsinin sənədlə təsdiqi və inventarizasiyanın aparılması qaydasının təminatı üzrə; təsərrüfat əməliyyatlarının düzgün rəsmiləşdirilməsinə, sənəd dövriyyəsi qaydasına riayət edilməsinə, uçot informasiyalarının işlənməsi texnologiyası və onun icazə verilməmiş yolunun müdafiəsinin hazırlanması üzrə işlərə rəhbərlik edir və təsdiq edir. Mühasibat, vergi, statistika və idarəetmə uçotunun tələbinə müvafiq mühasibat uçotu və hesabatın informasiya formalaşdırılmasına rəhbərlik edir, daxili və xarici istifadəçilərə lazımi mühasibat informasiyaların təqdim olunmasını təmin edir. Müasir informasiya texnologiyasının, uçotun mütərəqqi forması və metodlarının və nəzarətin tətbiqi əsasında mühasibat uçotu registrlərinin aparılması üzrə, xərclər smetasının icrası, əmlakın, öhdəliklərin, əsas vəsaitlərin, material-istehsalat ehtiyatlarının, pul vəsaitlərinin, maliyyə, hesablaşma və kredit əməliyyatlarının, istehsala və tədavülə çəkilən xərclərin , məhsulların, yerinə yetirilən işlərin (xidmətlərin) satışının, müəssisə fəaliyyətinin maliyyə nəticəsinin uçotu üzrə işləri təşkil edir. Təsərrüfat əməliyyatlarının, aktivlərin hərəkəti, gəlirlərin və xərclərin , öhdəliklərin yerinə yetirilməsini mühasibat uçotu hesablarında vaxtlı-vaxtında və düzgün əks etdirilməsini təmin edir. İlkin uçot sənədlərinin rəsmiyyətə salınması qaydasına riayət olunmasına nəzarəti təmin edir. İdarəetmə uçotunun istehsala məsrəflərin uçotda, məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinin kalkulyasiyasının tərtib edilməsində,

məsuliyyət mərkəzləri və fəaliyyət seqmentləri üzrə uçotda, daxili idarəetmə hesabatının formalaşmasında informasiya təminatını təşkil edir. Vergi və rüsumların büdcəyə , sığorta ödənişlərini dövlət büdcədənkənar sosial fondlara, kredit müəssisələrinə ödənişləri, kapital qoyuluşunun maliyyələşməsinə vəsaitləri, ssuda üzrə borcların öz vaxtında ödənilməsini; müəssisənin əmək haqqı fondundan istifadəyə və işçilərin əmək haqqı üzrə hesablaşmaların düzgünlüyünə, inventarizasiyanın aparılmasına, mühasibat uçotu və hesabatın aparılması qaydasına, eləcə də müəssisənin bölmələrində sənədli təftişin aparılmasına nəzarəti təmin edir. Mühasibat uçotu və hesabatın məlumatları əsasında vergi siyasətinin formalaşdırılmasına, daxili auditin təşkilində və maliyyə təhlilinin aparılmasında iştirak edir; qeyri məhsuldar xərclərin və itkilərin aradan qaldırılması, müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilmiş təkliflər hazırlayır. Maliyyə və kassa intizamına, xərclər smetasına, çatışmazlığın , debitor borclarının və digər itkilərin mühasibat uçotu hesablarından silinməsinin qanunauyğunluğuna riayət edilməsi təminatı üzrə işləri aparır. Büdcə pul vəsaitlərinin və xərclər smetasının icrası haqqında hesabatın tərtibini, lazımi mühasibat və statistik hesabatların hazırlanmasını, onların müəyyən olunmuş qaydada müvafiq orqanlara təqdimatını təmin edir. Mühasibat sənədlərinin saxlanılması və onların müəyyən olunmuş qaydada arxivə verilməsini təmin edir. Mühasibat uçotu, nəzarət, hesabat və təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili məsələləri üzrə müəssisə bölmələri rəhbərlərinə və digər işçilərə metodik kömək göstərir. Mühasibatlıq işçilərinə rəhbərlik edir, onların ixtisasının artırılması üzrə işləri təşkil edir. Bilməlidir:

• mühasibat uçotu haqqında qanunları, maliyyə, vergi və təsərrüfat qanunvericiliyini, mühasibat uçotunun təşkili və müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin hesabatının tərtib edilməsi məsələləri üzrə normativ və metodik sənədləri;• mühasibat uçotunun təşkili, onun aparılma qaydası üzrə əsasnamə və təlimatları; peşəkar mühasiblərin və korporativ idarəetmənin etika kodeksləri;• müəssisənin profili, ixtisaslaşması və strukturu, strategiyası və onun perspektiv inkişafını;• vergi, statistik və idarəetmə uçotunu;• mühasibat əməliyyatlarının rəsmiyyətə salınması qaydasını və uçot sahələri üzrə sənəd dövriyyəsinin təşkili, əskikgəlmənin , debitor borclarının və digər itkilərin mühasibat uçotu hesablarından silinməsi, pul vəsaitlərinin , mal-material qiymətlilərin və digər qiymətlilərin qəbulu, mədaxil edilməsi, saxlanması və sərf edilməsi, auditor yoxlamalarının aparılmasını;• maliyyə hesablaşmaları qaydası və formaları; hüquqi və fiziki şəxslərin vergiyə cəlb olunma şərtlərini;

• pul vəsaitləri və əmtəə-material qiymətlilərin, debitor və kreditorlarla hesablaşmaların inventarizasiyasının aparılması qaydası, yoxlamaların və sənədli təftişin aparılmasını;• mühasibat balansı və hesabatın tərtib edilməsi qaydası və vaxtlarını; mühasibat uçotu və maliyyə ilə idarəetmə sahəsində müasir soraq və informasiya sistemlərini;• müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili üsullarını;• mühasibat sənədlərinin saxlanması və informasiyaların mühafizəsi qaydasını;• mühasibat uçotunun təşkilinin qabaqcıl təsərrüfatların və xarici ölkələrin təcrübəsini;• iqtisadiyyatı, istehsalın təşkilini, əmək və idarəetməni; istehsalın texnologiyasının əsaslarını;• əmək haqqında qanunvericiliyi; əməyin mühafizəsi üzrə qaydaları.

Hüququ. Müəssisənin rəhbəri ilə birlikdə baş mühasib mal-material qiymətlilərin və pul vəsaitlərinin qəbulu və verilməsi üçün əsas olan sənədləri, eləcə də hesablaşma, kredit və maliyyə öhdəliklərini və təsərrüfat müqavilələrini imzalayır . Göstərilən sənədlərdə baş mühasibin imzası olmadıqda etibarsız sayılır və icra üçün qəbul edilmir. Müqavilə və maliyyə intizamını pozan və qanunvericiliyə zidd əməliyyatlar üzrə sənədlərin icrasına və rəsmiləşdirilməsinə baş mühasibə icazə verilmir. O belə sənədlərin qanunsuz olduğu haqqında müəssisə rəhbərinə yazılı məlumat verir, müəssisə rəhbərinin təkrar sərəncamına əsasən göstərilən sənədləri icra üçün qəbul edir; həmin andan qanunsuz əməliyyatların həyata keçirilməsinə müəssisə rəhbəri məsuliyyət daşıyır. Həmin vaxtda lazımi hallarda baş mühasib materialların istintaq və məhkəmə orqanlarına verilməsinə nəzarət edir. Maddi məsul şəxslərin (kassirlər, anbar müdirləri və s.) təyinatı, işdən azad edilməsi, yer dəyişməsi baş mühasibin razılığı ilə aparılır. İlkin uçot sənədlərini imzalamaq hüququ olan şəxslərin siyahısı baş mühasibin razılığı ilə müəssisə rəhbəri təsdiq edir. İxtisasa dair tələblər. Mühasibat uçotu üzrə ali ixtisas təhsili olan və ya sərbəst mühasib statusu olan hər bir şəxs baş mühasib işləyə bilər. Zəruri hallarda mühasibat uçotu ixtisası üzrə ali ixtisas təhsili olmayan , lakin mühasibat uçotu işində ən azı beş il stajı olan şəxslərə də baş mühasibin işlərini həvalə etmək olar.

İstifadə olunan ədəbiyyat

1. “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunları. 24 mart

1995-ci ilk, 29 iyun 2004-cü il.

2. Beynəlxalq maliyyə hesabatları Standartları. 2007.

3. Milli Mühasibat Uçotu Standartları. 2008.

MÖVZU 11. Müəssisələrin uçot siyasəti.

Plan

1. Uçot siyasəti anlayışı və onun tərkibi 2. Müəssisənin uçot siyasətinə (metodoloji, təşkilatl-texniki nöqteyi nəzərdən) baxışlar.

1. Uçot siyasəti anlayışı və onun tərkibi

Uçot siyasəti – mühasibat uçotunun aparılması üsulunun – ilkin müşahidə, dəyər ölçüsü, təsərrüfat fəaliyyəti faktlarının cari qruplaşdırılması və yekun ümumiləşdirilməsinin məcmuudur. Müəssisədə mühasibat uçotu müəyyən qayda üzrə aparılmalıdır. Bu cür qaydanın məcmuunun müəyyən edilməsində başlıca problem uçotun aparılmasından maksimum effekt alınmasının təmin edilməsini həyata keçirməkdən ibarətdir. Bu halda effekt dedikdə maliyyə və idarəetmə informasiyalarının vaxtlı-vaxtında formalaşmasını, onun dürüstlüyünü və maraqlanan istifadəçilərin geniş dairəsi üçün yararlı olmasıdır. Müəssisənin uçot siyasəti məsələsində aşağıdakılar araşdırılmalıdır:

- müəssisənin rəhbəri, o uçot siyasətini təsdiq edir;

- uçot siyasətini formalaşdıran zaman müəssisənin mühasibi onun məzmununu savadlı və hərtərəfli əsaslandırmalıdır;

- auditor – uçot siyasəti auditor yoxlamaları obyektlərindən biridir və onunla adətən yoxlama prosesinə özü başlayır;

- vergi inspektoru – bu və ya digər vergiyəcəlbedilmə obyektlərinin formalaşması qaydası uçot siyasətinin bir çox prinsiplərindən asılıdır.

Beləliklə müəssisənin uçot siyasəti - nadir vasitə hesab edilir, belə ki, onun köməyi ilə, birinci , mühasibat uçotu sisteminin real liberallaşması prosesi həyata keçirilir; ikinci , mühasibat uçotunun və mühasibat hesabatının normativ tənzimlənməsi sistemi təkmilləşdirilir, üçüncü beynəlxalq standartlara müvafiq mühasibat uçotunun islahatı proqramında nəzərdə tutulan tədbirlərin həyata keçirilməsində qüvvədə olan qanunvericiliyə zidlik həll edilir. Müəssisənin uçot siyasəti haqqında əsasnamə “Mühasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikası qanunu”nun dördüncü maddəsinə əsasən uçot aparmağa borclu olan bütün müəssisələrin uçot siyasətinin formalaşmasının əsaslarını və açıqlanmasını müəyyən edir.

“Müəssisələrin uçot siyasəti haqqında” əsasnamə Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 23 yanvar 1997-ci il tarixli İ-5 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir. Bu əsasnamədə əsasən aşağıdakı məsələlər verilir:

1. Ümumi müddəalar

1.1. Bu əsasnamə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 mart 1995-ci il tarixli fərmanı ilə qəbul edilmiş “Mühasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikası Qanunu”nun 4-cü maddəsinə əsasən uçot aparmağa borclu olan bütün idarə, müəssisə, təşkilat və digər təsərrüfat subyektlərinin (bundan sonra müəssisə adlandırılacaq) uçot siyasətinin formalaşmasının əsaslarını və açıqlanmasını müəyyən edir. Bu əsasnamə Azərbaycan Respublikasında Mühasibat uçotu sisteminin tənzimlənməsi üçün yaradılmış hüquqi normativ sənədlərdən biridir və bu sahədə yaradılmış hüquqi normativ sənədləri nəzərə almaqla mühasibat uçotu sisteminin tənzimlənməsinin ən ümumi əlaqə formalarını özündə əks etdirir. 1.2. Prezidentin 1995-ci il 22 mart tarixli fərmanı ilə qəbul edilmiş və Milli Məclisin 999 saylı 24 mart 1995-ci il tarixli qərarı ilə iyul ayının 1-dən qüvvəyə minmiş bu əsasnamə “Mühasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikası Qanunu”na və qüvvədə olan digər mühasibat uçotu standartlarına əsaslanaraq müəssisələrdə mühasibat uçotunun aparılması üsullarının (mühasibat uçotunun aparılma üsullarına: qruplaşdırma və təsərrüfat fəaliyyəti faktlarının qiymətləndirilməsi, aktivlərin dəyərinin ödənilməsi metodları, sənədlərin dövriyyəsinin təşkili üsulları, inventarlaşma qaydaları, mühasibat uçotu hesablarının tətbiqi üsulları, uçot registrləri sistemi, məlumatların araşdırılması və digər müvafiq üsullar, metodlar aiddir) ən ümumi əlaqə formalarından bəhs edir.

1. Uçot siyasətinin formalaşması

2.1. Sözü gedən “Mühasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikası Qanunu”nun 9-cu maddəsinə əsasən müəssisənin uçot siyasəti onun rəhbəri tərəfindən formalaşır. Müəssisə rəhbəri uçot siyasətini formalaşdırarkən bu əsasnamənin və mühasibat uçotu sistemini tənzimləyən digər hüquqi normativ sənədlərin tələblərinə əməl edir. 2.2. Uçot siyasətinin formalaşmasında əsasən aşağıdakılar nəzərdə tutulur: müəssisə öz əmlakını və öhdəliklərini digər müəssisələrin əmlakından və öhdəliklərindən ayırır; müəssisə uzun müddət fasiləsiz işinə, onun gələcək inkişafına, əmlak və öhdəliklərinə, həmçinin borcların vaxtlı-vaxtında ödənilməsinə təminat verir;

müəssisənin uçot siyasətini Azərbaycan Respublikasının Mühasibat uçotu sistemini tənzimləyən qanunverici sənədlərə uyğun olaraq hesabat ili üçün qəbul edir; müəssisə gəlir və xərcləri hesabat dövrünə düzgün aid etməli, bütün təsərrüfat əməliyyatlarının ardıcıl olaraq uçot registrlərində düzgün xronoloji qeydiyyatını təmin etməli, mövcud əmlakın, öhdəliklərin, kapitalın, hesablaşmaların və digər sərvətlərin inventarlaşmanın nəticələrini uçotda tam və düzgün əks etdirməlidir. 2.3. Müəssisənin uçot siyasəti əsasən aşağıdakıları özündə əks etdirir. - müəssisə əmlakının, öhdəliklərinin, kapitalının, dövriyyə vəsaitlərinin və ümumiyyətlə bütün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətindəki təsərrüfat əməliyyatlarının natural göstəricilər əsasında, pul ifadəsində, fasiləsiz, başdan-başa, sənədləşdirilmiş və mühasibat registrlərində qarşılıqlı əlaqədə, mühasibat hesabatlarında ikili yazılış üsulu ilə heç bir istisnaya yol vermədən düzgün yığılması və qaydaya salınması sistemini təmin edir; - müəssisə rəhbəri mühasibat uçotunun təşkili formasını, sənəd dövriyyəsi qaydasını və uçot məlumatlarının texnologiyasını təmin edir, daxili uçot və hesabat sistemini işləyib hazırlayır, mühasibat uçotunun məqsədini həyata keçirmək üçün vacib olan təsərrüfat əməliyyatları üzərində nəzarət qaydasını sənədlərə imza etmək hüququ olanları və s. müəyyən edir; - müəssisə ilkin uçot sənədlərində məzmunu qeyd olunan təsərrüfat əməliyyatlarını uçot və hesabatda əks etdirən zaman onun iqtisadi məzmununun mənaca qalan bütün əlamətlərindən üstünlüyünü təmin edərək onların uçot siyasətində kommersiya sirri kimi qorunub saxlanmasını tələb edir; - müəssisə maliyyə nəticələrini formalaşdıran zaman potensial zərərin yaxud öhdəliyin son dərəcə mənfəətə və aktivə çevrilərək uçot və hesabatda əksini tapması üçün böyük hazırlıq işini – ehtiyatlılığı təmin edir; - müəssisə hər dəfə analitik uçot məlumatlarını sintetik uçot məlumatları ilə tutuşduraraq mühasibat uçotu və hesabatının düzgünlüyünü yoxlayır. 2.4. Uçot siyasətinin formalaşması zamanı mühasibat uçotunun təşkili və aparılması (daxili uçot və hesabat qaydalarının yaradılması), inventarlaşma qaydası, əmlak və öhdəliklərin qiymətləndirilməsi üsulları, fondlar və ehtiyatların yaradılması, satışdan gələn gəlirin müəyyən edilməsi, ilkin uçot formalarının təşkili, aylıq, rüblük və illik hesabatların hazırlanması və s. işlərin görülməsi barədə müəssisə rəhbəri daxili əmrlər, qərarlar, qaydalar və s. hazırlayır. 2.5. Müəssisə rəhbəri uçot siyasətini formalaşdıran zaman “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununu əldə rəhbər tutaraq onun bütün tələblərini yerinə yetirməlidir. Uçot siyasəti həmçinin Azərbaycan Respublikasının qanunverici orqanları tərəfindən qəbul edilmiş Mühasibat uçotu standartlarının tələblərinə uyğun olmalıdır. 2.6. Müəssisənin uçot siyasətində hər dəfə Azərbaycan Respublikasının qanunverici orqanları tərəfindən qəbul edilmiş mühasibat uçotu standartlarının tələblərinə uyğun əlavə və dəyişikliklər edilə bilər.

3. Uçot siyasətinin aşıqlanması3.1. Müəssisənin əmlakının, öhdəliklərinin , dövriyyə vəsaitlərinin , maliyyə vəziyyətinin , təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin , kapitalların, maliyyələşmələrinin və s. yekun göstəriciləri istifadəçilər (sahibkarlar, səhmdarlar, dövlət orqanları, kreditorlar və s.) üçün təyin edilmiş mühasibat (maliyyə) hesabatlarından heç bir istisnaya yol verilmədən düzgün əks etdirilməlidir. Maliyyə, Bank, vergi orqanları, investorlar, malsatanlar, malalanlar, kreditorlar, Dövlət orqanları və digər marağı olan təşkilatlar və şəxslər tərəfindən operativ rəhbərlik və idarəetməni həyata keçirmək üçün təsərrüfat prosesləri və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında zəruri məlumatları düzgün təhlil etmək və müəssisənin gələcək inkişaf perspektivlərinin maksimum yollarını düzgün araşdırmaq məqsədilə uçot siyasəti açıqlanır. Müəssisənin kommersiya sirlərindən başqa bu açıqlamalar mühasibat (maliyyə) hesabatlarına əlavə edilən arayışlarda öz əksini tapır. Bu əsasnamədən sonra respublikada 2007-ci ildə “Uçot siyasəti, uçot qiymətlərində dəyişikliklər və səhvlər üzrə” kommersiya təşkilatları üçün 11 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartları hazırlanmış və o Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 2007-ci il 23 iyul tarixli İ-173/I nömrəli əmri ilə təsdiq edilərək tətbiqi tövsiyə edilmişdir. Həmin standartın çıxarışı fəsilə əlavə edilir.

Ç I X A R I Ş

“UÇOT SİYASƏTİ, UÇOT QİYMƏTLƏRİNDƏ DƏYİŞİKLİKLƏR VƏSƏHVLƏR ÜZRƏ” KOMMERSİYA TƏŞKİLATLARI ÜÇÜN 11 №-Lİ

MİLLİ MÜHASİBAT UÇOTU STANDARTI

Ümumi müddəalar Standartın təyinatı 1. Bu Standart “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq hazırlanmış və “Uçot siyasəti, uçot qiymətlərində dəyişikliklər və səhvlər” adlı 8 №-li Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartına əsaslanmışdır.

Məqsəd. 2. Bu Standartın məqsədi uçot siyasətində və uçot qiymətlərində edilən dəyişikliklərə və səhvlərin düzəldilməsinə dair məlumatın açıqlanması və uçot qaydaları ilə yanaşı, uçot siyasətinin seçilməsi və dəyişdirilməsi üçün istifadə olunan meyarların müəyyən olunmasından ibarətdir. 3. Uçot siyasətində dəyişikliklərə aid açıqlama tələbləri istisna olmaqla, uçot siyasəti üzrə açıqlama tələbləri “Maliyyə hesabatlarının təqdimatı üzrə” 1№-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında təqdim edilmişdir.

Standartım tətbiqi sahəsi

4. Bu standart, Uçot Qaydaları nəzərə alınmaqla, maliyyə hesabatlarını “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 10-cu maddəsinə əsasən hazırlayan kommersiya təşkilatları tərəfindən tətbiq edilir. 5. Mühasibat uçotunu tənzimləyən qüvvədə olan normativ hüquqi aktlar ilə bu Milli Mühasibat Uçotu Standartları arasında ziddiyyət yarandığı halda, hazırkı standart tətbiq edilir. 6. Bu standart uçot siyasətinin seçilməsi və tətbiqi zamanı, habelə uçot siyasətində və uçot qiymətlərində dəyişikliklərin və əvvəlki hesabat dövrlərinin səhvləri üzrə düzəlişlərin uçotu zamanı tətbiq edilir. 7. Əvvəlki hesabat dövrlərinin səhvlərinin düzəldilməsi və uçot siyasətində dəyişikliklərin tətbiq edilməsi məqsədilə aparılmış retrospektiv düzəlişlər üzrə vergi nəticələri “Cari mənfəət vergisi üzrə” 3 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına və “Təxirə salınmış mənfəət vergisi üzrə” 4 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən uçota alınır və açıqlanır.

Əsas anlayışlar

8. Bu standartda istifadə edilmiş əsas anlayışlar aşağıdakı mənaları ifadə edir: Uçot siyasəti – maliyyə hesabatlarının hazırlanması və təqdim edilməsi zamanı müəssisə tərəfindən tətbiq edilən konkret prinsiplər, əsaslar, şərtlər və qaydalardır. Uçot qiymətlərində dəyişikliklər – aktivlərin və ya öhdəliklərin mövcud statusunun və onlarla bağlı ehtimal edilən gələcək iqtisadi səmərə və öhdəliklərin qiymətləndirilməsi nəticəsində aktivin və ya öhdəliyin balans dəyərinin və ya aktivinin dövri istehlak məbləğinin düzəldilməsidir. Uçot qiymətlərində dəyişikliklər əldə olunmuş yeni məlumatlardan və vəziyyətin dəyişməsindən yarandığı üçün səhvlərin düzəldilməsi hesab edilmir. Ciddi məlumat boşluqları və ya maliyyə hesabatlarının maddələri üzrə məlumatın yanlış təqdim edilməsi – istifadəçilərin maliyyə hesabatlarına əsaslanan qərarlarına ayrı-ayrılıqda və ya birlikdə təsir edə bildikdə əhəmiyyətli hesab edilirlər. Əhəmiyyətlilik dərəcəsi məlumat boşluğunun və ya yanlış təqdim edilmiş məlumatın həcmindən və xüsusiyyətindən asılıdır. Müvafiq maddənin həcmi və ya xüsusiyyəti, və ya bunların hər ikisi müəyyənləşdirici faktor ola bilər. Bundan başqa, əhəmiyyətlilik dərəcəsi istifadəçilərin təsərrüfat fəaliyyəti haqqında və mühasibat uçotu haqqında müvafiq birliklərə sahib olması, habelə onların əldə edilən məlumatlarla diqqətlə tanış olmaq istəyinə malik olması fərziyyəsi əsasında mövcud şərtlər daxilində edilmiş mühakiməyə əsaslanır. Keçmiş dövrlərin səhvləri - müəssisənin bir və ya bir neçə əvvəlki dövrlərini əhatə edən maliyyə hesabatlarında aşağıdakı şərtləri təmin edən etibarlı məlumatdan istifadə edilməməsi və ya yanlış istifadə edilməsi nəticəsində buraxılmış səhvlər və edilmiş yanlış bəyanatlardır: (a) məlumat həmin dövrlərin maliyyə hesabatları dərc olunmaq üçün təsdiq edildiyi zaman mövcud olduqda; və

(b) məlumatın həmin maliyyə hesabatlarının hazırlanması və təqdim edilməsi zamanı əldə edilməsi və uçota alınması məntiqi olaraq mümkün hesab edildikdə. Belə səhvlərə riyazi və uçot siyasətinin tətbiq edilməsi zamanı buraxılan səhvlər, faktların gözdən qaçırılması və ya səhv izah edilməsi və saxtakarlıq daxildir. Retrospektiv tətbiq etmə - yeni uçot siyasətinin müəssisə əməliyyatlarına , digər hadisə və şərtlərə onun sanki həmişə tətbiq edildiyi şəkildə tətbiq edilməsidir. Retrospektiv qaydada yenidən təqdim etmə - maliyyə hesabatları elementlərinin tanınması, qiymətləndirilməsi və açıqlanmasına dair əvvəlki hesabat dövrlərinə aid səhvlərin sanki heç olmadığı kimi düzəldilməsidir. Mümkünsüzlük - müəssisə , bütün mümkün cəhdləri etməsinə baxmayaraq standartların tələbini tətbiq edə bilmədikdə, belə tələbin tətbiq edilməsi qeyri-mümkün sayılır. Müəyyən keçmiş hesabat dövrü üçün uçot siyasətində dəyişikliyi retrospektiv şəkildə tətbiq etmək və ya səhvi düzəltmək məqsədilə məlumatdan retrospektiv qaydada yenidən təqdim etmək aşağıdakı hallarda qeyri-mümkün sayılır: (a) retrospektiv tətbiq etmənin və ya retrospektiv qaydada yenidən təqdim etmənin nəticəsi müəyyən edilə bilmədikdə; (b) retrospektiv tətbiq etmə və ya retrospektiv qaydada yenidən təqdim etmə həmin dövrdə müəssisə rəhbərliyinin niyyətləri haqqında fərziyyələrin irəli sürülməsini tələb etdikdə; və ya (c) retrospektiv tətbiq etmə və ya retrospektiv qaydada yenidən təqdim etmə məbləğlərin əhəmiyyətli dərəcədə qiymətləndirilməsini tələb etdikdə və aşağıdakı məlumatları obyektiv şəkildə digər məlumatlardan ayırmaq mümkün olmadıqda ; ( i) həmin məbləğlərin tanındığı, qiymətləndirildiyi və ya açıqlandığı tarixdə (tarixlərdə) mövcud olan şərtlər haqqında dəlilləri təmin edən qiymətləndirmə; və (ii) həmin dövrlərin maliyyə hesabatları dərc olunmaq üçün təsdiq edildiyi zaman mövcud olan qiymətləndirmə. Perspektiv qaydada tətbiq etmə - uçot siyasətində dəyişikliyin və uçot qiymətlərində dəyişikliyin nəticəsinin tanınmasının perspektiv tətbiqi müvafiq olaraq aşağıdakılardan ibarətdir: (a) uçot siyasətinin dəyişdiyi tarixdən sonra baş vermiş əməliyyatlara, digər hadisə və şərtlərə yeni uçot siyasətinin tətbiq edilməsi; (b) dəyişikliyin təsir etdiyi hazırkı və gələcək hesabat dövrlərində uçot qiymətlərində dəyişikliklərin nəticəsinin tanınması.

Uçot siyasəti Uçot siyasətinin seçilməsi və tətbiq edilməsi 9. Müəyyən standart xüsusi olaraq hər hansı əməliyyata, digər hadisə və ya şərtlərə tətbiq edildikdə , həmin əməliyyat, hadisə və ya şərtlərə tətbiq ediləcək uçot siyasəti müvafiq Milli Mühasibat Uçotu Standartında göstərilən uçot siyasəti olmalıdır.

Uçot siyasətinin tətbiq edilməsinin nəticəsi əhəmiyyətli olmadıqda, həmin siyasətin tətbiq edilməsi tələb olunmur. Lakin müəssisənin maliyyə vəziyyətinin , maliyyə nəticələrinin və ya pul vəsaitləri hərəkətinin müəyyən səviyyədə təqdim edilməsi məqsədilə Milli Mühasibat Uçotu Standartlarından əhəmiyyətli olmayan kənarlaşmalara yol vermək və ya onları düzəldilməmiş saxlamaq məqbul sayılır. 10. Hər hansı əməliyyat, digər hadisə və ya şərtlərə xüsusi olaraq tətbiq edilə biləcək Standart mövcud deyilsə, müəssisə rəhbərliyi aşağıdakı meyarlara cavab verən məlumatların təqdimatı ilə nəticələnəcək uçot siyasətinin hazırlanması və tətbiq edilməsi üçün mühakimələrinə əsaslanmalıdır: (a) məlumat, istifadəçilərin iqtisadi məqsədli qərarlar qəbul etməsi tələblərinə müvafiq olmalıdır; və (b) maliyyə hesabatlarının aşağıdakı meyarlara cavab verməsi baxımından etibarlı olmalıdır: (i) müəssisənin maliyyə vəziyyətini, maliyyə nəticələrini və pul vəsaitlərinin hərəkətini ədalətli şəkildə əks etdirməlidir. (ii) əməliyyatların, digər hadisə və şərtlərin yalnız hüquqi formasını deyil, iqtisadi mahiyyətini əks etdirməlidir; (iii) neytral , yəni qərəzsiz olmalıdır; (iv) ehtiyatlılıq prinsipinə uyğun olmalıdır; və (v) bütün əhəmiyyətli baxmalardan tamamlanmış olmalıdır. 11) Hazırkı Standartın 10-cu maddəsində adı çəkilən düşüncələri tətbiq etdikdə, müəssisə rəhbərliyi aşağıdakı mənbələrə göstərilmiş ardıcıllıqda istinad etməli və onların tətbiq edilməsi mümkünlüyünü nəzərdən keçirməlidir; (a) Milli Mühasibat Uçotu Standartlarında oxşar məsələlər üzrə nəzərdə tutulan tələblər və göstərişlər; və (b) Konseptual Əsaslarda açıqlanmış aktivlər, öhdəliklər, gəlir və xərc anlayışları, onlar üzrə tanınma meyarları və qiymətləndirilmə konsepsiyaları. 12. Hazırkı Standartın 10-cu maddəsində adı çəkilən düşüncələri tətbiq etdikdə, müəssisə rəhbərliyi həmçinin mühasibat uçotu standartlarının hazırlanmasında eyni konseptual əsaslardan istifadə edən digər səlahiyyətli qurumların (Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartları Şurası kimi) ən son bəyanatlarını, mühasibat uçotu üzrə ədəbiyyat və mühasibat sahəsində qəbul edilmiş təcrübələri bu standartın 11-ci maddəsində göstərilən mənbələr ilə ziddiyyət yaratmayacağı dərəcədə nəzərə alına bilər.

Uçot siyasətinin ardıcıllığı

13. Müəssisə, hər hansı Standartın müəyyən maddələri qruplaşdıraraq onlara müxtəlif uçot siyasətini tətbiq etməyi tələb etməsi və ya icazə verməsi halı istisna olmaqla, müvafiq uçot siyasətini qəbul edərək, oxşar əməliyyatlar, digər hadisə və şərtlər üzrə ardıcıl şəkildə tətbiq etməlidir. Əgər hər hansı Standart müəyyən maddələrin bu məqsədlə qruplaşdırılmasına icazə verərsə və ya tələb edərsə, onda müvafiq uçot siyasəti seçilməli və həmin maddələr qrupuna ardıcıl şəkildə tətbiq edilməlidir.

Uçot siyasətində dəyişikliklər

14. Müəssisə uçot siyasətini yalnız aşağıdakı hallarda dəyişə bilər (a) Milli Mühasibat Uçotu Standartı bunu tələb etdikdə; və ya (b) uçot siyasətinin dəyişdirilməsi maliyyə hesabatlarında əməliyyatların, digər hadisə və şərtlərin müəssisənin maliyyə vəziyyətinə, maliyyə nəticələrinə və pul vəsaitlərinin hərəkətinə təsiri haqqında etibarlı və daha uyğun məlumatların təmin edilməsi ilə nəticələndikdə 15. Müəssisənin əvvəlki dövrlərdə həyata keçirdiyi əməliyyatlardan mahiyyət etibarilə fərqli olan əməliyyatlara yeni uçot siyasətini tətbiq etməsi müəssisənin uçot siyasətinin dəyişməsinə dəlalət etmir. 16. “Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə “ 7 №-li və ya “Qeyri –maddi aktivlər üzrə” 12 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq aktivlərin yenidən qiymətləndirilməsi üzrə siyasətin ilkin tətbiqi, uçot siyasətində dəyişiklik olmaqla, hazırkı Standartın müddəalarına uyğun olaraq deyil, 7 №-li və 12 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına müvafiq olaraq yenidənqiymətləndirmə kimi baxılır.

Uçot siyasətində dəyişikliklərin tətbiq edilməsi

17. Hazırkı Standartın 21-ci maddəsinə uyğun olaraq : (a) müəssisə, hər hansı Standartın ilkin tətbiqi nəticəsində uçot siyasətində edilən dəyişikliyi həmin Standartda göstərilən xüsusi keçid şərtlərinə uyğun olaraq uçota almalıdır ; və (b) müəssisə uçot siyasətində dəyişikliklərə tətbiq olunacaq xüsusi keçid şərtlərini özündə əks etdirməyən Standartın ilkin tətbiq nəticəsində uçot siyasətini dəyişdikdə və ya uçot siyasətini könüllü dəyişdikdə, dəyişiklik retrospektiv şəkildə tətbiq edilməlidir. 18. Bu Standarta əsasən Standartın vaxtından əvvəl tətbiqi uçot siyasətinin könüllü şəkildə dəyişdirilməsi hesab edilmir. 19. Hər hansı əməliyyat, digər hadisə və ya şərtlərə xüsusi olaraq tətbiq edilə biləcək Standart mövcud olmadıqda, müəssisə rəhbərliyi mühasibat uçotu standartlarının hazırlanması üçün eyni konseptual əsaslardan istifadə edən səlahiyyətli qurumların (Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartları Şurası kimi) ən son bəyanatlarından irəli gələn uçot siyasətini tətbiq edə bilər. Müəssisə, belə bəyanatlardakı dəyişikliklərə riayət edərək uçot siyasətini dəyişmək qərarına gəldikdə, belə dəyişiklik uçot siyasətinin könüllü olaraq dəyişdirilməsi kimi uçota alınır və açıqlanır.

Retrospektiv tətbiq etmə

20. Hazırkı Standartın 21-ci maddəsinə əsasən, uçot siyasətində dəyişiklik 17-ci maddəyə uyğun olaraq retrospektiv şəkildə tətbiq edildikdə, müəssisə təqdim edilmiş ən erkən dövrə aid kapitalın təsir edilmiş hər komponenti üzrə

hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalığı və təqdim edilmiş hər keçmiş dövr üzrə digər müqayisəli məbləğləri yeni uçot siyasətinin sanki həmişə tətbiq edildiyi şəkildə düzəltməlidir. Retrospektiv tətbiq etməyə qoyulan məhdudiyyətlər: 21. Retrospektiv tətbiq etmə hazırkı Standartın 17-ci maddəsinin (a) və ya (b) bəndinə uyğun olaraq tələb olunduqda, uçot siyasətində dəyişiklik , həmin dəyişikliyin konkret dövr üzrə təsirinin və yaxud ümumi təsirin müəyyənləşdirilməsi qeyri mümkün olduğu hallar istisna olmaqla, retrospektiv şəkildə tətbiq edilməlidir. 22. Konkret dövr üzrə uçot siyasətində dəyişikliyin bir və ya bir neçə keçmiş dövrə aid müqayisəli informasiyaya təsirin müəyyənləşdirilməsi qeyri-mümkün olduqda, müəssisə yeni uçot siyasətini retrospektiv tətbiq etmənin mümkün sayıldığı ən erkən dövrün (bu dövr cari dövr də ola bilər) əvvəlinə olan aktivlərin və öhdəliklərin balans dəyərinə tətbiq etməli və bu dövr üzrə kapitalın təsirə məruz qalmış hər komponentinin hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalığı üzrə müvafiq düzəlişlər etməlidir. 23. Cari dövrün əvvəlində bütün əvvəlki dövrlərə yeni uçot siyasətinin tətbiq edilməsinin ümumi təsirinin müəyyənləşdirilməsi qeyri-mümkün olduqda, müəssisə mümkün olan ən erkən dövrdən yeni uçot siyasətini perspektiv şəkildə tətbiq etməklə müqayisəli informasiyanı düzəltməlidir. 24. Müəssisə yeni uçot siyasətini retrospektiv şəkildə tətbiq etdikdə , yeni uçot siyasətini mümkün qədər daha uzaq keçmiş dövrlərə aid olan müqayisəli informasiyaya tətbiq etməlidir. Yeni uçot siyasətinin keçmiş dövrə retrospektiv qaydada tətbiq edilməsi, nəzərdə tutulan hesabat dövrünün əvvəlinə və sonuna mühasibat balansına aid qalıq məbləğlərinə ümumi təsirin müəyyənləşdirilməsi mümkün hesab olunduğu hallar istisna olmaqla, qeyri-mümkün hesab edilir. Maliyyə hesabatlarının əhatə etdiyi dövrlərdən əvvəlki dövrlərə aid son düzəlişin məbləği təqdim edilən ən uzaq keçmiş dövrə aid kapitalın təsirə məruz qalmış hər bir komponentin hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalığına yazılır. Adətən, düzəliş bölüşdürülməmiş mənfəətə edilir. Lakin, düzəliş kapitalın digər komponentinə də (məsələn, digər Standarta uyğun olaraq) edilə bilər. Keçmiş dövrlər haqqında hər hansı digər informasiya, məsələn maliyyə məlumatlarının xülasəsi, mümkün qədər daha uzaq keçmiş dövr üzrə düzəldilir. 25. Yeni uçot siyasətinin tətbiqinin bütün əvvəlki dövrlərə ümumi təsirinin müəyyənləşdirilə bilməməsi səbəbindən bu siyasətin retrospektiv şəkildə tətbiq edilməsi qeyri-mümkün olduqda, müəssisə bu Standartın 23-cü maddəsinə müvafiq olaraq yeni uçot siyasətini mümkün olan ən erkən dövrün əvvəlindən perspektiv şəkildə tətbiq etməlidir. Beləliklə, bu hal aktivlərə, öhdəliklərə və kapitala qeyd edilmiş tarixdən əvvəl edilən ümumi dəyişiklikləri əhəmiyyətsiz edir. Uçot siyasətinin dəyişdirilməsinə, onun hətta hər hansı əvvəlki dövrə perspektiv şəkildə tətbiq edilməsi mümkün olmadığı halda , icazə verilir.

Məlumatın açıqlanması

26. Milli Mühasibat Uçotu Standartının ilkin olaraq tətbiq edilməsi cari hesabat dövrünə və ya hər hansı keçmiş hesabat dövrünə təsir göstərdikdə və yaxud gələcək hesabat dövrlərinə təsir göstərə biləcəyi halda, düzəlişin məbləğini müəyyənləşdirmək mümkün olmadığı hal istisna olmaqla aşağıdakı məlumatlar açıqlanmalıdır: (a)milli Mühasibat Uçotu Standartının adı; (b)uçot siyasətində dəyişikliyin onun keçid şərtlərinə uyğun olaraq edildiyi; (c) uçot siyasətində dəyişikliyin xarakteri; (ç)keçid şərtlərinin təsviri; (d)gələcək dövrlərə təsir göstərə biləcək keçid şərtləri; (e)cari dövr və təqdim edilmiş hər əvvəlki dövr üçün təsirə məruz qalan hər maliyyə hesabatları maddəsi üzrə müvafiq düzəlişlərin məbləği; (ə)düzəlişlərin təqdim edilmiş dövrlərdən əvvəlki dövrlərə aid məbləğ; və (f)hazırkı Standartın 17-ci maddəsinin (a) və ya (b) bəndləri ilə tələb olunan retrospektiv tətbiq etmə müəyyən keçmiş hesabat dövrü və ya təqdim edilmiş dövrlərdən əvvəlki hesabat dövrləri üçün mümkün olmadıqda, bunu yaradan səbəblər və uçot siyasətində dəyişikliyin necə və hansı dövrdən etibarən tətbiq edildiyinin açıqlanması. Növbəti dövrlərin maliyyə hesabatlarında bu açıqlamaların təkrarlanmasına yol verilməli deyil. 27. Uçot siyasətinin könüllü şəkildə dəyişdirilməsi cari hesabat dövrünə və ya hər hansı keçmiş dövrə təsir göstərdikdə, ya da düzəlişin məbləğini müəyyənləşdirmək qeyri-mümkün olduğu hal istisna olmaqla həmin dövrə təsir göstərdikdə və ya gələcək dövrlərə təsir göstərə bildikdə, aşağıdakı məlumatlar açıqlanmalıdır: (a) uçot siyasətində dəyişikliyin xarakteri; (b) yeni uçot siyasətinin tətbiqinin etibarlı və daha uyğun məlumatlarla təmin etməsinin səbəbi; (c) cari dövr və təqdim edilmiş hər əvvəlki dövr üçün maliyyə hesabatlarının təsirə məruz qalmış hər maddəsi üzrə düzəlişlərin məbləği; (ç) təqdim edilmiş dövrlərdən əvvəlki dövrlərə aid düzəlişlərin məbləği; və (d)müəyyən keçmiş dövr və ya maliyyə hesabatlarının təqdim edildiyi dövrdən əvvəlki dövrlər üzrə retrospektiv tətbiq edilmə qeyri-mümkün sayıldıqda, bunu yaradan səbəblər və uçot siyasətinin dəyişməsinin necə və hansı dövrdən etibarən tətbiq edildiyinin açıqlanması. Növbəti dövrlərin maliyyə hesabatlarında bu açıqlamaların təkrarlanmasına yol verilməli deyil. 28. Müəssisə artıq dərc edilmiş, lakin hələlik qüvvəyə minməmiş yeni Milli Mühasibat Uçotu Standartlarını tətbiq etmədikdə, aşağıdakıları açıqlamalıdır: (a) bu faktı; və (b) ilkin tətbiq edilmə zamanı yeni Milli Mühasibat Uçotu Standartının tətbiqinin müəssisənin maliyyə hesabatlarına mümkün təsirinin qiymətləndirilməsi üçün uyğun olan mövcud və ya məntiqi şəkildə qiymətləndirilə bilən məlumatları.

29. Hazırkı Standartın 28-ci maddəsinə uyğun olaraq , aşağıdakı məlumatlar açıqlanmalıdır: (a) yeni Milli Mühasibat Uçotu Standartının adı; (b)uçot siyasətində gözlənilən dəyişikliyin və ya dəyişikliklərin xarakteri; (c)Standartın tətbiq edilməsi tələb olunan tarix; (ç)Standartın ilkin olaraq tətbiq edilməsi planlaşdırılan tarix; və (d)aşağıdakı məlumatlardan biri; (i)Standartın ilkin olaraq tətbiq edilməsinin müəssisənin maliyyə hesabatlarına təsiri haqqında müzakirə edilməsi; və ya (ii)bu təsir məlum olmadıqda və ya etibarlı şəkildə qiymətləndirilə bilmədikdə, bu barədə bəyanat.

Uçot qiymətlərində dəyişikliklər

32. Qiymətləndirmənin əsaslandığı dəyişikliklərin baş verdiyi təqdirdə və ya yeni məlumatların və ya təcrübənin əldə olunmasının nəticəsində uçot qiymətlərinin yenidən baxılması zərurəti yarana bilər. Qiymətlərə yenidən baxılması öz mahiyyətinə görə keçmiş dövrlərə aid deyil və səhvin düzəldilməsi sayılmır. 33. Tətbiq edilən qiymətləndirmə metodunda dəyişiklik uçot qiymətlərində deyil, uçot siyasətində dəyişiklikdir. Uçot siyasətində dəyişikliyi uçot qiymətlərində dəyişiklikdən ayırmaq çətin olduqda, həmin dəyişiklik uçot qiymətlərində dəyişiklik kimi qeydə alınır. 34. Hazırkı Standartın 35-ci maddəsinin tətbiq edildiyi dəyişikliklər istisna olmaqla, uçot qiymətlərində dəyişikliyin nəticəsi aşağıdakı dövrlər üzrə mənfəət və ya zərər haqqında hesabata perspektiv qaydada daxil olunmaqla tanınır: (a)dəyişiklik yalnız bu dövrə təsir etdikdə, dəyişikliyin edildiyi dövr; və ya (b)dəyişiklik həm onun həyata keçirildiyi dövrə, həm də gələcək dövrlərə təsir göstərdikdə, dəyişikliyin baş verdiyi dövr və gələcək dövrlər. 35. Uçot qiymətlərində dəyişiklik aktivlərdə və öhdəliklərdə dəyişikliklərə səbəb olarsa və ya kapital maddəsinə aid olarsa, onda həmin dəyişiklik baş verdiyi dövrdə əlaqədar aktivlərin, öhdəliklərin və ya kapital maddəsinin balans məbləğlərinin düzəldilməsi vasitəsilə tanınmalıdır. 36. Uçot qiymətlərində dəyişikliyin perspektiv qaydada tanınması, bu dəyişikliyin əməliyyatlara, digər hadisə və şərtlərə onun baş verdiyi tarixdən etibarən tətbiq edilməsini nəzərdə tutur. Uçot qiymətlərində dəyişiklik yalnız cari və ya həm cari, həm də gələcək hesabat dövrlərinin mənfəət və ya zərərinə təsir göstərə bilər.

Məlumat açıqlamaları

37. Dəyişikliyin təsirini qiymətləndirmək qeyri-mümkün olduğu hallar istisna olmaqla, müəssisə, cari hesabat dövrünə təsir göstərmiş və ya gələcək hesabat dövrlərinə təsir göstərəcəyi ehtimal edilən uçot qiymətlərində dəyişikliyin mahiyyətini və məbləğini açıqlamalıdır. 38. Gələcək hesabat dövrlərinə təsirin məbləği, onun qiymətləndirilməsi mümkün olmadığından açıqlanmadıqda, müəssisə bu faktı açıqlamalıdır.

Səhvlər

39. Səhvlər maliyyə hesabatları elementlərinin tanınması, qiymətləndirilməsi, təqdim edilməsi və ya açıqlanması üzrə yarana bilər. Maliyyə vəziyyətinin , maliyyə nəticələrinin və ya pul vəsaitləri hərəkətinin müəyyən şəkildə təqdimatına nail olmaq üçün maliyyə hesabatlarında qəsdən əhəmiyyətli və ya əhəmiyyətsiz səhvlər buraxıldıqda, bu maliyyə hesabatları Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun hesab edilmirlər. Cari hesabat dövründə aşkar edilmiş bu dövrün ehtimal edilən səhvləri maliyyə hesabatı dərc olunmaq üçün təsdiq edilənədək düzəldilməlidir. Lakin bəzən əhəmiyyətli səhvlər növbəti hesabat dövrünədək aşkar edilmədiyindən, bu səhvlər növbəti hesabat dövrünün maliyyə hesabatlarında təqdim edilmiş müqayisəli məlumatlarda düzəldilməlidir (bax hazırkı Standartın 40-45-ci maddələri). 40. Hazırkı Standartın 41-ci maddəsinə uyğun olaraq , müəssisə keçmiş hesabat dövrünün əhəmiyyətli səhvlərini, onlar aşkar edildikdən sonra, dərc edilmək üçün təsdiq edilmiş maliyyə hesabatlarının ilk məcmusunda retrospektiv qaydada aşağıdakıları əhatə edərək düzəltməlidir: (a)bu səhvlərin buraxıldığı keçmiş hesabat dövrü (dövrləri) üzrə müqayisəli məlumat yenidən təqdim edilməlidir; və ya (b)əgər bu səhv, təqdim edilmiş ən erkən keçmiş hesabat dövründən əvvəl buraxılmışdırsa, təqdim edilmiş ən erkən hesabat dövrü üzrə aktivlərin, öhdəliklərin və kapitalın hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalıqları yenidən hesablanaraq təqdim edilməlidir.

Retrospektiv qaydada yenidən təqdim etməyəqoyulan məhdudiyyətlər

41. Əvvəlki hesabat dövrünün səhvi, onun konkret dövr üzrə təsirinin və ya ümumi təsirinin müəyyənləşdirilməsi qeyri-mümkün olduğu hallar istisna olmaqla, retrospektiv şəkildə yenidən hesablanaraq düzəldilməlidir. 42. Təqdim edilmiş bir və ya bir neçə keçmiş dövrə aid müqayisəli məlumatlara səhvin konkret dövr üzrə təsirini müəyyən etmək mümkün olmadıqda, müəssisə retrospektiv qaydada yenidən təqdim etmənin mümkün olduğu ən erkən hesabat dövrünün əvvəlinə olan (bu cari hesabat dövrü də ola bilər) aktivlərin, öhdəliklərin və kapitalın qalıqlarını yenidən hesablayıb təqdim etməlidir. 43. Cari hesabat dövrünün əvvəlində səhvin bütün əvvəlki hesabat dövrlərinə ümumu təsirinin müəyyənləşdirilməsi mümkün olmadıqda, müəssisə səhvi

perspektiv qaydada düzəltmək məqsədilə mümkün olan ən erkən hesabat dövründən etibarən müqayisəli məlumatları yenidən təqdim etməlidir. 44. Səhvin aşkar edildiyi hesabat dövrünün mənfəət və zərər haqqında hesabatında əvvəlki hesabat dövrünün səhvinin düzəldilməsinə yol verilmir. Əvvəlki hesabat dövrləri haqqında təqdim edilmiş hər hansı məlumatlar, maliyyə rəqəmləri haqqında məlumatlar daxil olmaqla, mümkün qədər uzaq keçmişə aid olan hesabat dövrü üzrə yenidən təqdim edilməlidir. 45. Bütün əvvəlki hesabat dövrləri üzrə səhvin məbləğini müəyyənləşdirmək mümkün olmadıqda, müəssisə mümkün olan ən erkən hesabat dövründən etibarən müqayisəli məlumatları perspektiv qaydada yenidən təqdim etməlidir. 46. Səhvlərin düzəldilməsi uçot qiymətlərində baş verən dəyişikliklərdən fərqlənir. Uçot qiymətləri öz mahiyyətinə görə əlavə informasiya əldə olunduqda yoxlanılması tələb olunan təxmini qiymətlərdir.

Keçmiş dövrlərin səhvlərinin açıqlanması

47. Hazırkı Standartın 40-cı maddəsinin tətbiqi zamanı müəssisə aşağıdakı məlumatları açıqlamalıdır: (a)keçmiş hesabat dövrünə aid səhvin xarakteri; (b)təqdim edilmiş hər keçmiş hesabat dövrü üçün maliyyə hesabatlarının təsirə məruz qalmış hər maddəsi üzrə düzəlişin məbləği; (c)təqdim edilmiş ən erkən hesabat dövrünün əvvəlində düzəlişin məbləği; və (ç)müəyyən keçmiş hesabat dövrü üçün retrospektiv tətbiq etmə qeyri-mümkün olduqda, bu halın yaranmasına səbəb olan şərtləri və səhvin necə və hansı tarixdən etibarən düzəldildiyi. Növbəti hesabat dövrlərinin maliyyə hesabatlarında bu açıqlamaların təkrarlanması tələb olunmur.

Retrospektiv tətbiq etmənin və retrospektiv qaydada yenidəntəqdim etmənin mümkünsüzlüyü

48. Müəssisə, yeni uçot siyasətini retrospektiv şəkildə tətbiq etdikdə və ya keçmiş hesabat dövrünün səhvini düzəltdikdə, aşağıdakı məlumatları digər məlumatlardan fərqləndirməlidir: (a)əməliyyatın, digər hadisə və ya şərtin baş verdiyi tarixdə (tarixlərdə) mövcud olan şərtlərin sübutunu təmin edən məlumat; və (b)həmin keçmiş dövrün maliyyə hesabatları dərc olunmaq üçün təsdiq edildiyi zaman mövcud olan məlumat. Bəzi qiymətləndirmələr üçün bu növ məlumatların fərqləndirilməsi mümkün deyil. Retrospektiv tətbiq etmə və ya retrospektiv qaydada yenidən təqdim etmə məlumatların bu iki növünün fərqləndirilməsi mümkün olmayan əhəmiyyətli qiymətləndirmələrin aparılmasını tələb etdikdə, yeni uçot siyasətinin retrospektiv

şəkildə tətbiq edilməsi və ya keçmiş hesabat dövrünün səhvinin düzəldilməsi mümkün deyildir. 49.Yeni uçot siyasətinin keçmiş görə tətbiq edilməsi zamanı və ya keçmiş dövrə aid səhvlərin düzəldilməsi zamanı , heç bir sonradan əldə edilmiş məlumatdan istifadə etmək olmaz. Buna baxmayaraq, keçmiş hesabat dövrləri üzrə təqdim edilmiş müqayisəli məlumatlara düzəlişin edilməsi üçün ciddi qiymətləndirmə aparılmasının zəruriliyi faktı, müqayisəli məlumata etibarlı düzəlişin edilməsinə maneə törətmir.

Qüvvəyə minmə tarixi

50. Bu standartın qüvvəyə minmə tarixi Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nadirliyinin müvafiq əmri ilə müəyyən edilir. Əlavə - 1 – “Uçot siyasəti, uçot qiymətlərində dəyişikliklər və səhvlər” adlı 8 N-li Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartları ilə müqayisə “Uçot siyasəti, uçot qiymətlərində dəyişikliklər və səhvlər üzrə” 11 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı ilkin olaraq “Uçot siyasəti, uçot qiymətlərində dəyişikliklər və səhvlər” adlı 8 №-li Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartından (2006-cı ilin redaksiyası) götürülmüşdür. 11 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı ilə 8 №-li Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartı arasında olan əsas fərqlər aşağıdakılardır: • 11 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartının “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununa istinad edən 1-ci maddəsi əlavə edilmişdir. 8 №-li Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartında bu cür maddə mövcud deyil. • 11 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartının 4-cü və 5-ci maddələri “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun olaraq bu Standartı tətbiq etməli olan müəssisələri müəyyən edir. • 8 №-li Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartında olan Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları Standartlarının anlayışı Milli Standartın tələblərinə uyğun olmadığından, 11 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına daxil edilməmişdir. • 8 №-li Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartında təqdim edilmiş misal və şərhlər 11 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına daxil edilməmişdir. Digər Milli Mühasibat Uçotu Standartlarında olduğu kimi, 11 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında yalnız mühasibat uçotu qaydaları təqdim edilir. Bütün tələb olunan misal və şərhlər bu Standartın tətbiqi üzrə Şərhlər və Tövsiyələr sənədində açıqlanır. • 11 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı ilə 8 №-li Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartı arasında digər fərqlər mövcud deyil. Uçot siyasətində onun metodoloji və təşkilati-texniki baxışlar xüsusi yer tutur.

2. Müəssisənin uçot siyasətinə (metodoloji, təşkilatı-texniki

nöqteyi-nəzərdən) baxışlar

Metodoloji baxışlar aşağıdakı fikirləri özündə birləşdirir:1. Əşyaların əsas vəsaitlərə yaxud dövriyyə vəsaitlərinə aid edilməsi zamanı

meyarlar.

2. Əsas vəsaitlərin təsərrüfatdan çıxması variantları.

3. Əsas vəsaitlər və qeyri-maddi aktivlər üzrə amortizasiyanın hesablanma qaydası.

4. Qeyri-maddi aktivlərə hesablanmış amortizasiyanın əks etdirilməsi üçün yazılış sxeminin variantları.

5. Ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərclərinin bölüşdürülməsi üsulları

6. Ümumtəsərrüfat xərclərinin istehsalat hesabına yaxud satış hesabına silinməsi variantları.

7. Material qiymətlilərin tədarükü və əldə edilməsi üzrə əməliyyatların hesablarda əks etdirilməsi qaydası.

8. Material-istehsalat ehtiyatlarına görə hesablaşma və onların faktiki maya dəyərinin hesablanması üsulu.

9. İstehsala məsrəflərin uçotu və məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiya edilmə variantları.

10.Qarşıdakı xərclərə olan ehtiyatların siyahısı.

11. Material qiymətlilərinin dəyərinin aşağı salınması, qiymətli kağızlara qoyuluşların qiymətdən düşməsi və şübhəli borclara görə ehtiyatların yaradılması və istifadəsi qaydası.

12. Əsas vəsaitlərin təmiri (bərpası) və uçotu qaydası.

13. Məhsul (iş, xidmət) satışından gəlirin müəyyən edilməsi variantları.

14. Gələcək dövrlərin gəlirləri və xərclərinin uçotu (31, 83 №-li hesablar) variantları

15. Debitor və kreditor borclarının qiymətləndirilməsi qaydası.

16. Ehtiyat kapitalının (86 №-li hesab) uçotu.

17. Satış xərclərinin yaradılması və onun bölüşdürülməsi variantları.

18. Məzənnə fərqləri və onların uçotu qaydası.

19. Əvəzsiz alınan pul və material qiymətlilərin uçotu variantları.

20. 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabının uçotu variantları.

21.Məqsədli maliyyələşmənin (96 №-li hesab) istifadəsi variantları.

22.Xalis mənfəətin müəyyən edilməsi və bölüşdürülməsi variantları.

23.Dividendin hesablanması və ödənilməsi qaydası.

24.80 №-li “Mənfəət və zərərlər” hesabının yaradılması və bağlanılması qaydası.

Təşkilati-texniki baxışlara aşağıdakılar aid edilir:

1. Mühasibat uçotunun formalarını seçmək.

2. Mühasibatlıqda təşkilati işlər.

3. İstehsaldaxili uçot sistemi, hesabat və nəzarət.

4. Əmlakın və öhdəliklərin inventarizasiyanın aparılması qaydası. Sənəd dövriyyəsinin işlənilməsi qaydası.

5. Mühasibat uçotunun hesablar planı.

6. Uçot informasiyalarının texnoloji işlənilməsi.

7. Hesabatın həcmi, vaxtı və təqdim edilmə ünvanları.

8. Auditor təşkilatı və digər nəzarət və idarəetmə orqanları ilə qarşılıqlı əlaqə sistemi.

Uçot siyasətinin sadalanan baxışlar, nöqteyi-nəzərlər normativ sənədlərlə əsaslandırılmalıdır. Uçot siyasəti bölməsinin verilən siyahısı ümumidir, lakin müəssisənin həcmi və təsərrüfat fəaliyyətinin istiqamətindən asılı olaraq arta ya da azala bilər. Uçot siyasətini müəssisənin rəhbəri təsdiq edir və hüquqi qüvvəyə minir. Müəssisənin uçot siyasətini hazırlayan zaman mühasibat uçotu haqqında AR qanunu, Vergi Məcəlləsi və mühasibat uçotuna dair digər normativ sənədləri, həmçinin 1995-ci il və 2006-cı ildə təsdiq olunmuş yeni hesablar planı nəzərə alınmalıdır.

İstifadə olunan ədəbiyyat

1. “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunları. 24 mart

1995-ci ilk, 29 iyun 2004-cü il.

2. Beynəlxalq maliyyə hesabatları Standartları. 2007.

3. Milli Mühasibat Uçotu Standartları. 2008.

MÖVZU 12. Mühasibat (maliyyə) hesabatının əhəmiyyəti və vəzifələri

Plan1.Hesabatın əhəmiyyəti və növləri

2.Mühasibat hesabatının normativ bazası

3.Mühasibat hesabatına göstərilən tələblər

4.Maliyyə nəticəli və onların istifadəsi haqqında hesabat (2 №-li forma)

5. Mühasibat hesabatının digər formaları 6. Maliyyə (mühasibat) hesabatı üzrə auditor rəyləri

1. Hesabatın əhəmiyyəti və növləri

Mühasibat (maliyyə) uçotunun əsas vəzifələrindən biri verilmiş tapşırığın (planın) yerinə yetirilməsi üzərində nəzarəti həyata keçirməkdir. Bunun üçün cari uçot məlumatlarından istifadə edilir. Lakin müəyyən dövr ərzində müəssisənin işi üzərində nəzarət etmək üçün cari uçot məlumatlarını ümumiləşdirmək və sistemləşdirmək lazımdır. Buna hesabat tərtib edilməsi yolu ilə nail olunur. Hesabat mühasibat uçotu məlumatları əsasında hesabat dövrü ərzində müəssisələrin işinin nəticəsini xarakterizə edən qarşılıqlı əlaqə göstəricilər sistemini özündə əks etdirir. Mühasibat (maliyyə) hesabatı : müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, maliyyə vəziyyətinin, təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin və sairin istifadəçilər (səhmdarlar, kreditorlar, sahibkarlar, dövlət orqanları və s.) üçün təyin edilmiş formalarda öz əksini tapa bilən mühasibat uçotunun faktiki və düzgün təsdiq olunmuş göstəricilərinin məcmusudur. Buna görə də bu mühasibat uçotunda hesabatın tərtib edilməsi yekun mərhələsi sayılır. Hesabat müəssisənin idarə edilməsində böyük rol oynayır. Hesabatın məzmunu, dövrlüyü, təqdim edilmə vaxtları iqtisadiyyatın idarə edilməsi və operativ rəhbərliyə, vergiqoymaya olan tələbatdan asılı olaraq müvafiq normativ aktlarla müəyyən edilir. Hesabat müəssisəyə cari rəhbərlik üçün istifadə olunur, onun məlumatları isə istehsal-maliyyə fəaliyyətinin təhlili üçün lazımdır. Onun köməyi ilə verilmiş parametrlərdən kənarlaşmanın səbəbi, istifadə olunmamış ehtiyatları aşkar edilir. Kənd təsərrüfatı istehsalının inkişaf istiqamətini və səviyyəsini müəyyən etməyə imkan verən müxtəlif tədqiqatlar üçün istifadə edilir. Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının nümunəvi formaları və onların doldurulması qaydaları Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən

müəyyən edilir. Hesabat üçün müəyyən tələblər göstərilir: belə ki, onun göstəriciləri düzgün və doğru olmalıdır, əks halda nəzarət və rəhbərlik, təhlil üçün yararlı olmaz. Hesabat məlumatları mühasibat yazılışları və ilkin sənədlərlə təsdiq edilməlidir. Hesabatı öz vaxtında tərtib etmək və müəyyən olunan vaxtda təqdim etmək lazımdır, öz vaxtında alınmayan məlumatlar təsərrüfat işinin yaxşılaşdırılması üzrə lazımi tədbirlərin görülməsində müəssisə rəhbərlərini məhrum edir. Vaxtında təqdim edilməyən hesabata görə müəssisə rəhbərinə və baş mühasibə inzibati cəza verilir, eyni zamanda mükafatdan məhrum edilir. Hesabat formalarında onların göstəricilərində bütün nəzərdə tutulan məlumatlar verilməlidir. Lazım gəldikdə onun fəaliyyətinin bütün xüsusiyyətlərinin açılmasına kömək edən əlavə rekvizitləri hesabata daxil etmək olar. Hesabat, istifadəçilərin başa düşməsi üçün sadə, aydın və doğru olmalıdır ki, onlar müəssisə işlərinə nəzarətdə iştirak etsinlər. Hesabat mürəkkəb və çox yer tutan olmamalıdır, buna görə son illərdə hesabatın sadələşdirilməsi və qısaldılması üzrə bir çox işlər aparılmışdır. Mühasibat hesabat formasını müəssisə rəhbəri və hesabatda göstərilən digər vəzifəli şəxslər imza edir. Mühasibat hesabatında pozmaya və pozub düzəltməyə icazə verilmir. Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin mühasibat hesabatı aralıq (il) və illik (ilin yekunlarına görə) hesabata bölünür. 2. Mühasibat hesabatının normativ bazası

Mühasibat hesabatı aşağıdakı qanunvericilik və digər normativ aktların tələblərinə uyğun olaraq tərtib edilir: 15 sentyabr 1995-ci il Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin “Müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydaları”, 24 mart 1995-ci il “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu.

Mühasibat uçotu haqqında qanun

Hesabata uyğun olaraq “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu onlara aid olan ümumi qaydalar ilə - maliyyə (mühasibat) hesabatlarının tərkibi, hesabat dövrü, maliyyə (mühasibat) hesabatlarında düzəlişlərin aparılması, maliyyə (mühasibat) hesabatlarının təqdim edilmə qaydası və s. ilə nizamlanır. Qanunda göstərilir ki, müəssisələrin (büdcə idarələrindən başqa) maliyyə hesabatlarının tərkibi əsasən mühasibat balansından və ona əlavə edilən maliyyə nəticələri (mənfəət və zərərlər) və onların istifadəsi, əmlakın, fondların, dövriyyə vəsaitlərinin, xüsusi kapitalın, pul vəsaitlərinin, qeyri-maddi aktivlərin, maliyyə və kapital qoyuluşlarının və sair aktiv və passivlərin hərəkəti haqqında hesabatlardan ibarətdir. Buna, mühasibat uçotu standartlarına müvafiq olaraq başqa hesabat formaları və izahatlar əlavə edilə bilər.

Maliyyə (mühasibat) hesabatının nümunəvi formaları və onların doldurulması qaydaları Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilir. Mühasibat hesabatı müəssisənin rəhbəri və baş mühasibi (mütəxəssislər) tərəfindən imzalanır. Müəssisə mühasibat hesabatını təsis sənədlərinə uyğun olaraq təsisçilərə, iştirakçılara, mülkiyyətçilərə, dövlət vergi orqanlarına, dövlət statistika orqanlarına təqdim edir. Tam və qismən dövlət və bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisələr maliyyə (mühasibat) hesabatlarını bu qanunda nəzərdə tutulmuş orqanlarla bərabər, həmçinin dövlət və bələdiyyə əmlakını idarə etmək səlahiyyətində olan orqanlara da təqdim edirlər.

Mühasibat uçotu və mühasibat hesabatının aparılması üzrə qaydalar

Maliyyə (mühasibat) hesabatının nümunəvi formaları və onların doldurulması qaydaları Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilir. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 15 sentyabr 1995-ci il tarixli, İ-80 saylı əmrinə əsasən təsərrüfat təşkilatlarının illik mühasibat hesabatlarının həcmi aşağıdakı siyahı üzrə təsdiq edilmişdir:

1. Müəssisə balansı. Forma № 1.

2. Maliyyə nəticələri və onlardan istifadə barədə hesabat. Forma № 2.

3. Müəssisə balansına əlavə. Forma № 5.

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 8 yanvar 1997-ci il, 05-3/5 saylı məktubu ilə müəyyən edilmişdir ki, Maliyyə Nazirliyinin 15 sentyabr 1995-ci il tarixli, I-80 saylı əmri ilə təsdiq edilmiş mühasibat (maliyyə) hesabatı formaları həm rüblük həm də illik mühasibat (maliyyə) hesabatları kimi təqdim olunmalıdır. Azərbaycan Respublikasının Nazirlik və Baş idarələri Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə nümunəvi formalara əlavə olaraq öz sistemlərindəki müəssisələrin spesifikasına uyğun xüsusiləşdirilmiş mühasibat hesabatı formalarını müəyyən edə bilər. Müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydaları dörd bölmədən ibarətdir:

2. “Ümumi müddəalar”.

II. “Müəssisə balansı” göstəricilərinin (Forma № 1) doldurulması qaydası.III. “Maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabat”ın (Forma № 2) doldurulması qaydası.IV. Müəssisə balansına əlavənin ((Forma № 5) doldurulması qaydası. Birinci bölmədə müəssisənin mühasibat hesabatının tərtib edilməsinə dair ümumi tələblər açıqlanır: hesabata nə daxil edilməlidir, hesabatın göstəricilər sistemi, hesabat məlumatlarının keçən ilin müvafiq dövrünün göstəriciləri ilə müqayisəliyinin təmin edilməsi, icmal hesabatın tərtibi qaydası və s.

İkinci bölmədə qrup maddələr üzrə mühasibat balansı (Forma № 1) göstəricilərinin doldurulması qaydası ətraflı izah olunur: “Əsas vəsaitlər”, “Maliyyə qoyuluşları”, “Dövriyyə aktivləri”, “Alınmış qiymətlilər üzrə əlavə dəyər vergisi”, “Digər təşkilat və şəxslərlə hesablaşmalar”, “Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları”, “Sair dövriyyə aktivləri”, “Kapital və ehtiyatla”, “Ehtiyat kapitalı”, “Məqsədli maliyyələşmələr”, “Keçmiş illərin və hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəəti”, “Keçmiş illərin və hesabat ilinin örtülməmiş zərəri”, “Kreditlər və borclar”, “Kreditor borcları” və s. hər bir qrup maddəsi üzrə, balansın maddələri üzrə konkret göstəricilərin tərtibi qaydası izah olunur. Üçüncü bölmədə müəssisədə hər bir gəlir yaxud xərclərin nədən ibarət olması və bütünlükdə müəssisə üzrə mənfəət və zərərlərin çıxarılması, mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın (Forma № 2) məlumatları üzrə doldurulma qaydası açıqlanır. Dördüncü bölmədə mühasibat balansı və mənfəət, zərərlər haqqında hesabata əlavənin aydınlaşdırılması qaydası açıqlanır: Kapitalın dəyişməsi haqqında, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında, mühasibat balansına əlavə, alınmış vəsaitlərdən məqsədli istifadəyə dair hesabat haqqında izahatlar, aydınlaşdırıcı izahat. Metodik məsləhətlər – mühasibat hesabatının bütün əsas göstəricilərinin doldurulması qaydası haqqında kifayət qədər tam məlumat verir.

Hesabatın tərtibi üzrə təlimatlar Hesabatın tərtibi üzrə metodik göstərişlər dövrü olaraq Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi , Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi və Vergilər Nazirliyi tərəfindən tərtib edilir və təsdiq edilir. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin təlimatlarında hesabatın tərkibinə daxil olan hər bir nümunəvi formanın tərtibinə dair qısa izahatlar verilir: mühasibat balansı (Forma № 1), maliyyə nəticələri və onlardan istifadə barədə hesabat (Forma № 2), kapitalın hərəkəti haqqında hesabat (Forma № 3), pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat (Forma № 4), mühasibat balansına əlavə (Forma № 5), illik hesabata dair aydınlaşdırıcı izahat. Maliyyə Nazirliyinin təlimatlarında nümunəvi formaların tərtibi qaydası və hər bir məxsusi kənd təsərrüfatı idarəsində formaların tərtibi üzrə ətraflı izahatlar verilir: kənd təsərrüfatı müəssisələrinin və təşkilatlarının işçilərinin sayı və əmək haqqı (5 KT №-li forma), əsas göstəricilər (6 KT №-li forma), məhsul satışı (7 KT №-li forma) , istehsalata xərclər (8 KT №-li forma), bitkiçilik məhsulları istehsalı və maya dəyəri (9 KT №-li forma), heyvandarlıq məhsulları istehsalı və maya dəyəri (13 KT №-li forma), heyvanların mövcudluğu (15 KT №-li forma), məhsulların balansı (16 KT №-li forma), əsas kənd təsərrüfatı maşın və avadanlıqların hərəkəti (17 KT №-li forma). Əlavə şəklində hesabatın bütün formalarının göstəricilərinin qarşılıqlı əlaqəsi sxemi verilir.15 sentyabr 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydalarına dair təlimatda göstərilən ümumi tələblərə (bütövlüyü, mahiyyəti və s.) riayət edilməlidir.

3. Mühasibat hesabatına göstərilən tələblər

Müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydalarına dair təlimatın mühasibat uçotu üzrə əsasnamədə mühasibat hesabatına dair ümumi tələblər verilir: Azərbaycan Respublikası valyutasında, azərbaycan dilində tərtib edilməlidir, müəssisənin rəhbəri və baş mühasibi tərəfindən imzalanmalıdır. Bundan əlavə xüsusi tələblər vardır. 1. Müəssisənin mühasibat hesabatı uçot prosesinin yekun mərhələsidir. Buna görə hesabatın tərtibi üçün lazımi hazırlıq işləri aparılmalıdır: sintetik və analitik uçotun məlumatları qarşılıqlı yoxlanılır, inventarizasiyanın yekunları çıxarılır və onun nəticəsinin hesabatlarda əks etdirilməsi aparılır, registrlərdə yekunlar və kalkulyasiya fərqi məbləğinin əks etdirilməsi aparılır, dövriyyə balansı tərtib edilir yaxud digər dövriyyə formalarının yoxlanılması təşkil edilir. 2. Mühasibat hesabatına bütün nəzərdən keçirilmiş formalar daxil edilməlidir ki, nəticədə hesabatın öz göstəriciləri arasında müvafiq kompleks qarşılıqlı əlaqə yaradılsın. 3. Mühasibat hesabatı sintetik və analitik uçot registrlərinin müvafiq məlumatları əsasında tərtib edilir . 4. Qanunvericiliklə məcburi qaydada audit tələb olunduqda, müəssisənin mühasibat hesabatının dürüstlüyünü təsdiq edən auditor rəyi olmalıdır. 5. Mühasibat hesabatının hər bir rəqəm göstəricisi keçən ilin müvafiq hesabat dövrünün rəqəm məlumatlarına uyğun verilir (lazım gələrsə düzəliş edilməlidir). 6. Mühasibat hesabatında mühasibat uçotu üzrə nəzərdə tutulan müvafiq qaydalardan başqa aktiv və passiv maddələri, mənfəət və zərər maddələri arasında zaçot aparılmasına icazə verilmir. 7. Mühasibat balansına netto qiymətində (yəni nizamlayıcı rəqəm çıxılmaqla) rəqəm göstəriciləri daxil edilməlidir, bu mənfəət və zərərlər haqqında mühasibat balansı və hesabata dair izahatda açıqlanmalıdır. 8. İllik mühasibat hesabatı tərtib edilərkən bütün müəssisələr üçün hesabat ili 01 yanvardan 31-i dekabr da daxil olmaqla olan dövr sayılır. İl ərzində yeni yaradılan müəssisələr üçün birinci hesabat ili onların hüquqi şəxs statusuna malik olduğu tarixdən 31-i dekabr da daxil olmaqla olan dövr, 01 oktyabrdan sonra yeni yaradılmış (ləğv edilmiş, yenidən qurulmuş müəssisələr və onların struktur bölmələrinin bazası əsasında olmayan) müəssisələr üçün isə növbəti ilin 31-i dekabr da daxil olmaqla olan dövr sayılır. 9. Mühasibat hesabatının ayrı-ayrı maddələrinin qiymətləndirilməsi AR-nın Maliyyə Nazirliyinin 15 sentyabr 1995-ci ildə təsdiq etdiyi mühasibat uçotu və mühasibat hesabatının aparılmasına dair müəyyən olunmuş təlimatın tələblərinə uyğun olaraq aparılır. 10. Mühasibat uçotuna dair qanuna uyğun olaraq hesabatdan sonra olan məlumatlar müəssisənin fəaliyyətinə müsbət və mənfi təsir etməsindən asılı olmayaraq hesabat ili ərzində mühasibat hesabatında əks etdirilməlidir. 11. İstər cari, istərsə də keçmiş ilə aid olan mühasibat hesabatlarındakı dəyişikliklər (hesabatlar təsdiq edildikdən sonra) aşkar edilərsə o zaman düzəlişlər məlumatların təhrif olunduğu aşkar edilmiş hesabat dövrü üçün tərtib edilmiş hesabatında aparılır. Yəni əgər birinci rübə yol verilmiş səhv dördüncü rübdə

aşkar olubsa, düzəliş dördüncü rübün hesabatında aparılmalıdır. Mühasibat uçotu hesabatda səhvlərin düzəldilməsi düzəlişin tarixi göstərilməklə onu imzalayan şəxslərin imzası ilə təsdiq edir. Bu və ya digər təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotunda əks etdirilməsi faktı aşkar edilərsə, uçot registrlərində müvafiq düzəlişlər aparmaq və lazım gələn hallarda müəyyən edilmiş qaydada vergi haqq-hesablarına düzəlişlər etmək tələb olunur. Mühasibat hesabatı və balanslarında heç bir pozuntu və qaralamalar olmamalıdır. Səhvlərə düzəlişlər edilən hallarda müvafiq qeydlər edilməli və düzəlişin tarixi göstərilməklə hesabatı və balansı imzalayan şəxs tərəfindən təsdiq edilməlidir. Həm cari, həm də keçən ilin hesabat məlumatlarında aşkar edilmiş (onların təsdiqindən sonra) səhvlər cari hesabat dövrü üçün tərtib edilmiş hesabatda düzəldilməli və bu düzəliş hesabat dövrünün (rüblük, ilin əvvəlindən olan) məlumatlarına daxil edilməlidir. Saxtalaşdırma və təhrifin başvermə dövrü müəyyən edilməyən hallarda hesabat məlumatlarındakı düzəlişlər , saxtalaşdırma və təhrif müəyyən edilən dövrdən sonrakı ilk hesabatda aparılmalıdır. Hesabat məlumatlarının düzəlişləri haqqında göstərilən qaydalar yoxlama və inventarizasiyalar zamanı həm müəssisənin özü həm də başqa orqanlar tərəfindən məlumatlarda təhrif edilmə və saxtalaşdırma aşkar edilən hallarda tətbiq edilir. İllik mühasibat hesabatının yoxlanılması gedişatında gəlirin gizlədilməsi, yaxud aidiyyatı olmayan məsrəflərin istehsal xərclərinə daxil edilməsi nəticəsində maliyyə nəticəsinin aşağı salınması müəyyən edilən hallarda keçmiş ilin mühasibat uçotu və hesabatında heç bir düzəliş aparılmır və həmin hal cari ildə, təhrifin buraxılması zamanı istifadə edilən hesabları müxabirləşdirməklə keçmiş ilin mənfəəti (zərəri) kimi əks etdirilir. Xammal və materialların maya dəyəri ilə onların uçot (plan) maya dəyəri (nəqliyyat-tədarük xərcləri) arasındakı kənarlaşmanın bölüşdürülməsində təhrif yaxud məsrəflərin vaxtında əks etdirilməməsi nəticəsində düzgün hesablanmayan məsrəflər üzrə düzəliş “Mənfəət və zərər” hesabı ilə müxabirləşdirilərək müvafiq hesabların debetində yazılış aparmaqla yerinə yetirilir. Qüvvədə olan qanunvericiliyə müvafiq olaraq müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət hesabına və ya başqa mənbələrə aid edilən xərclərin, yaxud artıq hesablanmış amortizasiya ayırmalarının (köhnəlmənin) məhsul istehsalına çəkilən məsrəflərə daxil edilməsi hallarında aparılası düzəliş, göstərilən xərclərin (ayırmaların) məbləği qədər “Mənfəət və zərərlər” hesabını kreditləşdirərək müvafiq mənbələri azaltmaqla həyata keçirilir.

Mühasibat uçotunda düzəlişlər edilməsinə dair misallar

1. Qanunvericiliyə əsasən müəssisənin öz vəsaiti hesabına ödənilməli olan xərclər (məsələn, ezamiyyə xərclərinin normadan artıq hissəsi) istehsal məsrəflərinə aid edilmişdir: - səhv keçən hesabat dövrlərində edilibsə: D-t 26; K-t 80 D-t 81; K-t 26

- səhv cari hesabat dövründə edilibsə: D-t 20; K-t 71 (storno) D-t 81; K-t 71 2. Amortizasiya ayırmaları artıq hesablanmışdır: səhv keçən hesabat dövrlərində edilibsə: D-t 02; K-t 80 - səhv cari hesabat dövründə edilibsə: D-t 20, 25,26, 44 K-t 02 (storno) 3. Satılmış məhsul (iş, xidmət) üzrə artıq əlavə dəyər vergisi hesablanmışdır: - səhv keçən hesabat dövrlərində edilibsə: D-t 68 K-t 80 - səhv cari hesabat dövründə edilibsə: D-t 46; K-t 68 (storno). 4. Malsatanlara ödənilmiş əlavə dəyər vergisi büdcə ilə hesablaşmaların azaldılmasına artıq aid edilmişdir: - səhv keçən hesabat dövrlərində edilibsə: D-t 68, K-t 80 - səhv cari hesabat dövründə edilibsə: D-t 68, K-t 19 (storno) 5. Müəssisənin fəaliyyətinin maliyyə nəticəsinə aid edilən vergilər (məsələn, əmlak vergisi) artıq hesablanmışdır: - səhv keçən hesabat dövrlərində edilibsə: D-t 68, K-t 80 - səhv cari hesabat dövrlərində edilibsə D-t 80, K-t 68 (storno)

Müəssisənin mühasibat hesabatı göstəricilərinin formalaşmasıqaydası haqqında ümumi metodik göstərişlər

Mühasibat hesabatı: Müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, maliyyə vəziyyətinin, təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin və s. istifadəçilər (səhmdarlar, kreditorlar, sahibkarlar, dövlət orqanları və s.) üçün təyin edilmiş formalarda öz əksini tapa bilən mühasibat uçotunun faktiki və düzgün təsdiq olunmuş göstəricilərinin yekunlarının məcmudur. Mühasibat hesabatı mühasibat uçotunun məlumatları əsasında tərtib edilir. Müəssisə yaradılarkən AR Maliyyə Nazirliyinin müəssisənin mühasibat hesabatlarının nümunəvi formaları və onların doldurulması qaydalarına dair ümumi tələblər (dolğunluq, bütövlük əhəmiyyətliliyi, zəruriliyi, neytral olması, müqayisəyə gəlməsi, müqayisə oluna bilməsi) əməl etmək lazımdır. Müəssisənin maliyyə vəziyyəti, onun fəaliyyətinin maliyyə nəticələri və maliyyə vəziyyətində dəyişikliklər haqqında doğru və tam təsəvvür əldə etmək üçün lazımi məlumatlar mühasibat hesabatına daxil edilməlidir. Əgər müəssisənin maliyyə vəziyyəti, onun fəaliyyətinin maliyyə nəticələri və onun maliyyə vəziyyətində dəyişiklik haqqında tam təsəvvür yaratmaq üçün məlumatlar kifayət etmədikdə, onda müəssisənin mühasibat hesabatına əlavə müvafiq göstəricilər və

izahat əlavə edilir. Bununla mühasibat hesabatında olan informasiyaların birtərəfliliyi təmin edilməlidir. Müəssisənin bütün filiallarının, nümayəndəliklərin və digər bölmələrin (o cümlədən ayrıca balansı olanın) göstəriciləri müəssisənin mühasibat hesabatının məlumatlarına daxil edilməlidir. Hər bir əhəmiyyətli göstərici mühasibat hesabatında ayrılıqda göstərilməlidir. Zəruri olmayan oxşar xarakterli və təyinatlı məbləğlər ayrılıqda göstərilmir və birləşdirilə bilər. Əgər göstəricinin ayrılıqda göstərilməsi zəruri olmadıqda, o mühasibat balansında mənfəət və zərərlər haqqında hesabatda yaxud onlara dair izahatlarda (mühasibat balansı və mənfəət və zərərlər haqqında əlavədə yaxud izahatda) başqaları ilə birləşdirilir. Buna görə qeyd etmək lazımdır ki, bəzi göstəricilərin mühasibat balansında və mənfəət və zərərlər haqqında hesabatda ayrılıqda verilməsi mümkün olmadıqda izahatlarda ayrılıqda göstərilməlidir. Əhəmiyyətli hesab edilən göstərici əgər açıqlanmırsa, hesabat informasiyaları əsasında maraqlı olan istifadəçilərin qəbul etdikləri iqtisadi qərarlarına təsir edə bilər. Müəssisənin həll etdiyi məsələ həmin göstəricinin əhəmiyyətli olması göstəricinin qiymətləndirilməsindən, onun xarakterindən, konkret əmələ gəlmə vəziyyətindən asılıdır. Mühasibat uçotu haqqında qanunun tələblərinə uyğun olaraq mühasibat balansına daxil edilən maddələr və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata daxil edilən maddələr qrupu üzrə mühasibat hesabatının məlumatlarında açıqlanma minimum olmalıdır. Mühasibat balansının maddələr qrupuna yaxud mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın maddələrinə daxil edilən məlumatların həcmi və xarakteristikasını nəzərə almaqla mühasibat balansının maddələr qrupunun yaxud mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın maddələrinin müvafiq göstəricilərinin rasşifrovkası mühasibat balansı və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata dair izahatda yaxud bilavasitə yuxarıda göstərilən formada (müvafiq maddələr qrupu yaxud bilavasitə yuxarıda göstərilən formada (müvafiq maddələr qrupu yaxud maddələrə dair “o cümlədən yaxud” onlardan istifadə şəklində) verilə bilər. Buna görə qeyd etmək lazımdır ki, hesabat ilində müvafiq məlumatların ümumu yekununa olan nisbəti 5 %-dən yuxarı olarsa , onda həmin məbləğ əhəmiyyətli hesab olunur. Müəssisə yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı əhəmiyyətli meyar informasiyasını mühasibat hesabatında əks etdirmək məqsədi üçün tətbiq haqqında qərar qəbul edə bilər. Müəssisə mühasibat balansı və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata dair izahat hazırlayarkən, nümunəvi formalara əsasən mühasibat balansına dair əlavəyə (Forma № 5) daxil edilənləri mühasibat hesabatı formasında sərbəst şəkildə göstərilir yaxud bu göstəricilər izahat məktubuna daxil edilir. Uçot və hesabatın , vergiqoymanın sadələşdirilmiş sistemini tətbiq etməyən kiçik sahibkarlıq subyektləri göstərilən formalarda əlavə rasşifrovkasız mühasibat balansının qrup maddələri və mənfəət və zərərlər haqqında hesabat maddələr üzrə göstəricilər həcmində və mühasibat balansı və mənfəət və zərərlər haqqında

hesabata dair izahat vermədən mühasibat hesabatının təqdim edilməsi haqqında qərar qəbul edə bilər. Uçot və hesabatın , vergiqoymanın sadələşdirilmiş sistemini və mühasibat hesabatının doğruluğunun sərbəst auditor yoxlanılması tələbini tətbiq etməyən kiçik sahibkarlıq subyektləri əgər müvafiq məlumatlar olmadıqda kapitalın dəyişməsi haqqında hesabatı (Forma № 3), pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatı ((Forma № 4), mühasibat balansına dair əlavəni (Forma № 5) illik mühasibat hesabatının tərkibində göstərməyə bilər. Aktivlərin, öhdəliklərin, gəlirlərin, xərclərin ayrı-ayrı növləri və təsərrüfat əməliyyatları haqqında göstəricilər, əgər bu hər bir ayrı-ayrı göstəricilər maraqlanan istifadəçilərə müəssisənin maliyyə vəziyyəti yaxud fəaliyyətin maliyyə nəticələrini qiymətləndirmək üçün əhəmiyyətli deyilsə mühasibat balansı yaxud mənfəət və zərərlər haqqında hesabatda ümumi məbləğ yalnız mühasibat balansı və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata dair izahatda (Forma № 5) əlavə qəbul edilmiş forma yaxud izahat məktubu açıqlanmış şəkildə verilə bilər. Şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar yaradıldıqda, yaradılan ehtiyatlar – debitor borclarından çıxılmaqla balansda əks etdirilir (bu halda ehtiyat passivdə əks etdirilmir). Mühasibat hesabatı tərtib edilərkən müəssisənin maliyyə vəziyyətinə pul vəsaitlərinin hərəkəti yaxud maliyyə nəticəsinə və sairəyə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmiş, uçot siyasətində dəyişiklik mühasibat uçotunda açıqlanma üzrə tələblər icra edilməlidir. Bu açıqlanma mühasibat hesabatı yaxud izahat məktubu formasında bilavasitə şifri açılmış müvafiq göstəriciləri daxil etmək yolu ilə həyata keçirilir Mühasibat hesabatında məlumatlar əks etdirildikdə, əgər hər hansı bir göstəricini müvafiq məlumatlardan oxumaq lazım olduqda (əgər mənfi əhəmiyyətlidirsə) belə göstərici mühasibat hesabatında mötərizədə göstərilir (örtülməmiş zərər və s.).

Mühasibat (maliyyə) hesabatının təqdim edilməsi qaydası

Müəssisənin hesabat dövründəki (ay, rüb, il) mühasibat (maliyyə) hesabatı uçot prosesinin yekun mərhələsidir. Orada əmlakın, dövriyyə vəsaitlərinin, qeyri-maddi aktivlərin və ümumən balans maddələri üzrə aktiv və passivlərin hərəkəti, maliyyə vəziyyəti və təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri artan yekunla əks etdirilir. Bütün müəssisələr (büdcə idarələrindən başqa) illik mühasibat hesabatı təqdim edirlər. Mühasibat uçotu haqqında qanuna əsasən təqdim olunan mühasibat hesabatını beş varianta ayırmaq olar: Birinci variant - əksər müəssisələr üçün illik hesabata beş nümunəvi hesabat formasını (kənd təsərrüfatı müəssisələri üçün bir neçə xüsusi cədvəl forması da təqdim edilir), izahat məktubunu və auditor rəyini (audit tələb olunduğu halda) daxil edirlər; İkinci variant – auditin aparılması tələbi olmayan kiçik sahibkarlıq subyektləri üçün 3 №-li nümunəvi hesabat formasının (kapitalın dəyişməsi

haqqında hesabat), 4 №-li hesabat formasının (pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat), 5 №-li hesabat formasının (mühasibat balansına əlavələr) və izahat məktubunun təqdim olunmasına icazə verilir; Üçüncü variant - audit aparılması tələbi olan kiçik sahibkarlıq subyektləri üçün, əgər müvafiq məlumatlar olmadıqda 3, 4, 5 №-li formaların təqdim olunmaması hüquqi verilir. Dördüncü variant – qeyri kommersiya təşkilatlarının ixtiyarı vardır ki, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatı (Forma № 4), müvafiq məlumatlar olmadıqda eləcə də 3 №-li formanı və 5 №-li formanı illik hesabatın tərkibində göstərməsinlər. Ona görə qeyri kommersiya təşkilatlarına məsləhət görülür ki, 6 №-li formanı (alınmış vəsaitlərdən məqsədli istifadə haqqında hesabat) illik hesabatın tərkibinə daxil etsinlər; Beşinci variant – ictimai təşkilatlar (birliklər) 3, 4, 5 №-li formaları və izahat məktubunu illik hesabatın tərkibində göstərmirlər. Müəssisə (xarici investisiyalı müəssisələr istisna olmaqla) rüblük və illik mühasibat hesabatlarını aşağıdakı orqanlara təqdim edir: Mülkiyyətçilərə (iştirakçılara, təsisçilərə, təsis sənədlərinə uyğun olaraq); ərazi vergi idarələrinə; dövlət statistika orqanlarına. Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyi ilə müəssisənin fəaliyyətinin ayrı-ayrı tərəflərinin yoxlanılması və müvafiq hesabatların alınması həvalə edilmiş digər dövlət orqanlarına. Tam və qismən dövlət və bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisələr rüblük və illik maliyyə (mühasibat) hesabatlarını bu Qanunda nəzərdə tutulmuş orqanlarla bərabər , həmçinin dövlət və bələdiyyə əmlakını idarə etmək səlahiyyətində olan orqanlara da təqdim edirlər. Müəssisələrin maliyyə (mühasibat) hesabatlarının başqa ünvanlara göndərilməsi təsisedici sənədlərdə və ya Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulduqda həyata keçirilir. Vergi deklarasiyası və digər vergi hesabatları müəssisənin yerləşdiyi ərazi üzrə ərazi vergilər idarələrinə təqdim olunur. Müəssisələr rüblük maliyyə (mühasibat) hesabatlarını rüb başa çatdıqdan sonra 30 gündən gec olmayaraq illik maliyyə (mühasibat) hesabatlarını isə il başa çatdıqdan sonra 90 gündən gec olmayaraq təqdim edirlər. Büdcə idarələri aylıq, rüblük və illik maliyyə hesabatlarına yuxarı orqanlara onlar tərəfindən müəyyən olunmuş müddətlərdə təqdim edirlər. Göstərilən müddətlər daxilində maliyyə (mühasibat) hesabatlarının dəqiq təqdim olunma müddətini müəssisənin təsisçiləri (iştirakçıları) və tabe olduqları yuxarı orqanlar, yaxud hesabat almaq hüququ olan dövlət orqanları müəyyən edir . Xarici investisiyalı müəssisələr illik maliyyə (mühasibat) hesabatını hesabat ilindən sonrakı mart ayının 15-nə, təsisedici sənədlərdə nəzərdə tutulmuş qaydada müəssisənin hər bir iştirakçısına (sahibkarına), ərazi vergi idarələrinə və dövlət statistika orqanlarına təqdim edirlər. Büdcədən maliyyələşən nazirliklər, baş idarələr və digər idarəetmə orqanları büdcə idarələrinin xərc smetalarının icrası haqqında aylıq , rüblük və illik icmal

maliyyə (mühasibat) hesabatlarını müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinə, onun tərəfindən müəyyən edilmiş müddətlərdə təqdim edirlər. Azərbaycan Respublikasının nazirlikləri və baş idarələri onların tabeliyindəki təşkilatlar üzrə icmal rüblük mühasibat hesabatlarını hesabat dövrü qurtardıqdan sonra 45 gündən gec olmayaraq, illik mühasibat hesabatlarını isə hesabat ilindən sonrakı aprel ayının 25-dən gec olmayaraq Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyinə, Maliyyə Nazirliyinə, Dövlət Statistika Komitəsinə və Vergilər Nazirliyinə təqdim edirlər. Təqdim olunan illik mühasibat hesabatı müəssisələrin təsis sənədlərində müəyyən olunmuş qaydada təsdiq olunmalıdır. Müəssisənin mühasibat hesabatının təqdim etdiyi gün onun poçtla göndərdiyi tarix yaxud mənsubiyyəti üzrə faktiki verilmə tarixi üzrə müəyyən edilir. Əgər hesabatın təqdim olunduğu tarix iş gününə düşmürsə, onda hesabatın təqdim olunma vaxtı ondan sonra gələn növbəti iş günü hesab edilir. Müəssisələrin illik mühasibat hesabatı (büdcə idarələrindən başqa) maraqlanan istifadəçilər üçün (banklar, investorlar, kreditorlar, alıcılar, malgöndərələr və s.) açıq hesab olunur. Belə ki, istifadəçilər illik mühasibat hesabatı ilə tanış ola bilər və onun surətini çıxara bilər. Qanunvericilik üzrə dövlət sirrinə aid olan, saxlanılan göstəricilər qanunvericiliyin tələbini nəzərə almaqla mühasibat hesabatı verilir. Qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hallarda, ayrı-ayrı təşkilatlar (açıq səhmdar cəmiyyəti və s.) mühasibat hesabatını və auditor rəyinin yekun hissəsini nəşr etdirə bilər. Hesabatın nəşr edilməsi növbəti hesabat ilinin 1 iyundan gec olmayaraq aparılır. Müəssisənin maliyyə (mühasibat) hesabatları, onların doğru və düzgünlüyü müstəqil hüququ olan müvafiq nəzarətedici orqanlar tərəfindən təsdiq edildikdən sonra hüquqi və fiziki şəxslər, habelə bütün marağı olan istifadəçilər, iştirakçılar və başa orqanlar üçün açıq nəşr edilə bilər. Müəssisənin müvafiq ünvana təqdim etdiyi mühasibat hesabat formasının üzərində mütləq aşağıdakı məlumatlar olmalıdır: tərtib edilmiş hissənin adı; tərtib olunan hesabatın hesabat ilini yaxud hesabat dövrünü göstərmək. Müəssisə (müəyyən olunmuş qaydada qeydiyyatdan keçən, təsis sənədlərinə uyğun hüquqi şəxslərin tam adı göstərilir) vergi ödəyicisinin indentifikasiya nömrəsi (VÖEN) sahə ( fəaliyyət növü, təsərrüfat subyektinin təşkilat hüquqi formasının klassifikatoru və mülkiyyət forması klassifikatoru üzrə sahiblik koduna əsasən müəssisənin təşkilat-hüquqi forması, ölçü vahidi, min manatla verilir, ünvan (müəssisənin poçt ünvanı tam göstərilir); təsdiq edilmə tarixi (aralıq və illik hesabat üçün müəyyən olan tarix göstərilir; göndərilmə tarixi (qəbul olunmuş) (mühasibat hesabatının konkret poçtla göndərilmə tarixi yaxud onun aidiyyatı üzrə faktiki verilmə tarixi göstərilir). Təqdim olunan mühasibat hesabatının məlumatları onda bir dəqiqliklə göstərilmədən tam şəkildə min manat hesabı ilə verilir. Satış, öhdəliklər və s.

dövriyyəsi olduqda müəssisəyə icazə verilir ki, təqdim olunan mühasibat hesabatında onda bir dəqiqliyi göstərmədən milyon manatla göstərilsin. Mühasibat hesabatına təqdim olunan mühasibat hesabatının tərkibi haqqında və müəyyən olunmuş qaydada rəsmiləşdirilmiş müəssisənin müşayiətedici məktubu əlavə edilir.

4. Maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabat

(2 №-li forma)

Mənfəət və zərərlər haqqında hesabat, hesabat dövrü ərzində müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin nəticəsini xarakterizə edir. Bu formanın mühüm əhəmiyyəti vardır, belə k, onda bütünlükdə müəssisənin fəaliyyətinin maliyyə nəticələri və onların tərkibi haqqında bütün lazımi məlumatlar vardır. Hesabatda gəlirlər, xərclər və maliyyə nəticələri haqqında məlumatlar ilin əvvəlindən hesabat tarixinə qədər (ilin axırına qədər) artan yekunla verilir. “Müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydaları”na görə məhsulların, işlərin, xidmətlərin satışından gəlir, alınmalı olan faizlər; digər müəssisələrdə iştirakdan gəlirlər; sair əməliyyat xərcləri; satışdankənar gəlirlər və müstəsna dərəcədə olan gəlirlərin müəyyən edilməsi və minimum olaraq ayrılıqda açıqlanması tələb olunur. Balans mənfəəti (zərəri) mühasibat uçotu əsasında təsərrüfat əməliyyatlarının və mühasibat uçotu haqqında Qanuna uyğun olaraq balans maddələrinin qiymətləndirilməsinin sonuncu maliyyə nəticəsi kimi özündə müəssisənin əsas vəsaitlərinin və başqa əmlaklarının, məhsullarının (işlərinin, xidmətlərinin) satışından olan mənfəəti (zərəri), həmçinin qeyri satış əməliyyatlarından gələn gəlirlər (bu əməliyyatlar üzrə xərc məbləğləri çıxılmaqla) cəmləşdirilir. Məhsulların (iş və xidmətlərin) və malların satışından mənfəət (zərər) Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş vergilər və digər məcburi ödənişlər nəzərə alınmadan qüvvədə olan qiymətlərlə məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından gələn gəlirlər onların istehsalına və satışına çəkilən xərclər arasındakı fərq kimi müəyyən edilir. Mənfəət və zərərlər haqqında hesabatda aşağıdakı göstəricilər vardır: • Əlavə dəyər vergisi, aksiz və s. vergilər və məcburi ödənişlər çıxılmaqla məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından ümumi gəlir (netto – satışdan gəlir). • Satılmış məhsulların (iş və xidmətlərin) maya dəyəri (kommersiya və idarəetmə xərclərindən başqa). • Ümumi mənfəət. • Kommersiya xərcləri. • İdarəetmə xərcləri. • Satışdan mənfəət (zərər). •Alınmaya dair faizlər. • Ödənilməyə dair faizlər. • Digər müəssisələrdə iştirakdan gəlirlər. • Sair gəlirlər.

• Sair xərclər. • Vergitutmaya qədər mənfəət (zərər) • Təxirə salınmış vergi öhdəlikləri. • Cari mənfəət vergisi. • Hesabat dövrünün mənfəəti (zərəri) • Xalis mənfəət (bölüşdürülməmiş mənfəət) (ödənilməmiş zərər). “Məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından ümumi gəlir (əlavə dəyər vergisi, aksiz və oxşar məcburi ödənişlər çıxılmaqla)” maddəsi üzrə məhsulların və malların satışından gəlirlər, yerinə yetirilən işlər və göstərilən xidmətlərlə əlaqədar daxil olmalar, mühasibat uçotunda qəbul edilən, həyata keçirilən təsərrüfat əməliyyatlarından (təsərrüfat fəaliyyətinin ayrı-ayrı faktları ilə əlaqədar daxil olmalar), adi fəaliyyət növündən olan gəlirlər əks etdirilir. “Satılmış məhsulların, işlərin, xidmətlərin maya dəyəri” maddəsi üzrə məhsulların istehsalına, işlərə, xidmətlərə çəkilən xərclər və hesabat dövründə satılan məhsullara, işlərə, xidmətlərə aid olan xidmətlər əks etdirilir. Ticarət fəaliyyətini həyata keçirən müəssisələr həmin maddə üzrə satın alınan malın dəyəri, həmin hesabat dövründə əks etdirilən satışdan əldə edilən gəlir əks etdirilir. İctimai iaşə sahəsində xidmət göstərən müəssisələrdə “Satılan malların, məhsulların, işlərin, xidmətlərin maya dəyəri” maddəsinə tədavül xərcləri daxil edilmir, mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın “Kommersiya xərcləri” maddəsi üzrə əks etdirilir. Mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın “Adi fəaliyyət növü üzrə gəlirlər və xərclər” bölməsinin “Ümumi mənfəət” maddəsinin məlumatları “Malların, məhsulların, işlərin, xidmətlərin satışından ümumi gəlir (netto) (əlavə dəyər vergisi, aksiz və oxşar məcburi ödənişlər çıxılmaqla)” maddəsinin məlumatları ilə “Satılan malların, məhsulların, işlərin, xidmətlərin maya dəyəri” maddəsinin məlumatları arasındakı fərq kimi müəyyən edilir. “Sair gəlirlər və sair xərclər” bölməsində alınmış və ödənilmiş cərimələrin, peniyaların və dəbbələmə pullarının, digər iqtisadi sanksiyaların (qanunvericiliyə müvafiq olaraq büdcəyə və büdcədənkənar fondlara ödəmələr barədə sanksiyalar istisna olmaqla), müəssisənin hesabında olan vəsaitlərin yekunu üzrə alınmış faizlərin , valyuta hesabları və xarici valyuta əməliyyatları üzrə kurs fərqlərini, hesabat ilində aşkara çıxarılmış keçmiş illərin mənfəət və zərərləri, təbii fəlakətlərdən zərərlər, borcların və debitor borclarının silinməsindən itkilər, ümidsiz borclar kimi qabaqcadan silinmiş daxil olan borclar, qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq mənfəət və zərərlər hesabına aid edilən sair gəlirlər, itkilər və məsariflərin müfəssəl şəkildə ümumi məbləği göstərilir. “Cari mənfəət vergisi” maddəsi üzrə büdcə qarşısında borc kimi mühasibat uçotunda əks etdirilən və Azərbaycan Respublikası qanunvericilik qaydasında müəyyən olunanlara müvafiq olaraq müəssisənin hesabladığı mənfəət vergisi məbləği əks etdirilir. Müəssisənin adi fəaliyyətindən nəticə “Adi fəaliyyətdən mənfəət (zərər)” maddəsi üzrə əks etdirilir.

Hesabat dövrü ərzində xalis mənfəət yaxud zərər təsərrüfat fəaliyyətində müstəsna halların (təbii fəlakət, yanğın, daşqın, qəza, sığorta ödənişləri və s.) təsiri nəzərə alınmaqla adi fəaliyyətdən mənfəət yaxud zərərdən asılı olaraq formalaşır. Mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın “Ayrı-ayrı mənfəət və zərərlərin şərh edilməsi” bölməsində mühasibat balansı və maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabata dair aydınlıq uçot siyasətinə aid olan məlumatları açıqlamalı və istifadəçiləri əlavə informasiyalarla təmin etməlidir. Həmin informasiyalar müəssisə fəaliyyətinin maliyyə vəziyyəti və maliyyə nəticələri haqqında tam təsəvvür yaratmaq üçün lazımdır. Odur ki, onların mühasibat balansı və maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabata daxil edilməsi məqsədəuyğundur. Məsələn, burada aşağıdakı məlumatlar verilir:

- təsərrüfat fəaliyyətinin müstəsna halları və onların nəticələri haqqında;

- təsərrüfat fəaliyyətinin şərti faktları və hesabat tarixindən sonra olan hadisələr haqqında;

- əməliyyatların dayandırılması haqqında;

- dövlət yardımı haqqında;

- bir səhmə düşən mənfəət haqqında.

Bunlardan başqa, burada müəssisənin hüquqi ünvanı, əsas fəaliyyət növü, hesabat dövrü ərzində işləyən işçilərin orta illik sayı, yaxud hesabat tarixinə işləyənlərin sayı; müəssisənin icraçı və nəzarət orqanlarının üzvlərinin tərkibi (familiyası və vəzifəsi) haqqında məlumatlar verilir.

5. Mühasibat hesabatının digər formaları

Kapitalın dəyişməsi haqqında hesabat (3 №-li forma)

Bu forma dörd bölmədən ibarətdir və müəssisənin kapitalının dəyişməsinin uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur. Kapitalın dəyişməsi haqqında hesabatda aşağıdakı göstəricilər vardır: • Hesabat dövrünün əvvəlinə kapitalın həcmi • Kapitalın artması – cəmi O cümlədən: • əlavə səhm buraxılması hesabına; • əmlakın yenidən qiymətləndirilməsi hesabına; • əmlakın çoxalması hesabına; • hüquqi şəxsin yenidən təşkili (qarışma, birləşmə); • mühasibat uçotu və hesabatı qaydasına müvafiq olaraq bilavasitə

kapitalın artımına aid edilən gəlirlər hesabına • Kapitalın azalması – cəmi O cümlədən: • səhmin nominal qiymətinin azalması hesabına; • səhmin miqdarının azalması hesabına; • hüquqi şəxsin yenidən təşkil edilməsi (ayrılması, bölünməsi) hesabına; • mühasibat uçotu və hesabat qaydalarına müvafiq olaraq bilavasitə kapitalın azalmasına aid olan xərclər hesabına. • Hesabat dövrünün sonuna kapitalın həcmi. Müəssisənin xüsusi kapitalının tərkibində nizamnamə, əlavə və ehtiyat kapitalı, bölüşdürülməmiş mənfəət və sair ehtiyatlar uçota alınır. Kapitalın dəyişməsi haqqında hesabatda “Kapital” bölməsində bütün onu təşkil edənlərin hərəkəti: hesabat ilinin əvvəlinə qalıq, hesabat dövrü ərzində daxil olma (azalma), hesabat ilinin sonuna qalıqlar haqqında məlumatlar verilir. “Nizamnamə kapitalı” maddəsi üzrə müəssisə “İlin əvvəlinə qalıq” sütununda təsisçilərin sənədlərində müəyyən olunmuş qaydada qeydiyyata alınmış hesabat ilinin əvvəlinə nizamnamə kapitalının məbləğini göstərir. Hesabat ili ərzində nizamnamə kapitalının artması yaxud azalması hallarında bu məbləğ müəyyən olunmuş qaydada formanın müvafiq sütunlarında əks etdirilir. “Əlavə kapital” maddəsi üzrə əlavə kapitalın hərəkəti göstərilir. Burada 3-cü sütunda ilin əvvəlinə hesab üzrə qalıq yazılır, 4-cü sütunda il ərzində hesab üzrə artma məbləği (emissiya gəliri məbləğinin daxil olmasından, yenidən qiymətləndirilməsindən olan daxil olmalardan və s.), 5-ci sütunda nizamnamə kapitalına daxil olma, zərərin silinməsinə yönəldilmiş məbləğ hesabına il ərzində əlavə kapitalın azalması məbləği, 6-cı sütunda ilin axırına əlavə kapitalın qalığı göstərilir. Həmin maddədə nizamnamə kapitalına qoyuluş zamanı xarici valyutada borc ödənilən zaman yaranan kurs fərqi də əks etdirilir. “Kapital” bölməsinin “Ehtiyat fondları” maddəsi üzrə hesabat iliniun əvvəlinə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq yaradılan ehtiyat fondunun məbləği əks etdirilir. “Məqsədli maliyyələşmə və daxil olmalar” maddəsi üzrə müəssisələrdə (məsələn, kənd təsərrüfatı istehlak kooperativlərində) vəsaitlərin mənbələri və onların istifadəsinin hərəkəti göstərilir. Bu maddədə məqsədli təyinatı olan tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün büdcədən, sahələr və sahələrarası xüsusi təyinatlı fondlardan, müəssisələrdən və fiziki şəxslərdən alınmış vəsaitlərin hərəkəti göstərilir. Kapitalın dəyişməsi haqqında hesabatın “Kapitalın dəyişməsi” bölməsində “Kapital” bölməsinin yekun məlumatları ilə müqayisədə hesabat ilinin sonuna müəssisənin kapitalının artması mənbələri, eləcə də kapitalın azalması səbəbləri haqqında informasiyalar açıqlanır. Buna görə qeyd etmək lazımdır ki, birini təşkil edən kapitalın artması (azalması) ilə əlaqədar daxili dövriyyə, digərini təşkil edən kapitalın azalması ( artması) hesabına kapitalın dəyişməsi haqqında hesabatın “Kapitalın dəyişməsi” bölməsində əks etdirilməməlidir.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat(4 №-li forma)

Bu forma keçən il ərzində pul vəsaitlərinin istifadəsinin istiqamətləndirilməsi haqqında informasiyaların açıqlanması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Müəssisə pul vəsaitlərinin mövcudluğu və daxil olması və məsarif edilməsini xarakterizə edən, hesabat dövründə pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında məlumatlar mühasibat hesabatında açıqlanır. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat cari, investisiya və maliyyə fəaliyyəti nöqteyi-nəzərindən müəssisənin maliyyə vəziyyətində dəyişiklikləri xarakterizə edir. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat 4 bölmədən ibarətdir və aşağıdakı göstəriciləri vardır: • Hesabat dövrünün əvvəlinə pul vəsaitlərinin qalığı. • Pul vəsaitlərinin daxil olması – cəmi O cümlədən: • məhsullar, mallar, işlər və xidmətlərin satışından; • əsas vəsaitlər və digər əmlakın satışından; • alıcılardan (sifarişçilərdən) alınan avanslar; • büdcədən ayırmalar və digər məqsədli maliyyələşmələr; • alınan kreditlər və borclar; • dividendlər, maliyyə qoyuluşları üzrə faizlər; • sair daxil olmalar. • Pul vəsaitlərinin yönəldilməsi – cəmi: • malların, işlərin, xidmətlərin ödənilməsinə; • əməyin ödənişinə; • dövlətin büdcədənkənar fondlarına ayırmalar; • avansların verilməsinə; • maliyyə qoyuluşlarına; • dividendlərin, qiymətli kağızlar üzrə faizlərin ödənilməsinə; • büdcə ilə hesablaşmalara; • alınan kreditlər, borclar üzrə faizlərin ödənişinə; • sair ödənişlər , köçürmələr; • Hesabat dövrünün sonuna pul vəsaitlərinin qalığı. Xarici valyutada pul vəsaitlərinin mövcudluğu (hərəkəti) hallarında əvvəlcə onun hər bir növü üzrə xarici valyutada hesablamalar tərtib edilir. Bundan sonra xarici valyutada tərtib edilən hər bir hesablamanın məlumatları, mühasibat hesabatının tərtib edilməsi tarixinə Azərbaycan Respublikası Milli Bankının kursu üzrə yenidən hesablama aparılır. Hesabatın müvafiq göstəriciləri doldurularkən ayrı-ayrı hesablamalar üzrə alınan məlumatlar cəmlənir. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat məlumatlarını formalaşdıran zaman aşağıdakılara diqqət yetirmək lazımdır: cari fəaliyyət – müəssisənin məqsədinə müvafiq həyata keçirilən əsas fəaliyyətdir. Əsas fəaliyyətə daxildir - sənaye məhsulları istehsalı, tikinti işlərinin yerinə yetirilməsi, kənd təsərrüfatı, malların, ictimai iaşəyə göstərilən xidmətin satışı, kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü, əmlakın icarəyə verilməsi və s.

İnvestisiya fəaliyyəti – bu torpaq sahələrinin əldə edilməsinə, daşınmaz avadanlıqlara, qeyri-maddi aktivlərə kapital qoyuluşudur. Bundan başqa investisiya fəaliyyətinə uzunmüddətli maliyyə qoyuluşu da (qiymətli kağızların əldə edilməsi, digər müəssisələrin nizamnamə kapitalına pul vəsaiti qoyuluşu) daxildir. “İnvestisiya fəaliyyəti üzrə” formanın sütununda, eləcə də kapital qoyuluşunun satışından (torpaq sahələrinin, daşınmaz əmlakın və s. satışı) alınan gəlirlər göstərilir. Maliyyə fəaliyyəti dedikdə qısamüddətli qoyuluşların (12 aydan az müddətə vəsait qoyuluşu), eləcə də istiqrazların yaxud qısamüddətli qiymətli kağızların (vekselin və s.) buraxılışı ilə əlaqədar fəaliyyət başa düşülür. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat cari, investisiya və maliyyə fəaliyyəti nöqteyi-nəzərdən müəssisənin maliyyə vəziyyətində olan dəyişiklikləri xarakterizə edir. (cədvəl 12.1).

Cədvəl 12.1Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat forması

“_______________” müəssisəsiPul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat

31 dekabr 20X2-ci il tarixinə

(manatla)Qeydlərəistinad

20xXI 20x2

Əməliyyat fəaliyyətindən pul vəsaitlərinin hərəkətiHesabat dövründə xalis mənfəət və ya zərər x(x) x(x)Aşağıdakı maddələr üzrə düzəlişlər: x(x) x(x)azlıq təşkil edən mülkiyyətçilərin payı x(x) x(x)mənfəət vergisi üzrə xərclər x(x) x(x)qeyri-pul maddələri üzrə gəlirlər və xərclər x(x) x(x)investisiya fəaliyyəti və ya maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyətə aid olandigər maddələr

x(x) x(x)

Aşağıdakı maddələr üzrə baş verən dəyişikliklər: x(x) x(x)Ehtiyatlar x(x) x(x)əməliyyat debitor borcları və gələcək dövrlərin xərcləri

x(x) x(x)

əməliyyat kreditor borcları və hesablamalar x(x) x(x)Ödənilmiş (qaytarılmış) mənfəət vergisi x(x) x(x)Əməliyyat fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitlərinin xalis hərəkəti

____ ____

İnvestisiya fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitlərinin hərəkətləriKomisyon yığımları və ödənilmiş digər oxşar məbləğlər daxil olmaqla uzunmüddətli qeyri-maliyyə aktivlərinin əldə edilməsi üçün, eləcə də, uzunmüddətli qeyri-maliyyə aktivlərinə aid edilən kapitallaşdırılmayan məsrəfləri ilə əlaqədar pul vəsaitlərinin xaric olmaları

(x) (x)

uzunmüddətli qeyri-maliyyə aktivlərinin satışından pul vəsaitlərinin daxil olmaları X xtörəmə, asılı və birgə müəssisələrdə investisiyaların əldə olunması ilə bağlı pul vəsaitlərinin xaric olmaları

(x) (x)

törəmə, asılı və birgə müəssisələrdəinvestisiyaların satışından yaranan pul vəsaitlərinin daxil olmaları x xdigər tərəflərə verilmiş qısamüddətli və uzunmüddətli borclar üzrə pul vəsaitlərinin xaricolmaları

(x) (x)

digər tərəflərə verilmiş qısamüddətli və uzunmüddətli borcların geri qaytarılmasından yaranan pul vəsaitlərinin daxilolmaları

x X

törəmə müəssisələrdə və təsərrüfat vahidlərində mövcud olan pul vəsaitləri çıxılmaqla həmin qurumların əldə edilməsi üçün pul vəsaitlərinin xaricolmaları

(x) (x)

törəmə müəssisələrdə və təsərrüfat vahidlərində mövcud olan pul vəsaitləri çıxılmaqla həmin qurumların satışından əldə olunan pul vəsaitlərinin daxilolmaları

x X

Fyuçers, forvard, opsion və svop müqavilələri üzrə pul vəsaitlərinin xaricolmaları (x) (x)Fyucers, forvard, opsion və svop müqavilələrindən yaranan pul vəsaitlərinin daxilolmaları x Xdividendlərin və gəlirin digər oxşar növləri şəklində pul vəsaitlərinin daxilolmaları

x X

Alınmış faizlər şəklində pul vəsaitlərinin daxilolmaları

İnvestisiya fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitlərinin xalis hərəkəti

x___x(x)____

x___x(x)____

Maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyətdən pul vəsaitlərinin hərəkəti

səhmlərin və digər oxşar alətlərin buraxılması nəticəsində yaranan pul vəsaitlərinin daxilolmaları x Xmüəssisənin öz səhmlərinin və digər oxşar alətlərinin geri alınmasıməqsədilə pul vəsaitlərinin xaricolmaları şəklində alınmış məbləğlərdən yarananborc pul vəsaitlərinin daxilolmalarıborc şəklində alınmış məbləğlərin geriqaytarılmasına görə pul vəsaitlərinin xaricolmaları

(x)

x

(x)

(x)

x

(x)məqsədli maliyyələşdirmə şəklində pul vəsaitlərinin daxilolmaları x Xməqsədli maliyyələşdirmə şəklində alınmışməbləğlərin geri qaytarılmasına görə pul vəsaitlərinin xaricolmaları

(x) (x)

maliyyə icarəsi müqavilələrinin şərtlərinəəsasən əsas məbləğlər üzrə pul vəsaitlərinin xaricolmaları

(x) (x)

dividendlər və buna oxşar digər ödəmələrşəklində pul vəsaitlərinin xaricolmaları (x) (x)faizlər şəklində pul vəsaitlərininxaricolmaları

(x)____

(x)____

maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyətlər ilə əlaqədar fövqəladə xaric olmalar və daxil olmalar

x(x) x(x)

Pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinin artması (azalması)

x(x) X(x)

Pul vəsaitlərinin və onların ekvivalentlərinin hərəkəti

20XI 20X2bank overdraftları çıxılmaqla pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinin ilin əvvəlinə olan məbləğiil ərzində pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinin artması (azalması)xarici valyutaların məzənnələrinin dəyişmələrinin təsiribank overdraftları çıxılmaqla pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinin ilin sonuna olan qalığı

x(x)

x(x)

x(x)

x(x)

x(x)

x(x)

x(x)

x(x)

Sənaye, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı, tikinti işlərinin yerinə yetirilməsi, malların satışı, ictimai iaşəyə xidmət göstərilməsi, kənd təsərrüfatı

məhsullarının tədarükü, əmlakın icarəyə verilməsi və s. ilə əlaqədar müəssisə fəaliyyəti cari fəaliyyət hesab olunur. İnvestisiya fəaliyyəti – torpaq sahələrinin , binaların və digər daşınmaz əmlakların, avadanlıqların, qeyri-maddi aktivlərin və digər dövriyyədənkənar aktivlərin satın alınması ilə eləcə də onların satışı ilə; özündə tikintinin aparılması ilə, elmi-tədqiqat, təcrübə-konstruktor və texnoloji işlərlə, maliyyə qoyuluşlarının aparılması ilə əlaqədar olan fəaliyyətdir. Maliyyə fəaliyyəti nəticəsində müəssisənin xüsusi kapitalının , borc vəsaitinin (səhmlərin, istiqrazların buraxılmasından, digər təşkilatlara borcun verilməsindən, borc vəsaitlərinin ödənilməsindən və s.dən daxil olmalar) həcmi və tərkibi dəyişir. Müəssisənin pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında məlumat Azərbaycan Respublikası valyutasında verilir. Buna görə xarici valyutanın mövcudluğu haqqında məlumatlar onun hər bir növü üzrə mühasibat hesabatının tərtib edilməsi tarixinə AR Milli Bankının kursu üzrə hesablanır. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatda hesabat əvvəlki ilin əvvəlinə və axırına pul vəsaitlərinin qalığı, onların daxil olma mənbələri və sərf edilmə istiqamətləri nöqteyi-nəzərdən hər bir fəaliyyət növü üzrə daxil olması və sərf edilməsi (xərclənməsi) göstərilir. Pul vəsaitlərinin daxil olması və sərf edilməsi məbləğlərinin arasındakı fərq kimi xalis pul vəsaitlərinin həcmi, eləcə də xalis pul vəsaitlərinin artması (azalması) hər bir fəaliyyət növü üzrə və onların ekvivalentləri bütün fəaliyyət növləri üzrə göstərilir. Bundan başqa, manata nisbətən xarici valyuta kursunun (müvafiq hesablama əsasında) dəyişməsinin kəmiyyətə təsiri əks etdirilir. Bu məlumatların mənbələri 50 №-li “Kassa”, 51 №-li “Hesablaşma hesabı”, 52 №-li “Valyuta hesabı”, 55 №-li “Banklarda olan xüsusi hesablar”, 57 №-li “Yolda olan köçürmələr” hesablarında uçota alınan informasiyalardır.

Mühasibat balansına əlavə(5 №-li forma)

Mühasibat balansına əlavə yeddi bölmədən ibarətdir:• Borc vəsaitlərinin hərəkəti.• Debitor və kreditor borcları.• Əmlakın amortizasiyası.• Uzunmüddətli investisiyaların və maliyyə qoyuluşlarının maliyyələşdirilməsi vəsaitlərinin hərəkəti• Maliyyə qoyuluşları.• Adi fəaliyyət növü üzrə xərclər.• Sosial göstəricilər.

“Borc vəsaitlərinin hərəkəti” bölməsində kredit müəssisələrindən (kredit), eləcə də digər müəssisə və fiziki şəxslərdən alınan borc vəsaitlərinin mövcudluğu və hərəkəti göstərilir. “O cümlədən vaxtında ödənilməyən” sətri üzrə ödənilmə vaxtı keçmiş borc vəsaitləri əks etdirilir. Müəssisə aydınlaşdırıcı izahatda ödənilmə vaxtları (il) üzrə borc öhdəliklərinin xarakteristikasını verə bilər.

“Debitor və kreditor borcları” bölməsində hesablaşmaların uçotu hesablarında uçota alınan , müəssisənin debitor və kreditor borcları haqqında məlumatlar əks etdirilir. Debitor və kreditor borcları haqqında məlumatlar qısamüddətli və uzunmüddətliyə bölünməklə verilir. Uzunmüddətli debitor borcları – bağlanmış müqaviləyə əsasən bir ildən artıq ödənmə vaxtı olan borclar nəzərdə tutulur. “Əmlakların amortizasiyası” bölməsində qeyri-maddi aktivlər, əsas vəsaitlər tərkibli və müəssisəyə məxsus material qiymətlilərə gəlirli qoyuluşlarda açıqlamalar verilir. Məlumatlar ilk (bərpa) dəyəri üzrə verilir. “Əmlakların amortizasiyası” bölməsində qeyri-maddi aktivlər, əsas vəsaitlər, material qiymətlilərə gəlirli qoyuluşlar üzrə hesablanmış amortizasiya məbləği haqqında məlumatlar, ilk (bərpa) dəyəri üzrə əks etdirilən məlumatların nəzərə alınması bölməyə dair arayışda verilir. “Uzunmüddətli investisiya və maliyyə qoyuluşlarının maliyyələşməsi vəsaitlərinin hərəkəti” bölməsinə dair arayışda hesabat dövrünün əvvəlinə və sonuna başa çatdırılmayan tikintinin dəyəri, hesabat dövrü ərzində artma və azalma əks etdirilir, nizamnamə kapitalına qoyuluş şəklində cəmiyyətdən asılı törəmə müəssisələrə qoyuluşlar, cəmiyyətin qiymətli kağızlarına investisiya, istehsalın inkişafına, yenidən qurulmasına məqsədli qoyuluşlar və i.a. göstərilir. “Adi fəaliyyət növü üzrə xərclər” bölməsində material məsrəfləri, əməyin ödənişinə məsrəflər, sosial ehtiyaclara ayırmalar, amortizasiya, sair məsrəflər elementlər üzrə qruplaşdırılmış müəssisə xərcləri verilir. Buna görə qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən elementlər üzrə məhsul istehsalı, yerinə yetirilən iş, göstərilən xidmət məqsədi üçün material – istehsal ehtiyatlarının silinməsi ilə əlaqədar müəssisə məsrəfləri, yerinə yetirilən işə, göstərilən xidmətə görə əmək haqqı üzrə uçota alınan borclar, hesablanmış amortizasiya və s. əks etdirilir. “Sosial göstəricilər” bölməsində müəssisə fəaliyyətinin ayrı-ayrı sosial göstəriciləri əks etdirilir. Xüsusilə bölmənin müvafiq sətirlərində müəyyən olunmuş qaydaya müvafiq vahid sosial verginin (sosial sığorta fondu, pensiya fondu) və məşğulluq fondunun yaradılması və istifadəsi əks etdirilir. Bundan əlavə, müəssisə işçilərinin orta siyahı sayı haqqında məlumatlar və məhsul istehsalı, yerinə yetirilən iş, göstərilən xidmətlə əlaqədar olmayan müəssisə işçilərinə pul mükafatlarının verilməsi, səhmlər üzrə gəlirlər və müəssisə əmlakına qoyuluşlar haqqında məlumatlar çıxarılır.

İllik hesabata dair izahlar

Nümunəvi illik hesabat formasının vacib tərkib hissəsi izahat vərəqidir. İzahat vərəqəsi illik hesabat formalarında olan daha çox əhəmiyyətli informasiyalar açıqlanır. İzahat vərəqəsində müəssisə fəaliyyətinin cari, investisiya və maliyyə fəaliyyəti növlərinin qısa xarakteristikası, fəaliyyətin əsas göstəriciləri və müəssisənin təsərrüfat və maliyyə nəticələrinə təsir edən amillər, həmçinin illik mühasibat hesabatının yekunlarının və müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətin bölüşdürülməsinə baxılmasının yekununa dair çıxarılan qərar izahata əlavə edilir,

yəni müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyəti haqında daha çox tam və obyektiv mənzərəsini almaq üçün yararlı , müvafiq maliyyə informasiyaları verilir. Giriş balansının məlumatları hesabat dövründən əvvəlki dövrün təsdiq edilmiş yekun balansının məlumatlarına uyğun olmalıdır. Hesabat ilinin 01 yanvarına giriş balansı dəyişilərsə, onun səbəbləri aydınlaşdırılmalıdır. İstər cari, istərsə də keçmiş ilə aid olan mühasibat hesabatlarındakı dəyişikliklər (hesabatlar təsdiq edildikdən sonra) aşkar edilərsə, o zaman düzəlişlər məlumatların təhrif olunduğu aşkar edilmiş hesabat dövrü üçün tərtib edilmiş hesabatda aparılır. Mühasibat uçotu hesabatında səhvlərin düzəldilməsi düzəlişin tarixi göstərilməklə onu imzalayan şəxslərin imzası ilə təsdiq edilir. Fəaliyyətin əsas göstəricilərinin şərhi verilərkən əsas vəsaitlərin (onların fəal hissəsi, köhnəlmə əmsalı, təzələnmə əmsalı, istehsaldan çıxma əmsalı və s.) qeyri-maddi aktivlərin, maliyyə qoyuluşlarının, debitor və kreditor borclarının, məhsulların elmi-texniki səviyyəsinin xarakteristikasını vermək olar. Bu informasiyalar lazımi açıqlamalarla, cədvəllərlə tamamlana bilər. Fəaliyyətin əsas göstəricilərinin dəyişməsi, həmçinin əmlak və maliyyə vəziyyətində keyfiyyət dəyişiklikləri, onların səbəblərini müəyyən etmək qaydaları təklif olunur. Maliyyə vəziyyəti qısamüddətli perspektiv üçün qiymətləndirildikdə balansın kifayətləndirici quruluşunun qiymətləndirmə göstəriciləri (cari likvidlik , xüsusi vəsaitlərlə təminat və ödəmə qabiliyyətinin bərpa edilməsi) verilə bilər. Müəssisənin ödəmə qabiliyyətinin xarakteristikasında müəssisənin kassasına hesablaşma hesabında pul vəsaitlərinin mövcudluğu, zərərləri, vaxtı keçmiş debitor və kreditor borcları, vaxtında ödənilməyən kreditlər və borclar, büdcəyə müvafiq vergilərin bütünlükdə keçirilməsi büdcə qarşısında öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə görə ödənilən (ödəniləsi) cərimə sanksiyaları kimi göstəricilərə diqqət yetirmək lazımdır. Həmçinin qiymətli kağızların bazarda təşkili vəziyyətinə və olduğu yerdə neqativ halların olması səbəblərinə diqqət yetirmək lazımdır. Maliyyə vəziyyəti uzunmüddətli perspektiv üçün qiymətləndirildikdə xarici investorlardan, kreditorlardan və s.dən asılılıq səviyyəsi, vəsait mənbələrinin quruluşunun xarakteristikası verilir. Perspektiv üçün bu investisiyaların səmərəliliyini müəyyən etməklə əvvəlki illər ərzində investisiyaların dinamikasının xarakteristikası verilir . Mühasibat balansı və maliyyə nəticələri və onlardan istifadə barədə hesabata dair izahat, müəssisənin uçot siyasətinə aid olan məlumatları açıqlamalı və istifadəçiləri əlavə məlumatlarla təmin etməlidir, hansı birinin mühasibat balansına, maliyyə nəticələri və onlardan istifadə barədə hesabata daxil etmək məqsədəuyğun deyil, lakin onlar müəssisənin maliyyə vəziyyətini , onun fəaliyyətinin maliyyə nəticələrini və onun maliyyə vəziyyətində olan dəyişikliyi real qiymətləndirmək üçün mühasibat hesabatı istifadəçilərinə lazımdır. Müəssisənin bir sıra illər ərzində mühüm iqtisadi və maliyyə göstəricilərinin dinamikası və gələcək iqtisadi tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün lazım olan kapital qoyuluşları haqqında məlumatların, həmçinin nəzarət funksiyasının yerinə yetirilməsinə dair müəssisə təsisçilərinə lazım olan digər məlumatların da izahat vərəqəsinə daxil edilməsi məqsədəuyğundur.

Lazım gəldikdə analitik cədvəllər, qrafiklər, diaqramlar şəklində əlavə informasiyalar verilə bilər.

6. Maliyyə (mühasibat) hesabatı üzrə auditor rəyləri

Audit xidməti haqqında qanunda ( 16 sentyabr, 1994-cü il) deyildiyi kimi “Audit-əmtəə istehsalı və satışı, xidmət göstərilməsi və iş görülməsi ilə məşğul olan təsərrüfat subyektlərində mühasibat uçotunun dəqiq və dürüst aparılmasının, mühasibat və maliyyə hesabatının müstəqil yoxlanılmasıdır”. Audit xidməti müəssisələrin və fərdi sahibkarların mühasibat uçotu və maliyyə (mühasibat) hesabatının müstəqil, sərbəst yoxlanılması üzrə sahibkarlıq fəaliyyətidir. Audit xidməti sahibkarlıq fəaliyyəti olmaqla, sifarişçiyə xidmət göstərilməsi, sifarişçinin maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılması vəzifələrini yerinə yetirir.Auditin məqsədi - mühasibat uçotunun aparılması qaydasının Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğunluğu və təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatının düzgünlüyü haqqında auditorun fikrini ifadə edən rəy verməkdən ibarətdir. Buna görə dürüstlük dedikdə maliyyə (mühasibat) hesabatı məlumatlarının düzgünlük dərəcəsi başa düşülür. Dürüst hesabat məlumatları yoxlanılan təsərrüfat subyektlərinin maliyyə və əmlak vəziyyəti, təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri haqqında istifadəçilərin düzgün nəticə çıxarmasına və bu nəticələr əsasında əsaslandırılmış qərar qəbul edilməsinə imkan verir.Beynəlxalq və yerli audit təcrübəsində mühasibat hesabatının dürüstlüyünün qiymətləndirmə meyarları tətbiq edilir ki, bu da mühasibat hesabatının tərtib edilməsi üçün zəmin yaradır. Auditor hesabatı aşağıdakı meyarlar üzrə qiymətləndirilməlidir:• baş vermə və mövcud olma (reallıq);• hüquq və öhdəliklər (əsaslandırılmış);• qiymətləndirmə;• təsnifat, təqdim olunma və açıqlamalar;• bir-birinə zidd olmama (münasib); • tamlıq (bütövlük); • düzgünlük, bölünmə; Mötərizədə verilən müvafiq meyarların adlarıdır. Baş vermə və mövcud olma (reallıq) meyarı – aktivlərin və passivlərin, gəlirlərin və xərclərin alınmasına dair, gətirilmiş təsərrüfat əməliyyatları həqiqətən olmuşdur, maliyyə (mühasibat) hesabatında əks etdirilən , iqtisadi subyektlərin bütün aktivləri və öhdəlikləri həqiqətən hesabat tarixinə mövcuddur. Hüquq və öhdəlik (əsaslandırılmış) meyarı – qanuni əsaslandırılmış iqtisadi subyektə məxsus , mühasibat hesabatında əks etdirilən aktivlər: hüquqi qüvvəsi plan müqavilə, kontrakt və digər sənədlərlə aktivlər və passivlər təsdiq olunur. Qiymətləndirmə meyarı - normativ aktların tələblərinə uyğun iqtisadi subyektin aktivinin və öhdəliklərin düzgün qiymətləndirilməsi (maliyyə (mühasibat) hesabatında lazımi aktivin yaxud öhdəliyin balans dəyərinin əks etdirilməsi).

Tamlıq (bütövlük) meyarı - uçota məxsus olan bütün təsərrüfat əməliyyatları, mühasibat uçotu registrlərində qeyd olunmuşdur; uçot registrlərində qeyd olunmuşdur; uçot registrlərinə daxil edilmiş qalıq və dövriyyələr tam həcmdə mühasibat hesabatına keçirilmişdir. Təsnifat, təqdim olunma və açıqlamalar meyarı - təsnifləşdirmə qaydasına uyğun olanların iqtisadi subyektin mühasibat hesabatında əks etdirilən informasiyalar mühasibat uçotu hesablarına düzgün aid edilmiş və uçot registrlərində və hesabatda açıqlanmışdır. Münasiblik (bir-birinə zidd olmama) meyarı – bir birinə zidd informasiyası olmayan hesabat; ayrı-ayrı əməliyyatların məbləğləri, sintetik, analitik və icmal uçotun registrlərində göstərilən məbləğlərə uyğundur və məbləğ hesabatda qeyd edilmişdir. Düzgünlük, bölünmə meyarı – iqtisadi subyektin təsərrüfat əməliyyatları lazımi hesabat dövründə düzgün məbləğ ifadəsində əks etdirilmişdir. Auditor rəyi – audit yoxlaması aparılan təsərrüfat subyektinin maliyyə vəziyyətinə, baş vermiş təsərrüfat əməliyyatlarının qanuna uyğunluğuna, mühasibat (maliyyə) hesabatlarının tərtib edilməsinin doğruluğuna, Orada əks etdirilən məlumatların reallığına, mühasibat uçotunun və müəssisədə uçot siyasətinin həyata keçirilməsinin düzgünlüyünə auditorun verdiyi qiyməti əks etdirən, bütün müvafiq hüquqi və fiziki şəxslər, dövlətin hakimiyyət və idarəetmə orqanları, eləcə də məhkəmə orqanları üçün hüquqi əhəmiyyət kəsb edə, auditorun (auditor təşkilatının) imzası və möhürü ilə təsdiq olunmuş rəsmi sənəddir. a) audit aparan auditor (auditor təşkilatı) barədə məlumat; b) auditor rəyinin ünvanlandığı fiziki və hüquqi şəxslər barədə məlumat; c) giriş; ç) yoxlamanın məzmunu; d) təqdim olunan hesabatlara dair auditor rəyi; ə) auditor rəyinin təsdiqi; e) auditorun (auditor təşkilatının) ünvanı; i) auditor rəyinin təsdiq edilməsi.

Audit rəyinin quruluşu

Auditor rəyinin rekvizitləri, bölmələri, hissələri

Məzmunu Qeyd, misal nümunəsi

1. Adı “Maliyyə (mühasibat) hesabatı üzrə auditor rəyi

Həmin növ auditor rəyinin digər növ rəydən fərqləndirmək üçün ad tələb olunur

2. Ünvan sahibi

Auditor rəyi auditin aparılması haqqında müqavilədə nəzərdə tutulana, ünvanlanmış şəxsə

verilməlidir. Qayda üzrə auditor rəyi ünvanlanmış fiziki və hüquqi şəxs, təsərrüfat subyektinin sahibinə göndərilir

3. Audit aparan auditor (auditor) təşkilatı barədə məlumat

3.1.Təşkilati-hüquqi forma3.2. Adı (familiyası, adı, atasının adı – fərdi auditor üçün)3.3.Yerləşdiyi yer3.4. Dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnamənin nömrəsi və tarixi3.5.Auditor fəaliyyətini həyata keçirmək üçün verilən lisenziyanın nömrəsi, tarixi, qüvvədə olma vaxtı, lisenziyanı verən təşkilatın adı3.6.Peşəkar auditorlar birliyinə təyin edilmiş üzvlüyü

Məsələn: “XXX” məhdud məsuliyyətli cəmiyyət yaxud “XXX” şirkəti; indeks, şəhər, küçə, ev nömrəsi və s..

4.Auditor rəyinin ünvanlandığı fiziki və ya hüquqi şəxslər barədə məlumat

4.1.Təşkilati-hüquqi forma və adı4.2.Yerləşdiyi yer4.3.Dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnamənin nömrəsi və tarixi4.4.Həyata keçirilən fəaliyyət növünə verilən lisenziya haqqında məlumat

Məsələn: “ÜÜÜ” şirkəti, indeks, şəhər, küçə, ev nömrəsi və i.a.

5.Giriş hissə 5.1.Hesabat dövrü göstərilməklə yoxlanılan şəxsin yoxlanılmış maliyyə (mühasibat) hesabatının siyahısı və hesabatın tərkibi

“Biz “ÜÜÜ” müəssisəsinin 1 yanvardan 31 dekabr 20XX il tarixə maliyyə (mühasibat) hesabatına qoşulanların auditor yoxlamasını apardıq. “ÜÜÜ” müəssisəsinin maliyyə (mühasibat) hesabatı aşağıdakılardan ibarətdir:• mühasibat balansı;• mənfəət və zərərlər haqqında hesabat;• mühasibat balansı və mənfəət və zərər haqqında hesabatına qoşulanlar;• aydınlaşdırıcı izahat

5.2.Yoxlanılan fiziki və hüquqi şəxsin və auditorun

“Bu maliyyə (mühasibat) hesabatının hazırlanması və təqdimatına görə

məsuliyyəti barədə məlumat məsuliyyət icrası orqanının “ÜÜÜ” müəssisəsinin üzərinə düşür. Bizim vəzifəmiz apardığımız yoxlamanın nəticələrinə əsaslanaraq sənəd haqqında fikri ifadə etməkdir.“Biz “Asimanbank” KB ilə bağlanmış “___” ____ci il tarixli kontraktın XX-dən XX—dən bölmələrinin mühasibat və maliyyə aspektlərinə “Xəzər” şirkəti tərəfindən riayət edilməsini yoxladıq

6.Auditin təsvir edilən həcm hissəsi

Auditin həcmi dedikdə auditin prosedurlarının yerinə yetirilməsində auditorun qabiliyyəti başa düşülür

6.1.Audit qanunların və digər normativ aktların tələblərinə uyğun aparılmasıhaqqında göstəriş

Bu məlumat auditin Respublika normativ-hüquqi aktlara uyğun aparılması haqqında istifadəçidə inam yaratmaq üçün lazımdı.“Biz auditi aşağıdakılara uyğun aparmışıq:• “Audit xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu;• auditor fəaliyyəti haqqında qaydalar (standartlar) (adını və təsdiq olunma tarixini göstərmək;• auditor fəaliyyətində daxili qaydalar (standartlar) (təyin olunmuş ixtisaslaşmış birliyi göstərmək);• auditor fəaliyyətinin qaydaları (standartları);• yoxlanılan fiziki və hüquqi şəxslərin fəaliyyətinin tənzimlənməsini həyata keçirən orqanların normativ aktları”.

6.2.Audit mühasibatlarındakı dürüstlüyə inamın təmin edilməsi məqsədi ilə planlaşdırma və aparılma haqqında məlumat

“Bu standartlara uyğun olaraq biz mühasibat (maliyyə) hesabatlarında əhəmiyyətli səhvlərin olmamasına və kontraktın müvafiq bölmələri və “Xəzər” şirkətinin riayət etməsinə kifayət dərəcədə əmin olmaq üçün auditor yoxlamasını planlaşdırmış və aparmışıq”

6.3.Auditin seçmə əsasında aparılmasına dair məlumat

“Auditor yoxlamasına mühasibat (maliyyə) hesabatlarındakı göstəriciləri təsdiq edən sübutların öyrənilməsi (testləşdirmə vasitəsilə) daxildir.Yoxlamaya həmçinin mühasibat

uçotunda istifadə edilən prinsiplərin qiymətləndirilməsi şirkətin işçi heyəti tərəfindən aparılan əhəmiyyətli qiymətləndirmələr və hesabatın ümumi təqdimatının qiymətləndirilməsi daxildir”.

6.4.Mühasibat hesabatının dürüstlüyü haqqında fikrin formalaşması üçün əsas yetərli məlumat

“Biz hesab edirik ki, aparılan yoxlama mühasibat (maliyyə) hesabatının dürüstlüyü və mühasibat uçotunun aparılması qaydasının beynəlxalq və ya milli mühasibat uçotu standartlarına uyğunluğu haqqında fikrin formalaşması üçün yetərli əsasdır”.

7.Təqdim olunan hesabatlara dair auditorun fikri hissəsi

7.1. Maliyyə (mühasibat) hesabatlarının dürüstlüyü haqda fikir

Şərtsiz müsbət rəy misal üçün: “Bizim fikrimizcə: - mühasibat (maliyyə) hesabatı .... Qanuna uyğun olaraq (....standart(lar)a riayət edilməklə), “____”____-ci il dekabrın 31-də başa çatan ildə şirkətin maliyyə vəziyyəti və həmin dövrdə onun fəaliyyətinin nəticələri və pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında doğru və aydın təsəvvür yaradır (və ya “Hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir”) “____” ___-ci il dekabrın 3-nə olan vəziyyətə görə, şirkət kontraktın yuxarıda göstərilən bölmələrinin mühasibat və maliyyə aspektindəki tələblərə bütün əhəmiyyətli cəhətlərdən riayət etmişdir.

7.2.Yoxlanılan şəxsdə tətbiq olunan mühasibat uçotunun aparılmasının əsas prinsipləri və metodları və mühasibat hesabatına hazırlıq7.3.Mühasibat hesabatının digər tələblərə uyğunluğu eləcə də yoxlanılan şəxsin saziş və digər sənədləri haqqında fikir.

8.Auditor rəyinin tarixi

Auditin başa çatma tarixi Auditor rəyinin imzalanması tarixinə qədər, auditor sifarışçinin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının və auditor rəyi istifadəçilərinin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının adından və ya ona

edilən qeyddən bu hesabatın beynəlxalq və ya milli uçot standartlarına uyğun olmayaraq hazırlandığının başa düşülüb-düşülməməsini müəyyən etməlidir.Əgər belə mühasibat (maliyyə) hesabatlarının adında və ya mətnində müvafiq göstəriş və istinad yoxdursa, onda auditor müvafiq surətdə dəyişdirilmiş şəkildə rəy verməlidir.Auditor rəydə imzalanma tarixi keçmiş olan tarixi yaxud yoxlanılan şəxsin maliyyə (mühasibat) hesabatının təsdiq olunma tarixini göstərməməlidir

9.Audit rəyinə əlavə olunanlara auditorun imzası

Audit rəyini auditorun rəhbəri yaxud rəhbərliyə vəkil olunan şəxs, audit aparan imzalayır. Auditor rəyinə yoxlanılan şəxs tərəfindən imzalanmış və möhürlənmiş mühasibat (maliyyə) hesabatı əlavə edilir.

Auditor rəyi və maliyyə (mühasibat) hesabatı vahid paketdə kitab şəklində bağlanmalı, vərəqlər nömrələnməli, bağlanmalı və paketdə olan vərəqələrin ümumi miqdarı gösərilməlidir.

Yuxarıdakı cədvəldə auditor rəyinin əsas növü nümayiş etdirilmişdir.Auditor praktikasında auditor rəyinin aşağıdakı növləri mövcuddur:

1. Şərtsiz müsbət rəy;

2. Şərti müsbət rəy;

3. Mənfi rəy;

4. Auditor rəyi verməkdən imtina.

Şərtsiz müsbət rəy o halda verilir ki, maliyyə (mühasibat) hesabatı audit aparılan iqtisadi subyektin maliyyə vəziyyəti və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin maliyyə (mühasibat) hesabatının hazırlanması və mühasibat uçotunun aparılmasının müəyyən olunmuş prinsipləri və metodlarına uyğunluğu haqqında tam təsəvvür yaratsın. Auditorun şərtsiz müsbət rəyinə misal yuxarıdakı cədvəlin 7-ci maddəsində verilmişdir. Şərti-müsbət rəy - (müəyyən məhdudiyyətlərlə maliyyə hesabatının təsdiq edilməsi). Bu rəy məhdudiyyətli olan rəydir. Məhdudiyyət bu və ya digər xüsusiyyətin və uyğunsuzluğun olmasını göstərmək üçün lazım olduqda rəyə daxil edilir. Belə ki, əgər məlumat qıtlığı və ya Azərbaycan Respublikasında qəbul edilmiş uçot prinsiplərindən kənarlaşmalar olduqda rəy məhdudlaşdırılır.

Mənfi rəy – Auditor mənfi rəyi verdikdə, rəy aşağıda göstərilən ifadələrdən istifadə etməklə tərtib edilir. “Tələbləri təmin etmir”, “İşin mövcud vəziyyətini təhrif edir”, “Həqiqi təsəvvür yaratmır”, “Müvafiq deyil”, “Ziddiyyətlidir”. Hesabatlara dair rəy verməkdən imtina edildikdə auditor topladığı sübutlar əsasında işin vəziyyəti haqqında rəy hazırlamağın mümkün olmadığını qeyd edir. Audit rəyi verməkdən imtina. Bu hal o vaxt baş verir ki, yoxlamanın həcmi çox məhdud olur və ona görə də auditorun rəy verməsi üçün əsas olmur. Nəticədə əsaslandırılmış qaydada göstərmək lazımdır ki, hansı səbəbə görə rəy vermək mümkün deyildir. Auditor rəylərinin rəsmi qaydada təqdim olunan sənəddə məzmunu və rəsmiyyətə salınması təxmini olaraq aşağıdakı kimi ola bilər:

Şərtsiz müsbət auditor rəyi

Auditor firması “____”______ 201_____-cu il tarixdən “___”____201-cu il tarixə kimi olan dövr üzrə _________ müəssisəsinin maliyyə vəziyyətiniu yoxladı. Bizim fikrimizcə, təqdim olunmuş maliyyə hesabatı tam tələbata uyğun tərtib olunub. O, Azərbaycan Respublikasında maliyyə hesabatlarının tərtibi və mühasibat uçotu üzrə qanunvericiliyin və qüvvədə olan normativ aktların tələblərinə müvafiqdir.

Müəssisənin direktoru: imza ________________ (soyadı, adı)

Auditor firmasının auditoru: imza _________________________ (soyadı, adı)

“______” __________ 201-cu il

(Möhür)

İstifadə olunan ədəbiyyat

1. “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunları. 24 mart

1995-ci ilk, 29 iyun 2004-cü il.

2. Beynəlxalq maliyyə hesabatları Standartları. 2007.

3. Milli Mühasibat Uçotu Standartları. 2008.

Mövzu 13. Uçot və hesabatın beynəlxalq və Azərbaycan standartları. Uçot və maliyyə hesabatının beynəlxalq

standartlarına uyğun kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin uçotu

Plan

1.Bioloji aktivlər və kənd təsərrüfatı məhsullarının uçotuna dair ümumi baxışlar 2. Bioloji aktivlərin və kənd təsərrüfatı məhsullarının tanınması və qiymətləndirilməsi 3. Kənd təsərrüfatı fəaliyyətindən mənfəətin (zərərin) tanınması 4. Kənd təsərrüfatı fəaliyyəti haqqında informasiyaların hesabatda açıqlanması

“Kənd təsərrüfatı üzrə” kommersiya təşkilatları üçün 28 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı “Mühasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun olaraq hazırlanmış və “Kənd təsərrüfatı” adlı 41 №-li Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartına əsaslanmışdır. “Kənd təsərrüfatı üzrə kommersiya təşkilatları üçün 28 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı 2006-cı ildə təsdiq edilmiş, uçotun aparılması, maliyyə hesabatının təqdim edilməsi qaydası müəyyən edilmiş və kənd təsərrüfatı fəaliyyəti haqqında informasiyalar açıqlanmışdır. 41 – MUBS-ın kontekstdə kənd təsərrüfatı fəaliyyəti – bu kənd təsərrüfatı məhsullarının alınması, satışı yaxud əlavə bioloji aktivlərin istehsalı məqsədilə bitkilərin və heyvanların bioloji (ümumilikdə “bioloji aktivlər” adlanır) transformasiyasının idarə edilməsi deməkdir. Standart bioloji aktivlərin artımı dövründə bioloji aktivlərin əks etdirilməsi qaydasını, degenerasiyanı (nəslin korlanması) və ya nəsil artımını, məhsul istehsalını və təkrar istehsalı, eləcə də kənd təsərrüfatı məhsullarının yığım dövründə qiymətləndirilməsini müəyyən edir. Lakin 41 – MUBS toplanmış kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı prosesini əhatə etmir, hətta bu proseslər həmin kənd təsərrüfatı müəssisələrində aparılarsa belə əhatə olunmur. Toplanmış (alınmış) həmin kənd təsərrüfatı məhsullarına sənaye istehsalı kimi emala baxılır, digər standartla (xüsusilə 2 №-li “Ehtiyatlar” MUBS ilə) nizamlanır. Kənd təsərrüfatı fəaliyyəti müxtəlif fəaliyyət növlərini əhatə edir: məsələn, heyvandarlıq, meşə təsərrüfatı, bitkiçilik (ildə bir dəfə yaxud il ərzində bir neçə dəfə məhsul yığımı, meyvə bağları və plantasiyalar, gülçülük), su təsərrüfatı, balıqçılıq. Çoxtərəfli kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin ümumi xüsusiyyətləri vardır: a) bioloji resursların dəyişə bilmə qabiliyyəti; b) dəyişikliyin idarə edilməsi; c) dəyişikliyin ölçülməsi.

Bioloji transformasiyanın idarə edilməsi nəticəsində onun üçün əlverişli stabil şəraitin yaranması (torpağın becərilməsi, qidalı maddələrin səviyyəsi, rütubət, temperatur, işıq və s.), bioloji aktivlərin miqdar və keyfiyyət dəyişməsi baş verir, bu da kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin fərqli cəhətidir İdarəolunmayan bioloji mənbələrdən məhsul alınması (dəniz və okeanlardan balıq ovlama və təbii meşələrdən ağac tədarükü) kənd təsərrüfatı fəaliyyəti deyildir. Kənd təsərrüfatı fəaliyyəti bioloji transformasiyanın kəmiyyət (bala, məhsuldarlıq, yumurta və s.) və keyfiyyət göstəricilərinə (genetik xarakteristika, yetişmə, zülalların, yağların miqdarı və s.) nəzarəti və qiymətləndirməni tələb edir. Bioloji transformasiya bitki və heyvanların miqdarının artımına, onların keyfiyyət xarakteristikasının yaxşılaşmasına yaxud degenerasiyaya (korlanmasına), yəni bitki və heyvanların miqdarının azalmasına, onların keyfiyyət xarakteristikasının pisləşməsinə, eləcə də kənd təsərrüfatı məhsullarının (süd, meyvə, yun və s.) alınmasına, bitki və heyvanların əlavə miqdarının təkrar istehsalına gətirib çıxarır.

1. Bioloji aktivlər və kənd təsərrüfatı məhsullarınınuçotuna dair ümumi baxışlar

Bioloji aktivlər – bu yəni hazırda və gələcəkdə kənd təsərrüfatı məhsullarının alınması məqsədi ilə satış üçün yaxud onların sayının artırılması üçün yetişdirilən yəni kənd təsərrüfatı fəaliyyəti üçün tətbiq edilən canlı heyvan və bitkidir. Onlar kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımı üçün bir neçə dəfə yaxud əksinə yalnız bir dəfəlik istifadə oluna bilər (son halda onlar kənd təsərrüfatı məhsullarına çevrilərək yox olur). Kənd təsərrüfatı fəaliyyətində tətbiq edilməyən bitki və heyvanlar (məsələn, tibbi təcrübə üçün alınan heyvanlar, axtarıcı itlər, dekorativ bitkilər, satış üçün nəzərdə tutulmayan yaxud digər gəlir çıxartmalar) bioloji aktivlərə daxil edilmir; onlar əsas vəsaitlər yaxud digər material aktivləri kimi uçota alınır. Kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaq sahələri və qeyri-maddi aktivlər “Əsas vəsaitlər üzrə” 16 №-li MUBS, “İnvestisiya mülkiyyəti üzrə” 40 №-li MUBS (konkret şəraitdə onlardan daha çox münasib olandan asılı olaraq), “Qeyri-maddi aktivlər üzrə” 38 №-li MUBS-da göstərilən təlimatda olduğu kimi uçota alınır. Torpaqda yetişdirilən və onunla əlaqəsi olmayan, bioloji aktivlər (məsələn, dənli bitkilər səpini, meyvə verən kolluqlar, bağ ağacları), torpaqdan ayrılıqda uçota alınır. 41 №-li MUBS-da kənd təsərrüfatı məhsulunun yığılmasına qədər bioloji aktivlərdən alınmış kənd təsərrüfatı məhsulunun ilkin dəyəri – müəssisə tərəfindən bioloji aktivlərdən alınmış kənd təsərrüfatı məhsulunun ehtiyatları ilkin tanınma anında gözlənilən satış xərcləri çıxılmaqla məhsul yığımı zamanına olan ədalətli dəyəri əsasında qiymətləndirilir . Nə vaxt ədalətli dəyəri lazımınca müəyyən etmək imkanı olmadıqda, o halda istisnaya yol verilir. Buna görə bioloji aktivlər toplanmış amortizasiya və dəyərdən düşmə zərəri yəni qiymətin düşməsindən olan zərəri çıxmaqla maya dəyəri üzrə qiymətləndirilir. Yalnız bioloji aktivlərin ədalətli

dəyəri müəyyən etməyə imkan verən şərait yarandıqda bioloji aktivlərin ədalətli dəyər üzrə qiymətləndirilməsinə keçmək lazımdır.

Ədalətli dəyər - bir-birindən asılı olmayan, yaxşı məlumatlandırılmış və bu cür əməliyyatları həyata keçirməkdə maraqlı olan tərəflər arasında əməliyyatların icrası zamanı aktivlə əvəz edilməsi və ya öhdəliklərin əvəzində ödənilməsi mümkün olan vəsaitlərdir.

Aktivin ədalətli dəyəri onun cari yeri və şəraitinə əsaslanır. Nəticə etibarilə, məsələn, münasib bazarda iri buynuzlu mal-qaranın qiyməti, bazara daşınma və digər xərclər çıxılmaqla , onun fermadakı dəyəri ədalətli dəyəridir.

Kənd təsərrüfatı fəaliyyətində bioloji transformasiya nəticəsində heyvanların və bitkilərin fiziki xassəsinin dəyişməsi dərhal müəssisənin iqtisadi gəlirinin artımına yaxud azalmasına gətirib çıxarır. Buna görə hesablanmış satış xərclərini çıxmaqla bioloji aktivlərin ədalətli dəyərinin dəyişməsi, həmin dəyişiklik olan hesabat dövründə müəssisənin xalis mənfəəti yaxud zərəri müəyyən edilən zaman uçota götürülməlidir. Torpaq, bioloji aktivlə möhkəm əlaqədə olmadığından, “Əsas vəsaitlər üzrə” 16 №-li MUBS-ın tələb etdiyi kimi yenidənqiymətləndirmə dəyəri üzrə ya da dəyərdən düşmə zərərlərini çıxmaqla maya dəyəri üzrə əks etdirmək lazımdır. Əgər müəssisə “İnvestisiya mülkiyyəti üzrə” 40 №-li MUBS-ın tələbinə müvafiq kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaq sahələrini əks etdirirsə, onlar ədalətli dəyər üzrə yaxud dəyərdən düşmə zərəri çıxmaqla maya dəyəri üzrə qiymətləndirilir. Torpaqda irəli gələn bioloji aktivlər, satış xərclərini çıxmaqla ədalətli dəyəri üzrə həmişə ondan ayrılıqda əks etdirilir.

Kənd təsərrüfatı məhsulu – müəssisənin bioloji aktivlərinin – bitkilərin yaxud heyvanların tətbiq nəticəsində bioloji aktivlərdən yığılmış (əldə olunmuş) məhsuldur; o bioloji aktivdən ayrılması yolu ilə və ya bioloji aktivin fəaliyyətinin dayandırılması yolu ilə alınır. Müstəqil mövcud olan bioloji aktiv dayandırılır, kənd təsərrüfatı məhsuluna çevrilir.

Bioloji aktivlərdən ayrılma yolu ilə kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımı (süd sağımı, qoyunlardan yun qırxımı, kolluqlardan giləmeyvə yığımı) bioloji aktivlərin fəaliyyətinin dayandırılmasına səbəb olmur, nəticədə transformasiyaya məruz qalır və mövcudluğu davam edir; bir illik bitki (dənli bitki) məhsulunun yığımı bioloji aktivlərin gələcək fəaliyyəti dayandırıldıqdan sonra heyvanlardan ətin alınması, kənd təsərrüfatı məhsullarının və bioloji aktivlərin özlərinin uçotunun xüsusiyyətlərinə səbəb olur. Lakin uçotun xüsusiyyətləri əsas qaydaya şübhə oyatmır, odur ki, bioloji aktivlərdən yığılan məhsullar, hesablanmış satış xərcləri çıxılmaqla, məhsul yığımı anında müəyyən edilmiş, ədalətli dəyər üzrə qiymətləndirilir. Həmin qiymət məhsulun maya dəyəri olur, o “Ehtiyatlar üzrə” 2 №-li MUBS-na müvafiq yaxud digər maliyyə hesabatının Beynəlxalq Standartları ilə uçota götürülür. Sonra o gələcəkdə emal üçün xammal kimi (məsələn, üzüm-çaxır istehsalı üçün, süd-pendir istehsalı üçün yaxud satış üçün mal kimi) uçota alınır. Məhsulların maya dəyəri, müvafiq olaraq material istehsal məsrəfləri kimi yaxud satılan hazır məhsulun (malın) maya dəyəri kimi əks etdirilir.

Yığılan kənd təsərrüfatı məhsullarının ədalətli dəyəri (satış xərcləri çıxılmaqla) həmin məhsul alınan dövrdə xalis mənfəət yaxud zərər müəyyən edilən zaman əks etdirilir. Bu metod məhsulların (süd, yun) bioloji aktivdən

ayrılması yolu ilə alınan məhsullara yaxud dənli bitki məhsulunun yığımı zamanı və onlara oxşar məhsulların qısamüddətli bioloji transformasiyasından (bir ilin bir neçə ayı ərzində) alınan məhsullara tam uyğundur. Uzun müddət ərzində yetişdirilmiş bioloji aktivlərin məhv edilməsi yolu ilə alınan məhsul zamanı (məsələn, ağacların kəsilməsi, ət üçün heyvanların verilməsi) həmin bioloji aktivin əvvəl uçota alınmış ədalətli dəyəri ilə müqayisədə kənd təsərrüfatı məhsullarının alınması anına ədalətli dəyərin yalnız artımı (azalması) xalis mənfəətin (zərərin) tərkibində əks etdirilir. Onlar da kənd təsərrüfatı məhsullarının tanınma anında, bioloji aktivlərdən yığılanlara həmin qiymətləndirmə metodları tətbiq edilir. Bioloji aktivlərin ədalətli dəyəri, əksər hallarda onlardan toplanan məhsulların miqdarı və keyfiyyətindən asılıdır. Məhsulların ədalətli dəyərinin qiymətləndirilməsi bir qədər sadədir, belə ki, müvafiq bioloji aktivlərin bazarına nisbətən, aktiv tənzimlənən kənd təsərrüfatı məhsulları bazarı daha geniş yayılmışdır.

2. Bioloji aktivlərin və kənd təsərrüfatı məhsullarınıntanınması və qiymətləndirilməsi

Bioloji aktivlərin tanınma şərtləri MHBS prinsiplərinə tam uyğun olduqda müəyyən edilir və müəssisənin hər hansı digər material aktivlərinin tanınma şərtlərindən fərqlənmir. Bioloji aktivlər kənd təsərrüfatı fəaliyyətini həyata keçirən müəssisələrin mühasibat uçotunda ancaq aşağıda göstərilən şərtlərin mövcud olduğu təqdirdə tanına bilər:

• müəssisə keçmiş hadisələr nəticəsində, aktivə nəzarət edirsə;• aktivlə əlaqədar olan gələcək iqtisadi səmərələrin müəssisəyə daxil olacağı

ehtimaldırsa; və • aktivin ədalətli dəyəri yaxud maya dəyəri (ilkin dəyərləri) etibarlı olaraq

qiymətləndirilə bilərsə.Kənd təsərrüfatı fəaliyyətində nəzarət, məsələn mal-qaranın hüquqi

mülkiyyəti və möhürlənməsi və ya alqısı, doğulması və ya süddən ayrılması zamanı mal-qaranın hər hansı digər şəkildə işarələnməsi ilə sübut edilə bilər. Gələcək səmərə adətən mühüm fiziki əlamətlərə görə qiymətləndirilir.

Xatırlamaq lazımdır ki, bioloji aktivlər 41 №-li MUBS-na əsasən ilkin tanınma anında və hər bir hesabat tarixinə olan vəziyyət üzrə satış xərcləri çıxılmaqla ədalətli dəyər üzrə qiymətləndirilməlidir (məsələn, doğulan buzov – doğum anına ədalətli dəyər üzrə tanınır, böyüdükcə hər bir hesabat tarixinə ədalətli dəyər üzrə yenidən qiymətləndirilir. Aktivin ilkin tanınması yaxud onun ədalətli dəyərinin dəyişməsi dövründə xalis mənfəət (zərər) müəyyən edilən zaman aktivin ilkin tanınmasından olan mənfəəti, onun hər bir hesabat tarixinə ədalətli dəyərinin sonrakı dəyişməsindən olan mənfəəti və zərəri nəzərə almaq lazımdır.

Müəssisənin bioloji aktivlərdən yığdığı kənd təsərrüfatı məhsullarının tanınma şərti bioloji aktivlərin tanınma şərti ilə eynidir. 41 №-li MUBS-da satış xərcləri çıxılmaqla, məhsul yığımı anına müəyyən edilmiş ədalətli dəyər üzrə yığılmış kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətləndirilməsi göstərilmişdir.

Toplanmış kənd təsərrüfatı məhsullarının ədalətli dəyərini xarakterizə edən məbləği, yalnız onun yığıldığı anında bir dəfə müəyyən edilir və həmin hesabat dövründə müəssisə xalis mənfəəti yaxud zərəri müəyyən edən zaman uçota alır. Bundan sonra kənd təsərrüfatı məhsullarının uçotu “Ehtiyatlar üzrə 2 №-li MUBS yaxud digər maliyyə hesabatının Beynəlxalq standartlarında göstərilənlər üzrə uçota alınır.

Bioloji aktivlə yaxud kənd təsərrüfatı məhsulları ilə adi şəraitdə sövdələşmə fəal bazarda başa çatır. Fəal bazar dedikdə eyni cinsli, oxşar mallar bazarı başa düşülür, burada satıcı və alıcı malları hər bir vaxtda tapa bilər, qiymətlər haqqında informasiyalar isə açıqdır (bütün saziş iştirakçılarına və digər şəxslərə məlumat üçün müntəzəm olaraq kotirovka (qiymətlər) elan edilir.

Fəal bazarı müəyyən edən şərtlər

Eyni malların tədarükü

Saziş bağlamağa meyli olan alıcı və satıcılar , hər hansı vaxtda bir-birini tapa bilərlər

Qiymət haqqında informasiya açıq və müntəzəmdir

Ədalətli dəyər hesablanması həmin bazara malın (bioloji aktivlərin yaxud kənd təsərrüfatı məhsullarının) daşınması üçün lazım olan nəqliyyat və sair xərclər məbləğində bazar qiymətinin mütləq azaldılmasını tələb edir. Başqa sözlə, ədalətli dəyər – bu bazara malın daşınması üzrə nəqliyyat və sair xərcləri çıxmaqla bazar qiymətidir.

41 №-li MUBS-da ədalətli dəyəri hesablamaq üçün fəal bazarda müvafiq malların kotirovkası haqqında məlumatlardan istifadə edilməsi göstərilmişdir. Əgər müəssisənin bir neçə fəal bazara çıxışı varsa, o zaman müəssisə daha münasibindən istifadə edir, qiymətdə daha əlverişlisini müstəqil olaraq seçir. Standart mala qiymət qoymanın əsasları şəklində seçilmiş bazarda istifadə etmək üçün bioloji aktivlərin yaxud kənd təsərrüfatı məhsullarının ədalətli dəyərini müəyyən etmək üçün onların əsas xarakteristikaları üzrə qruplaşmasını (məsələn, yaşa yaxud keyfiyyətə görə) tövsiyə edir.

Müəssisələr bioloji aktivləri və ya kənd təsərrüfatı məhsullarını gələcək tarixdə satmaq üçün tez-tez müqavilə bağlayırlar. Müqavilə qiymətləri ədalətli dəyərin müəyyən olunmasında münasib deyildir, çünki alıcı və satıcı sövdələşməyə girərkən ədalətli dəyər cari bazarı əks etdirir. Nəticə etibarilə, bioloji aktivin və ya kənd təsərrüfatı məhsullarının ədalətli dəyəri müqavilənin mövcudluğuna görə uyğunlaşdırıla bilməz.

Bəzi hallarda, bioloji aktivlər və ya kənd təsərrüfatı məhsullarının satışı müqaviləsi “Qiymətləndirilmiş öhdəliklər, şərti aktivlər və şərti öhdəliklər üzrə” 10 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında müəyyən edildiyi kimi, ağır şərtli müqavilə ola bilər. Ağır şərtli müqavilələrə 10 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı tətbiq olunur. Standart , müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi üçün aradan qaldırıla bilməyən məsrəflər üçün ehtiyat yaradılmasını tövsiyə edilir ki, bu da gözlənilən iqtisadi gəliri yüksəldir, eyni zamanda müqavilə üzrə olan hər hansı əşyanın qiymətinin aşağı düşməsi halında kənd təsərrüfatı məhsulunun ədalətli dəyəri tanınır. Fəal bazarın mövcud olmaması əsaslı dəyərin əsaslandırılmış hesablaması axtarışı üçün çətinlik yaradır. Standart bütün mövcud bazar qiyməti və göstəricilərdən istifadənin zəruriliyini göstərir, belə bir istifadənin mümkün olmaması zamanı isə gözlənilən pul axınının diskontlaşdırılmış dəyərindən istifadəyə səbəb olur.

Müəssisə fəal bazarın olmaması zamanı ədalətli dəyərin hesablanması üçün aşağıdakı bir yaxud bir neçə göstəricilərdən istifadə edir:

• ən son bazar əməliyyatı qiyməti şərti ilə, həmin əməliyyat başa çatdıqdan sonra iqtisadiyyatda əhəmiyyətli dəyişiklik olmamışdır;

• fərqlər üzrə düzəliş edilmiş oxşar aktivlər üçün bazar qiymətlərindən; və• məhsul vahidinə yaxud torpaq sahəsi, əkilmiş yaxud səpilmiş bioloji

aktivlərin vahidinə düşən məsələn, meyvə bitkiləri sahəsinin hər hektarına yaxud iribuynuzlu mal-qaranın çəkisinin hər vahidinə (1 kq ətə düşən) düşən sahələr üzrə dəyər göstəriciləri.

Ədalətli dəyərin hesablanması üçün eyni zamanda bir neçə göstəricinin tətbiq edilməsi bioloji aktivlərin yaxud kənd təsərrüfatı məhsullarının ədalətli dəyərinin müxtəlif qiymət almasına səbəb ola bilər. Müəssisə hesablamadakı fərqin səbəbini mütləq araşdırmalı və ədalətli dəyərin daha düzgün qiymətləndirilməsini seçməlidir.

Bioloji aktivləri qiymətləndirmək üçün hər hansı qiymət yaxud digər dəyər göstəriciləri olmayan zaman onun ədalətli dəyərini müəyyən edilmə anına müəyyən vəziyyətdə onu həmin aktivdən gözlənilən xalis pul vəsaitləri hərəkətinin diskontlaşdırılmış dəyəri əsasında hesablamaq olar. Aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır:

• konkret yerdə və şəraitdə olan bioloji aktivlərin ədalətli dəyərini müəyyən etmək üçün gözlənilən xalis pul vəsaitləri hərəkətinin diskontlaşdırılmış dəyərinin hesablanması aparılır. Hesablama prosesində aktivin satışı, məhsulların yığımı, sonrakı bioloji transformasiya ilə əlaqədar, dəyər artımını çıxmaq lazımdır;

• diskontlaşdırılmış əmsal verginin ödənişinə qədər pul vəsaitlərinin hərəkəti üçün bazarın konyukturasından (şərait) asılı olaraq hesablanır;

• qiymətin razılaşması zamanı alıcı və satıcı kimi ehtimal olunan pul vəsaitlərinin hərəkətinin dəyişməsinə diqqət yetirilir, mümkün olan pul vəsaitlərinin hərəkətinin dəyişməsi nəzərə alınır;

• aktivlərin maliyyələşdirilməsi yaxud məhsul yığımından sonra onların bərpası ilə əlaqədar pul vəsaitlərinin hərəkətini hesablamaya daxil edilmir.

Bioloji aktivlər bir çox hallarda fiziki cəhətdən yerə bitişikdir. Yerə bitişik olan bioloji aktivlər (məsələn, plantasiya meşəliyində ağaclar) üçün ayrıca bazar ola bilməz, amma bütün tikintiləri və bioloji aktivləri olan kompleks torpaq sahələrinin fəal bazarı ola bilər, lakin bioloji aktivlərin özlərinin ayrıca bazarı olmadıqda, bu halda yerə bitişik olan bioloji aktivlər müstəsna metodla əlaqəli dəyər üzrə qiymətləndirilə bilər: xam torpağın və ərazinin abadlaşmasının ədalətli dəyərini birləşik (torpaq sahəsi ilə qarşılıqlı əlaqədə olan) aktivlərin ədalətli dəyərindən (bazar qiymətindən) çıxmaqla, bioloji aktivlərin ədalətli dəyərini tapmaq olar.

41 №-li MUBS-da ədalətli dəyərin etibarlı qiymətləndirilə bilməməsi göstərilmişdir: müəssisə bioloji aktivlərin ilkin tanınma anında müvafiq göstəricilər və bazar qiymətləri haqqında informasiyaları olmur (və onu ala bilmir), ancaq ədalətli dəyərin hər hansı alternativ hesablamaları etibarlılığı fərqlənmir. Bu halda bioloji aktivlər yuxarıda deyildiyi kimi yığılmış amortizasiya və həmin aktivin qiymətdən düşməsi üzrə zərərlər çıxılmaqla maya dəyəri üzrə (öz dəyəri ilə) qiymətləndirilir. Həmin qayda bioloji aktivlərin yalnız ilkin tanınmasına aid edilir.

Bundan standart nəticə çıxır ki, məhsul yığımı anında kənd təsərrüfatı məhsullarının ədalətli dəyərini həmişə kifayət dərəcədə etibarlı (ümidverici ) şəkildə hesablamaq lazımdır. Bütün hallarda məhsul yığımı anına onun ilkin qiymətləndirilməsi və uçotda tanınması yalnız ədalətli dəyər üzrə aparılır.

Bəzi hallarda bioloji aktivlərin maya dəyəri ədalətli dəyərə təxminən bərabər ola bilər, məsələn ilkin məsrəflərin olan anında, hesabat tarixinə qədər aktivin əmələ gəlməsindən keçən az vaxt ərzində əhəmiyyətli dərəcədə bioloji transformasiya getmir, yaxud o zaman həmin prosesin zəif getdiyindən qiymətə bioloji transformasiyanın əhəmiyyətli dərəcədə təsiri gözlənilmir.

Ədalətli dəyərin müəyyən edilməsində satış xərclərinin uçotu. 41 №-li MUBS-na əsasən bioloji aktivlər və toplanılmış kənd təsərrüfatı məhsulları satış xərcləri (broker və dilerlərin komissiyaları, tənzimləmə agentliklərinə və əmtəə birjalarına olan ödəmələr malın verilməsinə görə vergi (transfert vergiləri, gömrük vergisi, rüsumlar və s.) çıxılmaqla ədalətli dəyər üzrə qiymətləndirilməlidir. Bazara aktivlərin və məhsulların daşınması üzrə olan nəqliyyat və sair xərclər satış xərclərinə daxil edilmir, onlar yuxarıda deyildiyi kimi ədalətli dəyəri hesablayan zaman çıxılır. Bu kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin uçotunun xüsusiyyətlərindən biridir.

3. Kənd təsərrüfatı fəaliyyətindən mənfəətin (zərərin) tanınması

Kənd təsərrüfatı fəaliyyətindən gəlirlər – bioloji aktivlərin və kənd təsərrüfatı məhsullarının, onların uçotda tanınma anına hesablanmış ədalətli dəyərdən, eləcə də növbəti hesabat tarixinə bioloji aktivlərin ədalətli dəyərindəki dəyişikliklərdən yığılır. Ədalətli dəyər məbləğinə, düzəliş edilmiş nəqliyyat xərcləri məbləği, həmişə satış xərclərinin həcmini azaldır. Hər bir məhdudiyyət şərti olmayan, həmin hesabat dövründə, alınmasına görə tanınan, ədalətli dəyər üzrə əks etdirilən, bioloji aktivlərə aid olan , hökumət subsidiyaları da gəlir hesab olunur. Müəyyən

şərtlə verilən hökumət subsidiyaları, verilən şərtlər yerinə yetirildikdən sonra gəlir kimi tanınır.

Amortizasiya və qiymətdən düşməni çıxmaqla maya dəyəri məbləği ilə ilkin tanınma anında bioloji aktivləri qiymətləndirmək olar, həmçinin gəlirlərə aid etmək lazımdır, bu barədə isə 41 №-li MUBS-da heç bir göstəriş yoxdur (başqa cür, bu məbləğ miqdarında hesabat dövrünün xərclərini azaltmaq lazım gələcək, bu isə bir qədər mürəkkəblik yaradır).

Kənd təsərrüfatı fəaliyyətinə xərclər həmin hesabat dövründə olan, işlədilmiş material ehtiyatlarının dəyərindən, əməyin ödənişinə olan xərclərdən, amortizasiya ayırmaları və sair əməliyyat xərclərindən ibarətdir. Kənd təsərrüfatı fəaliyyətinə olan xərclərdə başa çatmamış istehsalatda məsrəflərin dəyişməsinə və hazır məhsulların qalığına düzəliş edilmir.

Hər bir hesabat tarixinə bioloji aktivlər ədalətli dəyər üzrə qiymətləndirilir, edilən dəyişiklik tamamilə gəlirə daxil edilir. Hətta payızlıq dənli bitki, uzunmüddətli tərəvəz bitkiləri səpini onların miqdarı və keyfiyyətindən asılı olaraq qiymətləndirilir və hesabat dövründə olan xərclərlə müqayisə edilir. Bitməmiş istehsalda olan məsrəflərin keçməsinin heç bir iqtisadi əsasının olmaması haqqında məsələ qoyulur. Hesabat dövründə toplanmış, ədalətli dəyəri üzrə qiymətləndirilmiş kənd təsərrüfatı məhsulları, kənd təsərrüfatı fəaliyyətindən olan gəlir şəklində əks etdirilir və həmin hazır məhsullar ehtiyatı dərəcəsinə keçir, “Ehtiyatlar üzrə” 2 №MUBS-ın tələbi üzrə əks etdirilməyə məxsus olur. Daha bu ehtiyatlar, “Kənd təsərrüfatı üzrə” 41 №-li MUBS-ı ilə tənzimlənən , kənd təsərrüfatı fəaliyyətinə dair aid edilmir, buna görə kənd təsərrüfatı məhsulları ehtiyatının dəyişməsi kənd təsərrüfatı fəaliyyətinə dair aid edilmir.

Kənd təsərrüfatı fəaliyyətindən xalis mənfəət (zərər) sənaye və digər kənd təsərrüfatı müəssisələrinin fəaliyyətindən asılı olaraq mənfəət və zərərlər haqqında hesabatda əks etdirilir.

41 №-li MUBS-da deyilir ki, satış xərclərini çıxmaqla ədalətli dəyər üzrə bioloji aktivlərin ilkin tanınması zamanı əmələ gələn , eləcə də bioloji aktivlərin ədalətli dəyərindən olan mənfəət yaxud zərərləri onların yeri olan dövrdə xalis mənfəəti yaxud zərəri müəyyən edən zaman nəzərə almaq lazımdır (maddə 26). Eyni zamanda ədalətli dəyər üzrə kənd təsərrüfatı məhsullarının ilkin tanınması zamanı əmələ gələn mənfəəti yaxud zərəri yeri olan dövrdə xalis mənfəəti yaxud zərəri müəyyən edən zaman nəzərə almaq lazımdır (maddə 28).

Kənd təsərrüfatı fəaliyyətindən mənfəət və zərərlər haqqında hesabat aşağıdakı kimi ola bilər.

min man.

GöstəricilərƏsaslandırma

üçün qeydHesabat ili

ərzində qeyd

Keçən il ərzində

1. Yığılmış kənd təsərrüfatı məhsullarının ədalətli dəyəri 323280 185600

O cümlədən məhsul növləri üzrə - -2. Bioloji aktivlərin ədalətli dəyərinin dəyişməsi 92700 110360 O cümlədən aktivlərin növləri üzrə3. Hökumət subsidiyaları - -4. Dövr ərzində xərclər (225300) (201650) O cümlədən:4.1. Material məsrəfləri4.2. Əməyin ödənişinə xərclər4.3. Amortizasiya ayırmaları4.4. Sair əməliyyat xərcləri

(75800)(70350)(31000)(48150)

(64250)(60400)(28500)(48500)

5. Əməliyyat fəaliyyətindən mənfəət (zərər) 190680 943106. Mənfəət vergisi üzrə xərclər 41950 207487. Dövr ərzində xalis mənfəət (zərər) 148730 73562

Kənd təsərrüfatı fəaliyyətində hər hansı müəssisənin mənfəət və zərər haqqında adi hesabatından fərqlənməkdənsə hesabatın xərc hissəsi azlıq təşkil edir, hesabatın gəlir hissəsi yığılmış kənd təsərrüfatı məhsullarının ədalətli dəyərindən, bioloji aktivlərin ədalətli dəyərinin transformasiyası nəticəsində olan dəyişiklik və hökumət subsidiyalarından ibarətdir.

41 №-li MUBS bioloji aktivlərin hər bir qrupunun ədalətli dəyərinin dəyişməsini iki hissəyə bölməyi tövsiyə edir (lakin tələb etmir):

1) aktivlər qrupunun fiziki əlamətlərinin şərtləşdirilmiş dəyişikliyi;2) bazarda qiymətin şərtləşdirilmiş dəyişikliyi.Həmin informasiyanı kənd təsərrüfatı fəaliyyətindən mənfəət və zərər

haqqında hesabatda bilavasitə ifadə etmək olar yaxud ona fiziki əlamət və bazar qiyməti hesabına ədalətli dəyərin dəyişməsinin düzgün hesablanmasını qeyd etmək olar.

Belə bir informasiyanın təqdimatından boyun qaçırmaq lazım deyil, belə ki, kənd təsərrüfatı müəssisələrinin cari və perspektiv pul vəsaitləri axınını qiymətləndirməyə və təhlil etməyə və müəssisənin gələcək maliyyə vəziyyəti və maliyyə nəticələrini daha düzgün təqdim etməyə imkan verir.

Bioloji aktivlərin fiziki əlamətinin dəyişməsi haqqında informasiyanın, onların bazar qiymətinin dəyişməsi haqqında informasiyadan ayrılıqda hesabatda açıqlanması, hesabat dövrü ərzində və perspektivdə kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin nəticələrini qiymətləndirməyə imkan verir . Beləliklə bir informasiya xüsusilə əhəmiyyətlidir o halda ki, istehsal dövrü bir ili keçir, lakin kənd təsərrüfatı istehsalı üçün uzunmüddətli istehsal dövrü olmayanı da vardır (məsələn, birillik dənli bitkilərin becərilməsi dövründə), o halda həmin informasiya az əhəmiyyətlidir.

Bioloji transformasiya nəticəsində bioloji aktivlərin fiziki əlaməti dəyişir (artım, nəslin korlanması, istehsal və törəmə). Kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımı ilə əlaqədar əmələ gələn, bioloji aktivlərin ədalətli dəyərinin eyni zamanda

onun fiziki əlamətinin dəyişməsini özündə göstərir. Bu dəyişikliklərdən hansı həmin müəssisənin gələcək iqtisadi gəlirinin dəyişməsini müəyyən edirsə, onu qiymətləndirmək və başa çatdırmaq lazımdır.

Bioloji aktivlərin ədalətli dəyərinin dəyişməsinin uçotu zamanı kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin nəticəsinə bioloji transformasiyanın təsirinin qiymətləndirilməsi daha düzgündür. Bioloji aktivlərin ədalətli dəyərinin dəyişməsi bilavasitə müəssisənin gözlənilən iqtisadi gəliri ilə əlaqədardır. Əksinə bioloji transformasiyanın həyata keçirilməsinə yönəldilmiş əməliyyatlar və müəssisə xərcləri (maya dəyəri) vasitəsilə qiymətləndirilənlər bioloji transformasiyaya dair olan münasibətdən çox tez uzaqlaşır, gözlənilən iqtisadi gəlirlə münasibət zəif olur.

Qiymətləndirmə ədalətli dəyər etibarlı və düzgündür, belə ki, bioloji aktivlərin çoxuna fəal bazarda qiymət qoyurlar, deməli , bazar qiymətləri haqqında məlumatlar münasibdir. Digər tərəfdən, maya dəyəri üzrə bioloji aktivlərin qiymətləndirilməsi az etibarlıdır, belə ki, birgə istehsal edilən məhsullara çəkilən xərclər, xüsusilə də bala və digər təkrar istehsal fornasında mövcud olan zaman xərclər bioloji transformasiyanın nəticəsinə bütün şərti sxemlər üzrə bölüşdürülür.

Kənd təsərrüfatı fəaliyyətinə verilən hökumət subsidiyalarından gəlirlər, əgər onlar ədalətli dəyər üzrə əks etdirilən, bioloji aktivlərə aiddirsə 41 №-li MUBS-ın qaydaları üzrə tanınır.

“Hökumət subsidiyalarının uçotu və dövlət yardımı haqqında məlumatın açıqlanması” adlı 20 №-li MUBS maya dəyəri üzrə əks etdirilən bioloji aktivlərə aid olan yalnız hökumət subsidiyalarına tətbiq edilir.

41 №-li MUBS-da hökumət subsidiyalarının iki növünə baxılır: məhdudlaşdırılan və hər hansı şərtlə məhdudlaşdırılmayan hökumət subsidiyaları. Hökumət subsidiyaları məbləği eyni zamanda və bütünlükdə kənd təsərrüfatı müəssisələrinin gəlirlərində tanınır. Yuxarıda deyildiyi kimi, məhdudlaşdırma şərtilə verilən subsidiya , yalnız bütün şərtlər yerinə yetirildikdən sonra, o verilən zamanda gəlir kimi tanınır; şərtsiz verilən hökumət subsidiyaları pul vəsaitinin daxil olmasından asılı olmayaraq , subsidiyanın alınmağa məxsus olduğundan gəlir kimi birmənalı tanınır.

4. Kənd təsərrüfatı fəaliyyəti haqqında informasiyalarınhesabatda açıqlanması

Bioloji aktilərin balans dəyəri kənd təsərrüfatı müəssisələrinin mühasibat balansının ayrıca maddəsində mütləq əks etdirilir. Hətta, bioloji aktivlərin hər bir qrupunu təsvir etmək lazımdır, yaxşı olardı ki, onları balansda ayrıca yarım maddələrə ayırmaq yaxud hesabat balansına dair qeydlərdə (izahatlarda) açıqlamaq lazımdır. Bioloji aktivlər müəssisənin əsas kapitalı kimi, yəni mühasibat balansının dövriyyədənkənar aktivlər bölməsində əks etdirilir.

Kənd təsərrüfatı aktivlərinin dövriyyəsən kənar və dövriyyə aktivlərinə bölünməsi, məsələn heyvanların əsas sürüyə , bəslənməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanlara bölünməsinin təcrübədə qəbul edilməsi “Kənd təsərrüfatı” adlı 41 №-li MUBS-ın kontekstində tətbiq edilə bilməyən hesab edilir. Standartda bioloji

aktivlərin hər bir qrupu haqqında informasiyanı yaxşı olardı ki, istehlak olunan və məhsuldar daşıyıcı aktivlər üzrə təsnifləşdirmək lazım gəldiyi göstərilir.

Bioloji aktivlər qrupununbalans dəyəri

İstehlak olanMəhsuldar (daşıyıcı olan)

Yetişmiş Yetişməmiş Yetişmiş Yetişməmiş

Kənd təsərrüfatı məhsulları yığılan zaman istehlak olunan bioloji aktivlərin özünün mövcud olması (məsələn, dənli bitkilər, ətlik istiqamətli quşlar və dövşanlar) dayandırılır yaxud bioloji aktiv şəklində (ətlik istiqamətli iri buynuzlu mal-qara və donuzlar yaxud bağ bitkilərinin şitilləri, tərəvəz şitilləri və s.) satılır.

Məhsuldar (daşıyıcı olan) bioloji aktivlər kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımı zamanı yox olmur və müəyyən müddət ərzində, bəzən uzun müddətdə məhsuldar istifadə olunur (sağmal inəklər, ana donuzlar, üzümlüklər, meyvə-giləmeyvə ağacları və kolluqlar və s.) . Onlar gələcəkdə müəyyən şəraitdə öz özünə kənd təsərrüfatı məhsulları verə bilər.

Yetişməmiş bioloji aktivlərdən fərqli olaraq yetişmiş bioloji aktivlər, müntəzəm olaraq məhsuldarlıq qabiliyyətinə malikdir və müntəzəm olaraq kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımını təmin edir (sağmal inəklər – buzovdan fərqlənir; bağ ağacları, bar verən yaşa çatdıqda; qoyunlardan müntəzəm olaraq yun və süd almaq olar və s.) . İstehlak olunan bioloji aktivləri yetişmiş bioloji aktivlərə aid etmək olar.

Mühasibat hesabatı balansına dair qeyddə olan cədvəl şəklində hesabat dövrünün əvvəlinə və axırına bioloji aktivlərin balans dəyərinin çıxarışı verilir. Standart bioloji aktivlər qrupu üzrə məlumatların açıqlanmasını göstərmir və müqayisəli informasiyanın açıqlanmasını tələb etmir. Balans əlaqəsi aşağıdakı kimi verilir.

(min man.)

Bütün O cümlədən qruplar üzrə

Göstəricilər bioloji aktivlər

İlin əvvəlinə qalıq 152034Ədalətli dəyərin dəyişməsi 101567Satın alınan aktivlərin dəyəri 6318Məhsul yığımı ilə əlaqədar azalma (105480)Şirkətin birləşməsi nəticəsində artım dəyəri -Xarici şirkətin maliyyə hesabatlarını digər təqdimat valyutalarına və xarici əməliyyatı hesabat verən müəssisənin təqdimat valyutasına çevirərkən əmələ gələn xalis mübadilə məzənnəsi fərqləri -Sair dəyişikliklər (25)Dövrün axırına qalıq (154414)

Bioloji aktivlərin balans dəyərinin çıxarışı zamanı amortizasiya və dəyərin düşməsindən olan zərəri çıxmaqla maya dəyəri üzrə uçota alınan və tanınan aktivlərin dəyərini ayrıca göstərmək lazımdır.

Buna görə balans dəyəri çıxarışının balans hesablamalarına aşağıdakı göstəriciləri əlavə etmək lazımdır, belə aktivlərə aid olanlar:

• dəyərdən düşmə zərərləri;•dəyərdən düşmə zərərinin bərpası;• amortizasiya.Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin maliyyə hesabatlarına dair açıqlamalarda

əlavə açıqlamalar da aparılır:• istifadə və ya məhdudlaşdırmada olan bioloji aktivlərin balans dəyəri;• öhdəliklərin təminatı üçün girov verilən, bioloji aktivlərin balans dəyəri;• bioloji aktivlərin əldə edilməsi yaxud yaxşılaşdırılması ilə əlaqədar öhdəlik

məbləği;• hər bir bioloji aktivlər qrupunun ədalətli dəyərini müəyyən edən zaman

tətbiq olunan metodlar və ehtimal edilənlər.Hər bir bioloji aktivlər qrupunu xarakterizə edən fərqin, dövrün axırına

natural göstəricilərini və hər bir bioloji aktivlər qrupu haqqında kənd təsərrüfatı müəssisələrinin fəaliyyətinin xarakterini açıqlamaq lazımdır.

Maya dəyəri üzrə tanınan, bioloji aktivlər haqqında informasiyalar haqqında informasiyalar maya dəyərinin və onun ədalətli dəyəri üzrə sonrakı qiymətləndirmənin tətbiqinin sonrakı qiymətləndirmənin tətbiqinin təsviri şəklində açıqlanır.

İnformasiyanın açıqlanması

Maya dəyəri üzrə qiymətləndirmə zamanı

Ədalətli dəyər üzrə sonrakı qiymətləndirmə zamanı

1. Ədalətli dəyər kimi etibarlı qiymətləndirmənin mümkün olmaması səlbələri2. Tezliklə ədalətli dəyərə yaxın, yaxud mümkün olan qiymətləndirmə hədləri3. Amortizasiyanın hesablanmasının istifadə metodları, yararlı istifadə vaxtları və amortizasiya ayırmaları normaları4. Hesabat dövrünün əvvəlinə və axırına balans dəyəri

1. Kifayət qədər etibarlı olaraq ədalətli dəyərlə qiymətləndirmə imkanının yaranması səbəbləri2. Hesabat dövrü ərzində aktivlərin ədalətli dəyərə dair balans qiymətləndirilməsinə keçməsinin təsiri və maliyyə nəticələri

Kənd təsərrüfatı məhsulları hesabatı barəsində satış xərcləri çıxılmaqla ədalətli dəyəri üzrə yığım anına, hesabat dövrü ərzində onun istehsalının həcmi (natural ifadədə növlər üzrə detallıqla) açıqlanır.

Müəssisə hər bir kənd təsərrüfatı məhsulları qrupunun ədalətli dəyərinin hesablanması metodları və ədalətli dəyərin müəyyən edilməsi zamanı istifadə olunan, mövcud ehtimallar haqqında informasiyanı təqdim etməlidir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinə verilən hökumət subsidiyaları barəsində aşağıdakı informasiyalar təqdim olunur:

• hökumət subsidiyalarının maliyyə hesabatında tanınma məbləği və xarakteristikası;

• hökumət subsidiyaları ilə əlaqədar onların yerinə yetirilmə dərəcəsi şərtləri;• ehtimal edilən müəyyən müəssisənin hökumət subsidiyasının həcminin

aşağı salınması.

İstifadə olunan ədəbiyyat

1. “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunları. 24 mart

1995-ci ilk, 29 iyun 2004-cü il.

2. Beynəlxalq maliyyə hesabatları Standartları. 2007.

3. Milli Mühasibat Uçotu Standartları. 2008.

4.Abdulov Ş.V., Əhmədov Y.B.- Kənd təsərrüfatında mühasibat (maliyyə) uçotu.

2009.