A.Demeti. Rritja e konkurrueshmërisë së ekonomisë shqiptare · hidrokarburet zënë vendin e parë në eksportet shqiptare për vitin 2013 duke përbërë 40.3% të totalit të

I

Copyright

©

Arbër DEMETI

2014

II

Udhëheqësi i Arbër DEMETIT vërteton se ky është version i miratuar i disertacionit të

mëposhtëm:

RRITJA E KONKURRUESHMËRISË SË EKONOMISË

SHQIPTARE NË KUADËR TË INTEGRIMIT RAJONAL E

GLOBAL

Prof. Dr. Shkëlqim CANI

III

RRITJA E KONKURRUESHMËRISË SË EKONOMISË

SHQIPTARE NË KUADËR TË INTEGRIMIT RAJONAL E

GLOBAL

Përgatitur nga Arbër DEMETI, MSc.

Disertacion i paraqitur në

Fakultetin e Biznesit

Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës

Në përputhje të plotë

me kërkesat

për Gradën “Doktor”

Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës

Dhjetor, 2014

IV

dedikim:

Familjes sime …

V

Mirënjohje dhe falenderime

Tashmë, në fund të një rrugëtimi 5-vjeçar në kërkim të gradës doktor shkencash, ndaloj

për një çast dhe me kënaqësinë më të madhe hedh në letër disa rreshta për të përshkruar

ndjesitë, emocionet, vështirësitë dhe sfidat e papërsëritshme gjatë këtyre 5 viteve që u

lanë pas si dhe mirënjohje e falenderime të pashtershme për të gjithë ata që kanë

kontribuar në rrugëtimin tim deri këtu.

Ishte data 20 janar 2010, kur një grup prej 28 personash, vajza dhe djem, gra dhe burra,

nëna dhe baballarë, morën përsipër një sfidë shumë të madhe…ndjekjen e shkollës së

doktoraturës...një shkollë që eksperimentohej për herë të parë në një formë tejet

impenjative. Doktoratët e rinj, të gjithë të punësuar nëpër institucione të ndryshme, duhet

të udhëtonin për në Durrës dhe të frekuentonin këtë shkollë për 5 ditë në javë, për 4 orë

në ditë, për 6 muaj rresht...ndoshta edhe me tepër. Kjo ishte sfida jonë e parë në

rrugëtimin e gjatë që kishim marrë përsipër, por edhe shumë të tjera e ndoqën nga

pas...sfida këto që vunë në provë durimin, vullnetin dhe intelektin e gjithsecilit prej nesh.

Po ashtu këto sfida na bënë të kuptojmë se cilët ishin ata që meritonin të quheshin miq të

vërtetë dhe cilët jo. Sot, kur kthej kokën pas dhe rikujtoj ato kohë të vështira, ndihem

krenar që ia dola mbanë dhe nga zemra ime buron një pafundësi falenderimesh dhe

mirënjohjesh për të gjithë ata që ishin pjesë e rrugëtimit tim dhe padyshim janë pjesë e

pandashme e suksesit tim.

Padyshim që në krye të listës së falenderimeve është e pazëvendësueshmja, familja ime.

Është ajo e cila ka qënë e pranishme në çdo hap të formimit të karakterit tim intelektual

dhe profesional, më ka mbështetur, përkrahur, ndihmuar, konsultuar, mirëkuptuar dhe

dashuruar në çdo moment që kam pasur nevojë. Me shumë modesti dhe pa asnjë rezervë

këtë arritje ia dedikoj njerëzve të mi të dashur, familjes sime.

Falenderime dhe mirënjohje të sinqerta shkojnë për znj. Erjona Rebi (Suljoti) për

ndihmën e konsiderueshme, këshillat dhe konsultimet shumë të vlefshme që më ka dhënë

për trajtimin empirik të përdorur në këtë punim.

I jam shumë mirënjohës për udhëzimet ambicioze, kriticizmin konstruktiv e të

paçmueshëm dhe këshillat shumë miqësore që në mënyrë të pakursyer më ka dhënë

udhëheqësi i dizertacionit tim, Prof.Dr. Shkëlqim Cani. Prof. Cani nëpërmjet stilit shumë

të veçantë që e karakterizon në trajtimin e çështjeve më ka ndihmuar që të zgjeroj

botëkuptimin tim intelektual si dhe të përmirësoj mendimin kritik.

Kanë qënë të shumtë personat që kam pasur kënaqësinë të njoh gjatë rrugëtimit tim dhe

që meritojnë falenderime, mirënjohje dhe respekt të thellë në këtë ditë e në vazhdim.

Ju falenderoj të gjithëve!

VI

Deklaratë mbi origjinalitetin

Arbër DEMETI

Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të

tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve.

Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej

ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicite si

të tilla.

Jam i vetëdijëshëm se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së

është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj

teze, në përputhje me “Rregulloren e programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë)

të UAMD-së”, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me Vendimin

nr.____, datë ______

Durrës, më 22 dhjetor 2014 Firma _______

VII

PËRMBLEDHJE

Në kohët e sotme vendet zhvillojnë një luftë të heshtur me njëra-tjetrën për të përfituar

atë minimum avantazhi konkurues që do të rezultojë në një rritje ekonomike shtesë.

Evidentimi i avantazheve konkuruese dhe ruajtja e ritmeve të larta të rritjes ekonomike në

vitet e ardhshëm përbën një sfidë për ekonominë e vendit, duke pasur parasysh integrimin

rajonal e global nëpërmjet implementimit të marrëveshjes së tregtisë së lirë në rajon si

dhe marrëveshjes së stabilizim asocimit me BE-në. Gjatë procesit të integrimit rajonal e

global ekonomia dhe bizneset shqiptare do të ndeshen me konkurrencën e ekonomive dhe

bizneseve të vendeve të tjera. Shqetësimi kryesor në këtë rast është se a është e përgatitur

ekonomia dhe bizneset e vendit të përballojnë këtë konkurrencë gjithmon e më shumë në

rritje? Të qënit konkurues është një shqetesim jo vetëm për Shqipërinë por edhe për

vendet e tjera në zhvillim, madje edhe për ato të zhvilluara.

Vlerësimi i përgjithshëm i konkurrueshmërisë së ekonomisë Shqiptare si dhe vendosja e

treguesit të konkurrueshmërisë së vendit në perspektivën ndërkombëtare dhe atë të BE27

merr një rëndësi të veçantë në këto kohë të trazuara nga pasojat e krizës ekonomike

botërore. Për këtë qëllim janë analizuar treguesit e raporteve kryesore ndërkombëtare të

disponueshëm lidhur me konkurrueshmërinë, të cilët janë kombinuar në një mënyrë që të

paraqesin një kuadër të plotë të aftësisë konkurruese të ekonomisë shqiptare në krahasim

me BE27. Janë përzgjedhur 42 indikatorë nga rreth 100 indikatorë të marrë në shqyrtim,

të grupuara në 5 raporte kryesore gjithëpërfshirëse ndërkombëtare. Më pas është

gjeneruar indikatori i vlerësimit të performancës së Shqipërisë krahasuar me BE27. Për

këtë arsye është llogaritur mesatarja e vendeve të BE27 për secilin nga 42 indikatorët e

përzgjedhur dhe më pas është llogaritur dhe analizuar hendeku i pozicionit konkurrues të

Shqipërisë krahasuar me mesataren e BE27. Treguesit më të rëndësishëm për vlerësimin

e konkurrueshmërisë që janë marrë në analizë janë: treguesit e Konkurrueshmërisë

Globale të Forumit Ekonomik Botëror (WEF), nga ku është gjeneruar indeksi i

performancës së Shqipërisë ndaj BE27 dhe rezulton se pozicioni konkurrues i Shqipërisë

është sa 82% i mesatares së BE27 dhe ky hendek ka shënuar një përkeqsim të lehtë në

krahasim me vitin paraardhës (83%); treguesit e Lehtësirave të të Bërit Biznes i Bankës

Botërore (WB), ku rezulton se nëpërmjet indeksit të gjeneruar të performancës së

Shqipërisë ndaj BE27 pozicioni konkurues i vendit për lehtësirat e të bërit biznes është sa

44% e mesatares së BE27 dhe ky hendek ka një rritje të lehtë në krahasim me vitin

paraardhës (45%); treguesit e Axhendës së Lisbonës nga ku rezulton se pozicioni

konkurrues i Shqipërisë është sa 72% i mesatares së BE27; treguesit e Indeksit të

Qeverisjes Mbarë botërore i Bankës Botërore (WB) nga ku rezulton se pozicioni i

mirëqeverisjes së Shqipërisë është sa 63% e mesatares së BE27 dhe ky hendek është

rritur në krahasim me vitin paraardhës (66%); treguesit e Indeksit të Performancës së

Logjistikës në Tregti, nga ku rezulton se pozicioni konkurrues i Shqipërisë është sa 79% i

mesatares së BE27.

Nga analiza e faktorëve kryesorë që ndikojnë në konkurrueshmërinë e ekonomisë

shqiptare si investimet e huaja direkte, tregtia e mallrave / eksportet dhe kreditimi i

biznesit rezulton se:

VIII

- Stoku i IHD-ve për frymë është më i ulëti në rajonin EJL me vetëm 1,535

Euro/frymë edhe pse flukset e IHD-ve në Shqipëri janë rritur ndjeshëm në vitet 2007-

2013, (WIR 2014). Stoku i IHD-ve në industritë e teknologjive më të avancuara, si

prodhimi i makinerive elektrike dhe automjeteve mungojnë pothuajse plotësisht (UNDP

Albania, UNCTAD 2012). Një faktor i rëndësishëm për rritjen e konkurrueshmërisë së

ekonomisë janë edhe investimet në inovacion e kërkim – zhvillimin, por niveli i

investimeve në kërkim & zhvillim në Shqipëri përbën vetëm 0.15% të PBB dhe së

bashku me Bosnje & Hercegovinën e Kosovën janë nga më të ultat në vendet e rajonit

EJL. (WBIF 2013).

- Performanca e eksporteve është një tjetër indikator i fortë për konkurrueshmërinë

e ekonomisë. Eksportet shqiptare karakterizohen nga një varësi e madhe prej kushteve

atmosferike dhe ndryshimeve të çmimeve në tregun ndërkombëtar si dhe nga një nivel i

ulët i përpunimit për pjesën më të madhe të produkteve të eksportit. Mineralet dhe

hidrokarburet zënë vendin e parë në eksportet shqiptare për vitin 2013 duke përbërë

40.3% të totalit të eksporteve. Eksporti i konfeksioneve dhe veshjeve të këmbës renditet në

vendin e dytë të volumit të eksporteve shqiptare për vitin 2013 me 28.2% të eksporteve

totale dhe eksporti i materialeve të ndërtimit renditet në vendin e tretë duke përbërë

rreth 14.7% të eksporteve totale për vitin 2013. Treguesi i nivelit të eksportit të

teknologjive të avancuara ndaj totalit të eksportit të mallrave të përpunuara në Shqipëri

është më i ulëti në rajon dhe po ashtu krahasuar me BE27 (Ministria e Financave 2014.

PEF 2014-2016). Vlera e eksportit për frymë për Shqipërinë është 1,024 Euro/frymë dhe

renditet e parafundit në rajonin e EJL7, duke lënë pas vetëm Kosovën. Deficiti tregtar

vazhdon të jetë i lartë duke arritur në 19.9% të PBB-së në fund të vitit 2013, ndonëse me

një reduktim gjatë dy viteve të fundit. Shkalla e lartë e deficitit tregtar ndaj PBB-së

reflekton një nivel të ulët konkurrues të vendit.

- Sipas raportit të konkurrueshmërisë industriale, CIP, i cili mat aftësitë e vendeve

për të prodhuar dhe eksportuar mallrat e manifakturuara në mënyrë konkurruese, si dhe

ndryshimet strukturore drejt sektorëve me teknologji intensive e me vlerë të shtuar të

lartë, rezulton se performanca e industrisë eksportuese shqiptare është në nivelet më të

ulta në rajonin e EJL dhe asaj Qendrore (UNIDO 2013, CIP indeks). Gjithashtu vihet re

një rritje e përqëndrimit të disa produkteve për eksport (ACIT 2014), gjë që bën që

Shqipëria të jetë shumë e ndjeshme ndaj goditjeve të jashtme.

- Sipas raportit të konkurrueshmërisë globale (WEF 2013) në lidhje me

performancën e zhvillimit të tregut financiar në vendet e rajonit EJL vihet re se Shqipëria

renditet në vendin e 128 (nga 148 gjithsej) dhe zë vendin e fundit në rajonin e EJL.

Gjithashtu duhet theksuar se Shqipëria renditet si vendi me përdorimin më të ulët të levës

financiare në ekonomi me rreth 40% të PBB-së, e matur si raport Kredi/PBB (Suljoti, E.

et al.,2013). Instrumentet e tjerë financiarë si leasingu e faktoringu janë pak të zhvilluara

në Shqipëri, venture capital pothuaj nuk ekziston në praktikë, ndërsa business angels nuk

janë të rregulluar as nga ana ligjore. Pas vitit 2008 sistemi bankar shqiptar është përballur

me një rritje të shpejtë të raportit të kredive me probleme, nga 6% në vitin 2008 në 23.5%

në fund të vitit 2013, duke shënuar vlerën më të lartë të kredive me probleme krahasuar

me vendet e rajonit EJL7 (WBIF 2013), gjë që ka çuar në shtrëngimin e kushteve të

kreditimit, sidomos në sektorë të caktuar. Gjithashtu niveli i lartë i kredive me probleme

IX

çon në kolaterale të pashfrytëzuara dhe pengon financimin e projekteve të reja si dhe

rikuperimin e ekonomisë.

Në analizën empirike është përdorur metoda ekonometrike kointegruese (VECM), e

ngjashme me atë të përdorur për herë të parë nga Johansen (1990), për t’i dhënë përgjigje

pyetjeve: a ekziston një lidhje afatgjatë ndërmjet faktorëve të përzgjedhur (kredisë, IHD-

ve, tregtisë së mallrave) dhe konkurrueshmërisë / produktivitetit; dhe nëse po a janë të

lidhura normat e rritjes midis variablave edhe në periudhën afatshkurtër? Kjo përqasje

është e ngjashme me atë të ndjekur nga Kim & Lim (2006) dhe Alfaro.L. et al. (2009).

Fillimisht faktorët fondamentalë janë testuar për korrelacion midis tyre dhe më pas është

përdorur testi Granger–Causality për të analizuar më tej lidhjen shkak-pasojë. Për

modelim është përdorur metoda e vektorit të korrektimit të gabimit (VECM). Duke qenë

se eksplorimi i marrëdhënies kointegruese kërkon një seri të gjatë të dhënash, analiza nuk

mund të bazohej në serinë e GCI (Global Competitiveness Index) si variabël i varur, e

cila ka filluar të përllogaritet që prej vitit 2006 dhe baza e të dhënave në këtë rast nuk do

të ishte e mjaftueshme për tu modeluar në VECM. Nga ana tjetër nga hulumtimi në

literaturën ekonomike është e vështirë të përcaktosh një matës të saktë dhe të gjithpranuar

të konkurueshmerisë, por përafruesi më i mirë që përdoret gjerësisht në literaturë është

produktiviteti. Bazuar në literaturë (WEF 2014.a), produktiviteti është në zemër të

konkurrueshmërisë, pra ka një sjellje shumë të përafërt me konkurrueshmërinë dhe si i

tillë mund të ndihmojë në hulumtimin empirik të faktorëve fondamental që e përcaktojnë

atë. Në këtë studim është marrë seria e produktivitetit të punës si variabël i varur. Nga

llogaritja e koeficientit të korrelacionit të serisë së produktivitetit të punës me serinë e

GCI-së (për periudhën e disponueshme të treguesit GCI) rezulton se korrelacioni midis

tyre është 0.8. Kjo vlerë relativisht e lartë e koeficientit të korrelacionit midis dy serive

përligj zgjedhjen e serisë së produktivitetit si zëvendësuese të serisë së

konkurrueshmërisë. Gjetjet e analizës empirike mbështesin pritjet teorike për një lidhje

pozitive midis kreditimit të biznesit dhe rritjes së produktivitetit si dhe midis tregtisë së

mallrave dhe rritjes së produktivitetit në periudhën afatgjatë. Më konkretisht rritja e

portofolit të kredisë për bizneset me 1 pikë përqindje shkakton një rritje të produktivitetit

me 0.38 për qind në periudhën afagjatë. Gjithashtu për një rritje me 1 pikë përqindje të

tregtisë së mallrave, produktiviteti tenton të rritet me 0.44 përqind. Ndërkohë që sipas

rezultateve të ekuacionit afatgjatë, IHD-të shfaqin një lidhje pozitive me produktivitetin,

por statistikisht të parëndësishme, gjë që mbështetet ne argumenta te forta ekonomik. Një

tjetër rezultat i rëndësishëm i lidhjes afatgjatë është koeficienti përpara vektorit të

korrigjimit të gabimit, koeficienti i kointegrimit. Vlera e këtij koeficienti prej -0.31,

tregon se si pasojë e një shoku në variablat endogjen, produktivitetit do t’i duhet më

shumë se 3 tremujorë që të rikthehet në ekuilibër. Ky koeficient është statistikisht i

rëndësishëm dhe kjo rikonfirmohet edhe në shqyrtimin që i bëhet lidhjes afatshkurtër.

Fjalë kyçe: konkurrueshmëri, produktivitet, IHD, tregti, kredi, VECM, granger causality

X

SUMMARY

Nowadays countries find themselves in a silent war with each other to gain a minimal

competitive advantage that will result in a minimal economic growth in addition. The

identification of competitive advantages and maintaining high rates of economic growth

in the coming years is a challenge for country's economy, taking in consideration the

regional and global integration through the implementation of a free trade agreement in

the region as well as the stabilization association agreement with the EU. During the

process of regional and global integration the Albanian economy and businesses will face

the competition of other countries' economies and businesses. The main concern in this

regard is whether country's economy and businesses are prepared to cope with this

growing competition? Being competitive is a concern not only for Albania but also for

other developing countries, and even developed ones.

The general assessment of Albanian economy's competitiveness and putting country's

competitiveness indicator in the international and EU27 perspective takes a special

attention in such troubled times that still suffer by the consequences of the global

economic crisis. For this purpose have been analyzed the indicators of the main

international reports related to competitiveness, which are combined in a way to

represents a comprehensive framework of Albanian economy's competitiveness in

comparison to EU27. Out of approximately 100 indicators analyzed are chosen 42, which

are grouped into five major comprehensive international reports. After that it is generated

the performance evaluation indicator of Albania compared to EU27. For this purpose it is

calculated the average of the EU27 for each of the 42 indicators selected, and then is

calculated and analyzed the gap of Albania's competitive position compared to the EU27

average. The most important indicators taken into analysis for assessing the

competitiveness are: the Global Competitiveness indicators of the World Economic

Forum (WEF), from where it is generated the Albanian performance index compared to

EU27, resulting that Albania's competitive position count as 82% of the EU27 average

and this gap has recorded a slight deterioration as compared to the previous year (83%);

Easy of Doing Business indicators of World Bank (WB), which show that through the

generating of Albania's performance index compared to EU27, the competitiveness of the

country for easy of doing business counts as 44% of the EU27 average and this gap has

recorded a slight increase as compared to the previous year (45%); Lisbon Agenda

indicators from which it results that the Albania's competitive position counts as 72% of

the EU27 average; World-Wide Governance Index indicators of World Bank (WB) show

that Albanian governance performance counts as 63% of the EU27 average and this gap

has increased compared to the previous year (66%); Logistics Performance Index in

Trade indicators show that the Albanian competitive position counts as 79% of the EU27

average.

Through the analysis of some of the key factors influencing Albanian economy's

competitiveness such as foreign direct investment, trading of merchandise / exports and

financial sector development results that:

XI

- The stock of FDI per capita is the lowest in the SEE region with only 1,535 Euro/capita,

although FDI inflows in Albania have increased significantly during the period 2007-

2013 (WIR 2014). The stock of FDI in most advanced technology industries, such as the

production of electrical machinery and vehicles, is almost completely absent (UNDP

Albania, UNCTAD 2012). Another important factor for enhancing the competitiveness of

the economy are the investments in innovation and research & development, but the level

of investments in research & development in Albania constitutes only 0.15% of GDP and

together with B&H and Kosovo are among the lowest in countries of SEE region (WBIF

2013).

- The performance of exports is another strong indicator of economy's competitiveness.

Albanian exports are characterized by a great dependence from weather and price

changes in the international market as well as from a low level of processing for the

major part of the exported products. Minerals and hydrocarbons occupy first place in the

Albanian exports for 2013, representing 40.3% of total exports. Exports of clothing and

footwear are ranked second in volume of Albanian exports for 2013 with 28.2% of total

exports, and exports of construction materials ranks third representing approximately

14.7% of total exports for 2013. The ratio of exported advanced technologies to total

exports of goods processed in Albania is the lowest in the region and also compared to

EU27 (Ministry of Finance 2014, PEF 2014-2016). The value of exports per capita in

Albania is 1,024 Euro/capita and ranks next to last in the region of EJL7, leaving behind

only Kosovo. The trade deficit remains high, reaching 19.9% of GDP at the end of 2013,

although with a reduction during the last two years. The high level of trade deficit to

GDP reflects a low level of country's competitiveness.

- According to the industrial competitiveness report, CIP, which measures the ability of

countries to produce and export goods competitively manufactured, as well as the

structural changes towards sectors with intensive technology and high value added, it

turns out that the performance of Albanian export industry is at the lowest levels in the

SEE and CEE region (UNIDO 2013, CIP index). It is also noticed an increase in the

concentration of some products for export (ACIT 2014), which makes Albania very

sensitive to external shocks.

- According to the Global Competitiveness Report (WEF 2013), related to the

performance of financial market development in SEE region is noted that Albania is

ranked 128 (out of 148 countries) and is ranked last among SEE countries. It should be

also noted that Albania is ranked as the country with the lowest use of financial leverage

in the economy with about 40% of GDP, measured as the ratio of loans/GDP (Suljoti, E.

et al., 2013). Other financial instruments such as leasing and factoring are less developed

in Albania, venture capital almost does not exist in practice, while business angels are not

even legally regulated. After 2008 the Albanian banking system is facing a rapidly

growing non-performing loan ratio from 6% in 2008 to 23.5% at the end of 2013,

marking the highest value of non-performing loans compared to the other SEE countries

(WBIF 2013), which has led to the tightening of credit conditions, especially in certain

sectors. In addition the high level of non-performing loans leads to unused collaterals and

prevents the funding of new projects and the recovery of the economy.

XII

In the empirical analysis is used the econometric cointegration method (VECM), similar

to that used for the first time by Johansen (1990), to answer the questions: Is there a long

term relation between selected factors (credit, FDI, trade of goods) and competitiveness /

productivity; and if so, are the growth rates between variables also related in the short

term? This approach is similar to that followed by Kim & Lim (2006) and Alfaro.L. et al.

(2009). Originally, the fundamental factors were tested in couples for correlation between

them and then was used the Granger-Causality test to further analyze the causality

relationship. For modeling is used the vector error correction method (VECM). Since the

exploration of the cointegration relationship requires long series of data, the analysis

could not be based on the series of GCI (Global Competitiveness Index) as a dependent

variable, which has started to be calculated since 2006, and the data base in this case

would not be enough to model in VECM. On the other hand, in the economic literature it

is difficult to determine a precise and absolute measurement of competitiveness, however

the best alternative of competitiveness which is generally used throughout the literature is

productivity. Based on the literature (WEF 2014.a), productivity is at the heart of

competitiveness, so it has a very similar behavior with competitiveness and as such can

help in the empirical research of the fundamental factors that determine it. In this study

the labor productivity series is considered as the dependent variable. After the calculation

of the correlation coefficient of labor productivity series and GCI series (for the available

period of GCI indicators) it results that the correlation between the two series is 0.8. Such

relatively high value of the correlation coefficient between the two series justifies the

choice of the series of productivity as a substitute for the series of competitiveness. The

findings of the empirical analysis support the theoretical expectations for a positive link

between credit for businesses and productivity growth, as well as between trade of goods

and productivity growth in the long run. More specifically the increase of business credit

portfolio by 1 percentage point causes an increase in productivity with 0.38 percent in the

long-run. In addition for an increase of 1 percentage point in trading of goods, the

productivity tends to rise with 0.44 percent. Meanwhile, according to the results of long-

term equation, FDIs show a positive relation with productivity, but it is statistically

insignificant, which is backed up by strong economic arguments. Another important

result of the long-term equation is the coefficient before the error correction vector,

cointegration coefficient. The value of -0.31 of this coefficient, indicates that as a result

of a shock in the endogenous variables, productivity will need more than three quarters to

return to equilibrium. This coefficient is statistically significant and this is reconfirmed in

the examination of the short-term equation too.

Keywords: competitiveness, productivity, FDI, trade, credit, VECM, granger causality

XIII

PËRMBAJTJA

HYRJE ...................................................................................................................................... 1

I.1 Fokusi i studimit ............................................................................................................. 1

I.2 Struktura e studimit ........................................................................................................ 1

I.3 Metoda e studimit të konkurrueshmërisë ......................................................................... 4

I.4 Kontributi i këtij studimi në literaturë ............................................................................. 4

KAPITULLI 1 .......................................................................................................................... 6

1. VËSHTRIM MBI LITERATURËN PËR KONKURRUESHMËRINË ............................. 6

1.1 Përkufizime të konkurrueshmërisë ................................................................................. 6

1.2 Raportet ndërkombëtare për vlerësimin e konkurrueshmërisë së Shqipërisë ..................... 8

KAPITULLI 2 ......................................................................................................................... 11

2. VLERËSIMI I KONKURRUESHMËRISË SË SHQIPËRISË ........................................ 11

2.1 Të përgjithshme ............................................................................................................. 11

2.2 Metodologjia ............................................................................................................... 12

2.3 Analiza e raporteve mbi konkurrueshmërinë sipas institucioneve më prestigjioze

ndërkombëtare ............................................................................................................. 13

2.3.1 Vlerësimi i konkurrueshmërisë së Shqipërisë sipas indeksit të konkurrueshmërisë

globale (GCI) ............................................................................................................. 13

2.3.2 Lehtësira të të Bërit Biznes ......................................................................................... 19

2.3.3 Treguesi i Rishikimit të Lisbonës ............................................................................... 23

2.3.4 Treguesi i Mirë Qeverisjes Botërore (WB-WGI) ......................................................... 24

2.3.5 Treguesi i logjistikës në tregti..................................................................................... 24

2.4 Pozicionit konkurrues i Shqipërisë kundrejt BE27 ........................................................ 26

2.4.1 Indeksi i performancës së Shqipërisë ndaj BE27 për konkurrueshmërinë (GCI) .......... 26

2.4.2 Indeksi i performancës së Shqipërisë ndaj BE27 për lehtësirat e të bërit biznes në

Shqipëri ..................................................................................................................... 29

2.4.3 Indeksi i performancës së Shqipërisë ndaj BE27 sipas axhendës së Lisbonës ............. 31

2.4.4 Indeksi i performancës së Shqipërisë ndaj BE27 për Mirë Qeverisjen ....................... 33

2.4.5 Indeksi i performancës së Shqipërisë ndaj BE27 për logjistikën tregtare ..................... 35

XIV

2.4.6 Krahasimi i pozicionit konkurrues të Shqipërisë në tërësi me BE27 ............................ 37

KAPITULLI 3 ......................................................................................................................... 39

3. INVESTIMET, IHD DHE KONKURRUESHMËRIA / PRODUKTIVITETI ................ 39

3.1 Vështrim mbi literaturën .............................................................................................. 39

3.2 Investimet e përgjithshme në vend ............................................................................... 40

3.2.1 Investimet në rajon EJL.............................................................................................. 43

3.3 Ecuria e Investimeve të huaja direkte, IHD-ve në Shqipëri ........................................... 44

3.3.1 Stoku i kapitalit të IHD-ve sipas aktiviteteve kryesore ekonomike ............................... 46

3.3.2 Stoku i IHD-ve sipas vendit të origjinës së investitorit ................................................ 48

3.4 Roli i filialeve të huaja në ekonominë shqiptare .......................................................... 49

3.5 Ecuria e IHD-ve në vendet e EJL7.............................................................................. 51

KAPITULLI 4 ......................................................................................................................... 53

4. TREGTIA DHE KONKURRUESHMËRIA / PRODUKTIVITETI ................................ 53

4.1 Vështrim mbi literaturën ............................................................................................. 53

4.2 Zhvillimi i tregtisë në Shqipëri ..................................................................................... 54

4.3 Eksportet ..................................................................................................................... 56

4.3.1 Struktura e Eksporteve .............................................................................................. 56

4.3.2 Krahasimi i performances së eksporteve midis vendeve të EJL7 .................................. 57

4.3.3 Partnerët kryesorë tregtarë ......................................................................................... 58

4.4 Importet ....................................................................................................................... 60

4.4.1 Struktura e importeve .................................................................................................. 60

4.5 Ndryshimi i strukturës së eksporteve shqiptare ............................................................. 63

KAPITULLI 5 ......................................................................................................................... 65

5. KREDITIMI DHE KONKURRUESHMËRIA / PRODUKTIVITETI ........................... 65

5.1 Vështrim mbi literaturën ............................................................................................... 65

5.2 Zhvillimi i tregut financiar në Shqipëri ......................................................................... 66

5.3 Analizë e kreditimit të sektorit privat............................................................................ 68

5.3.1 Kreditimi i bizneseve të mesme dhe të mëdha.............................................................. 68

5.3.2 Ecuria kredisë sipas sektorëve.................................................................................... 70

XV

5.3.3 Kreditimi i bizneseve të vogla dhe start up.................................................................. 72

5.3.4 Kushtet e kreditimit .................................................................................................... 73

5.3.5 Kosto e kreditimit ..................................................................................................... 73

5.4 Kreditimi në rajonin e EJL ........................................................................................... 74

KAPITULLI 6 ......................................................................................................................... 78

6. MODELI EMPIRIK .......................................................................................................... 78

6.1 Të dhënat .................................................................................................................... 79

6.2 Karakteristikat statistikore të të dhënave ...................................................................... 81

6.3 Metodologjia e vektorit të korrektimit të gabimit (VECM) .......................................... 88

6.3.1 Aplikimi i modelit për Shqipërinë .............................................................................. 89

6.3.2 Rezultatet e modelit .................................................................................................... 92

KAPITULLI 7 ......................................................................................................................... 99

7. KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ...................................................................... 99

BIBLIOGRAFI ..................................................................................................................... 104

ANEKS .................................................................................................................................. 111

TABELA

Tabela 2.1: Indikatorë të përmbledhur të Konkurrueshmërisë së Shqipërisë në vite sipas GCI- WEF........ 15

Tabela 2.2: Renditja e vendeve të EJL6 sipas viteve .................................................................................. 19

Tabela 2.3: Renditja e Shqipërisë në lehtësira të të bërit biznes 2014 dhe 2013 ......................................... 21

Tabela 2.4: Renditja e vendeve të Ballkanit Perëndimor sipas Doing Business 2013 në 10 fushat............. 23

Tabela 2.5: Renditja sipas treguesit të Lisbonës së vendeve të EJL6 ......................................................... 23

Tabela 2.6: Renditja sipas treguesit të mirëqeverisjes botërore ................................................................... 24

Tabela 2.7: Renditja e Shqipërisë sipas Treguesit të Logjistikës së Tregtisë sipas viteve .......................... 25

Tabela 2.8: Treguesi i logjistikës në tregti i vendeve të EJL6 .................................................................... 26

Tabela 2.9: Indeksi i performancës së konkurrueshmërisë së Shqipërisë ndaj BE27 ............................... .27

Tabela 2.10: Indeksi i performancës në të bërit biznes i Shqipërisë krahasuar me BE27 ....................... .30

Tabela 2.11: Indeksi i performancës i Shqipërisë krahasuar me BE27 sipas Axhendës së Lisbonës ...... .32

Tabela 2.12: Indeksi i performancës i mirëqeverisjes i Shqipërisë krahasuar me BE27............................. 34

Tabela 2.13: Indeksi i performancës së logjistikës në tregti i Shqipërisë krahasuar me BE27.................... 35

Tabela 3.1: Investimet sipas sektorëve në vite në % ndaj totalit të investimeve ........................................ 43

Tabela 3.2: Treguesit IHD 2006-2013. (Ne milionë Euro dhe si % e PBB) ............................................... 45

Tabela 3.3: Flukset e IHD-ve: Bota, Evropa Juglindore dhe Shqipëria, 2005-2013 (në mln Euro) ........... 51

XVI

Tabela 3.4: Fluksi i IHD/GFCF në vendet e EJL përqindje 2004-2010....................................................... 51

Tabela 4.1: Eksportet sipas grup-mallrave kryesore në vite në mln Euro .................................................... 57

Tabela 4.2: Ecuria e importeve sipas sektorëve në vitet 2005 – 2013 (në %) .............................................. 61

Tabela 5.1: Pesha e segmenteve të sistemi financiar ndaj PBB-së në vite ................................................... 67

Tabela 6.1: Karakteristika statistikore e të dhënave ................................................................................... 82

Tabela 6.2: Korrelacioni midis variablave të marrë në shqyrtim ................................................................. 83

Tabela 6.3: Granger Causality test. .............................................................................................................. 84

Tabela 6.4: Përcaktimi i rankut të të dhënave.............................................................................................. 87

Tabela 6.5: Testet për endogjenitetin midis variablave .............................................................................. 87

Tabela 6.6: Kriteri për zgjedhjen e kohëvonesës ......................................................................................... 89

Tabela 6.7: Testi i përcaktimit të rangut të koeintegrimit të pa kufizuara ................................................... 91

Tabela 6.8: Rezultatet e modelit VECM, ekuacioni afatgjatë një lidhje kointegruese ................................ 92

Tabela 6.9: Rezultatet për ekuacionin afatshkurtër të produktivitetit .......................................................... 95

Tabela 6.10: Rezultatet e mbetjeve të ekuacionit afatshkurtër VECM1 .................................................... 96

Tabela 6.11: Rezultatet e modelit VECM2, ekuacioni afatgjatë. ................................................................ 97

Tabela 6.12: Rezultatet e modelit VECM2, ekuacioni afatshkurtër ............................................................. 97

Tabela 6.13: Rezultatet e mbetjeve të ekuacionit afatshkurtër VECM2 ..................................................... 98

FIGURA

Figura 2.1: Shqipëria sipas 12 shtyllave të Indeksit të Konkurrueshmërisë Botërore ................................. 16

Figura 2.2: Faktorët më problematike për të bërë biznes në Shqipëri (GCI 2011-2014) .......................... 18

Figura 2.3: Distanca nga BE27 sipas indeksit të performancës së konkurueshmërisë Shqipëri/BE27 .... 28

Figura 2.4: Progresi i Shqipërisë ndaj vitit të kaluar sipas indeksit të performancës së konkurueshmërisë.29

Figura 2.5: Distanca nga BE27 sipas indeksit të performancës në të bërit biznes të Shqipëri/BE27 (%).... 31

Figura 2.6: Progresi i Shqipërisë ndaj vitit të kaluar sipas indeksit të performancës së të bërit biznes ....... 31

Figura 2.7: Distanca nga BE27 sipas indeksit të performancës të Lisbonës të Shqipëri/BE27 (%) ........... .32

Figura 2.8: Progresi i Shqipërisë ndaj vitit të kaluar sipas indeksit të performancës së Lisbonës (%) ........ 33

Figura 2.9: Distanca nga BE27 sipas indeksit të performancës të mirëqeverisjes të Shqipëri/BE27 .......... 34

Figura 2.10: Progresi i Shqipërisë ndaj vitit të kaluar sipas indeksit të performancës të mirëqeverisjes ..... 35

Figura 2.11:Distanca nga BE27 sipas indeksit të performancës të logjistikës tregtare të Shqipëri/BE27.... 36

Figura 2.12: Progresi ndaj vitit të kaluar sipas indeksit të performancës të logjistikës tregtare................... 37

Figura 2.13: Hendeku i pozicionit konkurrues së Shqipërisë në krahasim me BE27 për 5 dimensionet .... 37

Figura 2.14: Progresi i Shqipërisë ndaj vitit të kaluar sipas indeksit të performancës për 5 dimensionet ...38

Figura 3.1: Investimet në Shqipëri në vite si % ndaj PBB............................................................................ 41

Figura 3.2: Investimet sipas llojit në vite (mln lekë) .................................................................................... 41

Figura 3.3: Investimet e përgjithshme sipas qëllimit në vitet 2001-2012 .................................................... 42

XVII

Figura 3.4: Investimet sipas sektorëve, viti 2012 ......................................................................................... 42

Figura 3.5: investimet sipas viteve dhe sektorëve ........................................................................................ 42

Figura 3.6: Investimet e përgjithshme në vendet e EJL7 gjatë viteve 2008-2012 ....................................... 43

Figura 3.7: Investimet për kërkim – zhvillimin kundrejt PBB në vendet e EJL7 ....................................... 44

Figura 3.8: Fluksi i IHD (në mln Euro) dhe IHD/PBB (në %) sipas viteve ................................................ 45

Figura 3.9: Ndryshimi në vite i Stokut të IHD sipas sektorëve ................................................................... 46

Figura 3.10: Stoku i kapitalit të IHD hyrëse sipas sektorëve, 2007- 2012 ................................................... 47

Figura 3.11: Stoku i kapitalit të IHD-ve hyrëse në manifakturë sipas sektorëve 2007- 2012....................... 48

Figura 3.12: Stoku i fluksi i IHD sipas shteteve, 2012 .............................................................................. 48

Figura 3.13: Stoku i IHD në vitin 2008 dhe 2012, për 7 vendet e para ........................................................ 48

Figura 3.14: Kompani me IHD sipas madhësisë........................................................................................... 49

Figura 3.15: Kompani me IHD sipas sektorëve ........................................................................................... 49

Figura 3.16:Shpërndarja gjeografike e kompanive me IHD........................................................................ 50

Figura 3.17:Origjina e kompanive me IHD, 2013......................................................................................... 50

Figura 3.18:IHD në % ndaj PBB, në vite në EJL7 ....................................................................................... 52

Figura 3.19: Stoku IHD/ frymë në EJL në 2013 ......................................................................................... 52

Figura 4.1: Rritja e PBB-së dhe volumi tregtar në vite 2005-2013 .............................................................. 55

Figura 4.2: Volumi tregtar dhe deficiti tregtar sipas viteve 2005-2013 (në mln Euro) .............................. 55

Figura 4.3: Eksporti për frymë në vendet e EJL7, viti 2012, (në Euro) ...................................................... 57

Figura 4.4: Indeksi i konkurrueshmërisë industriale për disa vende të rajonit të EJL dhe EQ në vite ......... 58

Figura 4.5: Partnerët kryesorë tregtarë të Shqipërisë viti 2013. (në përqindje ndaj totalit) ......................... 59

Figura 4.6: Ndryshimi vjetor i rritjes së eksportit dhe importit sipas viteve 2006-2013.............................. 60

Figura 4.7: Importi i makineri & pajisje sipas viteve (në mln Euro) .......................................................... 60

Figura 4.8. Importet e Shqipërisë sipas qëllimit, 2013 ................................................................................ 61

Figura 4.9: Shkalla e hapjes, si raport i volumit tregtar ndaj PPB-së .......................................................... 62

Figura 4.10: Struktura e eksporteve sipas grup-mallrave në vitet 2005, 2008, 2010, 2013........................ 63

Figura 4.11: Ecuria e vlerës së shtur nga ekprtet në regjimin facon ............................................................ 64

Figura 5.1: Indeksi i zhvillimit të tregut financiar në Shqipëri në vitet 2011-2013 ......................................68

Figura 5.2 : Ecuria e kredisë në vite ............................................................................................................. 69

Figura 5.3: Rritja vjetore e kredisë............................................................................................................... 70

Figura 5.4.Shpërndarja e kredive sipas rretheve, 2013................................................................................. 70

Figura 5.5: Ecuria e raportit të kredive te këqija ndaj totalit dhe sipas sektorëve ........................................ 70

Figura 5.6: Kredia sipas sektorëve, në fund të vitit 2013 si dhe gjatë viteve 2007-2013 (në %) ................. 71

Figura 5.7: Kredia për investime ndaj totalit të kredisë për biznese si dhe kredisë së re ............................. 72

Figura 5.8: Kushtet e kreditimit për bizneset. ............................................................................................... 73

Figura 5.9 : Ecuria e normës së interesit të kredisë, sipas monedhës. .......................................................... 74

XVIII

Figura 5.10: Renditja e vendeve të EJL në zhvillimin e tregut financiar, 2013/2014 ...................................75

Figura 5.11: Tregues të ndërmjetësimit në rajon. ..........................................................................................75

Figura 5.12: Rritja vjetore e kredisë së deflatuar me inflacionin (%) ..........................................................76

Figura 5.13: Kreditë me probleme në vendet e EJL7 gjatë viteve 2008-2013 .............................................77

Figura 6.1: Të dhënat e përfshira në model (në nivel, mbas transformimit logaritmik ................................85

Figura 6.2: Të dhënat e përfshira në model (në diferencë të parë) ..............................................................86

Figura 6.3: Vektori i kointegrimit ............................................................................................................. 91

Figura 6.4: Testet për ekuacionin afatgjatë ................................................................................................ 94

Figura 6.5: Testet për ekuacionin afatshkurtër VECM1 ............................................................................ 96

Figura 6.6: Testet për ekuacionin afatshkurtër VECM2 .............................................................................98

LISTA E SHKURTIME

ASN Anketa Strukturore e Ndërmarrjeve

BE Bashkimi Evropian

BSH Banka e Shqipërisë

CEFTA Marrëveshja e Tregtisë së Lirë e Evropës Qendrore

CIP Performanca Konkurruese e Industrisë

DB Raporti i Bankës Botërore për të Bërë Biznes

EJL Evropa Juglindore

IDR Raporti i Zhvillimit Industrial

IHD Investime të Huaja Direkte

INSTAT Instituti i Statistikave Shqiptare

ITC Qendra e Tregtisë Ndërkombëtare

GCI Raporti i Konkurrueshmërisë Globale

LPI Treguesi i Logjistikës në Tregti

FMN/IFM Fondi Monetar Ndërkombëtar

OECD Organizata për Bashkëpunimin dhe Zhvillimin Ekonomik

MEIM Ministria e Ekonomisë dhe Industrisë e Maqedonisë

MZHETS Ministria e Zhvillimit Ekonomik, Tregtisë dhe e Sipërmarrjes

PBB Prodhimi i Brendshëm Bruto

PEF Programi Ekonomiko-Financiar

QKR Qendra Kombëtare e Regjistrimit të Biznesit

XIX

QKL Qendra Kombëtare e Licencimit të Biznesit

VECM Vector error correction model (modeli i vektorit të korrektimit të gabimit)

WB Banka Botërore

WBC Vendet e Ballkanit Perëndimor

WEF Forumi Ekonomik Botëror

WGI Treguesi i Mirëqeverisjes Globale

WIR Raporti i Investimeve Botërore

WBIF Kuadri i Investimeve i Ballkanit Perëndimor

UNCTAD Konferenca e Kombeve të Bashkuara për Tregtinë dhe Zhvillimin

UNDP Programi i Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara

UNIDO Organizata e Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin Industrial

A.Demeti. Rritja e konkurrueshmërisë së ekonomisë shqiptare... 2014

1

HYRJE

I.1 Fokusi i studimit

Konkurrueshmëria është një koncept mjaft i gjerë dhe një element kyç për politikat

ekonomike të vendit, sepse ka një rëndësi të madhe për mirëqënien dhe prosperitetin afat

gjatë të popullsisë.

Nga hulumtimi i deritanishëm i shumë studimeve shkencore, publikimeve dhe raporteve

që hartohen nga institucione të ndryshme publike ose institute të pavarura në Shqipëri

është konstatuar se analizat për konkurrueshmërinë e Shqipërisë janë të kufizuara

kryesisht në artikuj të shkurtër dhe jo në analiza apo raporte të konsoliduara e periodike

me metoda vlerësimi saktësisht të përcaktuara dhe me një diagnostikim të kujdesshëm të

faktorëve fondamental që ndikojnë në rritjen e konkurrueshmërisë së vendit për të

përballuar presionin e jashtëm konkurrues, në kuadër të hapjes së ekonomisë së vogël

Shqiptare dhe integrimit në Bashkimin Evropian.

Studimi synon:

- Të bëjë një vlerësim të përgjithshëm të konkurrueshmërisë të ekonomisë Shqiptare

dhe të vendosë treguesit e konkurrueshmërisë së Shqipërisë në perspektivën

ndërkombëtare dhe atë të BE 27. Për qëllimin e analizës së krahasimit janë përdorur

tregues të raporteve ndërkombëtare të disponueshëm lidhur me konkurrueshmërinë, të

cilët janë kombinuar në një mënyrë që të paraqesin një kuadër të plotë të aftësisë

konkurruese të ekonomisë shqiptare në krahasim me BE 27. Gjithashtu shumë e

rëndësishme paraqitet edhe analiza krahasuese me vendet e Evropës Juglindore si

Kroaci, Serbi, Maqedoni, Mali i Zi, Bosnje & Hercegovina, Kosova1, të cilët janë

edhe konkurrentët më të afërt të Shqipërisë.

- Të vrojtojë faktorët fondamental që përcaktojnë konkurrueshmërinë e Shqipërisë. Nga

një sërë studiuesish është përcaktuar se në në zemër të konkurrueshmërisë është

produktiviteti i një ekonomie. Prandaj duke u bazuar në përkufizimet dhe metodat

teorike të llogaritjes së produktivitetit, nëpërmjet hulumtimit kërkimor do të synojë që

të gjejë ndikimin e faktorëve fondamental, të tillë si tregtia (import - eksportet e

mallrave), niveli i investimeve apo niveli i kreditimit në ecurinë e produktivitetit të

ekonomisë shqiptare, rritja e të cilit do të çojë në rritje të konkurrueshmërisë së

Shqipërisë dhe në një rritje ekonomike të qëndrueshme afatgjatë.

I.2 Struktura e studimit

Ky studim është i strukturuar në shtatë kapituj. Në kapitullin e parë është paraqitur një

përmbledhje e literaturës së shumëllojshme që trajton kompleksitetin e nocionit të

1 Për Kosovën në ato raste kur janë të publikuara tregues nga insitucione ndërkombëtare.


2

konkurrueshmërisë, të lidhjes së konkurrueshmërisë me produktivitetin, të faktorëve

fondamentalë që ndikojnë në përmirësimin e konkurrueshmërisë/ produktivitetit.

Më pas vijon me kapitullin e dytë, në të cilin vendosen treguesit e konkurrueshmërisë së

Shqipërisë në perspektivën ndërkombëtare dhe atë të BE27. Për qëllimin e analizës së

krahasimit është hulumtuar nëpër raportet e institucioneve kryesore ndërkombëtare, duke

evidentuar treguesit e disponueshëm, lidhur me konkurrueshmërinë, të cilët janë

kombinuar në një mënyrë që të prodhojnë një kuadër të plotë të aftësisë konkurruese të

ekonomisë shqiptare në krahasim me BE 27. Janë përzgjedhur 42 indikatorë nga rreth

100 indikatorë të marrë në shqyrtim, nga 5 raporte kryesore gjithëpërfshirëse

ndërkombëtare. Është gjeneruar indikatori i vlerësimit të performancës së Shqipërisë

krahasuar me BE27. Për këtë është llogaritur mesatarja e vendeve të BE27 për seicilin

nga 42 indikatorët e përzgjedhur dhe është llogaritur dhe analizuar hendeku i pozicionit

konkurrues të Shqipërisë krahasuar me mesataren e BE272. Treguesit më të rëndësishëm

për vlerësimin e konkurrueshmërisë që janë marrë në analizë janë: Treguesit e

Konkurrueshmërisë Globale të Forumit Ekonomik Botëror (WEF), nga ku është

gjeneruar indeksi i performancës së Shqipërisë ndaj BE27 dhe rezulton se pozicioni

konkurrues i Shqipërisë është sa 82% i mesatares së BE27 dhe ky hendek ka shënuar një

përkeqësim të lehtë në krahasim me vitin paraardhës (83%); treguesit e lehtësirave të të

Bërit Biznes i Bankës Botërore (WB), ku rezulton se nëpërmjet indeksit të gjeneruar të

performancës së Shqipërisë ndaj BE27 pozicioni konkurues i Shqipërisë për lehtësirat e të

bërit biznes është sa 44% e mesatares së BE27 dhe ky hendek ka një rritje të lehtë në

krahasim me vitin paraardhës (45%); Axhenda e Lisbonës nga ku rezulton se pozicioni

konkurrues i Shqipërisë është sa 72% e mesatares së BE27; Indeksi i Qeverisjes Mbarë

botërore i Bankës Botërore (WB) nga ku rezulton se pozicioni i mirëqeverisjes së

Shqipërisë është sa 63% e mesatares së BE27 dhe ky hendek është rritur në krahasim me

vitin paraardhës (66%); Indeksi i performancës së logjistikës në tregti, nga ku rezulton se

pozicioni konkurrues i Shqipërisë është sa 79% i mesatares së BE27.

Në kapitujt e tretë, të katërt dhe të pestë janë analizuar faktorët fondamental të rritjes së

konkurrueshmërisë duke analizuar teorikisht lidhjen e produktivitetit/ konkurrueshmërisë

me IHD, si dhe duke analizuar ecurinë e investimeve të huaja në vite e në sektorë të

ndryshëm në Shqipëri. Hyrjet e IHD-ve ndaj PBB-së janë rritur vazhdimisht duke arritur

në fund të vitit 2013 në rreth 10.5% të PBB-së ose rreth 2.8 herë më shumë krahasuar me

vitin 2006 (3,6% të PPB-së). Në vijim është analizuar teorikisht lidhja e produktivitetit/

konkurrueshmërisë me tregtinë (import-eksporte), si dhe ecuria e tregtisë në vite e në

sektorë të ndryshëm në Shqipëri, ku vihet re se eksportet janë rritur ndjeshëm duke arritur

në 18% të PBB-së në fund të vitit 2013, duke u dyfishuar ndaj vitit 2006. Më pas është

analizuar teorikisht lidhja e produktivitetit/ konkurrueshmërisë me zhvillimin e tregut

financiar, si dhe ecuria e kreditimit të biznesit në vite e në sektorë të ndryshëm në

Shqipëri, ku raporti i kredisë ndaj PBB-së në fund të vitit 2013 arriti në rreth 40% të

2 Performanca e ekonomisë ndaj BE27 tregohet nga 0-100% ku 0 është performanca më e ulët dhe 100%

është performanca e BE27, që shërben si benchmark. Sa më e lartë të jetë kjo përqindje aq më mirë

vlerësohet ekonomia e vendit dhe hendeku ndaj BE27-së është më i vogël.


3

PBB-së, me një reduktim ndaj vitit 2011 (42% të PBB-së), por afërsisht me dyfishim në

krahasim me vitin 2006 (22% të PBB-së). Gjithashtu zhvillimet e investimeve, tregtisë e

kredisë janë krahasuar me ato të vendeve të EJL7, ku rezulton se: - stoku i IHD-ve për

frymë në Shqipëri është më i ulëti në rajon EJL me vetëm 1,535 Euro/frymë (WIR 2014);

- vlera e eksportit për frymë për Shqipërinë është 1,024 Euro/frymë dhe renditet e

parafundit në rajonin e EJL7, duke lënë pas vetëm Kosovën; - performanca e industrisë

eksportuese shqiptare është në nivelet më të ulta në rajonin e EJL dhe asaj Qendrore

(UNIDO 2013, CIP indeks); - performanca e zhvillimit të tregut financiar në Shqipëri

vlerësohet ulët e zë vendin e fundit në rajonin e EJL (WEF 2013), si dhe renditet si vendi

me përdorimin më të ulët të levës financiare në ekonomi me rreth 40% të PBB-së, e

matur si raport Kredi/PBB (Suljoti, E. et al.,2013).

Në kapitullin e gjashtë është përdorur metoda ekonometrike kointegruese, e ngjashme me

atë të përdorur për herë të parë nga Johansen (1990) etj, për t’i dhënë përgjigje pyetjeve:

a ekziston një lidhje afatgjatë ndërmjet faktorëve të përzgjedhur (kredisë, investimeve,

tregtisë së mallrave) dhe konkurrueshmërisë/produktivitetit; dhe nëse po a janë të lidhura

normat e rritjes midis variablave edhe në periudhën afatshkurtër? Kjo përqasje është e

njëjtë me atë të ndjekur nga Kim & Lim (2006) dhe Alfaro.L. et al. (2009). Fillimisht

faktorët fondamentalë janë testuar për korrelacion midis tyre dhe më pas është përdorur

testi Granger –Causality për të analizuar më tej lidhjen shkak-pasojë. Për modelim është

përdorur metoda e vektorit të korrektimit të gabimit (VECM). Duke qenë se eksplorimi i

marrëdhënies kointegruese kërkon një seri të gjatë të dhënash, analiza nuk mund të

bazohej në serinë e GCI (Global Competitiveness Index) si variabël i varur, e cila ka

filluar të përllogaritet që prej vitit 2006 dhe baza e të dhënave në këtë rast nuk do të ishte

e mjaftueshme për tu modeluar në VECM. Nga ana tjetër nga hulumtimi në literaturën

ekonomike është e vështirë të përcaktosh një matës të saktë dhe të gjithpranuar të

konkurueshmerisë, por përafruesi më i mirë që përdoret gjerësisht në literaturë është

produktiviteti. Bazuar në literaturë (WEF 2014.a), produktiviteti është në zemër të

konkurrueshmërisë, pra ka një sjellje shumë të përafërt me konkurrueshmërinë dhe si i

tillë mund të ndihmojë në hulumtimin empirik të faktorëve fondamental që e përcaktojnë

atë. Në këtë studim është marrë seria e produktivitetit të punës si variabël i varur. Nga të

dhënat e disponueshme është llogaritur se koeficienti i korrelacionit të serisë së

produktivitetit të punës me serinë e GCI-së (për periudhën e disponueshme të treguesit

GCI) është 0.8. Kjo vlerë relativisht e lartë e koeficientit të korrelacionit midis dy serive

përligj zgjedhjen e serisë së produktivitetit si zëvendësuese të serisë së

konkurrueshmërisë.

Gjetjet e analizës empirike mbështesin pritjet teorike për një lidhje pozitive midis

kreditimit të biznesit dhe rritjes së produktivitetit si dhe midis tregtisë së mallrave dhe

rritjes së produktivitetit në periudhën afatgjatë. Më konkretisht rritja e portofolit të

kredisë për biznese me 1 pikë përqindje shkakton një rritje të produktivitetit me 0.38 për

qind në periudhën afagjatë. Gjithashtu për një rritje me 1 pikë përqindje të tregtisë së

mallrave produktiviteti tenton të rritet me 0.44 përqind. Ndërkohë që sipas rezultateve të

ekuacionit afatgjatë, IHD-të shfaqin një lidhje pozitive me produktivitetin, por

statistikisht të parëndësishme, gjë që mbështetet në argumenta të forta ekonomik. Një


4

tjetër rezultat i rëndësishëm i lidhjes afatgjatë është koeficienti përpara vektorit të



shumë se 3 tremujorë që të rikthehet në ekuilibër. Ky koeficient është statistikisht i


Në kapitullin e shtatë studimi përmbyllet me konkluzionet kryesore të tij, si dhe disa

rekomandime për përmirësimin e konkurrueshmërisë së Shqipërisë.

I.3 Metoda e studimit të konkurrueshmërisë

Bazuar në modelin e raportit të konkurrueshmërisë në strategjinë e zhvillimit të industrisë

së Maqedonisë (MEIM, 2010) është bërë edhe analiza e aftësive konkurruese të

Shqipërisë, nëpërmjet analizës së raporteve kryesore të institucioneve ndërkombëtare si:

Raporti i Konkurrueshmërisë Globale (GCI) i Forumit Ekonomik Botëror (WEF); Raporti

performancës së konkurrueshmërisë industriale, CIP (UNIDO 2013); Lehtësitë e të Bërit

Biznes i Bankës Botërore; Treguesi i Rishikimit te Lisbonës i (WEF); Treguesit e

Qeverisjes Mbarë Botërore të Bankës Botërore; si dhe Treguesi i konkurrencës së

logjistikës tregtare i Bankës Botërore.

Sipas modelit të raportit të konkurrueshmërisë së Lituanisë (Cunska et al. 2013) u

analizuan faktorët fondamentalë të rritjes së konkurrueshmërisë/ produktivitetit si:

impakti i investimeve të huaja direkte në rritjen e konkurrueshmërisë/ produktivitetit;

zhvillimi i tregtisë dhe impakti në rritjen e konkurrueshmërisë/ produktivitetit; zhvillimi i

tregut financiar në Shqipëri, kreditimi i biznesit dhe impakti në rritjen e

konkurrueshmërisë/ produktivitetit.

Në pjesën e analizës empirike janë përdorur metodat kointegruese, të ngjashme me atë të

përdorur për herë të parë nga Johansen (1990) etj, për t’i dhënë përgjigje pyetjeve: a

ekziston një lidhje afatgjatë ndërmjet faktorëve të përzgjedhur (kredisë për biznese, IHD-

ve, tregtisë së mallrave) dhe konkurrueshmërisë/ produktivitetit; dhe nëse po a janë të

lidhura normat e rritjes midis variablave edhe në periudhën afatshkurtër? Kjo përqasje

është e njëjtë me atë të ndjekur nga Kim & Lim (2006) dhe Alfaro.L. et al. (2009). Më

konkretisht është përdorur metoda e vektorit të korrektimit të gabimit (VECM) dhe

aplikimi i kësaj metode u bë nëpërmjet paketës statistikore EVIEWS 7.

I.4 Kontributi i këtij studimi në literaturë

Ky studim paraqet vlerësimin e konkurrueshmërisë shqiptare duke synuar që të plotësojë

literaturën e pakët ekonomike që ka për vlerësimin dhe analizën e pozicionit konkurrues

të Shqipërisë. Gjithashtu në material janë gjeneruar e prezantuar indikatorët e rinj të

matjes së performancës të konkurrueshmërisë së Shqipërisë në perspektivën e BE27

(benchmark), të cilët përbëhen nga një set me 42 indikatorë të ndarë në 5 dimensione.

Këto indikatorë të rinj mund të përdoren për një monitorim periodik të performancës së

ekonomisë shqiptare nga pikpamja e konkurrueshmërisë. Më tej, në material janë sjellë


5

evidenca dhe është bërë një analizë mbi kontributin e sektorëve kryesorë të ekonomisë në

produktivitetin e ekonomisë shqiptare, krahasuar me vendet e rajonit EJL7.

Për më tepër, një vlerë e shtuar e këtij materiali është hulumtimi empirik i lidhjes së

produktivitetit me financimin bankar, tregtinë, dhe investimeve të huaja direkte

nëpërmjet përdorimit për herë të parë të modelit kointegrues VECM për rastin e

Shqipërisë. Procesi i vlerësimit me këtë model, që është përdorur gjerësisht në literaturën

e huaj për të analizuar lidhjet kointegruese të fenomeneve ekonomikë, kërkon të tregojë

nëse këto gjetje janë në linjë me eksperiencat ndërkombëtare. Metodat e zgjedhura

mendohet se i përshtaten më së miri qëllimit të këtij studimi, sepse marrin parasysh

endogjenitetin midis variablave si dhe analizën e kësaj lidhje si në kontekstin afatgjatë

ashtu edhe afatshkurtër.


6

KAPITULLI 1

1. VËSHTRIM MBI LITERATURËN PËR KONKURRUESHMË-

RINË

Ekonomia globale vazhdon të përjetojë një klimë të vështirë në vitet e fundit. Çfarë filloi

si një krizë financiare në Shtetet e Bashkuara dhe Mbretërinë e Bashkuar shpejt u kthye

në recesionin global më të madh në dekada. PBB-ja botërore u tkurr gjatë kësaj periudhe,

duke qene se kriza financiare vazhdoi të kalojë në ekonominë reale, duke shkaktuar rënie

masive në kërkesën e konsumatorit, rritje te papunësisë dhe rritjen e presioneve

proteksioniste në mbarë botën.

Edhe pse vendet ne zhvillim duket sikur nuk janë prekur nga pasojat e kësaj krize, shumë

vende tani përballen me rënie te kërkesës për prodhimet e tyre eksportuese; kjo rënie

është shoqëruar me rënien e çmimeve te mallrave dhe me uljen e ndjeshme te

investimeve të huaja dhe remitancave. Për më tepër, një mungesë e likuiditetit global ka

ndikuar negativisht ne aksesin financiar si për kompanitë ashtu dhe për qeveritë. (WEF

2013).

1.1 Përkufizime të konkurrueshmërisë

Sot gjithnjë e më shumë po flitet për konkurrueshmërinë dhe se si ekonomitë performojnë

në kuadër të globalizimit. Po çfarë është konkurrueshmëria?

Debate të shumta ka rreth konceptit të konkurrueshmërisë duke filluar nga Porter (1990) i

cili pohon se konkurrueshmëria nuk duhet të shihet si një koncept biznesi. Një komb nuk

duhet të konsiderohet si një kompani e madhe konkurruese në tregjet botërore. Ndërsa

nocioni i një kompanie konkurruese është i qartë, nocioni i një kombi konkurrues nuk

është i qartë (Porter, 1990). Sipas Krugman (1994) konkurrueshmëria është një fjalë e

pakuptimtë kur aplikohet në ekonomitë kombëtare dhe obsesioni me konkurrueshmërinë

është i gabuar dhe i rrezikshëm. Më tej Porter (1990) i përgjigjet pyetjes se në çfarë mase

kombet “konkurrojnë” me njëri-tjetrin duke argumentuar se tregtia nuk është një lojë me

shumë zero; bilanci tregtar nuk thotë shumë për “konkurrueshmërinë”; dhe përcaktimi i

konkurrueshmërisë kombëtare si arritja e një suficiti tregtar ose e bilancit tregtar është e

papërshtatshme në vetvete.

Sipas Porter (1990) për ekonomitë relativisht të mbyllura Konkurrueshmëria =

Produktivitet. Konkurrueshmëria do të thotë diçka e ndryshme nga produktiviteti nëse

dhe vetëm nëse fuqia blerëse rritet në mënyrë të konsiderueshme më ulët / lartë se

produktiviteti. Konkurrueshmëria është më së shumti një sfidë e brendshme e udhëhequr


7

nga një grup faktorësh kompleks. Ajo nevojitet për të krahasuar vendet nëpërmjet

krahasimit të indikatorëve dhe interpretimit të te tyre.

Një debat akademiko-politik i adresohet konceptit të konkurreshmërisë dhe performancës

konkurruese industriale. Konkurrueshmëria është një koncept gjerësisht i përdorur, por që

është e vështirë për ta përcaktuar në mënyrë eksplicite. Raporti CIP (UNIDO 2013.a)

përpunon një gjysëm-koncept të konkurrueshmërisë, të quajtur Konkurrueshmëria

industriale. Sipas këtij raporti, Konkurrueshmëria industriale përkufizohet si kapaciteti i

vendeve për të rritur praninë e tyre në tregjet ndërkombëtare dhe lokale duke zhvilluar

sektorët industrial dhe aktivitetet me vlerë të shtuar dhe teknologji të lartë. Sipas CIP

(UNIDO 2013.a) industria e manifakturimit është motori kryesor i rritjes ekonomike, por

ky vizion pro-prodhues u sulmua gjatë viteve 1980 dhe u braktis gradualisht në dekadat

pasardhëse kur vizioni pro-shërbimeve u bë dominant. Gjatë viteve 1980, zhvillimi i një

vizioni pro-shërbimeve u shkaktua nga fakti se sektori i shërbimeve u pa si zëvendësues i

prodhimit dhe si udhëheqës në procesin e rritjes ekonomike si në vendet e zhvilluara

ashtu edhe në ato në zhvillim. Kjo sugjeroi se shërbimet, tashmë mund të zëvendësojnë

manifakturën, si motor të rritjes ekonomike. (UNIDO 2013.a). Edhe pse vizioni pro-

shërbimeve mbeti dominant deri kohët e fundit, një numër në rritje i studimeve kanë

theksuar rëndësinë e lëvizjes përtej këtyre dy vizioneve të polarizuara. Për më tepër, një

numër në rritje studiuesish kanë evidentuar rezultate të rëndësishme zhgënjyese në

evidenca empirike të vizionit pro-shërbimeve. (UNIDO 2013.a).

Konkurrueshmëria si koncept më i gjerë, jepet nga Forumi Ekonomik Botëror (World

Economic Forum, WEF 2013) Indeksi i Konkurrueshmërisë Botërore (GCI). Sipas GCI

konkurrueshmëria përkufizohet si “një set institucionesh, politikash, dhe faktorësh që

përcaktojnë nivelin e produktivitetit të një vendi”. Niveli i produktivitetit, nga ana tjetër,

cakton nivelin e qëndrueshëm të prosperitetit që mund të fitohet nga një ekonomi. Me

fjalë të tjera, ekonomitë me konkurrueshmëri më të lartë tentojnë të jenë në gjendje të

prodhojnë nivele më të larta të ardhurash për qytetaret e tyre. Niveli i produktivitetit

përcakton gjithashtu treguesin e kthimit të fituar nga investimet në një ekonomi, sepse

këta tregues janë përcaktuesit kryesor të normës së rritjes së ekonomisë. Pra një ekonomi

më kompetitive është ajo ekonomi që ka mundësi të rritet më shpejt gjatë periudhës

afatmesme – afatgjatë.

Koncepti i konkurrueshmërisë përfshin komponentë statik dhe dinamik: megjithëse

produktiviteti i një vendi përcakton qartë aftësinë e tij për të mbajtur një nivel të lartë të

të ardhurave, është gjithashtu një nga përcaktuesit qendror të rikthimit të investimeve, i

cili është një nga faktorët kryesor që shpjegon potencialin e rritjes së ekonomisë. (WEF

2013)

Mjedisi i sotëm i vështirë ekonomik nënvizon rëndësinë e mos humbjes nga vëmendja të

parimeve afatgjata të konkurrueshmerisë në mes të urgjencave afatshkurtra. Ekonomitë

konkurruese janë ato që venë në zbatim faktorë të cilët kanë për qëllim rritjen e

produktivitetit mbi të cilën është ndërtuar prosperiteti aktual dhe ai i ardhshëm. Një

mjedis ekonomik i cili mbështet konkurrueshmerinë mund të ndihmojë ekonomitë


8

kombëtare të kapërcejnë tatëpjetën e ciklit të biznesit dhe të sigurojë që, mekanizmat që

bëjnë të mundur ecurinë e qëndrueshme ekonomike, të jenë në funksion.(WEF 2013)

Sipas raportit të konkurrueshmërisë së Evropës 2020 (WEF 2014.a), “në zemër të

konkurrueshmërisë është niveli i produktivitetit të një ekonomie. Ekonomitë konkurruese

janë ato që janë në gjendje të ofrojnë standarde të larta të jetesës, duke lejuar të gjithë

anëtarët e një shoqërie për të kontribuar në të dhe të përfitojnë nga këto nivele të

prosperitetit. Përveç kësaj, ekonomitë konkurruese gjithashtu duhet të jenë të

qëndrueshme në përmbushjen e nevojave të brezit të sotëm duke mos kompromentuar

aftësinë e brezave të ardhshëm për të plotësuar nevojat e tyre”.

Mësimi i nxjerrë nga BE-ja nga koha e krizës është se “Evropës i nevojitet një sektor

industrial i fortë, një “rilindje industriale” në mënyrë që t’i rezistojë rënies ekonomike.

Prioritetet e BE-së për politikën industriale mbeten investimet në teknologji të reja dhe

inovacion, akses në tregje/financat dhe tregjet e kapitaleve dhe punës së kualifikuar””3.

Ky prioritet i futur në axhendën e BE-së është mjaft i përshtatshëm edhe për modelin e ri

të zhvillimit ekonomik të vendit për një “Shqipëri konkurruese”.

1.2 Raportet ndërkombëtare për vlerësimin e konkurrueshmërisë së

Shqipërisë

Përcaktuesit e konkurueshmërisë janë të shumtë në numër dhe mjaft kompleks.

Ekonomistët janë përpjekur prej vitesh të kuptojnë se çfarë përcakton pasurinë e

kombeve. Kjo përpjekje ka kaluar nga Adam Smith i cili u fokusua në specializimin dhe

ndarjen e klasës punëtore tek theksimi i ekonomisteve neoklasik për investime ne kapital

fizik dhe infrastrukture dhe së fundmi, interesimi ne mekanizma të tjera si edukimi dhe

trajnimi, progresi teknologjik i krijuar brenda vendit apo e huazuar nga jashtë, stabiliteti

makroekonomik, qeverisje e mirë, rregullat e ligjit, institucione transparente dhe të mirë-

funksionuar, mungesë korrupsioni, orientim tregu, qeverisje e tepërt, sofistikim i firmave,

kushtet e kërkesës, madhësia e tregut dhe shumë të tjera. Secila prej këtyre supozimeve

qëndron me baza teorike solide. Pika kyçe, gjithsesi, është se ato të gjitha mund të jenë të

vërteta në të njëjtën kohë sepse ato kanë kuptim të gjerë. Kjo, sepse ato nuk janë

reciprokisht të veçanta, dy ose më shumë prej tyre mund të jenë të vërteta në të njëjtën

kohë. Me qindra studime ekonomike tregojnë që shumë prej këtyre ndërthurjeve janë, në

fakt, njëherësh të vërteta. (WEF 2013) Kjo gjithashtu mund të shpjegojë pjesërisht se pse,

pavarësisht krizës globale ekonomike aktuale, nuk vërehen luhatje të mëdha në renditjen

e konkurrueshmërisë, veçanërisht ndërmjet vendeve që kanë vënë tashmë në funksion

shumë elementë që drejtojnë produktivitetin. (WEF 2013)

Nga analiza e studimeve ekonomike të viteve të fundit për konkurueshmërinë më së

shumti i referohen Raportit të Konkurrueshmërisë Globale (GCI). Që prej vitit 2005,

3 EIPC, 13 Qershor 2013, Grupi i punes i eksperteve per programin komunitar për Konkurrueshmërinë dhe

Inovacionin (CIP)


9

Forumi Ekonomik Botëror ka bazuar analizat e tij të konkurrueshmerisë në Indeksin e

Konkurueshmerise Globale (GCI), një indeks tejet i hollësishëm për matjen e

konkurrueshmerisë kombëtare, duke marrë parasysh bazat mikroekonomike dhe

makroekonomike të konkurrueshmërisë kombëtare.

Indeksi i Konkurueshmerisë Globale përfshin mesataren e peshuar të shumë

komponentëve të ndryshëm, secili prej tyre mat aspekte të ndryshme të

konkurrueshmerisë. Ekonomitë e të gjitha vendeve të botës klasifikohen sipas 12

shtyllave të konkurrueshmerisë, me 116 nënindikatorë, të cilat grupohen në 3 klasa

treguesish duke përcaktuar kështu 3 stade zhvillimi të tyre. Secili stad zhvillimi ka të bëjë

me një sërë faktorësh të cilët reformohen dhe japin rezultat në indeksin e

konkurrueshmerisë së çdo vendi. Llogaritjet bazohen në agregime të njëpasnjëshme të

variablave individuale brenda një kategorie. Çdo kategori ka një peshë specifike të

caktuar. Këto variabla janë konvertuar në një shkallë nga 1-në-7, ku 1 është vlerësimi

minimal dhe 7 vlerësimi maksimal. (WEF 2013)

Gjithashtu nje tjetër raport që i referohen studiuesit e ekonomisë është edhe Raporti i

konkurrueshmërisë industriale CIP (UNIDO 2013). UNIDO ka një traditë të gjatë në

krahasimin e performancës industriale në nivel vendi. Indeksi i Konkurrueshmërisë

Industriale (CIP) është botuar së pari në Raportin e Zhvillimit Industrial të viti

2002/2003. Që atëherë, indeksi CIP ka pësuar disa rishikime për të përfshirë dimensione

të tjera të performancës industriale. Indeksi CIP në formën e saj aktuale është rezultat i

një procesi validimi një-vjeçar i kryer nga UNIDO me mbështetjen e ekspertëve

ndërkombëtarë.

Raporti i konkurrueshmërisë industriale analizon e krahason konkurrueshmërinë

industriale globale, duke përfshirë 135 vende në botë dhe duke i renditur ato sipas

performancës. Në kontrast me tregues të tjerë të konkurrueshmërisë, indeksi CIP ofron

një krahasim unik të performancës industriale dhe renditjen në bazë të treguesve sasiorë

dhe një numri të selektuar të treguesve të performancës industriale. Kjo u ofron qeverive

mundësi për të krahasuar performancën konkurruese industriale të vendit të tyre me

vendet e rajonit apo edhe me vendet në të njëjtën fazë të zhvillimi ekonomik ose

industrial në të gjithë globin. (UNIDO 2013).

Indeksi CIP siguron një matje të aftësisë së vendeve për të prodhuar dhe eksportuar

mallrat e manifakturuara në mënyrë konkurruese (IDR2002/2003), si dhe ndryshimet

strukturore drejt sektorëve me teknologji intensive, me vlerë të shtuar të lartë. Indeksi

CIP përbëhet nga tetë nën-indikatorë të grupuar në tri dimensione të konkurrueshmërisë

industriale. Dimensioni i parë ka të bëjë me kapacitetin e vendeve për prodhimin dhe

eksportin e produkteve. Dimensioni i dytë mbulon nivelin e vendeve për shtrirjen

teknologjike dhe përmirësimin e saj. Dimensioni i tretë i konkurreshmërisë përfshin

ndikimin e vendeve në prodhimin botëror, si në aspektin e Vlerës së Shtuar të tyre ndaj

Vlerës së Shtuar të Manifakturimit Botëror dhe Tregtisë Botërore të Manifakturimit.

Indeksi CIP është një indeks sasior, i përfituar nëpërmjet një agregimi gjeometrik i këtyre

gjashtë nën-indikatorëve me pesha të barabarta. (UNIDO 2013).


10

Një tjetër raport i rëndësishëm i Bankës Botërore është raporti i Lehtësirave të të Bërit

Biznes, “Doing Business”4, i cili është një raport i përvitshëm që tregon progresin në

reformat e bëra në vende të ndryshme të botës në lehtësirat e të berit biznes. Raporti i

Lehtësira të të Bërit Biznes i vlerëson 189 vendet e marra në analizë sipas 10

indikatorëve ku përfshihen: 1) shpejtësia e regjistrimit të një biznesi, 2) marrja e lejeve të

ndërtimit, 3) furnizimi me energji elektrike, 4) marrja e kredisë, 5) mbrojtja e

investitorëve, 6) pagesa e taksave, 7) regjistrimi i pronës, 8) tregtia ndërkufitare, 9)

zbatimi i kontratave si dhe 10) mbyllja e biznesit. Ekonomia që ka lehtësira më të mëdha

për të bërë biznes, pra më e mira renditet në vendin e parë dhe për vitin 2014 në vendin e

parë renditet Singapori, në vend të dytë Hong Kong dhe në vendin e tretë Zelanda e Re.

Vendi që ka më shumë pengesa burrokratike për të bërë biznes renditet në vendin e

fundit, pra të 189-in.

Strategjia e Lisbonës është një program i iniciativave politike e iniciuar në vitin 2000 nga

udhëheqësit evropianë me objektivin ambicioz për ta bërë Evropën "ekonominë më

konkurruese dhe dinamike në botë të bazuar mbi njohurinë". Ky program përfshin masat

për rritjen e konkurrueshmërisë si: 1) krijimi i një shoqërie të informacionit për të gjithë,

2) përforcimin e aktiviteteve evropiane për kërkim dhe zhvillim 3) liberalizimi 4) rrjeti i

industrive, 5) shërbimi financiar, 6) zhvillimin e një mjedisit miqësor për fillimin e

biznesit, 7) promovimin e përfshirjes sociale dhe 8) rritjen e zhvillimit të qëndrueshëm.

Sipas Forumit Ekonomik Botëror (WEF) vlerësimi bëhet nga 1 (keq) deri në 7 (shumë

mirë).

Treguesi i Mirë Qeverisjes Botërore (WB-WGI) është një tjetër raport i analizuar.

Qeverisja e ekonomisë dhe shoqërisë në përgjithësi është bërë një përcaktues gjithnjë e

më i rëndësishëm në konkurrueshmërinë e përgjithshme të vendit. Indikatorët e Bankës

Botërore për Mirë Qeverisjen Botërore (WGI), matin cilësinë e gjashtë aspekteve të

qeverisjes në 216 vende. Gjashtë treguesit e agreguar janë të bazuar në perceptimet e

qeverisjes sipas të dhënave që raportojnë 31 burime të ndryshme të një numri të madh të

të anketuarve dhe vlerësimet e ekspertëve të gjithë botën (Kaufmann et.al 2010). Gjashtë

indikatorët janë: 1) e drejta & përgjegjësia, 2) stabiliteti politik, 3) efektiviteti i qeverisë,

4) cilësia rregullatorë, 5) sundimi i ligjit dhe 6) kontrolli i korrupsionit. Sipas Bankës

Botërore vlerësimi bëhet nga -2.5 (keq) në 2.5 (shumë mirë)

Ndërsa treguesi i logjistikës tregtare mat aftësinë që ka një vend për të tregtuar

globalisht, duke e lidhur këtë direkt me aksesin që kanë tregtarët e tij në rrjetet logjistike5.

Sipas Bankës Botërore treguesi rendit 155 vende sipas performancës logjistike tregtare,

duke i vlerësuar ato nga 1 (keq) në 5 (shumë mirë). Ky indeks përfshin 6 komponentë: 1)

eficiencën dhe procesin e dorëzimit (kalimin e kufirit, kontrollet fizike), 2) cilësia e

infrastrukturës tregtare, 3) konkurrueshmëria dhe cilësia e logjistikës, 4) operatorët e

transportit, 5) aftësia për të ndjekur dorëzimet dhe 6) frekuenca me të cilën mallrat arrijnë

të dorëzohen në afat sipas kohës së paracaktuar.

4 WB, Doing Business. Është raport i përvitshëm që ka filluar publikimin që nga viti 2006 5 Renditja bazohet në 6 mijë intervista individuale nga një mijë transportues ndërkombëtarë të mallrave apo

ngarkesave të ndryshme. Këta të fundit kanë renditur 8 vendet që kompania e tyre u shërben më shpesh.


11

KAPITULLI 2

2. VLERËSIMI I KONKURRUESHMËRISË SË SHQIPËRISË

2.1 Të përgjithshme

Qëllimi i këtij kapitulli është që të vendosë treguesit e konkurrueshmërisë së Shqipërisë

në perspektivën ndërkombëtare dhe atë të BE 27. Për qëllimin e analizës së krahasimit

janë përdorur tregues të raporteve ndërkombëtare të disponueshëm lidhur me

konkurrueshmërinë të cilët janë kombinuar në një mënyrë që të paraqesin një kuadër të

plotë të aftësisë konkurruese të ekonomisë shqiptare në krahasim me BE 27.

Për Shqipërinë, si një vend kandidat për BE, konsiderohet si tejet e rëndësishme analiza

krahasuese me BE-në, por është gjithashtu shumë e rëndësishme edhe analiza krahasuese

me vendet e Evropës Juglindore (Shqipëria, Kroacia, Bosnja & Hercegovina, Maqedonia,

Mali i Zi, Serbia dhe Kosova) në aspektin e konkurrueshmerisë. Për këtë arsye janë marrë

në analizë një sërë raportesh nga institucione ndërkombëtare të rëndësishme në lidhje me

treguesit e konkurrueshmërinë:

Së pari, është bërë një përpjekje për të përzgjedhur dhe paraqitur një listë të plotë të

treguesve, të cilët ndihmojnë për të shpjeguar nivelin ekzistues të zhvillimit/

konkurrueshmerisë së Shqipërisë. Nga studimi i një numri të madh raportesh të

institucioneve prestigjoze ndërkombëtare për konkurueshmërinë si dhe i një numri shumë

të madh indikatorësh, mbi 100 indikatorë, janë përzgjedhur 42 indikatorë të klasifikuara

në 5 dimensione. Grupi i raporteve të përzgjedhur dhe të analizuar janë paraqitur më

poshtë:

A / Raporti i konkurueshmërisë globale i përbërë nga kërkesat bazë, faktorët e efikasitetit

dhe faktorët e inovacionit e sofistikimit të (WEF-GCI). Këta tregues shpjegojnë ku

renditet konkurrueshmëria e Shqipërisë si në grupimin e indikatorëve dhe ato individuale.

B / Raporti i Lehtësive të të Bërit Biznes (Banka Botërore), të cilat shpjegojnë se ku

renditet Shqipëria në elementet kryesore të mjedisit të biznesit.

C / Raporti i Treguesit të Rishikimit te Lisbonës (WEF), e cila shpjegon renditjen e

Shqipërisë në treguesit e përbërësve kryesorë të Strategjisë së Lisbonës.

D / Raporti i Treguesit të Qeverisjes Mbarë Botërore të Bankës Botërore, të cilat

shpjegojnë se ku renditet Shqipëria sa i përket treguesve të ndryshëm të mirëqeverisjes.

E / Raporti i konkurrencës së logjistikës tregtare, e cila shpjegon se sa konkurrues është

një vend nga pikëpamja e logjistikës tregtare.


12

Së dyti, do të prezantohet një metodë inovative dhe shumë efikase për të vënë Shqipërisë

në perspektivën e BE27. Duke qënë se të pestë raportet e marra në analizë paraqesin një

krahasim të vëndeve sipas një renditjeje botërore atëherë lind nevoja e gjenerimit të një

indeksi të ri për t’u krahasuar me mesataren e BE 27. Nëpërmjet kësaj metode një

studiues duhet fillimisht të përcaktojë qëllimin final që një vënd dëshiron te arrijë për një

periudhë të caktuar kohore. Kjo do të shërbejë si një synim, te cilin një vënd dëshiron të

arrijë. Në rastin e Shqipërisë dhe vëndeve te EJL7 ky qëllim final është menduar të jetë

mesatarja e BE27. Analiza vazhdon me përcaktimin e indekseve të hendekut të

Shqipërinë dhe mesatares së BE-së në lidhje me secilin nga dimensionet e marra në

analizë. Rezultatet e kësaj analize janë shumë më të kuptueshme dhe të lehta për tu

interpretuar dhe në fund të fundit do të shërbejnë si një faktor për krijimin e politikave të

nevojshme për zhvillimin e vendit në perspektivën e BE27. Gjithashtu është gjeneruar

edhe një indeks i dytë, i cili krahason performancën e Shqipërisë në vitit aktual krahasuar

me vitin paraardhës si raport i renditjeve përkatëse të vendit në të 42 indikatorët të

përfshira në 5 dimensionet e marra në konsideratë.

2.2 Metodologjia

Metodologjia e llogaritjes së indikatorëve për krahasimin e performancës së Shqipërisë

me mesataren e BE27 sqarohet në vazhdim:

Fillimisht janë përzgjedhur 5 dimensione. Për llogaritjen e indeksit të performancës së

Shqipërisë ndaj BE27 për 5 dimensionet dhe 42 indikatorët e përzgjedhur veprojmë në dy

faza: së pari: llogarisim mesataren e thjeshte të 27 vendeve të BE-së për secilën nga 42

indikatorët e 5 dimensioneve të marra në shqyrtim. Për këtë jemi mbështetur në

metodologjinë e WB (2013.d), për gjetjen e indeksit të performancës të të bërit biznes

(DB) për secilën nga 10 fushat e DB, për vitin 2013. Sipas kësaj metodologjie kemi

llogaritur indeksin mesatar të BE27 të agreguar si mesatare e thjeshtë të renditjes për të

gjitha fushat që mbulon një dimension6 për vitin 2013. Këto tregues shërbejnë si

benchmark për vlerësimin e performancës së Shqipërisë dhe vendeve të tjera të EJL7. Së

dyti: llogarisim raportin e vlerësim/renditjes së Shqipërisë ndaj vlerësimit/renditjes së

mesatares të BE27 në përqindje për secilin nga fushat dhe të agreguarën e tyre. Për këtë

jemi mbështetur në metodologjinë e përdorur nga MEIM (2010). Performanca e

ekonomisë ndaj BE27 tregohet nga 0-100% ku 0 është performanca më e ulët dhe 100%

është performanca e BE27, që shërben si benchmark për të gjitha vendet e rajonit, të cilat

synojnë që ta arrijnë. Sa më e lartë të jetë kjo përqindje aq më mirë vlerësohet ekonomia

e vendit dhe hendeku ndaj BE27-së është më i vogël.

6 Ky indeks është nxjerrë si mesatare e thjeshtë e renditjeve të të 27 vendeve të BE-së për çdo fushë. Më

pas është nxjerrë indeksi i renditjes së agreguar të BE27 si mesatare e thjeshtë e vlerësimeve në të gjitha

fushat që bëjnë pjesë në raport. Renditja e secilit vend të BE-së është marrë nga raportet përkatëse të GCI,

DB, indeksit të Lisbonës, Indeksi të mirëqeverisjes, indeksit të logjistikës tregtare.


13

Gjithashtu për matjen e progresit të Shqipërisë me vitin paraardhës, llogarisim indeksin e

performancës së ekonomisë gjatë vitit korrent krahasuar me vitin paraardhës si raport i

renditjeve përkatëse të vendit. Performanca e ekonomisë në vitin paraardhës tregohet me

përqindje 100%. N.q.s. indeksi i performancës i vitit aktual është mbi 100% tregon se

ekonomia ka bërë progres ndaj vitit të kaluar dhe sa më e lartë kjo përqindje aq më i

madh progresi. Në se ky indeks është më pak se 100% atëherë ekonomia në vit in korrent

nuk ka bërë progres dhe sa më i ulët ky koeficient aq më shumë është përkeqësuar

performanca e ekonomisë.

2.3 Analiza e raporteve mbi konkurrueshmërinë sipas institucioneve më

prestigjioze ndërkombëtare

2.3.1 Vlerësimi i konkurrueshmërisë së Shqipërisë sipas indeksit të konkurrueshmërisë

globale (GCI)

Aftësia konkurruese e Shqipërisë, është vlerësuar në mënyrë tërësore në Raportin e

Konkurrueshmërisë Globale. Konkurrueshmëria është e përcaktuar si një set

institucionesh, politikash dhe faktorësh që përcaktojnë nivelin e produktivitetit të një

vendi. Duke filluar nga 2007 Shqipëria është përfshirë në grupin e vendeve të cilat janë

në fazën e dytë7 të zhvillimit të konkurrueshmërisë (e quajtur edhe "faza e nxitësve të

eficencës së ekonomisë"). Ajo është fazë e zhvillimit që faktorë më të rëndësishëm për

zgjerimin e konkurrueshmerisë ka arsimin e lartë dhe trajnimet, efikasitetin e tregut (të

mallrave, të punës, dhe financat), gatishmërinë teknologjike dhe madhësinë e tregut.

Kur ekonomitë kalojnë në fazën e efikasitetit, konkurrenca e tyre nuk mbështetet më në

çmime të ulëta, por në cilësinë e mallrave. Në fazën e dytë elementë kryesorë janë: tregjet

eficente të mallrave, shërbimeve dhe fuqisë punëtore, tregjet financiare, njohuritë e

fituara nga arsimi i lartë dhe trajnimet e specializuara dhe aksesi në teknologjitë e fundit.

Sipas Raportit të Konkurrueshmërisë Globale 2013-2014, të Forumit Ekonomik Botëror

(WEF 2013), në renditjen e përgjithshme për vitin 2013-2014, Shqipëria vlerësohet me

3,85 pikë dhe zë vendin e 95 nga 148 vende/ekonomi me një rënie në renditjen e

7 Sipas GCI zhvillimi i ekonomive të vendeve kalon në tre faza: faza I është “faktor driven” ose e

ashtuquajtura “Kërkesat Baze”; ekonomitë konkurrojnë bazuar në pasuritë natyrore dhe punën e

pakualifikuar. Konkurrueshmëria mbështetet nga funksionimi i mirë i 4 shtyllave: institucione publike dhe

private, mjedis të qëndrueshëm makroekonomik, fuqi punëtore e shëndetshme me një edukim bazë.

Faza II “Nxitësit e Eficencës”, vendet në këtë fazë zhvillimi fillojnë të kenë procese më eficente prodhimi

dhe rrisin cilësinë e produkteve. Konkurrueshmëria bazohet në 6 shtylla si arsimi i lartë dhe trajnimi, tregjet eficente të mallrave, mirë funksionimi i tregjeve të punës, tregjeve financiare të zhvilluara dhe një treg i

madh i brendshëm dhe i jashtëm.

Faza III “Inovacioni dhe sofistikimi i biznesit” në të cilën standardi i larte i jetesës dhe zhvillimi i

ekonomive konkurrojnë nëpërmjet produkteve të reja dhe unike duke përdorur procese prodhimi më të

sofistikuara dhe inovacionin.


14

përgjithshme prej 6 vendesh nga viti i kaluar (tabela 2.1). Në renditjen globale në tre

vendet e para renditen përkatësisht Zvicra, Singapori dhe Finlanda.

Në përgjithësi nga 12 shtyllat e marra në analizë nga GCI, Shqipëria renditet më mirë në

shtyllën e shëndetit dhe edukimit primar (5.9 pikë8), mjedisin makroekonomik (4.4 pikë)

e ndjekur nga shtyllat e eficencës së tregut të mallrave (4.1) dhe eficenca e tregut të punës

(4.3).

Shqipëria është vlerësuar më mirë për konkurrueshmërinë në vitin 2011-2012, ku është

vlerësuar me 4.1 pikë dhe zinte vendin e 78 në vlerësimin botëror, me një përmirësim të

ndjeshëm nga viti 2009 dhe 2010, ku renditej nga vendet e fundit (133). Kjo i dedikohet

edhe reformave të thella të ndërmarra në atë periudhë për përmirësimin e klimës së

biznesit dhe krijimit të one stop shop, QKR9 për regjistrimin e biznesit brenda 1 dite nga

36 ditë që nevojiteshin në vitin 2009, për marrjen e licencave ku procedurat u thjeshtuan

dhe reduktuan me 60%10

. Kështu licencat e zakonshme merren nga QKL11

për një

periudhë 2-4 ditë, ndërsa të tjerat maksimumi deri në 30 ditë. Më tej në vitet 2012 dhe

2013-2014, periudhë ku janë ndjerë efektet e krizës botërore në vend, vihet re një

përkeqësim në indikatorin e konkurrueshmërisë, duke zbritur vlerësimi përkatësisht në

3.9 dhe 3.8 pikë.

Ndërsa midis tri dimensioneve të zhvillimit, (Kërkesat bazë, Nxitësit e efiçencës dhe

Faktorët e inovacionit dhe të sofistikimit), Shqipëria ka shënuar pikët më të larta në të

parin, kërkesat bazë me (4.2 pikë) dhe renditet në vendin e 94. Por në përgjithësi renditja

e Shqipërisë ka shënuar rënie në të tria këto dimensione dhe në shumicën e treguesve dhe

nën treguesve, krahasuar me një vit më parë.

Pothuaj se në shumicën e treguesve Shqipëria është përkeqësuar si në vlerësimin në

renditje ashtu edhe në atë të koeficientëve duke shënuar rënie të konsiderueshme në

fushat e paraqitura në vazhdim: sofistikimi i tregut të mallrave–39 pozicione;

institucionet–34 pozicione; sofistikimi i biznesit–24 pozicione; gatishmëria teknologjike–

15 pozicione; madhësia e tregut–9 pozicione; sofistikimi i tregut financiar–8 pozicione.

Duke analizuar me radhë dimensionet dhe shtyllat brenda dimensioneve, Shqipëria në

Kërkesat Bazë, renditet në vendin e 94 (4.2) nga vendi i 87 (4.2) vitin e kaluar me një

rënie në renditje prej 7 vendesh, ndonëse është e vlerësuar me pikë të njëjta.

Faza e parë të zhvillimit të konkurrueshmërisë është “kërkesat bazë”, e cila mbështetet

në funksionimin e mirë e 4 shtyllave:

8 Rezultatet janë në shkallën prej 1 deri 7. Sa më e madhe vlera aq më e mirë performanca

9 QKR, Qëndra Kombëtare e Regjistrimit të Biznesit.

10 MZHETS (2014). Strategjia e zhvillimit të biznesit dhe investimeve 2014-2020

11 QKL, Qëndra Kombëtare e Licensimit të Biznesit


15

Tabela 2.1: Indikatorë të përmbledhur të Konkurrueshmërisë së Shqipërisë në vite sipas GCI- WEF

2013-2014 2012-2013 2011-2012 2010-2011

Renditje Pikë Renditje Pikë Renditje Pikë Renditje Pikë

GCI - Total 95 3.8 89 3.9 78 4.1 88 3.9

Kërkesat Baze 94 4.2 87 4.2 71 4.5 75 4.4

Shtylla 1:

Institucionet 118 3.3 84 3.6 57 4 63 4

Shtylla 2:

Infrastruktura 99 3.3 91 3.5 72 3.9 89 3.5

Shtylla3: Stabiliteti

Makroekonomik 94 4.4 98 4.3 86 4.5 101 4.2

Shtylla 4:

Shëndetësia dhe

Arsimi Primar 56 5.9 79 5.6 65 5.7 56 5.9

Nxitësit e

eficences 100 3.7 92 3.8 82 3.9 89 3.8

Shtylla 1: Arsimi i

larte dhe Trajnimi 78 4.2 76 4.1 82 4.0 84 3.9

Shtylla 6: Eficenca

e Tregut te

Mallrave 97 4.1 58 4.3 43 4.5 63 4.2

Shtylla 7: Eficenca

e Tregut te Punës 67 4.3 68 4.4 49 4.6 63 4.5

Shtylla 8:

Sofistikimi i

Tregut Financiar 128 3.3 120 3.4 107 3.6 100 3.7

Shtylla 9: Gatishmëria

Teknologjike 92 3.3 77 3.7 62 3.8 72 3.5

Shtylla 10:

Madhësia e Tregut 107 2.9 98 2.9 101 2.9 103 2.8

Inovacioni dhe

faktorët e

sofistikimit 119 3.1 113 3.1 102 3.2 104 3.1

Shtylla: 11

Sofistikimi i

biznesit 122 3.4 98 3.6 78 3.8 87 3.6

Shtylla: 12:

Inovacioni 119 2.8 123 2.6 123 2.6 121 2.6

Burimi: WEF (2013) GCI e viteve 2009, 2010, 2011, 2012, 2013

Shtylla 1: Institucione publike dhe private, Shqipëria në shtyllën e parë renditet në vendin

e 118 (3.3 pike) nga vendi i 84 (3.6 pike) me një përkeqësim prej 34 vendesh në renditje

në krahasim me vitin e mëparshëm dhe me një përkeqësim prej 61 vendesh në krahasim

me vitin 2011 (4 pikë). Nga 22 nënindikatorët që bëhet vlerësimi në këtë shtyllë


16

përkeqësim paraqitet në të drejtën e pronës, mbrojtjen e pronësisë intelektuale, në

pavarësinë e sistemit gjyqësor etj. (figura 2.1 )

Figura 2.1: Shqipëria sipas 12 shtyllave të Indeksit të Konkurrueshmërisë Botërore (majtas 2013/2014 dhe

djathtas gjatë viteve 2009-2014)

Burimi: WEF (2013): GCI e viteve 2009, 2010, 2011, 2012, 2013

Shtylla 2: Infrastruktura, Shqipëria renditet në vendin e 99 (3.3) nga vendi i 91 (3.5) me

nje përkeqësim prej 8 vendesh në renditje në krahasim me vitin e mëparshëm dhe me një

përkeqësim prej 27 vendesh në krahasim me vitin 2011 (3.9 pikë). Edhe pse investime vë

mëdha publike janë bërë për përmirësimin sidomos të infrastrukturës rrugore gjatë

periudhës 2009-2012, përsëri mbete mjaft për të bërë në këtë drejtim për të përmirësuar

konkurrueshmërinë e ekonomisë. Infrastruktura e dobët është edh një nga shkaqet e

përqëndrimitë të madh të bizneseve me rreth 52% në zonën Tiranë-Durrës, ndërsa

përqëndrimi i kompanivë të huaja në këtë zonë është rreth 81%.

Shtylla 3: Mjedis të qëndrueshëm makroekonomik, Shqipëria renditet në vendin e 94 (4.4)

nga vendi i 98(4.3) ose përmirësim me + 4 vende, por me një përkeqësim me 8 vende

krahasuar me vitin 2011 (4.5 pikë). Ruajtja e qëndrueshmërisë makroekonomike është

mjaft e rëndësishme për rritjen e konkurrueshmërisë së vendit, prandaj duhet të bëhen

përpjekje maksimale për ristabilizimin e tyre pas tronditjes që pësuan gjatë gjysmës së

dytë të vitit 2013.

Shtylla 4: Shëndetësia dhe edukimi bazë, Shqipëria renditet në vendin e 56 (5.9) nga

vendi i 79 (5.6) ose përmirësim me +23 në renditje në krahasim me vitin e mëparshëm

dhe me një përmirësim prej 9 vendesh në krahasim me vitin 2011 (5.7 pikë).

Faza II “nxitësit e eficencës”, vendet në këtë fazë zhvillimi fillojnë të kenë procese më

eficente prodhimi dhe rrisin cilësinë e produkteve. Në këtë fazë Shqipëria renditet në

vendin e 100 (3.7) nga vendi i 92 (3.8) ose përkeqësim me - 8 vende në renditje në

krahasim me vitin e mëparshëm dhe me një përkeqësim prej 18 vendesh në krahasim me

vitin 2011 (3.9 pikë). Konkurrueshmëria ne fazën e eficences bazohet në 6 shtylla si


17

arsimi i lartë dhe trajnimi, eficenca e tregut të mallrave dhe të punës, zhvillimi dhe

sofistikimi i tregut financiar, gatishmëria teknologjike dhe madhësia e tregut.

Shtylla 5: Arsimi i lartë dhe trajnimi, Shqipëria renditet në vendin e 78(4.2) nga vendi i

76(4.1) me një përmirësim në koeficient +0.1 pike në krahasim me vitin e mëparshëm

dhe me një përmirësim prej 6 vendesh në krahasim me vitin 2011 (3.9 pikë).

Shtylla 6: Eficenca e tregjeve të mallrave, Shqipëria renditet në vendin e 97 (4.1) nga

vendi i 58 (4.3) me një përkeqësim në renditje prej -39 vende në renditje në krahasim me

vitin e mëparshëm dhe me një përkeqësim prej 34 vendesh në krahasim me vitin 2011

(4.2 pikë).

Shtylla 7: Eficenca e tregut të punës, Shqipëria renditet në vendin e 67 (4.3) nga vendi i

68 (4.4) me një përmirësim në pozicion prej -1 vend në renditje në krahasim me vitin e

mëparshëm dhe me një përkeqësim prej 2 vendesh në krahasim me vitin 2011 (4.4 pikë).

Shtylla 8: Sofistikimi i tregut financiar, Shqipëria renditet në vendin e 128 (3.3) nga vendi

i 120 (3.4) me një përkeqësim në renditje me – 8 vende në krahasim me vitin e

mëparshëm dhe me një përkeqësim prej 38 vendesh në krahasim me vitin 2011 (3.9 pikë).

Gjithashtu ka përkeqësim njëkohësisht në treguesit e tjerë brenda kësaj shtylle. Zhvillimi

i tregut financiar dhe mbështetja me kredi e bizneseve janë elementë mjaft të rëndësishëm

për rritjen e konkurrueshmërisë së ekonomisë.

Shtylla 9: Gatishmëria teknologjike, Shqipëria renditet në vendin e 92 (3.3) nga vendi i

77 (3.7) me një përkeqësim në renditje me -15 vende në krahasim me vitin e mëparshëm

dhe me një përkeqësim prej 3 vendesh në krahasim me vitin 2011 (3.2 pikë). Kjo shtylle

mat shkathtësinë me të cilën një ekonomi përshtat teknologjitë ekzistuese për të rritur

produktivitetin e industrisë se saj. Në botën e sotme të globalizuar, teknologjia sa vjen e

bëhet një element i rëndësishëm për firmat qe ato të jene konkurruese dhe të kenë

prosperitet. Aksesi (përfshirë prezencën e një kuadri rregullator të përshtatshëm) dhe

përdorimi i ICT është përfshirë ne këtë shtyllë si komponentë esencial të nivelit të

përgjithshëm të ekonomive të gatishmërisë së teknologjisë.

Shtylla e 10: Madhësia e tregut, Shqipëria renditet në vendin e 107 (2.9) nga vendi i 98

(2.9) me nje përkeqësim prej -9 vende në renditje në krahasim me vitin e mëparshëm dhe

me një përkeqësim prej 1 vendi në krahasim me vitin 2011 (2.8 pikë). Madhësia e tregut

ndikon ne prodhueshmërinë, sepse tregjet e mëdha i lejojnë firmat të përdorin ekonominë

e shkalles. Në kohen e globalizimit, tregjet ndërkombëtare u bënë zëvendësues për tregjet

e brëndshme, veçanërisht për vendet e vogla.

Faza III “inovacioni dhe sofistikimi i biznesit” në të cilën standardi i larte i jetesës dhe

zhvillimi i ekonomive konkurrojnë nëpërmjet produkteve të reja dhe unike duke përdorur

procese prodhimi më të sofistikuara dhe inovacionin. Në këtë fazë Shqipëria renditet në

vendin e 119 (3.1) nga vendi i 113 (3.1) me një rënie prej - 6 vende në renditje në

krahasim me vitin e mëparshëm dhe me një përmirësim prej 2 vende në krahasim me

vitin 2011 (2.9 pikë). Konkurrueshmëria ne këtë fazë bazohet në 2 shtylla si:


18

Shtylla 11: Sofistikimi i biznesit, Shqipëria në shtyllën e 11 renditet në vendin e 122 (3.4)

nga vendi i 98 (3.6) me një rënie prej - 24 vende në renditje në krahasim me vitin e

mëparshëm dhe me një përkeqësim prej -13 vende në krahasim me vitin 2011 (3.4 pikë).

Kjo shtyllë ka lidhje me cilësinë e të gjithë rrjeteve të biznesit të një vendi si dhe cilësinë

e operacioneve të firmave individuale dhe strategjive që ato përdorin. Kjo shtyllë është

veçanërisht e rëndësishme për ekonomitë në fazën e avancuar të zhvillimit.

Shtylla 12: Inovacioni, Shqipëria renditet në vendin e 119 (2.8) nga vendi i 123 (2.6) me

një përmirësim ne renditje nga viti i kaluar me + 4 vende në krahasim me vitin e

mëparshëm, gjithashtu me një përmirësim prej 7 vende në krahasim me vitin 2011 (2.4

pikë). Ka përmirësim në nën treguesin prokurimet qeveritare, për produkte të avancuara

teknologjike dhe përkeqësim ne treguesit e kapacitetit për inovacion dhe shpenzimet e

kompanive për kërkim- zhvillim (R&D).

Faktorët më problematikë për të bërë biznes në Shqipëri janë: korrupsioni, aksesi në

financë, ineficenca e qeverisë burokratike. Këta faktorë janë renditur nga përgjigjet e

dhëna nga bizneset për një liste prej 15 faktorësh problematikë për bërjen biznes në

Shqipëri me renditjen nga 1 në 5 më problematiku tek. Krahasuar me vitin e kaluar kemi

një zhvendosje të faktorëve, por më problematikët qëndrojnë korrupsioni, aksesi në

financë, burokracia e qeverisë, rregullimi i taksave. (figura 2.2)

Korrupsioni renditet në vend të parë duke u zhvendosur nga i dyti vitin e kaluar, ndërsa

aksesi ne finance renditet i dyti dhe në vend të tretë është eficenca e qeverisjes. Më

shumë se një e katërta e bizneseve të anketuara (25.5%) e vlerësojnë korrupsionin si një

problem pengese për zhvillimin e biznesit te tyre.

Figura 2.2: Faktorët më problematike për të bërë biznes në Shqipëri (GCI 2011-2014)

Burimi: WEF (2013) dhe përpunime të autorit


19

Treguesit me performancë më të mirë konkurruese për Shqipërinë (renditja deri në 50

vendet e para) janë numri i ditëve për të hapur një biznes (renditja 20) impakti i

sëmundjeve (si malaria, turbekulozi, SIDA) në biznes. Disavantazhet konkurruese më të

rëndësishme të Shqipërisë mbeten gjendja në zhvillimin e klasterave (rendita 144), ne

fushën e bashkëpunimit te universiteteve me industrisë në R & D (renditja 135),

gjerësia e zinxhirit të vlerës (renditja 147) cilësia e institucioneve kërkimore shkencore (

renditja 121), financimi përmes tregut te brendshëm te kapitaleve (146), rregullimi i

sigurimeve te shkëmbimit valutor (146) fikasiteti dhe zhvillimi i tregut financiar (128),

inovacioni (renditja 123), kapaciteti për inovacion (121) etj.

Duke përmbledhur treguesit e konkurrueshmërisë për Shqipërinë mund të themi se pas

një progresi të qëndrueshëm në tre vite të njëpasnjëshme, prej dy vite radhazi ka një rënie

si në treguesin e përgjithshëm ashtu edhe në nën treguesit brenda 12 shtyllave të

konkurrueshmërisë. Shqipëria ka bërë progres në një numër te limituar treguesish, siç i

kemi përmendur më lart dhe pjesa tjetër e tyre ka përkeqësim dhe rënie në disa pozicione

në renditje.

Konkurueshmëria e Shqipërisë krahasuar me rajonin EJL 612

. Sipas tabelës 2.2 rezulton

se në renditjen rajonale Shqipëria qëndron në pozicionet e fundit duke lënë pas vetëm

Serbinë. Midis vendeve të rajonit rezulton se gjatë vitit të fundit vetëm Serbia dhe

Shqipëria kanë përkeqësim me –6 vende në renditje te konkurrueshmërisë, ndërsa vendet

e tjera kanë përmirësim.

Tabela 2.2: Renditja e vendeve të EJL6 sipas viteve

CountryGCI 2010-

11/139Pike

GCI 2011-

12/142Pike

GCI 2012-

13/144Pike

GCI 2013-

14/148Pike

Shqiperia 88 3.94 78 4.10 89 3.90 95.00 3.85

Serbia 96 3.84 95 3.9 95 3.87 101 3.77

Maqedonia 79 4.02 79 4.1 80 4.04 73 4.14

Kroacia 77 4.04 76 4.1 81 4.04 75 4.13

B & H 102 3.70 100 3.8 88 3.93 87 4.02

Mali I Zi 49 4.36 60 4.3 72 4.14 67 4.2

Burimi: WEF (2013)

2.3.2 Lehtësira të të Bërit Biznes

Sipas raportit të Bankës Botërore (2013.a) “Të bërit biznes 2013-2014”, Shqipëria

renditet në vendin e 90 nga 189 vene të analizuara duke u përkeqësuar me 8 vende

krahasuar me një vit më parë (tabela 2.3), por me përmirësim të ndjeshëm me 46 vende

më lart në krahasim me vitin 2008. Arritje të rëndësishme gjatë viteve 2009-2011 ku

renditja e saj në Lehtësitë e të Bërit Biznes është përmirësuar nga 136 në vitin 2008 në 82

12 Mungojnë të dhënat për Kosovën


20

në vitin 2009, ne 81 në 2010 dhe 82 në 2011, duke u përkeqësuar në vitin 2013 në vendin

e 90. Ndër reformat më të rëndësishme që u kryen gjatë periudhës 2007-2011 janë:

thjeshtimi i regjistrimit/hapjes së biznesit nëpërmjet krijimit të “one-stop-shop” (Qendra

Kombëtare e Regjistrimit) i cili ka strukturuar procesin dhe reduktuar kohën për fillimin e

një biznesi të ri; thjeshtimi i lejeve dhe autorizime për ushtrim aktiviteti dhe krijimin e

one stop shop për licencimin e bizneseve (Qëndra Kombëtare e Licencimit); futja e taksës

së sheshtë (10%) për biznese dhe individë dhe përmirësimi në administrimin e taksave e

pagesa on line e detyrimeve tatimore etj. Sipas “Të bërit biznes 2013-2014” Shqipëria

është përkeqësuar në renditje në 6 indikatorë dhe në 3 indikatorë të tjerë nuk ka pasur

ndryshim nga viti i mëparshëm e konkretisht:

Fillimi i Biznesit. Kur sipërmarrësit hartojnë një plan biznesi dhe mundohen qe biznesi i

tyre te marri një rruge, vështirësitë e para me te cilat ata përballen jane procedua e

nevojshme për te përfshirë dhe regjistruar firmën e re para se te veproje ligjërisht.

Për të filluar një biznes në Shqipëri kërkohen 5 procedura, 4.5 dite kohe dhe shpenzime

22.1% të të ardhurave për fryme. Sipas Doing Business 2014 Shqipëria renditet ne vendin

e 76 duke zbritur -8 vende në krahasim me vitin 2013, por duke bere hapa të dukshëm

përpara krahasuar me Doing Business 2008 ku u rendit ne vendin e 121.

Marrja e lejeve të ndërtimit. Për te matur një rregullator te tille, Doing Business

fokusohet ne sektorin e ndërtimit. Kompanitë e ndërtimit janë nen presion te

vazhdueshëm nga qeveria ne përputhje me inspektimet, me licencimin dhe rregullat e

sigurisë, nga konsumatorët te jene te shpejte dhe me kosto efektive. Sipas Doing Business

2014 dhe 2013 nuk ka pasur asnjë praktike për lejet e ndërtimit ne Shqipëri, pra duke u

renditur ne fund ne vendin e 189.

Furnizimi me Energji Elektrike. Furnizimi me energji elektrike është një tregues i ri

që është përfshire ne Doing Business 2012. Për bizneset është jetike që të kenë energji

elektrike të sigurtë dhe të përballueshëm. Në të kundërt, nëse furnizimi me energji

elektrike nuk është i vazhdueshëm, shumë firma në ekonomitë në zhvillim duhet të

mbështeten në vetë- furnizim, shpesh me një kosto shumë të lartë.

Sipas Doing Business 2014 Shqipëria renditet në vendin e 158 me një përkeqësim prej -3

vende. Për furnizimin me energji elektrike në vend kërkohen 6 procedura, 177 ditë dhe

kosto 543.3% të të ardhurave për frymë.

Regjistrimi i Pronës. Sigurimi formal i të drejtave të pronës është themelor. Pjese e kësaj

është dhe administrimi efektiv i tokës. Nëse transferimi formal i pronës është shumë i

kushtueshëm apo i komplikuar, titujt formal mund të bëhen informal përsëri. Në renditjen

e përgjithshme për regjistrimin e pasurisë Shqipëria renditet në vendin e 119, me rënie

prej -4 vende në krahasim me vitin 2013 dhe me një rënie të konsiderueshme nga viti

2008 ku renditej në vendin e 76.

Sipas Doing Business 2014, regjistrimi i pronës kërkon 6 procedura, 33 dite, dhe

shpenzime 11.1% të vlerës së pasurisë për regjistrimin e pronës në Shqipëri.


21

Tabela 2.3 Renditja e Shqipërisë në lehtësira të të bërit biznes 2014 dhe 2013

Indikatorët DB 2014 Renditja DB 2013 Renditja # në Renditje

Shqipëria 90 82* -8 vende

1. Hapja e një biznesi 76 68 -8

2. Lejet e ndërtimit 189 189 Nuk ka

ndryshim

3. Marrja e Energjisë 158 155 -3

4. Regjistrimi i Pronësisë 119 115 -4

5. Marrja e Kredisë 13 11 -2

6. Mbrojta e Investitorëve 14 14 Nuk ka

ndryshim

7. Pagesa e Taksave 146 146 Nuk ka

ndryshim

8. Tregtia ndër kufitare 85 84 -1

9. Zbatimi i Kontratave 124 96 -28

10. Zgjidhja e Paaftësisë

Paguese 62 65 3

Burimi: WB (2013.a) Lehtësira të të bërit biznes 2014

Marrja e Kredisë. Sipas renditjes së përgjithshme të Doing Business 2014 për lehtesinë e

marrjes së kredisë, Shqipëria renditet në vendin e 13 duke zbritur -2 vende në krahasim

me vitin e mëparshëm.

Mbrojtja e Investitorëve. Mbrojtja e fortë e investitorëve ka rëndësi për aftësinë e

kompanive për të zmadhuar kapitalin e nevojshëm dhe për të qenë sa më konkurrues.

Sipas Doing Business 2014 Shqipëria renditet e 14 për mbrojtjen e investitorëve, si dhe e

para krahasuar me vendet e Ballkanit Perëndimor. Indeksi i mbrojtjes se investitorëve

është 7.3 me një rritje të rëndësishme krahasuar me vitin 2008 ku ishte vetëm 2.7.

Shqipëria është ngjitur me 151 vende krahasuar me vitin 2008 dhe kryesisht kjo i

dedikohet reformës në vitin 2008, në ligjin e shoqërive tregtare, e cila është pothuajse në

përputhje të plotë me direktivat përkatëse të CE dhe ku i sigurohet një mbrojtje e mirë

edhe aksionarëve në minorancë.

Pagimi i Taksave. Taksat janë të domosdoshme për të siguruar të mirat publike,

infrastrukturën dhe shërbimet të cilat janë vendimtare të një ekonomie funksionale.

Sipas Doing Business 2014 Shqipëria renditet ne vendin e 146 për pagesën e taksave,

duke ruajtur të njëjtin pozicion krahasuar me vitin 2013. Për pagimin e taksave duhen

357 orë, janë 42 taksa të ndryshme dhe barra fiskale është 31,7% e fitimit.

Tregtia ndër kufitare. Bërja e tregtisë ndërmjet vendeve është gjithnjë e më e

rëndësishme në ditët e sotme. Kërkesat e tepërta për dokumente, procedurat e ngarkuara


22

doganore, operacionet jo efikase të porteve dhe infrastruktura e papërshtatshme çojnë ne

shpenzime shtesë dhe vonesa për eksportuesit dhe importuesit. Sipas Doing Business

2014 Shqipëria renditet në vendin e 85 për lehtësirat në tregtinë e jashtme, duke zbritur -1

vend në krahasim me vitin 2013. Në vitin 2013 është reduktuar koha dhe kosto për

eksportin dhe importin në Shqipëri. Kështu për eksport kërkohen 7 dokumenta, 19 ditë

dhe një kosto prej 745 $/kontenier. Për importin duhen 8 dokumente, 18 ditë dhe një

kosto prej 730 $/kontenier.

Zbatimi i Kontratave. Shqiperia renditet në vendin e 124 për zbatimin e kontratave, duke

zbritur me -28 pozicione krahasuar me një vit më parë. Zbatimi i kontratave kërkon 39

procedura, 525 ditë dhe kostoja është 35.7% e kërkesës.

Mbyllja e Biznesit. Një rëndësi të veçantë kanë edhe procedurat dhe koha e mbylljes së

një biznesit apo falimentimit të tij. Sipas Doing Business 2014, Shqipëria renditet ne

vendin e 62, duke u përmirësuar me 3 vende në krahasim me vitin e mëparshëm, por me

një përmirësim të ndjeshëm në krahasim me vitin 2008 ku renditej në vendin e 181.

Reformat e bëra gjatë viteve 2006-2007 me krijimin e Qendrës Kombëtare të Regjistrimit

të Biznesit si një one stop shop për regjistrimin e biznesit, bëri të mundur që të reduktojë

kohën jo vetëm të regjistrimit të një biznesi, por edhe të çregjistrimit apo mbylljes së tyre.

Kërkohet mesatarisht 2 vjet, një kosto rreth 10% e pronës dhe një koefiçent rikthimi prej

40,7 cent për çdo USD të investuar.

Lehtësia e të bërit biznes në vendet e rajonit të EJL7. Maqedonia renditet në vendin e 25

në renditjen globale të lehtësirave të të bërit biznes dhe e para midis vendeve të EJL7,

duke pasur një përmirësim të ndjeshëm nga viti 2008 me 50 vende. Maqedonia renditet e

para në rajonin e EJL7 për fillimin e një biznesi (7); për dhënien e licencave në ndërtime

(63), në marrjen e kredisë (3); si dhe në pagimin e taksave (26); (Shiko tabela 2.4)

Mali i Zi renditet në vendin e 44/189 dhe e dyta në rajonin e EJL7. Mali i Zi renditet i

pari në rajon në marrjen e kredisë (3); në tregtinë ndërkufitare (53); në mbylljen e

biznesit (45). Kosova renditet në vendin e 86/189 dhe e treta në rajon, duke pasur një

përmirësim të ndjeshëm gjatë 2-3 viteve të fundit. Ajo renditet e dyta në rajon për

regjistrimin e pronës. Kroacia renditet në vendin e 86/189 dhe e katërta në rajonin e

EJL7. Ajo renditet e para në rajon për furnizimin me energji elektrike (60) dhe në

zbatimin e kontratave (49). Ajo renditet e dyta në rajon për pagesën e taksave. Shqipëria

renditet në vendin e 90/189 dhe e pesta në rajonin e EJL7. Ajo renditet e para në

mbrojtjen e investitorëve (14) dhe e dyta në marrjen e kredive (13). Më dobët paraqitet në

fushën e licencave të ndërtimit (189), ku renditet ne vendin e fundit si në renditjen e

përgjithshme edhe në rajon; në pagimin e taksave (146) dhe në regjistrimin e pronës

(119) ku renditet e fundit midis vendeve të rajonit EJL7, ndërsa për furnizimin me energji

elektrike (158) e parafundit në rajon. Serbia renditet në vendin e 93/189, e para në rajon

EJL7 (44) për regjistrimin e pronës dhe e dyta në rajon (45) për fillimin e një biznesi.

Bosnje & Hercegovina renditen në vendin e 131/189 dhe e fundit të rajon e EJL7. Ajo

renditet e fundit në rajon për fillimin e një biznesi (174), për furnizimin me energji

elektrike (164) dhe për marrje kredi (73).


23

Tabela 2.4: Renditja e vendeve të Ballkanit Perëndimor sipas Doing Business 2013 në 10 fushat

Renditja

sipas

Doing

Business

2013-

2014

Fillimi I

biznesit

Licensa

ne

ndertime

Furnizimi

me

energji

elektrike

Regjistri

mi I

Prones

Marrja e

kredise

Mbrojtja

e

Invesitor

eve

Pagesa e

Taksave

Tregtia

nderkufit

are

Zbatimi I

kontratav

e

Mbyllja e

biznesev

e

Maqedonia 25 7 63 76 84 3 16 26 89 95 52

Mal I Zi 44 69 106 69 98 3 34 86 53 136 45

Kosova 86 100 136 121 58 28 98 43 121 138 83

Kroacia 89 80 152 60 106 42 157 34 99 49 98

Shqiperia 90 76 189 158 119 13 14 146 85 124 62

Serbia 93 45 182 85 44 42 80 161 98 116 103

Bosnia &

Herzegovina 131 174 175 164 96 73 115 135 107 115 77

Burimi: WB 2013. Doing Business 2013-2014

2.3.3 Treguesi i Rishikimit të Lisbonës

Sipas treguesit të Lisbonës Shqipëria vlerësohet me 3.47 pikë13

dhe konkretisht për

fushën e shoqërisë së informacionit vlerësohet me 3.13 pikë; në inovacion e kërkim &

zhvillim vlerësohet me 2.52 pikë; në liberalizim vlerësohet me 3.65 pikë; në rrjetin e

industrive vlerësohet me 3.46 pikë; në shërbimet financiare vlerësohet me 3.41 pikë; në

zhvillimin e një mjedisit miqësor për fillimin e biznesit vlerësohet me 4.48 pikë; në

promovimin e përfshirjes sociale vlerësohet me 3.64 pikë dhe në rritjen e zhvillimit të

qëndrueshëm vlerësohet me 3.1 pikë.

Tabela 2.5 Renditja sipas treguesit të Lisbonës së vendeve të EJL6

Ekonomitë Renditjepikë Renditjepikë Renditjepikë Renditjepikë Renditjepikë Renditjepikë Renditjepikë Renditjepikë Renditjepikë

Mali I Zi 1 4.19 2 3.95 3 3.32 1 4.34 2 4.6 1 4.74 3 4.32 1 4.28 2 3.9

Kroacia 2 4.18 1 4.04 2 3.36 3 3.85 1 5.23 2 4.34 4 4.16 3 3.72 1 4.7

Maqedonia 3 3.79 3 3.86 4 2.93 2 3.95 3 4.16 3 4.08 1 4.58 5 3.39 3 3.3

Serbia 4 3.51 4 3.29 3 2.95 4 3.66 4 3.83 4 3.68 5 4.01 4 3.45 4 3.2

Shqipëria 5 3.47 5 3.13 6 2.52 5 3.65 6 3.46 5 3.41 2 4.48 2 3.94 5 3.1

B & H 6 3.07 6 2.86 5 2.54 6 3.43 5 3.73 6 3.32 6 3.28 6 2.69 6 2.7

Mesatare e

BE27 4.81 4.23 4.23 4.8 5.39 5.05 4.6 4.51 5.2

Përfshirja

sociale

Zhvillimi i

qëndrueshëm

Inovacioni,

K&ZhIndeksi

Shoqëria e

informacionit Liberalizimi

Rrjeti i

industrive

Shërbimi

financiar

Mjedisi i

ndërmarrjeve

Burimi: WEF 2012

Shqipëria renditet e parafundit si në rajonin e EJL6 edhe të Evropës dhe paraqitet pak më

mirë vetëm se sa Bosnja & Hercegovina. Sipas tabelës 2.5 midis vendeve të EJL6, Mali i

Zi renditet i pari me 4.19 pikë, i ndjekur nga Kroacia me 4.18 pikë, më pas renditet

13 WEF, rezultatet e indeksit janë në shkallën prej 1 deri 7, ku vlera më e lartë tregon performancë më të

mirë.


24

Maqedoni me 3.79 pikë, Serbia me 3.51 pikë dhe në vendet e fundit Shqipëria me 3.47

pikë dhe Bosnja & Hercegovina me 3.07 pikë.

2.3.4 Treguesi i Mirë Qeverisjes Botërore (WB-WGI)

Sipas tabelës 2.6 rezulton se Shqipëria vlerësohet më keq në aspektin e kontrollit të

korrupsionit (-0.72 pikë)14

; në aspektin e sundimit të ligjit (-0.57 pikë); në aspektin e

efektivitetit të qeverisë (-0.28 pikë); në aspektin e stabilitetit politik (-0.16 pikë); ndërsa

në aspektin e të drejtës & përgjegjësisë vlerësohet me (0.01 pikë) dhe në aspektin e

cilësisë rregullatorë (0.17 pikë).

Tabela 2.6: Renditja sipas treguesit të mirëqeverisjes botërore

*renditj

e, ne % pikë

renditje

, ne % pikë

renditj

e, ne % pikë

renditje,

ne % pikë

renditje,

ne % pikë

renditje,

ne % pikë

Shqipëria 50 0.01 40 -0.16 45 -0.28 56 0.17 35 -0.57 27 -0.72

B& H 45 -0.14 29 -0.54 39 -0.47 51 -0.06 48 -0.23 49 -0.30

Kroaci 64 0.48 64 0.58 72 0.70 67 0.44 60 0.21 57 -0.04

Maqedoni 50 0.00 33 -0.44 52 -0.07 61 0.35 48 -0.24 59 0.02

Mali i Zi 56 0.23 64 0.56 60 0.13 53 0.01 55 -0.01 55 -0.10

Serbi 56 0.17 39 -0.22 51 -0.11 51 -0.08 44 -0.39 48 -0.31

* Renditje ne perqindje nga o% me i ulet ne 100% me i larte

Burimi: WGI (2013) www.govindicators.org dhe llogaritje të autorit

Sundimi i Ligjit

Kontrolli i

Korrupsionit

E Drejta dhe

Përgjegjësia

Stabiliteti Politik

pa Dhune

Efektiviteti i

qeverise

Cilësia

Rregullatore

Midis vendeve të rajonit EJL6 në aspektin e të drejtës & përgjegjësisë vlerësohet më mirë

Kroacia (0.48 pikë) dhe më dobët Bosnje & Hercegovina (-0.14 pikë), ndërsa në aspektin

e stabilitetit politik vlerësohet më mirë Kroacia (0.58 pikë) dhe më dobët Bosnje &

Hercegovina (-0.54 pikë). Në aspektin e efektivitetit të qeverisë vlerësohet më mirë

Kroacia (0.7 pikë) dhe më dobët Bosnje & Hercegovina (-0.47 pikë), ndërsa në aspektin e

cilësisë rregullatore vlerësohet më mirë Kroacia (0.44 pikë) dhe më dobët Serbia (-0.08

pikë). Në aspektin e sundimit të ligjit vlerësohet më mirë Kroacia (0.21 pikë) dhe më

dobët Shqipëria (-0.57 pikë), ndërsa në aspektin e kontrollit të korrupsionit vlerësohet më

mirë Maqedonia (0.02 pikë) dhe më dobët Shqipëria (-0.72 pikë).

2.3.5 Treguesi i logjistikës në tregti

Shqipëria në vitin 2012 renditet në vendin e 78 me 2.77 pikë me një përmirësim të

ndjeshëm prej 61 vende më lartë në krahasim me vitin 2007 ku renditej në vendin e 139

me 2.08 pikë. (tabela 2.7) Krahasuar me vitin 2010 Shqipëria ka një përmirësim në të 6

komponentët, por përsëri është vetëm 79% e mesatares BE27, ndërsa është vetëm 56,7%

14 rezultatet janë në shkallën nga -2,5 (më keq) në 2,5 (më mirë).


25

në krahasim me Singaporin e cila është e renditur në vendin e parë. Më dobët paraqitet

në komponentin e infrastrukturës me 69% të mesatares BE27, ndonëse ka pasur

investime të mëdha të bëra në rrugë. Sipas Bankës Botërore, investimet në rrugë duhet të

ndiqen nga investime të tjera në porte dhe aeroporte, në mënyrë që infrastruktura tregtare

të shënojë përmirësim duke i shërbyer pozitivisht edhe ekonomisë. Në raport Banka

Botërore vlerëson se është pikërisht lehtësia e logjistikës tregtare ajo që jep efekt direkt

edhe te shkëmbimet tregtare mes vendeve dhe në rritjen e konkurrueshmërisë së vendit.

Tabela 2.7: Renditja e Shqipërisë sipas Treguesit të Logjistikës së Tregtisë sipas viteve

Shqipëria Vite 2007 2010 2012

Totali i LPI pikë 2.08 2.46 2.77

renditja 139 119 78

% ndaj vendit te pare

49.60% 46.8% 56.7%

Dogana pikë 2 2.07 2.43

renditja 132 129 86

Infrastruktura pikë 2.33 2.14 2.43

renditja 78 112 99

Ngarkesat ndërkombëtare pikë 2.33 2.64 2.84

renditja 109 104 70

Cilësia e logjistikes pikë 2 2.39 2.65

renditja 132 103 91

Operatoret e transportit pikë 1.67 2.39 2.65

renditja 145 124 88

Dorëzimi ne kohe i mallrave pikë 2.13 3.01 3.58

renditja 144 120 45

Burimi: IBRD/WB, LPI 2012

Shqipëria paraqitet më mirë kur vjen fjala te komponenti i afateve, pasi vendi ku renditet

Shqipëria për këtë tregues të indeksit është 45 nga 155 vende, ndërsa më keq paraqitet

situata te komponenti i infrastrukturë, ku renditet në vendin e 99-t. Sa i përket

procedurave në doganë, sërish komponenti vlerësohet më ulët sesa vetë indeksi në tërësi,

pasi renditet në vendin e 86-t, për ndjekjen e dorëzimit Shqipëria është e 88-a, ndërsa për

ngarkesat ndërkombëtare treguesi na rendit të 70-t mes gjithë vendeve të marra në

vlerësim. Raporti i Bankës Botërore merr në vlerësim edhe koston e eksporteve dhe

importeve. Për eksportet distanca mesatare e aksesit të porteve, aeroporteve është 75

kilometra dhe duhen 11 ditë për të përfunduar një dorëzim nga fillimi i procesit deri te

përfundimi i tij. E gjithë kjo ka një kosto mesatare prej 750 USD për njësi të llogaritur.

Ndërsa sa u përket importeve, koha dhe kostoja ndryshojnë pasi dorëzimi bëhet në vetëm

një javë, ndërsa kostoja është 1,000 USD.

Krahasimi me vendet e rajonit EJL6. Në vendin e parë në rajonin e EJL6 për

konkurrueshmërinë e logjistikës tregtare renditet Maqedonia dhe Kroacia me 2.77 pikë e


26

ndjekur nga Serbia me 2.69 pikë e Bosnja & Hercegovina me 2.46 pikë. Shqipëria

renditet e parafundit në rajon me 2.46 pikë e ndjekur nga Mali i Zi me 2.43 pikë. (shiko

tabelën 2.8)

Tabela 2.8: Treguesi i logjistikës në tregti i vendeve të EJL6

LPI

total

Doga

na

Infrastru

ktura

Ngarkesat

ndërkombë

tare

Cilësia e

logjistikes

Operatoret

e

transportit

Dorëzimi

ne kohe i

mallrave

Maqedoni 2.77 2.55 2.55 2.83 2.76 2.82 3.1

Kroaci 2.77 2.62 2.36 2.97 2.53 2.82 3.22

Serbi 2.69 2.19 2.3 3.41 2.55 2.67 2.8

B & H 2.66 2.33 2.22 3.1 2.3 2.68 3.18

Shqipëria 2.46 2.07 2.14 2.64 2.39 2.39 3.01

Mali i Zi 2.43 2.17 2.45 2.54 2.32 2.44 2.65

Burimi: WB (2013) Indeksi i logjistikës në tregti: http://data.worldbank.org/indicator/

2.4 Pozicionit konkurrues i Shqipërisë kundrejt BE27

Një tjetër mënyrë për të vlerësuar pozicionin konkurrues të Shqipërisë është matja e

distancës së performancës së ekonomisë krahasuar me mesataren e BE27, që shërben si

benchmark për Shqipërinë, e cila është një vend kandidat dhe aspiron që të bëhet vend

anëtar i BE-së. Për këtë qëllim është gjeneruar indeksi i performancës së Shqipërisë ndaj

BE27 për secilin nga 42 indikatorët dhe 5 dimensionet e marrë në shqyrtim e konkretisht:

indeksi i performancës i Shqipërisë/BE27 për konkurrueshmërinë, indeksi i performancës

së Shqipërisë/BE27 për të bërit biznes, indeksi i performancës së Shqipërisë/BE27 për

axhendën e Lisbonës, indeksi i performancës së Shqipërisë/BE27 për mirëqeverisjen,

indeksi i performancës së Shqipërisë/BE27 për logjistikën tregtare.

2.4.1 Indeksi i performancës së Shqipërisë ndaj BE27 për konkurrueshmërinë (GCI)

Llogaritja e indeksit të performancës së konkurrueshmërisë së Shqipërisë për ta krahasuar

me BE27 është bërë sipas metodologjisë së përshkruar në fillim të këtij kapitulli, duke

llogaritur mesataren e vlerësimit në çdo shtyllë të GCI për të gjitha vendet e BE27 dhe të

agreguarën e tyre. Më pas llogaritim raportin e vlerësimit të Shqipërisë ndaj vlerësimit të

mesatares të BE27 në përqindje për secilin nga 12 fushat e GCI-së dhe të agreguarën e

tyre dhe rezultatet për çdo shtyllë të GCI paraqiten në tabelën 2.9.

Vënia e Shqipërisë në perspektivën e BE 27, së bashku me të gjithë treguesit e

prezantuar në tabelën 2.9 ndihmon për të shpjeguar, se cilat janë pikat e forta dhe të

dobëta në Shqipëri, ku Shqipëria është pak a shumë me afër me nivelin e BE27 dhe se ku

vendi mbetet prapa më shumë ose më pak në krahasim me këto vende, që në fund të

http://data.worldbank.org/indicator/


27

fundit do të shërbejnë si një faktor për krijimin e politikave të reja për rritjen e

konkurrueshmërisë së Shqipërisë.

Tabela 2.9: Indeksi i performancës së konkurrueshmërisë së Shqipërisë ndaj BE27

Shqipëria

Rezultati

viti

korrent

2013

Rezultati

viti

paraardhës

2012

Indeks, **

Raporti i 2

viteve

Indeks

Shq/BE27

në %

PBB/frymë në PPP, USD* 10,596 10,291 103%

30%***

Indeks GCI Konkurrueshmëria

Globale (WEF - GCI) GCI,

2013-14

GCI,

2012-13

Indeks,

(2013-14)/

(2012-13)

BE27**

v2013-

14

Indeks **

Shq/BE27

në %

A. GCI - Total 3.85 3.91 98.5% 4.72 81.6%

Kërkesat Baze 4.2 4.24 99.1% 5.18 81.1%

1 Shtylla 1: Institucionet 3.3 3.6 91.7% 4.54 72.7%

2 Shtylla 2: Infrastruktura 3.3 3.5 94.3% 5.13 64.3%

3 Shtylla3: Stabiliteti Makroekonomi 4.4 4.3 102.3% 4.82 91.3%

4

Shtylla 4: Shëndetësia dhe Arsimi

Prima 5.9 5.6 105.4% 6.22 94.9%

Nxitësit e eficences 3.7 3.8 97.4% 4.71 78.6%

5

Shtylla 5: Arsimi i Larte dhe

Trajnimi 4.2 4.1 102.4% 5.13 81.9%

6

Shtylla 6: Eficenca e Tregut te

Mallrave 4.1 4.3 95.3% 4.64 88.4%

7

Shtylla 7: Eficenca e Tregut te

Punës 4.3 4.4 97.7% 4.49 95.8%

8

Shtylla 8: Sofistikimi I Tregut

Financiar 3.3 3.4 97.1% 4.39 75.2%

9

Shtylla 9: Gatishmëria

Teknologjike 3.3 3.7 89.2% 5.27 62.6%

10 Shtylla 10: Madhësia e Tregut 2.9 2.9 100.0% 4.32 67.1%

Inovacioni dhe faktorët e

sofistikimit 3.1 3.11 99.7% 4.38 70.8%

11 Shtylla: 11 Sofistikimi i biznesit 3.4 3.6 94.4% 4.61 73.8%

12 Shtylla: 12: Inovacioni 2.8 2.6 107.7% 4.15 67.5%

Burimi: WEF (2013), dhe **përpunime të autorit. Është përllogaritur mesatarja e thjeshtë e vlerësimit të 27

vendeve të BE-së. *FMN. World Economic Outlook Database, October 2014. ***Eurostat: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/

Një tregues i rëndësishëm i nivelit të zhvillimit/ konkurrueshmërisë së vendit është PBB

për frymë. Në vitin 2013, Shqipëria arriti të ketë PBB për frymë në PPP15

sa 30% e

15Purchasing Power Parity (PPP) lejon të krahasohet standardi i jetesës midis vendeve duke marrë parasysh

nivelin e shkëmbimit valutor

http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2014/02/weodata/index.aspx

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/


28

BE2716

, duke qenë nga më të ulëtit në rajonin e EJL së bashku me Bosnje &

Hercegovinën dhe Kosovën.

Nga krahasimi i pozicionit konkurrues të Shqipërisë me mesataren e BE27 rezulton se

Shqipëria me (3.85) pikë është sa 81.6% e nivelit mesatar të BE27 (4.72) dhe ky hendek

është rritur në krahasim më vitin 2011 ku ishte 83%. Në renditjen e përgjithshme,

Shqipëria pozicionohet në vendin e 95, ndërsa BE27 në vendin e 38. Krahasuar me BE

27, Shqipëria është më mirë në 'Kërkesat bazë" në (81.1%) dhe disi më pak e

suksesshme në aspektin e" faktorëve të efikasitetit' (78.6%), ndërsa hendeku është më i

madh në 'faktorët e inovacionit dhe sofistikimit (70.8%). Kështu, sa më shumë

distancohemi nga kërkesat bazë drejt faktorëve më të sofistikuar të konkurrueshmërisë,

aq më tepër vendi mbetet prapa krahasuar me BE 27. Hendeku është më i

konsiderueshëm sa i përket gatishmërisë teknologjike (62.6%), infrastrukturës (64.3%),

madhësisë së tregut (67.1%), inovacionit (67.5%), institucioneve (72.7%), sofistikimit te

biznesit (73.8%), tregu financiar (75.2%) (shiko figurën 2.3). Përveç madhësisë së tregut,

ku nuk mund të bëhet shumë në lidhje me të, të gjitha fushat e tjera kërkojnë investime të

shumta; zhvillim të burimeve njerëzore dhe implementim politikash të përcaktuara mirë.

Figura 2.3: Distanca nga BE27 sipas indeksit të performancës së konkurueshmërisë Shqipëri/BE27 (%)

Burimi: WEF 2013 (GCI) dhe sipas llogaritjeve të autorit

Sipas indeksit të performancës vjetor të konkurrueshmërisë, progresi i Shqipërisë

krahasuar me një vit më parë rezulton në 4 shtylla: stabiliteti makroekonomik (102.3%),

shëndetësi & arsimi primar (105.4%), Arsimi i lartë (102.4%), inovacioni (107.7%)

ndërsa në vlerësimin për madhësinë e tregut është në të njëjtin pozicion si viti i kaluar

dhe në 7 shtyllat e tjera vlerësohet me një performancë më të dobët se viti i kaluar. (Shiko

figurën 2.4).

16 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tec00114

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tec00114


29

Figura 2.4: Progresi i Shqipërisë ndaj vitit të kaluar sipas indeksit të performancës së konkurueshmërisë (%)

Burimi: WEF 2013 (GCI) dhe sipas llogaritjeve të autorit

2.4.2 Indeksi i performancës së Shqipërisë ndaj BE27 për lehtësirat e të bërit biznes

në Shqipëri

Llogaritja e indeksit të performancës së të bërit biznes së Shqipërisë për ta krahasuar me

BE27 është bërë duke llogaritur mesataren e renditjes në të bërit biznes së të gjitha

vendeve te BE27 për secilin nga 10 fushat dhe të agreguarën e tyre. Duke pasur parasysh

se sa më i vogël numri i renditjes aq më mirë është performanca, llogaritim raportin e

renditjes së Shqipërisë ndaj renditjes së mesatares të BE27 në përqindje për secilin nga 10

fushat dhe të agreguarën e tyre17

dhe rezultatet për çdo shtyllë të DB paraqiten në tabelën

2.10.

Në lehtësirat e të bërit biznes Shqipëria është larg mesatares së BE27 dhe performon sa

44% e mesatares së renditjes së BE27. Ajo paraqitet më mirë se BE27 në mbrojtjen e

investitorëve dhe në lehtësira për marrje kredie, ndërsa për fillimin e një biznesi është sa

92% e mesatares së BE27 dhe në të gjitha fushat e tjera është larg mesatares së BE-së dhe

më dobët paraqitet në zbatimin e kontratave (36%), marrjen e lejeve të ndërtimit (39%),

pagesa e taksave (43%) dhe furnizimi me energji elektrike (47%), regjistrimi i pasurisë

(53%), mbyllja e një biznesi (60%).

17 Raporti në këtë rast është BE27/Shqipëri


30

Tabela 2.10: Indeksi i performancës në të bërit biznes i Shqipërisë krahasuar me BE27

B. Të bërit biznes (BB) DB

2014

DB

2013

DB

2014/2013

BE27*,

2014

Indeks

BE27/Shq*

në %

Renditja e Lehtësisë DB 90 82 91% 40 44%

1 Fillimi i një biznesi 76 68 89% 70 92%

2 Marrja lejeve të ndërtimit 189 189 100% 74 39%

3 Furnizimi me energji elektrike 158 155 98% 74 47%

4 Regjistrimi i Pasurisë 119 115 97% 63 53%

5 Marrja e kredisë 13 11 85% 56 434%

6 Mbrojtja e Investitorëve 14 14 100% 66 472%

7 Pagesa e Taksave 146 146 100% 63 43%

8 Tregtia ndërkufitare 85 84 99% 36 42%

9 Zbatimi i Kontratave 124 96 77% 45 36%

10 Mbyllja e një biznesi 62 65 105% 37 60%

Burimi: WB (2013.a), dhe *përpunime të autorit. Është përllogaritur mesatarja e thjeshtë e vlerësimit të 27

vendeve të BE-së.

Në aspektin e mjedisit të të bërit biznes, Shqipëria renditet në mënyrë të konsiderueshme

më poshtë se BE27. Mes 189 vendeve të botës, në 2013-14, në raportin e BB Lehtësitë e

të Bërit Biznes, Shqipëria renditet në vendin e 90, ndërsa mesatarja për 27 vendet e BE

është 40, ose në një pozicion më shumë se 2 herë më ulët.

Krahasuar me BE27, Shqipëria është veçanërisht më keq përsa i përket zbatimi i

kontratave (36%), lejet e ndërtimit (39%), tregtia ndërkufitare (42%), pagimi i taksave

(43%) dhe regjistrimin e pronës (53%). Këto janë fushat në të cilat Shqipëria duhet të

bëjë përpjekje të veçanta për të përmirësuar klimën e biznesit. Shqipëria paraqitet më

mirë se BE27 (66) për mbrojtjen e investitorëve ku renditemi në vendin e 14 sipas

renditjes botërore dhe në lehtësitë për marrjen e kredive dhe mbrojtjen e depozituesve

(13) në krahasim me BE27 (56). (Figura 2.5).


31

Figura 2.5: Distanca nga BE27 sipas indeksit të performancës në të bërit biznes të Shqipëri/BE27 (%)

Burimi: WB (2013), Lehtësitë e të Bërit Biznes dhe përpunime të autorit

Progresi i Shqipërisë krahasuar me një vit më parë rezulton vetëm në 1 shtyllë, atë të

mbylljes së një biznesi (105%), në 3 shtylla të tjera është në të njëjtin pozicion si në vitin

e kaluar (100%), ndërsa në 6 shtyllat e tjera rezulton me përkeqësim krahasuar me një vit

më parë. (shiko figurën 2.6).

Figura 2.6: Progresi i Shqipërisë ndaj vitit të kaluar sipas indeksit të performancës së të bërit biznes (%)

Burimi: WB (2013), Lehtësitë e të Bërit Biznes dhe përpunime të autorit

2.4.3 Indeksi i performancës së Shqipërisë ndaj BE27 sipas axhendës së Lisbonës

Llogaritja e indeksit të performancës Shqipërinë krahasuar me BE27 sipas axhendës së

Lisbonës është bërë duke llogaritur mesataren e vlerësimit të treguesve të axhendës së

Lisbonës të të gjitha vendeve te BE27 për secilin nga 8 fushat dhe të agreguarën e tyre.

Më pas llogaritim raportin e vlerësimit të Shqipërisë ndaj vlerësimit të mesatares të BE27


32

në përqindje për secilin nga 8 fushat e axhendës së Lisbonës dhe të agreguarën e tyre dhe

rezultatet për çdo shtyllë të saj paraqiten në tabelën 2.11.

Tabela 2.11: Indeksi i performancës i Shqipërisë krahasuar me BE27 sipas Axhendës së Lisbonës

C. Indeksi i Rishikimit te Lisbones V 2010 V2008

Indeks

2010/2008

%

EU 27 *

v 2010

Indeks

Shq/BE

në %

Totali 3.47 3.12 111.2 4.81 72.1

1 Shoqëria e Informacionit 3.13 2.7 115.9 4.73 66.2

2 Inovacioni dhe K&ZH 2.52 2.37 106.3 4.23 59.6

3 Liberalizimi 3.65 3.42 106.7 4.8 76

4 Rrjeti i Industrive 3.46 2.93 118.1 5.39 64.2

5 Shërbimet Financiare 3.41 3.28 104 5.05 67.5

6 Mjedisi i Ndërmarrjeve 4.48 4.38 102.3 4.6 97.4

7 Përfshirja Sociale 3.94 3.65 107.9 4.51 87.4

8 Zhvillimi i Qëndrueshëm 3.13 2.24 139.7 5.16 60.7

Burimi: WEF (2010.a) dhe *përpunime të autorit. Është përllogaritur mesatarja e thjeshtë e vlerësimit të 27

vendeve të BE-së.

Figura 2.7: Distanca nga BE27 sipas indeksit të performancës të Lisbonës të Shqipëri/BE27 (%)

Burimi: WEF (2010.a), Indeksi rishikimit të Lisbonës dhe përpunime të autorit


33

Indeksi i performancës të Lisbonës për Shqipëri/BE27 konfirmon disa nga treguesit më

problematikë të konkurrueshmërisë së Shqipërisë në lidhje me inovacionin dhe K & ZH

ku rezulton se Shqipëria performon dobët krahasuar me BE27 (sa 60% të mesatares së

BE 27), rrjetit të industrive (64%), shërbimet financiare (68%), shoqërisë së

informacionit (66%), përfshirja sociale (87%) dhe liberalizimi (76%). Shqipëria renditet

në vend të mirë sa i përket mjedisit të ndërmarrjeve (97,4%). (figura 2.7)

Progresi i Shqipërisë krahasuar me një vit më parë rezulton në të 8 fushat e përkatësisht:

Shoqëria e Informacionit (115.9%), Inovacioni dhe K&ZH (106.3%), Liberalizimi

(106.7%), Rrjeti i Industrive (118.1%), Shërbimet Financiare (104%), Mjedisi i

Ndërmarrjeve (102.3%), Përfshirja Sociale (107.9%) dhe Zhvillimi i Qëndrueshëm

(139.7%) si në figurë 2.8.

Figura 2.8: Progresi i Shqipërisë ndaj vitit të kaluar sipas indeksit të performancës së Lisbonës (%)

Burimi: WEF (2010.a), Indeksi rishikimit të Lisbonës dhe përpunime të autorit

2.4.4 Indeksi i performancës së Shqipërisë ndaj BE27 për Mirë Qeverisjen

Llogaritja e indeksit të performancës Shqipërinë krahasuar me BE27 për mirë qeverisjen

botërore është bërë duke llogaritur mesataren e vlerësimit të treguesve të mirë qeverisjes

të të gjitha vendeve te BE27 për secilin nga 6 fushat dhe të agreguarën e tyre. Më pas

llogaritim raportin e vlerësimit të Shqipërisë ndaj vlerësimit të mesatares të BE27 në

përqindje për secilin nga 6 fushat e mirëqeverisjes dhe të agreguarën e tyre. Duke pasur

parasysh se vlerësimi për mirëqeverisjen luhatet nga -2.5 (më keq) në 2.5 (më mirë), gjatë

llogaritjes së indeksit të performancës Shqipëri/BE27 i shtohet 2.5 çdo rezultati përpara

se të bëhet raporti e konkretisht: (Shq2012+2.5)/(BE272012+2.5) . E njëjta llogjikë përdoret

edhe për llogaritjen e indeksit të progresit nga viti i mëparshëm pra

(V2012+2.5)/(V2011+2.5). Rezultatet për çdo shtyllë të saj paraqiten në tabelën 2.12.


34

Tabela 2.12: Indeksi i performancës i mirëqeverisjes i Shqipërisë krahasuar me BE27

D. Indikatorët e Mirë

Qeverisjes Mbarëbotërore (BB) MQ 2012

MQ

2011

MQ

2012/2011

BE27*

2012

Indeks në

%

Shq/BE27

-0.2587 -0.219 98.2%

63.1%

1 E Drejta dhe Përgjegjësia 0.01 0.08 97.2% 1.12 69.4%

2 Stabiliteti Politik pa Dhune -0.16 -0.29 106.0% 0.76 71.9%

3 Efektiviteti i qeverise -0.28 -0.20 96.5% 1.14 61.1%

4 Cilësia Rregullatore 0.17 0.24 97.5% 1.19 72.2%

5 Sundimi i Ligjit -0.57 -0.49 96.2% 1.14 53.1%

6 Kontrolli i Korrupsionit -0.72 -0.65 95.9% 1.01 50.7%

Burimi: WB (2013.c) dhe *përpunime të autorit. Është përllogaritur mesatarja e thjeshtë e vlerësimit të 27

vendeve të BE-së.

Të dhënat tregojnë se mirëqeverisja është një nga mangësitë e Shqipërisë. Shqipëria arrin

mes 51% dhe 72% të rezultateve të BE 27 në WGI. Shqipëria ka një prapambetje të lartë

në kontrolli i korrupsionit (51%) e rezultatit mesatar të BE27, sundimi i ligjit (53%),

efektiviteti i qeverisjes (61%), e ndjekur nga shteti i së drejtës (69%), stabiliteti politik

(72%) dhe cilësia rregullatore (72%). (figura 2.9).

Figura 2.9: Distanca nga BE27 sipas indeksit të performancës të mirëqeverisjes të Shqipëri/BE27 (%)

Burimi: WB (2013.c), Indikatorët Qeverisja Mbarëbotërore dhe përpunime të autorit

Progresi i Shqipërisë krahasuar me një vit më parë rezulton vetëm në stabilitetin politik

(106%), ndërsa në 5 fushat e tjera ka një përkeqësim nga një vit më parë e konkretisht në


35

e drejta & përgjegjësia (97.2%), efektiviteti i qeverise (96.5%), cilësia rregullatorë

(97.5%), sundimi i ligjit (96.2%) dhe kontrolli i korrupsionit (95.9%) si në figurën 2.10.

Figura 2.10: Progresi i Shqipërisë ndaj vitit të kaluar sipas indeksit të performancës të mirëqeverisjes (%)

Burimi: WB (2013.c), Indikatorët Qeverisja Mbarëbotërore dhe përpunime të autorit

2.4.5 Indeksi i performancës së Shqipërisë ndaj BE27 për logjistikën tregtare

Llogaritja e indeksit të performancës Shqipërinë krahasuar me BE27 për logjistikën

tregtare është bërë duke llogaritur mesataren e vlerësimit të treguesve të logjistikës

tregtare të të gjitha vendeve te BE27 për secilin nga 6 fushat dhe të agreguarën e tyre. Më

pas llogaritim raportin e vlerësimit të Shqipërisë ndaj vlerësimit të mesatares të BE27 në

përqindje për secilin nga 6 fushat e logjistikës tregtare dhe të agreguarën e tyre dhe

rezultatet për çdo shtyllë të saj paraqiten në tabelën 2.13.

Tabela 2.13: Indeksi i performancës së logjistikës në tregti i Shqipërisë krahasuar me BE27

E. Indeksi i performances së

logjistikës në tregti

LT

2012

LT

2010

LT

2012/2010*

BE27*

2012

Indeks në

%*

Shq/BE27

LPI total 2.77 2.46 112.6% 3.51 79%

1 Dogana 2.43 2.07 117.4% 3.29 74%

2 Infrastruktura 2.43 2.14 113.6% 3.50 70%

3 Ngarkesat nderkombetare 2.84 2.64 107.6% 3.38 84%

4 Cilesia e logjistikes 2.65 2.39 110.9% 3.51 76%

5 Operatoret e transportit 2.65 2.39 110.9% 3.55 75%

6 Dorezimi ne kohe i mallrave 3.58 3.01 118.9% 3.86 93%

Burimi: IBRD/WB (2012) Indeksi i logjistikës në tregti dhe *përpunime të autorit


36

Shqipëria paraqitet më mirë në komponentin e afateve të lëvrimit të mallrave, duke u

vlerësuar me 3.58 pikë dhe renditur në vendin e 45 nga 155 vende dhe krahasuar me

BE27 performon sa 93% e saj. Shqipëria vlerësohet më dobët në komponentin e

infrastrukturës, ku vlerësohet me 2.43 pikë dhe renditet në vendin e 99 nga 155, ndërsa

krahasuar me BE27 performon sa 70% e saj. Sa i përket komponentin të procedurave në

doganë Shqipëria vlerësohet me 2.43 pikë dhe renditet në vendin e 86, por krahasuar me

BE27 performon sa 74% e saj; për komponentin e cilësisë së logjistikës Shqipëria

vlerësohet me 2.65 pikë dhe renditet në vendin e 88, ndërsa krahasuar me BE27

performon sa 76% e saj. Për ngarkesat ndërkombëtare Shqipëria vlerësohet me 2.84 pikë

dhe renditet në vendin 70, ndërsa krahasuar me BE27 performon sa 84% e saj. Indeksi i

performancës merr në vlerësim edhe koston e eksporteve dhe importeve. Për eksportet

distanca mesatare e aksesit të porteve, aeroporteve është 75 kilometra dhe duhen 11 ditë

për të përfunduar një dorëzim nga fillimi i procesit deri te përfundimi i tij. E gjithë kjo ka

një kosto mesatare prej 750 dollarësh për njësi të llogaritur. Ndërsa sa u përket importeve,

koha dhe kostoja ndryshojnë pasi dorëzimi bëhet në vetëm 1 javë, ndërsa kostoja është

1,000 dollarë. Pika ku Shqipëria duhet të bëjë më shumë kujdes është ajo që lidhet me

infrastrukturën. Investimet e mëdha të bëra në rrugë, sipas Bankës Botërore (IBRD/WB

(2012)), duhet të ndiqen nga investime të tjera në porte dhe aeroporte, në mënyrë që

infrastruktura tregtare të shënojë përmirësim duke i shërbyer pozitivisht edhe ekonomisë.

Në raport Banka Botërore vlerëson se është pikërisht lehtësia e logjistikës tregtare ajo që

jep efekt direkt edhe te shkëmbimet tregtare mes vendeve. (shiko figurën 2.11).

Figura 2.11: Distanca nga BE27 sipas indeksit të performancës të logjistikës tregtare të Shqipëri/BE27

Burimi: IBRD/WB (2012) Indeksi i logjistikës në tregti dhe përpunime të autorit

Progresi i Shqipërisë krahasuar me një vit më parë rezulton në të 6 fushat si në figurën

2.12 e konkretisht në “dogana” (117.4%), “infrastruktura” (113.6%), “ngarkesat

ndërkombëtare” (107.6%), “cilësia e logjistikes” (110.9%), “operatoret e transportit”

(110.9%) dhe “dorëzimi ne kohe i mallrave” (118.9%).


37

Figura 2.12 : Progresi i Shqipërisë ndaj vitit të kaluar sipas indeksit të performancës të logjistikës tregtare (%)

Burimi: IBRD/WB (2012) Indeksi i logjistikës në tregti dhe përpunime të autorit

2.4.6 Krahasimi i pozicionit konkurrues të Shqipërisë në tërësi me BE27

Krahasimi i pozicionit konkurrues të Shqipërisë me BE27 nëpërmjet indeksit të

performancës të gjeneruar për 5 dimensione rezulton se: Shqipëria performon sa 82% e

BE27 sipas indeksit të performancës së konkurrueshmërisë, 72% e BE27 sipas Indeksit të

performancës së Lisbonës, 44% e BE27 sipas indeksit të performancës të të bërit biznes,

63% e BE27 sipas indeksit të performancës të mirëqeverisjes dhe 79% e BE27 sipas

indeksit të performancës së logjistikës në tregti si në figurën 2.13

Figura 2.13: Hendeku i pozicionit konkurrues së Shqipërisë në krahasim me BE27 për 5 dimensionet (%)

Burimi: WEF (2013), WEF (2010.a), WB (2013.a.c), IBRD/WB (2012-LPI) dhe përpunime të autorit.

Progresi i Shqipërisë krahasuar me një vit më parë rezulton me përmirësim në axhendën e

Lisbonës (111.2%) dhe në logjistikën e tregtisë (112.6%), ndërsa në 3 dimensione të tjera

rezulton me përkeqësim e konkretisht në: konkurrueshmëri (98.5%), në të bërit biznes

(91%) dhe në mirë qeverisje (98.2%) (shiko figurën 2.14).


38

Figura 2.14: Progresi i Shqipërisë ndaj vitit të kaluar sipas indeksit të performancës për të 5 dimensionet

(në %)

Burimi: WEF (2013), WEF (2010.a), WB (2013.a.c), IBRD/WB (2012-LPI) dhe përpunime të autorit.

Pra nga analiza sa më sipër rezulton se krahasuar me BE 27 vendi mbetet pas në mënyrë

të konsiderueshme. Krahasimi i Shqipërisë me vendet e BE-në fakt zbulon dobësitë

kryesore / mbetjen prapa të vendit sa i përket faktorëve të konkurrueshmerisë si:

• aktivitetet për kërkim & zhvillim, inovacioni i ulët, niveli i ulët i gatishmërisë

teknologjike, mangësi në arsimin e lartë dhe trajnimet, niveli i ulët i sofistikimit të

biznesit, numri i ulët i shkencëtarëve dhe inxhinierëve

• Mangësitë në infrastrukturë, shoqërinë e informacionit, rrjetin e industrive, shërbimet

financiare dhe fuqizimin e bankave, qëndrueshmërinë e mjedisit makroekonomik

• Aspektet problematike të të bërit biznes, sidomos për lejet e ndërtimit, zbatimi i

kontratave, tregtia ndërkufitare, pagesa e taksave, dhe regjistrimi i pronës, mbrojtja e

pronësisë intelektuale.


39

KAPITULLI 3

3. INVESTIMET, IHD DHE KONKURRUESHMËRIA /

PRODUKTIVITETI

Në këtë kapitull janë analizuar disa faktorë të rëndësishëm të rritjes së konkurrueshmërisë

si investimet totale dhe investimet e huaja direkte (IHD). Gjithashtu do të analizohet

ecuria e investimeve të përgjithshme dhe e IHD-ve në Shqipëri, ndikimi i IHD-ve në

ekonominë e vendit, shpërndarja e IHD-ve sipas sektorëve të ndryshëm dhe krahasimi me

vendet e EJL7.

3.1 Vështrim mbi literaturën

Tërheqja e IHD-ve është mjaft e rëndësishme për rritjen ekonomike të një vendi e

sidomos të vendeve të vogla e pak të zhvilluara. Alfaro (2009) argumenton se hyrjet e

IHD-ve mund të çojnë në një rritje të produktivitetit total nëpërmjet përhapjes së

njohurive, transferimit të teknologjisë dhe nxitjes së lidhjeve me firmat vendore. Teoria

dhe studimet empirike të mjaft ekonomistë kanë studiuar lidhjen midis IHD,

produktivitetit dhe rritjes ekonomike. Sipas Contessi, Silvio (2009) literatura e politikave

është e mbushur me pretendimet ekstravagante rreth efektit pozitiv nga investimet e huaja

direkte, por faktet nuk e mbështesin këtë. Rritja e dukshme e investimeve të huaja direkte

(FDI) në 30 vitet e fundit vazhdon të shkaktojë reagime kundërthënëse, si në vendet e

industrializuara ashtu edhe në ato në zhvillim.

Studimet empirike japin fakte të ndryshme të lidhjes së IHD me produktivitetin. Ka një

lidhje pozitive midis produktivitetit në vendet hyrëse të IHD dhe IHD-ve të gjeneruar nga

kompanitë multinacionale. Sipas analizës së Alfaro (2006) Literatura empirike makro

tregon për një mbështetje të dobët të efektit exogen pozitiv të IHD në rritjen ekonomike.

Gjetjet nga literatura tregojnë se kapaciteti i një vendi për të patur avantazhe në tërheqjen

e IHD-ve është i kufizuar nga kushtet lokale të vendit si zhvillimi i tregut financiar në

vend, niveli i arsimit, kapacitetet thithëse etj. Borensztein, De Gregorio, dhe Lee (1998)

dhe Xu (2000) tregojnë se IHD sjellin teknologji që përkthehen në rritje të lartë vetëm

atëhere kur vendi pritës i IHD-ve ka një minimum të kapitalit njerëzor. Alfaro, Chanda,

Kalemli-Ozcan and Sayek (2004), japin fakte se vetëm vendet me një treg financiar të

zhvilluar mirë përfitojnë në mënyrë sinjifikative nga IHD në terma të rritjes ekonomike.

Sipas analizës së Alfaro (2006), literatura empirike mikro gjen rezultate ambicioze të

efektit të IHD-ve në produktivitetin e firmës. Në studimet e gjeneratës së parë të bazuar

në rastet studimore në nivel industrie të njëjta midis vendeve, këto studime gjejnë

korrelacion pozitiv midis produktivitetit të ndërmarrjeve multinacionale dhe vlerës së


40

shtuar për të punësuar në firmat e vendit në të njëjtin sektor. Studimet e gjeneratës së dytë

përdorin të dhëna panel në nivel firme. Këto studime gjejnë se nuk ka efekt të presencës

së investimeve të huaja ose gjejnë efekt negativ në produktivitetin e firmave në vendet në

zhvillim të shkaktuar nga firmat multinacionale. Nje efekt pozitiv është gjetur vetëm për

vendet e zhvilluara. Sipas Alfaro (2006) prania konstante e IHD-ve në ekonomitë me

tregje financiare të mirë-zhvilluar përjetojnë normat e rritjes që janë pothuajse dy herë më

ta larta se sa ato të ekonomive me tregje financiare të varfra. Rritja e IHD-ve apo e

produktivitetit relativ të firmës së huaj çon në rritjen shtesë të lartë në ekonomitë me

tregje financiare të zhvilluara në krahasim me ato ekonomi ku tregjet financiare janë të

nën-zhvilluara. Gjithashtu është gjetur se kushtet lokale si struktura e tregut dhe kapitali

njerëzor gjenerojnë efekte positive të IHD-ve në rritjen ekonomike. Foreing Policy

(2014), që për të dytin vit radhasi nxjerr indeksin e rentabilitetit, sugjeron një vend i

synuar për investimet e huaja nuk është çdo vend me rritje të shpejtë ekonomike, pasi ka

edhe shumë faktorë të tjerë që përcaktojnë se sa shumë kjo rritje do të transformohet në

kthimin e parave mbrapsht në vend.

Sipas WIR 2014, vendet në zhvillim, për tërheqjen e investitorëve të huaj duhet të ulin

koston e produktit dhe të rrisin konkurueshmërinë në eksporte. Në tregjet e vendeve të

orientuara nga IHD, reduktimi i kërkesës dhe rritja e ngadaltë sjellin zvogëlimin apo

vonesa në IHD në vend. Sipas WBIF (2013) Investimet e huaja direkte (IHD) janë një

element i rëndësishëm për zhvillimin socio-ekonomik të çdo vend. IHD sigurojnë kapital

të riskut në vend të kredive që bartin interes, dhe është një tregues i mirë për besimin e

investitorëve ndërkombëtarë në ekonomi. Ajo gjithashtu sjell ekspertiza dhe teknologji të

përparuar. Megjithatë tërheqja e IHD në masë të madhe mbështetet nga kuadri politik,

ligjor dhe administrativ për të bërë biznes në një vend të caktuar. Ndërsa tërheqja e

kapitalit të huaj mbetet thelbësor për perspektivën e rritjes ekonomike të vendeve të

Ballkanit Perëndimor, ajo gjithashtu mund të çojë në rritjen e varësisë së tyre nga importi,

sepse investitorët e huaj kanë tendencë të mbështeten më shumë në blerjet nga vendet e

tyre. Për rajonin e Ballkanit Perëndimor mbetet një sfidë për të arritur një balancim midis

tërheqjes së IHD-ve sidomos atyre me teknologji e njohuri me cilësi të lartë dhe

zhvillimit të ekonomisë së brendshme me një perspektivë të orientuar nga eksporti.

3.2 Investimet e përgjithshme në vend

Sipas WBIF (2013) normat e investimeve të përgjithshme në Shqipëri arrijnë në 28% të

PBB mesatarisht gjatë viteve 2008-2012 dhe në vitin 2013 kanë zbritur në 24.2% të PBB.

Këto norma janë mjaft më të larta se në vendet e BE 27 ku mesatarja e normës është

18.1%. Pesha më e lartë e investimeve ndaj PBB është realizuar në vitin 2008 me 33.4%

të PPB dhe më pas ato kanë ardhur duke u reduktuar. (figura 3.1)


41

Figura 3.1: Investimet në Shqipëri në vite si % ndaj PBB

Burimi: IMF World Economic Outlook (WEO), Prill 2014

Sipas INSTAT (2014b) investimet18

në sektorin privat jobujqësor kanë ardhur duke u

rritur nga viti në vit, duke pasur një tkurrje gjatë vitit 2010 me -8% krahasuar me vitin

2009, vit kur është ndjerë më shumë kriza financiare globale dhe sistemi financiar në

Shqipëri shtrëngoi së tepërmi kushtet për kreditimin e biznesit (BSH 2013a). Investimet

totale në vitin 2012 janë rritur me 67% krahasuar me vitin 2010 dhe me 146% krahasuar

me vitin 2005. Në figurën 3.2 jepet ecuria e investimeve sipas viteve dhe qëllimit të

përdorimit.

Figura 3.2: Investimet sipas llojit në vite (mln lekë)

Burimi: Sipas të dhënave të INSTAT dhe përpunime të autorit

18 INSTAT 2014b. Investimet totale me përjashtim të investimeve në sektorin e ndërmjetësimit financiar, të

administratës publike arsim-shëndetësi.


42

Investimet për makineri e pajisje zënë pjesën më të madhe të investimeve dhe në vitin

2012 ato zënë 39% të totalit të investimeve. Investimet në makineri e pajisje në vitin

2008 zinin vlerën më të madhe ndaj investimeve totale me 48% dhe në vitin 2006 arriti

vlerën më të ulët ndaj totalit me 24%. (Figura 3.3)

Figura 3.3: Investimet e përgjithshme sipas qëllimit në vitet 2001-2012

Burimi: Sipas të dhënave të INSTAT

Sipas figurës 3.4 investimet në industrinë nxjerrëse minerare dhe të naftës në vitin 2012

zënë vendin e parë me 21% të totalit të investimeve, e ndjekur nga tregtia me 16%, nga

sektori i energjisë me 13%, ndërtimi 12%, në shërbime profesionale 10.3%, në industrinë

e drurit dhe letrës me 6.9%, në postë & telekomunikacion me 5.3% dhe transport 5.2%.

Investimet në sektorin e këpucëve dhe konfeksioneve janë nga më të ulëtit me

respektivisht 0.6% dhe 0.5%.

Sipas figurës 3.5 investimet në sektorin e nxjerrjes janë rritur në mënyrë të ndjeshme

gjatë viteve 2010-2012 dhe në fund të vitit 2012 ato rezultojnë 2.2 herë më të larta se

investimet në industrinë përpunuese.

Figura 3.4: Investimet sipas sektorëve, viti 2012 Figura 3.5: investimet sipas viteve dhe sektorëve

(në mln lekë)

Burimi: Sipas të dhënave të INSTAT 2013, ASN 2012


43

Sipas tabelës 3.1 Investimet në industrinë nxjerrëse dhe energji elektrike në vite janë dhe

investimet më të larta në përqindje ndaj totalit të investimeve prej 47% në vitin 2006, në

44% në vitin 2011 dhe ka pasur nivelet më të ulta gjatë viteve 2007 e 2008 përkatësisht

me 13% dhe 10%. Investimet në industrinë përpunuese kanë qenë më të larta gjatë viteve

2007 e 2008 përkatësisht me 21% dhe 20% dhe investimet më të ulta rezultojnë në vitin

2011 me vetëm 9% ndaj totalit të investimeve.

Tabela 3.1: Investimet sipas sektorëve në vite në % ndaj totalit të investimeve

% ndaj totalit te investimeve 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

industri nxjerrese dhe energji

elektrike 47% 13% 10% 25% 32% 44% 34%

industri perpunuese 15% 21% 20% 14% 16% 9% 14%

ndertimi 9% 27% 17% 10% 11% 14% 12%

Transport & telekom 15% 14% 24% 24% 14% 13% 11%

Tregti 9% 16% 20% 14% 20% 11% 16%

sherbime 5% 9% 9% 13% 7% 10% 13%

Burimi:INSTAT, ASN 2012

3.2.1 Investimet në rajon EJL

Sipas WBIF (2013) normat e investimeve në vendet e EJL7 është më shumë se 20% e

PBB, me përjashtim të B&H, shifër kjo më e lartë se në vendet e BE 27 ku kjo normë

është 18.1%. Këto tregues normalisht duhet të jenë të mjaftueshme për të mbështetur

rritjen ekonomike, por ndikimi margjinal mbetet i ulët për shkak të stokut të investimeve

ende të ulët, produktivitetit të dobët, mungesës së inovacionit dhe cilësisë së dobët

institucionale. Kosova dhe Maqedonia kanë investimet më të larta rreth 30% të PBB-së si

mesatare të viteve 2008-2012, por që kryesisht është financim i jashtëm.

Figura 3.6: Investimet e përgjithshme në vendet e EJL7 gjatë viteve 2008-2012

Burimi: WBIF 2013


44

Investimet në Shqipëri arrijnë në 28% të PBB mesatarisht gjatë viteve 2008-2012 dhe në

vitin 2012 kanë zbritur në 24.2% të PBB. Kroacia edhe pse ka ndërtuar një infrastrukturë

të konsiderueshme, ende mban një nivel të lartë të investimeve me 21%. (figura 3.6)

Figura 3.7: Investimet për kërkim – zhvillimin kundrejt PBB në vendet e EJL7

Burimi: WBIF 2013

Një faktor i rëndësishëm për rritjen e konkurrueshmërisë së ekonomisë është edhe

investimi në lidhje me inovacionin e kërkim – zhvillimin. Sipas figurës 3.7 niveli i

investimeve në kërkim & zhvillim në Shqipëri përbën vetëm 0.15% të PBB, duke qenë

më të ulta krahasuar me të gjitha vendet e rajonit EJL. Sipas WBIF (2013) investimet më

të larta për kërkim-zhvillim, midis vendeve të rajonit të EJL7, janë bërë në Kroaci me

0.75% të PBB, (por që përsëri kjo vlerë e investimit është e ulët në krahasim me BE-27

me 2.03%) dhe më të ulëta në B&H dhe Kosovë. Investimet për k&zh janë reduktuar nga

viti në vit në të gjitha vendet e rajonit.

3.3 Ecuria e Investimeve të huaja direkte, IHD-ve në Shqipëri

Ngadalësimi i rritjes ekonomike në vend u shoqërua me rënie të IHD-ve gjatë viteve

201119

-2012, por edhe pse gjatë vitit 2013 rritja ekonomike u reduktua ndjeshëm (në

0,4% sipas INSTAT), sipas Bankës së Shqipërisë IHD u rritën ndjeshëm me 38.6% ndaj

vitit 2012 duke arritur vlera historike prej 923 milion Euro. Nëse ky komponent pastrohet

nga flukset hyrëse të privatizimit të 4 HEC-eve shtetërore prej kompanive me kapital të

19 UNDP Albania, UNCTAD (2012): Raport mbi investimet e huaja Direkte në Shqipëri, 2011


45

huaj që klasifikohen si IHD, zgjerimi vjetor i fluksit të IHD-ve shkon në 22.8%20

. Sipas

BSH 99.5% e IHD-ve vjen nga kapitali i vet kompanive dhe fitimi i ri-investuar.

Përqindja e fluksit të IHD ndaj PBB-së në fund të vitit 2013 arriti në rreth 10.5% duke u

rritur ndjeshëm në krahasim me vitin 2006 ku ishte 3.6%. Vlera e stokut të IHD-ve për

vitin 2013 arriti në 4,596 milionë euro duke pasur një rritje gati dyfish krahasuar me vitin

2009. (shiko tabelën 3.2)

Tabela 3.2: Treguesit IHD 2006-2013. (Ne milionë Euro dhe si % e PBB)

Indikatorë 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Fluksi IHD 259 481 665 717 793 630 666 923

Ne % ndaj PBB 3.6 6.1 7.5 8.1 9 7.8 8.0 10.5*

Stoku i IHD 1054 1688 2040 2261 2667 3036 3796 4596

IHD për frymë

(Euro/frymë) 81 150 208 249 278 223 235 326*

Burimi: Banka Shqipërisë, UNCTAD WIR 2014, INSTAT dhe * llogaritje të autorit

Treguesi i IHD hyrëse për frymë ka ardhur në rritje, duke u katërfishuar nga

81euro/frymë në vitin 2006 në 326 Euro/frymë në vitin 2013. IHD dalëse kanë qenë

modeste për vitin 2013 me vetëm 30 mln Euro dhe stoku i IHD dalëse llogaritet në vlera

të papërfillshme me vetëm 244 mln Euro21

. (figura 3.8)

Figura 3.8: Fluksi i IHD (në mln Euro) dhe IHD/PBB (në %) sipas viteve

Burimi: Sipas të dhënave të Bankës së Shqipërisë dhe INSTAT

20 BSH, Raporti i bilancit te pagesave t1, 2014 21 E vlerësuar nga UNCTAD raporti i WIR 2013, faqe 212


46

Sipas strategjisë së zhvillimit të biznesit dhe investimeve 2014-202022

, Shqipëria ka

përmirësuar ne mënyrë te vazhdueshme treguesit e performancës dhe potencialit IHD,

tregues që kanë lidhje me aftësinë dhe potencialin e një vendi për të tërhequr IHD, ku një

rol të rëndësishëm luan klima e biznesit. Në vitin 2010 Shqipëria renditet e 18 në lidhje

me performancën e IHD-ve23

në mes të 141 vendeve të botës, duke u përmirësuar me 50

pozicione më lartë në krahasim me vendin e 68 në vitin 2005 dhe një përmirësim të

dukshëm me 35 shkallë më lartë krahasuar me vitin 200724

.

3.3.1 Stoku i kapitalit të IHD-ve sipas aktiviteteve kryesore ekonomike

Sipas të dhënave më të fundit të BSH, struktura e stokut të IHD-ve ka ndryshuar mjaft

nga viti në vit e sidomos gjatë viteve 2011-2012. Në vitin 2010 ishte sektori i shërbimeve

që dominonte me 65% në totalin e stokut të IHD-ve, ndërsa në vitin 2012 ky stok u

reduktua në 46%. Brenda sektorit të shërbimeve Stoku i IHD-të hyrëse në sektorin

financiar ka ardhur duke u reduktuar nga 28.7% të stokut të përgjithshëm të IHD-ve që

zinte në vitin 2010, u reduktua në 21.4% në fund të vitit 2012. Stoku i IHD-ve në fushën

e tregtisë në vitin 2012 përbënte vetëm 5.4% nga 11.2% që zinte në vitin 2010, ndërsa

stoku i IHD-ve në transport dhe telekomunikacion ka qëndruar i pandryshuar gjatë tre

viteve të fundit duke përbërë respektivisht 11.5% dhe 10.2% të stokut të totalit të IHD-ve

në fund të vitit 2012. (figura 3.9)

Gjatë tre viteve të fundit ka pasur ekspansion të IHD-ve në sektorin e industrisë nxjerrëse

si të naftës ashtu edhe minerare, ku nga 2% të stokut të IHD-ve që zinte në vitin 2008, u

rrit në 13% në vititn 2010, duke arritur në 23% në fund të vitit 2012.

Figura 3.9: Ndryshimi në vite i Stokut të IHD sipas sektorëve

Viti 2008 Viti 2010

Viti 2012

Burimi: Sipas të dhënave të BSH 2014

22 MZHETS 2014: Draft strategjia e Zhvillimit të biznesit dhe investimeve 2014-2020 23 Raporti i UNCTAD 2010 Indeksi i Investimeve te Huaja Direkte 24 Renditja e Shqipërisë sipas viteve ka qenë: 2007-vendi i 53; 2008-vendi i 33; 2009-vendi i 23.


47

Kështu në sektorin e nxjerrjes së naftës ku IHD-të u rritën me më shumë se 2,5 herë në

krahasim me vitin 2010 dhe duke arritur në 23% të totalit të stokut të IHD-ve në fund të

vitit 2012. Përqindja e IHD-ve në sektorin e nxjerrjes së naftës u 100 fishua në krahasim

me vitin 2008 ku përbënte një shifër të papërfillshme. Gjithashtu edhe IHD-të në sektorin

e industrisë nxjerrëse minerare u rritën me 2.2 herë, por përsëri ato përbëjnë vetëm 2.6%

të stokut të IHD-ve në fund të vitit 2012. Zhvillime të ngjashme u shënuan në sektorin e

industrisë përpunuese ku IHD-të u rritën me më shumë se 2 herë në krahasim me vitin

2010, duke arritur në 25.5% të totalit të stokut të IHD-ve në fund të vitit 2012, por me një

reduktim prej -6% krahasuar me vitin 2011. (figura 3.10)

Figura 3.10: Stoku i kapitalit të IHD hyrëse sipas sektorëve, 2007- 2012 (në përqindje)

Burimi: Sipas të dhënave të Bankës së Shqipërisë

Një detajim i hollësishëm i stokut të IHD-ve në manifakturë tregohet në figurën 3.11,

sipas së cilës 55% e stokut në degën e manifakturës vjen nga industria e përpunimit të

naftës, e cila është rritur ndjeshëm gjatë 2 viteve të fundit dhe 25,5% nga industria e

materialeve të ndërtimit. Industria metalurgjike përbën 5.4% të stokut, industria

ushqimore 4,8% dhe industria e tekstilëve dhe e këpucëve së bashku vetëm 3.6% edhe

pse këto aktivitete përdorin intensivisht fuqinë punëtore me potencial të mirë për eksport.

Por ajo që vihet re gjatë 3 viteve të fundit është reduktimi i ndjeshëm i stokut të IHD-ve

në vitin 2012 krahasuar me vitin 2010 e përkatësisht: me -68% në industrinë e lëkurë-

këpucëve; -58% në industrinë e drurit; -42% në industrinë e veshjeve; -33% në

industrinë ushqimore; -31% në shtypshkrime & botimi; -5% në metalurgji & punime

metale; -3% në fabrikimin e pajisjeve elektrike. Industritë e teknologjive më të

avancuara, si prodhimi i makinerive elektrike dhe automjeteve mungojnë pothuajse

plotësisht25

.



48

Figura 3.11: Stoku i kapitalit të IHD-ve hyrëse në manifakturë sipas sektorëve 2007- 2012 (në përqindje)


3.3.2 Stoku i IHD-ve sipas vendit të origjinës së investitorit

Sipas figurës 3.12 Kanadaja është vendi i parë i rëndësishëm sipas burimit të IHD-ve të

vitit 2012, me 20% ndaj totalit të stokut të IHD-ve. Investimet me origjinë nga Kanadaja

janë përqendruar në industrinë nxjerrëse të naftës dhe stoku i IHD-ve hyrëse është rritur

me 33% në krahasim me vitin 2011 dhe me 161% në krahasim me vitin 2010. Vendi i

dytë më i madh përsa i përket burimit të IHD-ve në Shqipëri, e për të dytin vit radhazi,

është Zvicra me 14.5% të totalit të IHD-ve hyrëse, më pas renditet Austria me 14.2%, të

cilët kanë bërë kryesisht investime në fushën e energjisë. Partneri tjetër i rëndësishëm

është Greqia me 13% të totalit të stokut të IHD-ve, stoku i investimeve të së cilës zinte

vendin e parë në vitin 2010, por që ka ardhur duke u reduktuar me -25% krahasuar me

vitin 2010 dhe -13% krahasuar me vitin 2011, për arsye të krizës së thellë që ajo kaloi.

Figura 3.12: Stoku i fluksi i IHD sipas shteteve, 2012 Figura 3.13: Stoku i IHD në vitin 2008 dhe 2012,

(në përqindje) për 7 vendet e para



49

Në vendin e pestë renditet Italia me 12% të totalit të stokut të IHD-ve, duke ndryshuar

renditjen me 3 vende më poshtë në krahasim me vitin 2010 megjithëse është rritur me

12% në krahasim me vitin 2010 (figura 3.13). Stoku i IHD-ve që kanë si burim vendet e

rajonit është në nivele pothuaj të papërfillshme e konkretisht nga Kroacia me 0.4%, nga

Bullgaria 0.4%, nga Maqedonia 0.3%, nga Kosova 0.2% dhe nga Serbia 0.2%.

3.4 Roli i filialeve të huaja në ekonominë shqiptare

Kontributi i kompanive me investimeve të huaja26

në ekonominë shqiptare është i

rëndësishëm, përsa i përket prodhimit, punësimit dhe investimit. Investimet e Huaja

Direkte përmirësojnë produktivitetin e krahut të punës dhe gatishmërinë për investime,

gjë që mund të rrisë konkurreshmërinë, por megjithatë, pjesëmarrja e lartë e huaj në disa

sektorë dhe industri është njëkohësisht shenjë dobësie e ekonomisë vendase27

. Gjithashtu

hendeku i produktivitetit të krahut të punës në industritë e prodhimit, midis kompanive të

huaja dhe kompanive shqiptare është relativisht i ngushtë, gjë që tregon për një nivel

relativisht të ulët teknologjik të kompanive të huaja28

.

Sipas INSTAT numri i kompanive me investime të huaja në Shqipëri në vitin 2013 arriti

në 4,654 që përbën 4.2% të totalit të ndërmarrjeve në vend, me një rritje prej 22% në

krahasim me vitin 2012 dhe e 2 fishuar në krahasim me vitin 2009. 66% e tyre janë me

100% kapital të huaj, 22% janë kompani ku mbizotëron kapitali i huaj dhe vetëm 12%

janë kompani ku mbizotëron kapitali vendas. Sipas madhësisë së kompanive rezulton se

71% e tyre janë kompani mikro me 1-4 të punësuar, 12% janë mikro me 5-9 të punësuar,

11% janë të vogla me 10-49 te punësuar dhe 6% janë kompani të mesme e të mëdha me

mbi 50 të punësuar. (Figura 3.14)

Figura 3.14: Kompani me IHD sipas madhësisë. Figura 3.15: Kompani me IHD sipas sektorëve

Burimi: Sipas të dhënave të INSTAT 2014, Regjistri i ndërmarrjeve 2013

26 Përkufizimi i ndërmarrjeve me investime të huaja kur ka së paku ka 10% pronësi të huaj 27 UNDP Albania, UNCTAD (2012): Raport mbi investimet e huaja Direkte në Shqipëri, 2011 28 UNDP Albania, UNCTAD (2011): Raport mbi investimet e huaja Direkte në Shqipëri, 2010


50

Sipas sektorëve rezulton se 70% e kompanive me investime të huaja ushtrojnë aktivitetin

në fushën e shërbimeve e konkretisht: tregti 30%, transport 2%, hotel & restorante 3.5%,

komunikacion 4%, shërbime të tjera 30%. Në sektorin e industrisë ushtrojnë aktivitetin

19% dhe në ndërtim 10%. (Figura 3.15)

Sipas shtrirjes gjeografike rezulton se rreth 69% e kompanive me IHD e ushtrojnë

aktivitetin në Tiranë, 11.3% në Durrës, 4.5% në Vlorë, 3.4% në Shkodër, 2.7% në Fier

dhe 2.7 në Korçë, 1.7% në Lezhë, 1.2% në Gjirokastër, ndërsa në Dibër e Kukës janë në

numër të vogël e përkatësisht me 0.4% dhe 0.3%. (Figura 3.16). Ndërsa sipas origjinës së

kompanive të huaja rezulton se 41% e tyre janë me origjinë nga Italia, 13% nga Greqia,

7% nga Turqia, 5% nga Kosova, 3.3% nga Maqedonia, 3.2% nga Gjermania, 3.1% nga

SHBA, 2.3% nga Anglia, 2% nga Austria, 1.6% nga Kina dhe 18% nga vende të tjera.

(Figura 3.17)

Sipas INSTAT, në vitin 2010, kompanitë me IHD punësonin 18% të të gjithë të

punësuarve në nivel kombëtar, ndërsa shifra e afarizmit e siguruar nga ato përbën 29% të

totalit. Kontributi i kompanive të huaja është më i lartë në sektorin e industrisë

përpunuese ku janë të punësuar 39% e totalit të industrisë përpunuese, ndërsa shifra e

afarizmit e siguruar nga ato përbën 51% të totalit të industrisë përpunuese29

.

Figura3.16:Shpërndarja gjeografike e kompanive me IHD, Figura3.17:Origjina e kompanive me IHD,

2013

Burimi: Sipas të dhënave të INSTAT 2014a, Regjistri i ndërmarrjeve 2013



51

3.5 Ecuria e IHD-ve në vendet e EJL7

Gjatë viteve 2007 – 2013, prurjet e IHD-ve në Evropën Juglindore pësuan rënie, ndërsa

ato drejt Shqipërisë vazhdonin të rriteshin duke përbërë nga 5.5% të totalit të flukseve të

IHD në vendet e EJL në vitin 2005 në 28.5% në 2013 dhe duke u renditur e para në rajon

për fluksin e IHD-ve për vitin 2013 me prurje FDI prej 923 milion Euro. (tabela 3.3)

Tabela 3.3: Flukset e IHD-ve: Bota, Evropa Juglindore dhe Shqipëria, 2005-2013 (në mln Euro)

Ekonomit

ë pritëse 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Bota 782,673 1,164,682 1,534,682 1,208,931 802,041 936,640 1,221,892 1,034,873 1,093,356

Evropa

Juglindor 3,870 7,885 9,384 8,849 6,240 3,571 5,154 3,073 3,235

Shqipëria 213 259 481 665 717 793 630 666 923

Burimi: UNCTAD, WIR14 dhe Banka e Shqipërisë.

Edhe pse pesha e Shqipërisë si vend pritës i IHD-ve në rajonin e Evropës Juglindore

është rritur ndjeshëm dhe prurjet drejt Shqipërisë që nga viti 2000 janë pothuaj

dhjetëfishuar30

, përsëri përqindja e flukseve hyrëse të investimeve të huaja direkte të

Shqipërisë në totalin e “Botës” mbetet margjinale: ajo ishte nën 0.1%31

. Sipas UNCTAD

2012, Raporti i fluksit të IHD-ve ndaj kapitalit fiks bruto, GFCF32

(Gross fix capital

formation,) në Shqipëri është rritur nga 9% në vitin 2006 në 33% në vitin 2010. Në vitin

2010, midis vendeve të rajonit, vetëm Mali i Zi ka thithur më shumë investime të huaja

direkte përkundrejt GFCF-së me rreth 130% të GFCF. (tabela 3.4)

Tabela 3.4: fluksi i IHD/GFCF në vendet e EJL përqindje 2004-2010

Rajoni/vendi 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Evropa Juglindore 16 16 24 33 27 22 13

Shqipëria 13 9 9 16 21 25 33

Bosnje- Hercegovina 27 20 25 46 17 6 2

Kroacia 12 17 27 33 32 19 4

Mali i Zi .. .. .. .. 56 208 130

Serbia .. .. .. .. 23 20 15

Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë 34 10 37 43 28 11 17

Burimi: UNCTAD (2012): Raport mbi investimet e huaja Direkte në Shqipëri, 2011

30

UNCTAD, 2014. http://unctadstat.unctad.org/wds/TableViewer/tableView.aspx 31 UNDP Albania, UNCTAD (2012): Raport mbi investimet e huaja Direkte në Shqipëri, 2011 32 Shkalla e fluksit të IHD-ve si përqindje e kapitalit fiks bruto, GFCF (Gross fixed capital formation) jep

një tregues të përafërt të shkallës së fluksit të IHD-ve në krahasim me totalin e investimeve në ekonomi


52

Nga figura 3.18 shihet se flukset e IHD-ve gjatë periudhës 2008-2013 janë më të larta në

Mal të Zi, të ndjekur nga Shqipëria dhe Kosova.

Figura3.18:IHD në % ndaj PBB, në vite në EJL7

Burimi: WBIF 2013.

Nga figura 3.19 shihet se edhe pse fluksi i IHD në Shqipëri janë rritur në vitet 2007-2013,

përsëri stoku i IHD-ve për frymë është më i ulëti në rajon EJL. Stoku i IHD për frymë në

Mal të Zi rezulton më i larti në rajon me 6,539 Euro/frymë, i ndjekur nga Serbia me 3,029

Euro/frymë, Maqedonia me 2,026 Euro/frymë dhe në fund renditet Bosnja &

Hercegovina me 1,582 Euro/frymë dhe Shqipëria me 1,535 Euro/frymë.

Figura 3.19: Stoku IHD/ frymë në EJL në 2013

Burimi: WIR 2014 dhe përpunime të autorit


53

KAPITULLI 4

4 TREGTIA DHE KONKURRUESHMËRIA /

PRODUKTIVITETI

Në këtë kapitull është analizuar një faktor shumë i rëndësishëm për rritjen e

konkurrueshmërisë / produktivitetit sic është tregtia e mallrave (eksporti dhe importi).

Gjithashtu hidhet një vështrim mbi studimet teorike dhe empirike botërore për lidhjen

midis këtyre variablave. Më pas analizohet ndikimi i tregtisë në ekonominë e vendit,

ecuria e tregtisë në vite e sipas sektorëve të ndryshëm në Shqipëri dhe krahasimi me

vendet e EJL7.


Tregtia e hapur është një komponent esencial për çdo politikë realiste për vazhdimin e

rritjes ekonomike të qëndrueshme. (OECD, 2010.c). Importet mund të përmirësojnë

produktivitetin e firmës dhe eksportet konkurrueshmërinë dhe rritja e tregtisë mund të

kontribuojë në rritjen ekonomike globale (OECD 2010.b).

Sipas ITC (2011) performanca e eksportit ka qenë gjithmonë një pikë kritike për

zhvillimin ekonomik të shumë vendeve në zhvillim në vitet e fundit. Kjo ka kontribuar në

një rritje ekonomike të shpejtë dhe në uljen e varfërisë. Eksporti lidhet me shfrytëzimin e

avantazheve krahasuese dhe sjell shumë përfitime ekonomike. Gjithashtu, ka edhe

përfitime dinamike të cilat udhëhiqen nga një konkurrencë më e madhe, nga një ekonomi

e shkallës, nga një përdorim më i mirë i kapaciteteve, përhapja e njohurive dhe aftësive

dhe progresi teknologjik. Investimet e huaja direkte udhëheqin ekonominë globale dhe

ato mund të përmirësojnë përformancën eksportuese të një vendi.

Studimi teorik dhe empirik i diversifikimit të eksporteve i Hesse (2008) argumenton:

“procesi i zhvillimit ekonomik është një proces tipik i transformimit strukturor ku vendet

zhvendosen nga prodhimi i “produkteve të vendeve të varfëra” tek “ produktet e vendeve

të pasura”. Diversifikimi i eksporteve luan një rol të rëndësishëm në këtë proces. Kemi

siguruar evidencë empirike solide të efektit pozitiv të diversifikimit të eksporteve me

rritjen e të ardhurave për frymë. Ky efekt është potencialisht jo-linear në vendet në

zhvillim që përfitojnë nga diversifikimi i eksporteve të tyre në kontrast me vendet më të

zhvilluara që performojnë mirë me specializimin e eksporteve”. Koncentrimi i ulët i

eksporteve ose diversifikimi i lartë është zakonisht një sinjal zhvillimi pozitiv.

Sipas ITC (2011) eksporti konkurues i referohet “kapacitetit për të prodhuar, shpërndarë

dhe shitur produkte/shërbime në mënyrë po aq ose më shumë efektive dhe efikase sesa

ato që janë bërë nga konkurentët”. Në mjedisin e tregtisë globale nocioni i

konkurueshmerise ka marrë një rëndësi të veçantë dhe është shfaqur si një tregues kyç e


54

përcaktues për të pasur sukses. Christian Ketels (2010), një ekonomist i specializuar në

strategjitë e konkurueshmërisë sugjeron: “eksportet janë mjete diagnostikimi të

rëndësishme që ndihmojnë të sinjalizojnë në se kushtet thelbësore në një ekonomi janë në

rregull”. Ai shton se “performancat e dobëta të eksportit janë tregues i dobësive që

ekzistojnë që ose kufizojnë produktivitetin e kompanive ose në mënyrë negative ndikojnë

në aftësinë e tyre për të projektuar aftësitë që kanë në tregjet globale. Eksporti në sektorë

të veçantë jep një indikacion se vendndodhja ka një set pikash të forta që janë themelore

për konkurrueshmërinë e tij dhe deçizive për sukses”. Politika tregtare që nxisin eksporte

konkurrues duhet të gjejnë rrugë të rritin aftësitë për shitjen e produkteve/shërbimeve

vendase në tregun global.

Për arsye të suksesit të modelit të rritjes ekonomike të udhëhequr nga eksportet, që prej

mesit të viteve ’80 shumë vende të tjera në zhvillim dhe vende më pak të zhvilluara kanë

provuar të imitojnë këtë model. Ka pasur një kthesë thelbësore në politikën e zhvillimit.

Modeli i zëvendësimit të importit ka inkurajuar shtetet të ndërtojnë kapacitetet e tyre të

brendshme agrikulture e industriale dhe të zëvendësojnë produktet e importit me ato të

brendshme. Kjo mund të ketë qenë e rëndësishme për disa vendeve në një fazë fillestare

të zhvillimit, por nga ana tjetër ka çuar gjithashtu në një numër dështimesh dhe

zhvillimesh të ngadalta, dhe për pasojë një numër shtetesh që kishin ndjekur më përpara

modelin e zëvendësimit të importit janë bërë më të orientuara nga jashtë (ITC 2011). Sot

fokusi qëndron në përmirësimin e konkurrueshmërisë ndërkombëtare duke mundësuar

shfrytëzimin e dinamikave të tregjeve të eksportit.

4.2 Zhvillimi i tregtisë në Shqipëri

Gjatë vitit 2013 rritja globale e ekonomisë ka qenë e dobët në 3% nga 3.2% në vitin

201233

. Tkurrja e rritjes ekonomike të botës është shoqëruar me tkurrjen e rritjes së

volumit tregtar botëror me 2.7% në 2013. Rritja ekonomike e Shqipërisë është

ngadalësuar mjaft gjatë 3 viteve të fundit, duke arritur në 0.44% në fund të vitit 201334

,

për arsye të krizës në zonën e euros, por edhe të kërkesës së ulët në vend. Volumi tregtar

në vitin 2013 arriti në vlerën prej 5,2 miliard Euro me një rritje prej 2.3% në krahasim me

vitin 2012 dhe me një rritje prej 17.3% krahasuar me vitin 2010. Në vitin 2013, volumi i

përgjithshëm i tregtisë përbëhej prej 68% nga importet edhe 32% nga eksportet me një

rritje të peshës së eksporteve me 4 pikë përqindje krahasuar me një vit më parë.

Ecuria e rritjes ekonomike të vendit është e lidhur ngushtë me ecurinë e tregtisë së vendit

dhe kjo duket edhe nga figura 4.1, ku në vitin 2009 kemi një tkurrje të volumit tregtar,

por edhe një ulje të ritmit të rritjes së prodhimit të përgjithshëm bruto PPB të vendit.

33 ACIT 2014. Raporti i Tregtisë së jashtme 2013, f.9 34 INSTAT 2014, PBB 2013


55

Figura 4.1: Rritja e PBB-së dhe volumi tregtar në vite 2005-2013

Burimi: Sipas të dhënave të INSTAT 2014

Shqipëria mundi të evitojë recensionin ekonomik në kohën e krizës globale për arsye se:

një ekonomi e vogël dhe një sasi e vogël e eksporteve, riorientim i eksporteve drejt

produkteve dhe tregjeve të reja, fluksi i remitancave i shqiptarëve që jetojnë e punojnë

jashtë, ndonëse me trend rënës, kthimi i emigrantëve në Shqipëri me një pjesë të

kursimeve, si dhe ndërmarrja e politikave monetare e fiskale35

.

Deficiti tregtar vazhdon të jetë i lartë, ndonëse me një reduktim gjatë dy viteve të fundit

dhe në fund të vitit 2013 arriti në 19.9% të PBB, i cili është 3.9% pikë përqindje më i ulët

se ai i vitit 2012 dhe më i ulëti që nga viti 1993. (Figura 4.2). Shkalla e lartë e deficitit

tregtar ndaj PBB reflekton një nivel të ulët konkurrues të vendit. Reduktimi i deficitit

tregtar gjatë dy viteve të fundit ka ardhur si rezultat i reduktimit të importeve, (si

rrjedhojë e uljes së kërkesës në vend), më shumë se sa rritja e eksporteve. Gjatë vitit 2013

eksportet janë rritur me 14.7% dhe importet janë ulur me rreth -3%.

Figura 4.2: Volumi tregtar dhe deficiti tregtar sipas viteve 2005-2013 (në mln Euro)


35 FMN survey, janar 2013


56

Fokusi parësor i politikave lidhet me konkurueshmërinë e ekonomisë në përgjithësi duke

e përqendruar vëmendjen mbi konkurueshmërinë e eksporteve si një nga burimet kryesore

të gjenerimit të të ardhurave për vendin.

4.3 Eksportet

Eksportet shqiptare janë karakterizuar nga një trend rritës pozitiv i qëndrueshëm që prej

vitit 2002. Kontributi i eksportit si raport i tij ndaj PBB në vitin 2013 arriti në 18.1%,

shifër e cila është dyfishuar krahasuar me vitin 2006, ndërkohë që vihet re një riorientim i

eksporteve. Eksportet në vitin 2013 u rritën me 2,8 herë krahasuar me vitin 2006.

Eksportet shqiptare karakterizohen nga një varësi e madhe prej kushteve atmosferike dhe

ndryshimeve të çmimeve në tregun ndërkombëtar si dhe nga një nivel i ulët i përpunimit

për pjesën më të madhe të produkteve të eksportit. Treguesi i nivelit të eksportit të


është më i ulëti në rajon dhe krahasuar me BE2736

.

4.3.1 Struktura e Eksporteve

Gjatë vitit 2013 janë eksportuar 83.2% të totalit të eksporteve të vendit vetëm nga 3 grup-

sektorë kryesorë (shiko tabelën 4.1) e konkretisht:

1. Mineralet dhe hidrokarburet zënë vendin e parë në eksportet shqiptare për vitin

2013 duke përbërë 40.3% të totalit të eksporteve, me një rritje prej 29.4%

krahasuar me vitin 2012 ku përsëri zinte vendin e parë. Vlera e eksporteve në

vitin 2013 është 2.2 herë më e lartë krahasuar me vitin 2010 dhe 4.9 herë më e

lartë se viti 2008. Eksporti i naftës bruto shënoi një rritje progresive si rrjedhojë e

rritjes së investimeve të huaja direkte në industrinë nxjerrëse. Eksporti i energjisë

elektrike, kontribuoi pozitivisht në ecurinë e përgjithshme të eksporteve, por

performanca e saj ka natyrë sezonale.

2. Konfeksionet dhe veshjet e këmbës. Eksporti i konfeksioneve dhe veshjeve të

këmbës renditet në vendin e dytë të volumit të eksporteve shqiptare për vitin 2013

me 28.2% të eksporteve totale, me një rënie prej -0.8 pikë përqindje në krahasim

me vitin 2012. Vlera e eksporteve në vitin 2013 është 24.7% më e lartë krahasuar

me vitin 2010 dhe 42.1% më e lartë se viti 200837

. Ky grupim renditej i pari në

eksportet shqiptare deri në vitin 2011, me një kontribut të rëndësishëm edhe në

punësim.

3. Materialet e ndërtimit përbëjnë rreth 14.7% të eksporteve totale në vitin 2013

duke u renditur në vendin e tretë. Eksportet në këtë grupim rezultojnë me rënie

36 Ministria e Financave (2014). PEF 2014-2016

37 INSTAT 2014.


57

me 4.2 pikë përqindje në krahasim me vitin 2012 dhe në vlerë me -10.8%. Vlera e

eksporteve në vitin 2013 është 11.9% më e lartë krahasuar me vitin 2010 dhe

60.9 % më e lartë se viti 2008.

Tabela 4.1: Eksportet sipas grup-mallrave kryesore në vite në mln Euro

Eksportet ne milion Euro

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Minerale dhe

hidrokarburet 121.2 165.6 156.1 325.5 418.8 547.6 708.8

Konfeksionet dhe veshje

këmbe 380.7 397.5 366.0 403.9 456.8 446.6 494.6

Materialet e ndërtimit 124.5 183.2 98.3 234.7 294.3 289.3 258.0

Burimi: INSTAT 2014

4.3.2 Krahasimi i performances së eksporteve midis vendeve të EJL7

Performanca e eksporteve është një tjetër indikator i fortë për konkurrueshmërinë e ekonomisë.

Sipas figurës 4.3 vlera e eksportit për frymë është më e lartë në Kroaci me 4,253 Euro/frymë; më

pas renditet Mali i Zi me 2,235 Euro/frymë; Maqedonia me 1,890 Euro/frymë; Serbia 1,544

Euro/frymë. Në vendet e fundit në rajon renditet Kosova me 508 Euro/frymë, Shqipëria me 1,024 Euro/frymë dhe Bosnja & Hercegovina me 1,054 Euro/frymë.

Figura 4.3: Eksporti për frymë në vendet e EJL7, viti 2012, (në Euro)

Burimi: WBIF 2013

Sipas raportit të konkurrueshmërisë industriale, CIP, i cili mat aftësitë e vendeve për të

prodhuar dhe eksportuar mallrat e manifakturuara në mënyrë konkurruese, si dhe



ulta në rajonin e EJL dhe asaj Qendrore si në figurën 4.4.


58

Figura 4.4: Indeksi i konkurrueshmërisë industriale për disa vende të rajonit të EJL dhe EQ në vite

Burimi: sipas të dhënave të UNIDO 2013, CIP indeks

4.3.3 Partnerët kryesorë tregtarë

Vijimësia e kushteve të vështira makroekonomike, ndër partnerët tregtarë tradicionalë nxiti

eksplorimin e tregjeve të reja nga ana e bizneseve eksportuese. Eksportet vendase u zhvendosën

drejt destinacioneve të reja, si me vendet e CEFTA-s, apo hyrja në tregje të reja si Spanja për

eksportin e naftës bruto. Partnerët kryesorë tregtarë të Shqipërisë janë:

- Vendet e BE-27. Tregtia me vendet e BE-27 zen 68% të tregtisë totale të Shqipërisë

duke u rritur me 2 pikë përqindje krahasuar me vitin 2012, ndërsa vlera e saj është

rritur me 5.3% krahasuar me atë të vitit 2012. Partneri kryesor tregtar është Italia që

zen 55.3% të totalit të tregtisë me BE-27, duke u tkurrur me 2 pikë përqindje

krahasuar me vitin 2012. Tregtia me Greqinë zen 10.4% të totalit të volumit tregtar të

vendit për vitin 2013, por me një tkurrje gjatë dy viteve të fundit përkatësisht me 2

pikë përqindje në krahasim me vitin 2012 dhe 4 pikë përqindje në krahasim me vit in

2011, gjë e cila është shoqëruar edhe me reduktimin në vlerë të volumit tregtar me

Greqinë.

Eksportet drejt vendeve të BE-27, për vitin 2013 përbënin 77% (75.5% në 2012) të

gjithë eksporteve të vendit me një rritje prej 17.4% krahasuar me fundin e vitit 2012.

Eksportet kryesore të vendit për vitin 2013 shkojnë në: Itali 60% të totalit të

eksporteve me BE-27 dhe 46% të eksporteve totale të vendit, Spanja përkatësisht me

13% dhe 10%, Malta me 9% dhe 7%, Gjermania 5% dhe 4%, Greqia 4% dhe 3%.

(figura 4.5)

Importet me BE-27 zënë 63.3% të totalit të importeve të vendit duke u rritur me 1.3

pikë përqindje krahasuar me vitin 2012, ndërsa vlera e saj është ulur me 1% në

krahasim me vitin 2012. Partneri kryesor në importe është përsëri Italia nga ku vijnë


59

33% e importeve totale të vendit, Greqia me 9% të totalit të importeve; Gjermania me

6% të totalit të importeve (figura 4.5).

Figura 4.5: Partnerët kryesorë tregtarë të Shqipërisë viti 2013. (në përqindje ndaj totalit)

Burimi: Sipas të dhënave të ACIT 2014.

- Rajoni EJL. Si rezultat i marrëveshjes së tregtisë së lirë, CEFTA, tregtia midis

vendeve të rajonit është rritur nga vitit në vit. Eksportet shqiptare drejt vendeve të

rajonit zënë një peshë specifike prej 12% të totalit të eksporteve në vitin 2013 me

një rritje me 2 pikë përqindje krahasuar me vitin 2010, ndërsa importet zënë një

peshë specifike prej 7.4% të totalit të importeve. Partneri kryesor është Kosova

me 7% të totalit të eksporteve dhe 1.2% të totalit të importeve dhe më pas

renditen vendet e tjera si Serbia me 1% të totalit të eksporteve dhe 3% të totalit të

importeve; Maqedonia me 2% të totalit të eksporteve dhe 1.7% të totalit të

importeve; Mali i Zi me 2% të totalit të eksporteve dhe 0.4% të totalit të

eksporteve, ndërsa tregtia me Kroacinë pothuaj mungon ku importet zënë 0.5% të

totalit të importeve.

Gjatë viteve 2010-2013 kemi një ri-orientim të eksporteve drejt Kosovës dhe Turqisë me

rreth 11% të eksportit total të Shqipërisë. Gjithashtu vihet re një rritje e koncentrimit të

disa produkteve për eksport38

, e cila bën që Shqipëria të jetë shumë e ndjeshme ndaj goditjeve

të jashtme.

38 ACIT 2014. Raporti i Tregtisë së jashtme 2013, f.46


60

4.4 Importet

Importet në vend përbëjnë 38.1% të PBB për vitin 2013 duke u ulur me 1.8 pikë

përqindje krahasuar me vitin 2012. Trendi i rritjes së importeve gjatë periudhës 2005-

2008 ka qenë pozitiv dhe me një ritëm rritje të lartë. Vetëm në vitin 2009, gjatë krizës

financiare botërore, shikohet një rënie në vlerë si e importeve me -9.3% krahasuar me

vitin 2008, por vihet re rënie edhe në eksporte (shiko figurën 4.6). Më pas, në vitet 2010-

2011 ritmi i rritjes së importeve ka qenë më i ulët krahasuar me periudhën 2005-2008, si

dhe me ritmin e rritjes së eksporteve. Në vitet 2012 dhe 2013 kemi një rënie të importeve

përkatësisht me -2% dhe -3% krahasuar me vitin e mëparshëm.

Figura 4.6: Ndryshimi vjetor i rritjes së eksportit Figura 4.7: Importi i makineri & pajisje

dhe importit sipas viteve 2006-2013 sipas viteve (në mln Euro)


4.4.1 Struktura e importeve

1. Vendin e parë në importet për vitin 2013 e zen importi i makineri & pajisjeve me

19% ndaj totalit të importeve (figura 4.8), të cilat rezultojnë me ulje me -0.1%

krahasuar me vitin 2012 dhe me -11.1% krahasuar me vitin 2008, vit në të cilin

importet e makineri& pajisjeve kapin vlerën më të lartë të tyre me 790.4 milion Euro

(shiko figurën 4.7). Në vitet 2009 dhe 2010 vihet re një ulje e importit të makineri e

pajisje si pasojë e krizës globale.

Natyrisht importi i makinerive e pajisjeve lidhet direkt me investimet në teknologji të

reja që ndikojnë në rritjen e konkurrueshmërisë së vendit.

2. Në vend të dytë në importet për vitin 2013 renditet grupi i ushqimeve, pije &duhan

me 18.1% të totalit të importeve, me një rënie në vlerë me -0.6% krahasuar me një vit

më parë, por me një rritje prej 5.4% krahasuar me vitin 2010. (figura 4.8). Importi i

këtij grupi ka qenë i rëndësishëm gjatë gjithë viteve dhe deri në vitin 2006 zinte

vendin e parë në totalin e importeve, më pas renditet pas importit të makineri &

pajisje. Karakteristikë e këtij grupimi është rritja në çdo vit me përjashtim të vitit

2009 që përkon me krizën globale dhe të vitit 2013. Reduktimi i importit të këtij

grupimi tregon edhe reduktimin e kërkesës së brendshme.


61

Figura 4.8. Importet e Shqipërisë sipas qëllimit, 2013


3. Grupi i tretë i rëndësishëm në importe është grupi i lëndë djegëse, minerale & energji

elektrike e cila përbën 17.9% të importeve të vitit 2013, me një rwnie në vlerë prej -

16.9% krahasuar me një vit më parë, por me rritje 23.8% krahasuar me vitin 2010.

Edhe importi i këtij grupimi ka ardhur në rritje nga viti në vit me përjashtim të vitit

2009 që përkon me krizën globale dhe të vitit 2013.

Tabela 4.2: Ecuria e importeve sipas sektorëve në vitet 2005 – 2013 (në %)

Importi % v 2005 v 2006 v 2007 v 2008 v 2009 v 2010 v 2011 v 2012 v 2013

Ushqim,

pije, duhan 17.7% 17.9% 16.2% 16.6% 17.4% 18.2% 16.9% 17.6% 18.1%

Minerale, l.

djegëse,

ener. elek. 12.0% 13.9% 16.7% 17.9% 14.4% 15.4% 18.8% 20.9% 17.9%

Prod.

kimike &

plastike 10.1% 11.1% 10.5% 10.3% 11.9% 11.8% 11.2% 12.5% 13.2%

Lëkure &

artikuj 2.1% 2.2% 2.1% 1.6% 1.6% 1.8% 1.7% 1.8% 2.2%

Prodh. druri

& letre 3.2% 3.6% 3.5% 3.4% 4.1% 4.3% 3.8% 3.4% 3.9%

Tekstile &

këpucë 12.3% 11.7% 10.4% 9.0% 9.2% 9.6% 9.3% 9.1% 10.5%

Mat.

ndërtimi &

metale 3.7% 3.6% 15.8% 15.4% 15.3% 16.0% 15.1% 12.9% 12.2%

Makineri &

pajisje 11.2% 12.4% 20.9% 22.1% 22.8% 19.4% 20.2% 18.5% 19.0%

Të tjera 27.7% 23.7% 3.7% 3.7% 3.4% 3.6% 3.1% 3.2% 3.0%

totali 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%

Burimi: INSTAT 2014

4. Grupim tjetër është importi i produkteve kimike & plastike, i cili përbën 13.2% të

totalit të importeve për vitin 2013, me një rritje në vlerë prej 2.5% krahasuar me vitin

2012 dhe me një rritje prej 31.4% krahasuar me vitin 2010. Importi për këtë grupim

ka ardhur në rritje nga viti në vit, por ritmi mesatar i rritjes në periudhën pas vitit

2009 është më i ulët (e konkretisht 5.6%) se ai i viteve deri në vitin 2008 me 20.1%.


62

5. Grupimi i materialeve të ndërtimit & metale përbën 12.2% të totalit të importeve për

vitin 2013, me një rënie në vlerë prej -7.8% krahasuar me vitin 2012 dhe rënie me -

18.3% krahasuar me vitin 2010. (tabela 4.2) Vitet 2007-2010 përkojnë me periudhën

e bumi-t të ndërtimeve, prandaj dhe importet e tyre kanë qenë të larta.

Shkalla e hapjes39

së ekonomisë ka qenë në rritje të vazhdueshme. Në vitin 2013 ajo

është 56.2% me një rritje prej 13.5 pikë përqindje në krahasim me vitin 2006 ku ishte

42.7%. Viti 2009 ishte i vetmi vit në të cilin raporti i volumit tregtar ndaj PPB patën një

rënie të lehtë. (figura 4.9)

Figura 4.9: Shkalla e hapjes, si raport i volumit tregtar ndaj PPB-së

Burimi: INSTAT 2014 dhe përpunime të autorit

Indeksi i mbulimit të importeve40

ka një tendencë rritje nga viti në vit. Konkretisht

nga 23.9% në vitin 2009, në 36.5% në vitin 2011 dhe 40.3 % në vitin 2012, në fund të

vitit 2013 ky indeks arriti në 47.9%. Rritja e këtij indeksi ka ardhur si arsye e rritjes të

eksporteve me një ritëm më të lartë se sa rritja e importeve. Me gjithë trendin ritës,

indeksi i mbulimit të importeve është i ulët, i cili së bashku me deficitin e lartë tregtar

reflekton një konkurrueshmëri të ulët të ekonomisë së vendit dhe një rrezik për treguesit

makroekonomik në një periudhë afatgjatë.

Indeksi i mbulimit të importeve i Shqipërisë është i ulët edhe në krahasim me vendet e

Ballkanit Perëndimor, me përjashtim të Kosovës që ky koeficient për vitin 2012 është

10.8% dhe Malit të Zi me 20.2%. Indeksi i mbulimit të importeve për vitin 2012 ishte

51.5% për Bosnje & Hercegovinën, 59.5% për Serbinë dhe 61.5% për Maqedoninë41

.

39 Shkalla e hapjes së ekonomisë matet si raport i volumi tregtar ndaj PPB-së, 40 Indeksi i mbulimit të importeve matet si raport i vlerës së eksporteve ndaj vlerës së importeve 41 ACIT 2014: Albania 2013, trade report, faqe 17


63

4.5 Ndryshimi i strukturës së eksporteve shqiptare

Raporti i ulët i eksporteve shqiptare ndaj importeve lidhet edhe me strukturën e

eksporteve, e cila ka ndryshuar, por karakterizohet nga eksporte të produkteve të

papërpunuara apo të regjimit me facon, ndërsa eksportet e produkteve të përpunuara janë

mjaft të ulëta.

1. Grupi i mineraleve & lëndë djegëse & energji elektrike, ka pësuar një rritje të

konsiderueshme të peshës që zë në eksportet shqiptare, nga 5.2% të totalit të

eksporteve që zinte në vitin 2005, u rrit në 18.1% në vitin 2008, në 27.8% në vitin

2010 dhe në vitin 2013 renditet e para në eksportet shqiptare duke përbërë 40.3%

të totalit të eksporteve. (figura 4.10). Në industrinë e minierave eksportohet lëndë

e parë e papërpunuar, kryesisht krom, me një vlerë të shtuar të ulët çmimi i së

cilës varet shumë nga ndryshimi i çmimit botëror. Edhe në industrinë e naftës

eksportohet naftë e papërpunuar. Eksporti i energjisë elektrike është i lidhur

ngushtësisht me kushtet e motit dhe në disa vite është maksimal e në vite të tjera

minimal.

Figura 4.10: Struktura e eksporteve sipas grup-mallrave në vitet 2005, 2008, 2010, 2013

Burimi: INSTAT 2014 dhe përpunime të autorit

2. Eksportet në fushën e industrisë së veshjeve dhe të këpucëve, vazhdojnë që të kenë një

peshë të madhe në eksportet vendase, ndonëse ka një tendencë ulje nga 57.9% në vitin

2005, në 43.4% në vitin 2008, në 34.4% në vitin 2010 dhe 28.2% në vitin 2013, duke u

renditur e dyta pas grupit të mineraleve &lëndë djegëse. (figura 4.10). Prodhimet nën

regjimin fason sidomos në fushën e industrisë së veshjeve dhe të këpucëve, kanë një

peshë të madhe në eksportet vendase, ndonëse ka një tendencë ulje nga viti në vit.

Eksportet nën regjimin fason janë rritur me 7.4% krahasuar me vitin 2012 dhe përbëjnë

40% të totalit të eksporteve për vitin 2013, nga 43% që zinte një vit më parë42

. Eksporti

42 ACIT 2014: Albania 2013, trade report, faqe 27


64

nën regjimin facon i konfeksioneve dhe këpucëve përbën 70% të totalit të eksporteve nën

regjimin facon për vitin 201343

duke u rritur me 2.4 pikë përqindje krahasuar me vitin

2012.

83% e eksporteve nën regjimin fason, për vitin 2013, shkojnë drejt Italisë, me një rritje

prej 4 pikë përqindje krahasuar me vitin 2012. Avantazhi konkurrues i Shqipërisë nën

këtë regjim vazhdon të jetë paga e ulët e fuqisë punëtore. Tashmë në disa kompani të

veshjeve dhe këpucëve kanë filluar të punojnë me cikël të mbyllur, duke prodhuar

produkte “Made in Albania” dhe duke sjellë rritjen e vlerës së shtuar. Vlera e shtuar ndaj

totalit të eksporteve nën regjimin facon është vetëm 20% dhe ecuria e tij në vite paraqitet

me luhatje si në figurën 4.11

Figura 4.11: Ecuria e vlerës së shtur nga ekprtet në regjimin facon

Burimi: ACIT 2014

Prodhimet e mallrave që kanë produktivitet të ulët janë çvendosur nga vendet e zhvilluara

në vendet e tjera në zhvillim si p.sh. punët në konfeksione e tekstile. Kjo bën që vendet e

zhvilluara të kenë produktivitet gjithnjë e më të lartë, ndërsa vendet në zhvillim kanë

produktivitet të ulët. (UNIDO (2013.a). Në Shqipëri vazhdon që të rriten kërkesat për

facon, sepse ka një çvendosje të kërkesave nga vendet e Lindjes për arsye të situatës

politike e luftës që po vazhdon në këto vende prej disa vitesh. Gjithashtu kriza financiare-

ekonomike globale që preku edhe vendet e Evropës dhe vendet tona fqinje që Shqipëria

ka pasur edhe shkëmbimet më të mëdha tregtare si Itali e Greqi, solli që të ndryshojë

kërkesa për prodhimet e konfeksioneve nga prodhime në parti të mëdha dhe me kohë të

gjatë lëvrimi, në kërkesa në parti të vogla dhe me kohë të shkurtër prodhimi, gjë të cilën

ua sigurojnë prodhuesit në Shqipëri. Prandaj vazhdon të ketë kërkesa për rritjen e këtyre

prodhimeve në vend në industrinë e konfeksioneve.

3. Grupi i materialeve të ndërtimit dhe metaleve zinte 15.8% të totalit të eksporteve në

vitin 2005, duke u rritur në 20% në vitet 2008 dhe 2010 dhe duke u reduktuar në 14.7%

në vitin 2013. (figura 4.10). Ndërsa të gjitha eksportet nga grupet e tjera përbëjnë vetëm

16.8% të totalit të eksporteve për vitin 2013.

43 ACIT 2014: Albania 2013, trade report, faqe 28


65

KAPITULLI 5

5 KREDITIMI DHE KONKURRUESHMËRIA /

PRODUKTIVITETI

Në këtë kapitull është analizuar një faktor shumë i rëndësishëm për rritjen e

konkurrueshmërisë / produktivitetit sic është zhvillimin i tregut financiar (kreditimi i

ekonomisë). Gjithashtu hidhet një vështrim mbi studimet teorike dhe empirike botërore

për lidhjen midis këtyre variablave. Më pas është analizuar zhvillimi i tregut financiar në

Shqipëri dhe ecuria e kreditimit të sektorit privat në vite e sipas sektorëve të ndryshëm në

vend dhe krahasimi me vendet e EJL.


Kredia për ekonominë, si një kanal i rëndësishëm i ndërmjetësimit financiar, jep një

kontribut të madh për zhvillimin ekonomik të vendit, si dhe për rritjen e

konkurrueshmërisë. Një sektor financiar efikas është i nevojshëm për të kanalizuar

kursimet e qytetarëve tek sektorët më produktiv. Ai i kanalizon burimet tek sipërmarrësit

më të mirë ose tek projekte investimesh. Ekonomitë kërkojnë tregje financiare të

sofistikuar që mund ta bëjnë kapitalin të vlefshëm për investime në sektorin privat nga të

tilla burime si hua nga një sektor bankar i sigurt, venture capital dhe produkte të tjera

financiare (WEF, 2013). Gehringer (2013.b) sugjeron se hapja e sistemit financiar

gjeneron një impakt të fuqishëm pozitiv në rritjen ekonomike, në rritjen e produktivitetit

dhe kapitalit të akumuluar. Sipas Bekaert, G. et al. (2011) hapja e sistemit financiar

shpesh shoqërohet me shkallë të lartë të rritjes ekonomike. Në rritjen e produktivitetit jep

më shumë efekt hapja e sistemit financiar se sa efekti i rritjes së kapitalit.

Analizat teorike dhe empirike nuk kanë arritur konsensus të qartë në lidhje me

kontributin e drejtpërdrejtë të liberalizimit të tregut financiar e zhvillimit financiar me

rritjen ekonomike. Janë gjetur si efekte pozitive dhe negative të ndikimit të drejtpërdrejtë

të financimit në rritjen e ekonomisë (Gehringer 2013a). Gehringer sugjeron se aspektet

financiare janë të lidhura veçanërisht me produktivitetin i cili është nxitës për zhvillimin

ekonomik.

Benhabib, J. et al. (2000) konkludon se indikatorët e zhvillimit financiar janë në

korrelacion me rritjen e faktorit të produktivitetit total dhe me investimet, megjithatë

indikatorët që korrelojnë me rritjen e faktorit total të produktivitetit janë të ndryshëm nga

ato që inkurajojnë investimet.

Alfaro (2009) argumenton se mungesa e një tregu financiar kombëtar të zhvilluar mund

të kufizojë aftësinë e ekonomisë për të përfituar nga IHD potenciale. Analiza e Alfaros

sugjeron se tregjet financiare duket se luajnë një rol veçanërisht të rëndësishëm që vendet


66

të përfitojnë nga hyrjet direkte të kapitalit të huaj pikërisht nëpërmjet rritjes së

produktivitetit total. Studimet teorike dhe empirike tregojnë se rritja e flukeseve hyrëse të

IHD-ve dhe rritja e eficensës së tregut financiar çojnë në një rritje të lartë ekonomike

(Alfaro,L.etj 2009).

Sipas Alfaro (2006), sa më i zhvilluar tregu financiar lokal, aq më lehtë kreditohen

sipërmarrësit për të hapur biznese të reja. Rritja e numrit të mallrave të ndërmjetme jep

një nxitje të sektorit të prodhimit te produkteve finale. Si rezultat tregu financiar lejon

lidhjen midis firmave të huaja dhe firmave vendase duke nxitur tërheqjen e IHD-ve ne

vend. Më tej Alfaro tregon se mbajtja e një prezence të huaj konstante, ekonomitë me

treg financiar të mirë-zhvilluar përjetojnë normat e rritjes që janë pothuajse dy herë më të

larta sa ato të ekonomive me tregje të dobëta financiare; gjithashtu kushtet e tjera të

vendit si struktura e tregut dhe kapitali njerëzor janë të rëndësishme për të gjeneruar një

efekt pozitiv të IHD-ve në rritjen ekonomike.

5.2 Zhvillimi i tregut financiar në Shqipëri

Kalimi i ekonomisë Shqiptare nga një ekonomi e centralizuar në një ekonomi tregu, solli

edhe liberalizimin e tregut financiar. Sektori bankar në Shqipëri ishte ende i pazhvilluar,

pothuaj inekzistent deri nga fundi i vitit 1996, me pak banka që zhvillonin veprimtarinë si

dhe me mangësi në kuadrin ligjor e rregullativ, pavarësisht rritjes së shpejtë ekonomike

(Dushku, E. 2010). Mbas kësaj periudhe hyrja në tregun financiar e një sërë bankash të

huaja tregtare, privatizimi i Bankës Kombëtare tregtare, BKT dhe sidomos pas vitit 2004,

me privatizimin e Bankës më të madhe në vend Bankës së Kursimeve, sistemi bankar i

nivelit të dyte në Shqipëri u bë tërësisht privat si dhe u kryen reforma të shumta

strukturore, ku sektori bankar u bë më i qenësishëm në zhvillim ekonomik. Sistemi

bankar shqiptar përbëhet nga 16 banka private ku kapitali i huaj përbën 95% të kapitalit

të sistemit bankar dhe si pasojë e rritjes së konkurrencës kanë shtuar numrin e produkteve

financiare në treg.

Struktura e sektorit bankar dhe financiar shqiptar në fund te vitit 2013 përbëhet nga:

- institucione të licencuara e të mbikëqyrura nga Banka e Shqipërisë si: 16 banka

tregtare, 21 subjekte financiare jo-banka (SFJB), 1 zyre përfaqësimi e bankës së huaj,

333 zyra të këmbimit valutor,121 shoqëri të kursim-kreditit dhe 2 unione të shoqërive

të kursim-kreditit44

- institucione të mbikëqyrura nga Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare (AMF) si: nga

shoqëri sigurimi, fonde pensioni dhe fonde investimi.

Niveli i ndërmjetësimit financiar në Shqipëri në fund të vitit 2013, i llogaritur si raport i

aktiveve të sistemit financiar ndaj Prodhimit të Brendshëm Bruto (PBB), arriti në nivelin

99.1%, duke u rritur me 3 pikë përqindjeje krahasuar me një vit më parë. Sektori

44 BSH (2014.a). Raporti vjetor i mbikqyrjes 2013


67

financiar mbizotërohet nga sektori bankar, i cili zotëron 93.8% të aktiveve të sistemit

financiar, ndërsa segmentet e tjera të sistemit zënë një peshë ende të vogël në krahasim

me atë bankar (shiko tabelën 5.1).

Kredia e dhënë nga institucionet bankare përbën rreth 96% të totalit të kredisë së dhënë

nga sistemi financiar dhe përbën 39.7% të PPB45

në fund të vitit 2013. Kredia e dhënë

nga institucionet financiare jo-banka është mjaft e ulët. Portofoli i mikro-kredisë të këtyre

institucioneve deri më dhjetor 2013 përbën: 3.1% të totalit të aktiveve të sistemit

financiar, dhe 4.1% të totalit të kredisë dhënë nga sistemi financiar.

Tabela 5.1: Pesha e segmenteve të sistemi financiar ndaj PBB-së në vite

Autoriteti licensues

dhe mbikqyrës

Sistemi

financiar 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Sistemi

bankar 76.7 77.5 80.9 84.7 89.6 90.5

Institucione

jobanka 1.7 2.2 2.7 2.5 2.7 2.5

SHKK dhe

unionet 0.7 0.8 0.8 0.7 0.8 0.8

Shoqëri

sigurimi 1.4 1.5 1.4 1.5 1.6 1.6

Fondet e

pensionit 0.01 0.01 0.01 0.02 0.03Fondet e

investimit 1.21 3.7

Banka e Shqipërisë

Autoriteti i Mbikëqyrjes

Financiare

Burimi: Banka e Shqipërisë (2014) Raporti i stabilitetit financiar 6 mujori i dytë 2013

Instrumentet e tjerë financiarë si leasingu e faktoringu janë pak të zhvilluara në Shqipëri,

venture capital pothuaj nuk eksiton në praktikë, ndërsa business angle nuk janë as nga

ana ligjore ekzistente. Bazuar në të dhënat e Bankës së Shqipërisë në aktivitetin e

leasingut operojnë 6 kompani dhe ky aktivitet është rritur gjatë viteve 2011 dhe 2012, por

ka pësuar tkurrje gjatë vitit 2013. Sa i takon faktoringut në vendin tonë operojnë 3

kompani, aktivieti financiar i tyre ka filluar në tremujorin e dytë 2011 dhe ka pasur rritje

gjatë vitit 2012, por përsëri është tkurrur gjatë vitit 2013.

Sipas raportit të Konkurrueshmërisë Globale të Forumit Ekonomik Botëror GCI

2013/2014 (WEF 2013), zhvillimi i tregut financiar në Shqipëri vlerësohet me 3.27 pikë

dhe renditet në vendin e 128 (nga 148 vende të marra në shqyrtim), me një përkeqësim

prej 8 vendesh në krahasim me një vit më parë dhe përkeqësim me 21 vende krahasuar

me vitin 2011/12. Në të gjithë nën-indikatorët vihet re se vlerësimet për Shqipërinë janë

45Raporti Kredi/PBB përfaqëson levën financiare, e cila tregon peshën që zë huamarrja në financimin e

aktivitetit ekonomik të vendit. Leva financiare mat shkallën e financimit të një biznesi nëpërmjet borxhit.


68

më të ulta se një vit më parë. Vlerësimi për nën-indikatorin e financimit nëpërmjet tregut

të ekuitive lokale dhe rregullat e shkëmbimit të sigurtë është mjaft i ulët dhe renditemi në

vendin e 146 pothuaj në fund krahasuar me të 148 vende të marra në analizë46

. (figura

5.1)

Figura5.1: Indeksi i zhvillimit të tregut financiar në Shqipëri në vitet 2011-2013

Burimi: sipas të dhënave të GCI (WEF 2013)

5.3 Analizë e kreditimit të sektorit privat

Kalimi i ekonomisë Shqiptare nga një ekonomi e centralizuar në një ekonomi tregu dhe

liberalizimi i tregut financiar, solli si rezultat zhvillimin e shpejtë të biznesit privat duke

përdorur instrumentin e financimit nga sektori financiar.

5.3.1 Kreditimi i bizneseve të mesme dhe të mëdha

Aksesi në financim i bizneseve të mesme dhe të mëdha është përmirësuar nga viti në vit,

e sidomos pas viteve 2004, i mbështetur nga ristrukturimi e privatizimi tërësor i sistemit

bankar. Aktiviteti i kreditimit u rrit ndjeshëm në vitet 2005-2009, gjë që ka sjellë që

kreditimi për ekonominë të rritet nga 9.5% të PBB në fund të vitit 2004 arriti në

maksimumin e vet në fund të vitit 2011 me 41.8% të PBB-së dhe me një zbritje në vitet

në vijim duke arritur në 39.7% të PBB në fund të vitit 2013. (figura 5.2). Gjatë viteve

2008-2009, të cilat karakterizohen nga kriza globale financiare, kreditimi i ekonomisë ka

46 Sipas GCR 2013/14 nënindikatorët për shtyllën e zhvillimit të tregut financiar derivojnë nga survey i

opinioneve i kryer nga Forumi Ekonomik Botëror (WEF), ku pyetjet vlerësohen nga 1 shumë dobët në 7

shumë mire.


69

filluar të pësojë reduktim të normës së rritjes së portofolit të kredisë, e cila u thellua më

shumë gjatë viteve 2010-2012 dhe duke arritur në fund të vitit 2013 në tkurrje me -1.2%

krahasuar me një vit më parë. Gjatë periudhës 2008-2010, rritja kumulative e portofolit

të kredisë ishte rreth 21%, e cila ra ndjeshëm gjatë periudhës 2011-2013 ku arriti në 12%.

Gjatë vitit 2013 portofoli i kredisë rezultoi me 1.2 përqind më i ulët se viti 2012 dhe kjo

rënie vihet re në të gjitha segmentet e kredi dhënies. Kredia për bizneset, që prej shtatori

2012, po ndjek një trajektore rënëse, si për investime ashtu edhe për likuiditete (figura

5.3). Kjo ecuri ka përcaktuar edhe tkurrjen e raportit të kredisë ndaj totalit të aktiveve në

41.9% për muajin dhjetor 2013. Ngadalësimi i kredisë në këtë periudhë ka ardhur si

rezultat i nivelit më të ulët të kredisë së re, e cila për vitin 2013 rezulton me një reduktim

prej -20% krahasuar me një vit më parë. Sipas shpërndarjes sektoriale të kredisë, bankat

kanë financuar kryesisht në sektorin e shërbimit dhe atë të industrisë mbështetur nga një

aktivitet ekonomik relativisht më të mirë në këta sektorë e sidomos në tregti. Kredia

afatgjatë në vitin 2013 përbën 47.4% te kredisë totale përkundrejt 37,9 % të kredisë së

dhënë deri në fund të vitit 2005, duke pësuar një rritje nga viti në vit.

Figura 5.2 : Ecuria e kredisë në vite

Burimi: Sipas të dhënave të Bankës së Shqipërisë, 2014

Sipas Bankës së Shqipërisë në fund të vitit 2013, 94% e totalit të kredisë i akordohet

sektorit privat, nga e cila 71% thithet nga kompanitë dhe 29% nga individët. Portofoli i

kredisë për bizneset në vitin 2013 është rreth 2 herë më i lartë krahasuar ma atë të vitit

2006. Rreth 80% e kredive janë shpërndarë nga bankat në zonën Tiranë-Durrës, ndërsa

nga bankat në qytetet e tjera si Elbasan, Vlorë, Shkodër, Fier janë shpërndarë më pak se

3% e portofolit të kredisë dhe në qytetet e Korçës dhe Lezhës më pak se 2%. (figura 5.4 ).


70

Figura 5.3: Rritja vjetore e kredisë Figura 5.4.Shpërndarja e kredive sipas rretheve, 2013


Kreditë me probleme në bizneset janë rritur nga viti në vit pothuajse për të gjithë sektorët.

Në fund të vitit 2013 ajo përbënte 27.7% të totalit të kredisë së dhënë për bizneset. Kredia

me probleme mbetet problematike për sektorin e ndërtimit dhe atë të tregtisë. (figura

5.5).

Figura 5.5: Ecuria e raportit të kredive te këqija ndaj totalit dhe sipas sektorëve

Burimi: Suljoti, E. etj. (2013)

5.3.2 Ecuria kredisë sipas sektorëve

Gjatë periudhës 2008-2013 sektori i ekonomisë më i kredituar ka qenë shërbimi, i cili ka

marrë 57% të kredisë për biznese të dhënë gjatë kësaj periudhe dhe brenda saj tregtia e

cila ka marrë rreth 34% të kredisë totale për biznesin. Sektori i shërbimeve, ka dhënë një

kontribut mesatar prej 1.5 pikë përqindjeje në rritjen e aktivitetit ekonomik gjatë kësaj

periudhe47

. Sektori i industrisë ka thithur rreth 30% të kredisë për biznese, por kontributi i 47INSTAT 2014, Rritja mesatare e PBB-së .


71

saj mesatar në rritjen ekonomike ka qenë mesatarisht 0.5 pikë përqindje. Brenda këtij

sektori, sektori i industrisë përpunuese ka thithur rreth 15% të kredisë për biznese dhe

kontributi i saj mesatar në rritjen ekonomike ka qenë mesatarisht 0.3 pikë përqindje.

Industria nxjerrëse ndonëse ka thithur vetëm 1.9% të kredisë për biznese, ka dhënë një

kontribut në rritjen ekonomike të vendit me 0.4 pikë përqindje, kontribut i cili ka ardhur

duke u rritur ndjeshëm pas viteve 2007, si pasojë e investimeve të huaja direkte të

tërhequra në sektorin e nxjerrjes së naftës, energjisë elektrike dhe minierave. Nga ana

tjetër, kredia për sektorin e ndërtimit është rritur pak në vitet 2010-2011 dhe është tkurrur

në vitet 2012-2013, duke reflektuar edhe ecurinë e dobët ekonomike të këtij sektori

(kontribut negativ prej -0.2 pikë përqindje në periudhën 2008-2013). Ndërkohë, sektori i

bujqësisë, ndonëse me një kontribut të rëndësishëm në rritjen ekonomike (prej

mesatarisht 0.8 pikë përqindjeje), mbetet i nën-kredituar, vetëm me 1.8%, si pasojë e

rrezikut të lartë të kredisë që mbart procesi i kreditimit në këtë sektor. (shiko figurën 5.6)

Figura 5.6: Kredia sipas sektorëve, në fund të vitit 2013 si dhe gjatë viteve 2007-2013 (në %)


Pesha që zë kredia për investime për makineri e pajisje në fund të viti 2013 është 54% të

totalit të kredisë. (figura 5.7). Pesha e kredisë së re për investime ndaj totalit të kredisë

për biznesin ka ardhur duke u reduktuar nga 41% në vitin 2006 në 29% në vitin 2013.

Mbas vitit 2008, gjatë periudhës së krizës globale vihet re se kërkesa e bizneseve për

financim është orientuar kryesisht drejt financimit të nevojave për kapital qarkullues,

ndërsa kërkesa nga bizneset për financim të investimeve ka qenë në rënie të

vazhdueshme. Kredia për investime ka rënë me 3.5% gjatë vitit 2013, duke vazhduar

trendin rënës për të katërtin vit rresht, duke dhënë një sinjal të mungesës së investimeve

në biznese për teknologji të reja, që do të ndikonin në përmirësimin e konkurrueshmërisë

së ekonomisë. Arsyet kryesore të rënies së kërkesës nga bizneset për kredi janë

ngadalësimi i përgjithshëm i ekonomisë, e sidomos rënia e nivelit të investimeve të reja

(Suljoti,E. etj. 2013).


72

Figura 5.7: Kredia për investime ndaj totalit të kredisë për biznese si dhe kredisë së re


5.3.3 Kreditimi i bizneseve të vogla dhe start up

Sistemi bankar është i hapur dhe mbështet më lehtë kompanitë e mëdha dhe deri diku ato

të mesme, ndërsa për bizneset e vogla dhe mikro ka rregulla tepër të ngurta, ndërsa

bizneset start up, pothuaj nuk kanë akses në financim nga bankat. Bankat paraqesin

gjykim më të kujdesshëm në kërkesat lidhur me biznes planin, reputacionin e

investitorëve etj. duke konsideruar gjendjen dhe ecurinë e degëve të veçanta të

ekonomisë, etj.

Disa banka kanë në fokus mikrofinancën, por në 2-3 vitet e fundit edhe banka të tjera

kanë filluar ta shohin si një treg interesant mikrokredinë, kjo edhe si pasojë e krizës, duke

qenë se është vlerësuar si një segment i sigurtë dhe nga ana tjetër lejon diversifikim më të

madh të portofolit/rrezikut.

Pavarësisht zgjerimit të aktivitetit kreditues nga pikëpamja territoriale, kërkesa për

financim e SME-ve në zonat rurale mbetet më e lartë krahasuar me ofertën. Prezenca e

sistemit bankar në këto zona është e kufizuar dhe përqasja e bankave në financimin e

sektorit rural konsiderohet e kujdesshme48

. Mungesa apo mangësitë në të dhënat

financiare, vlerësimi i rrezikut sipas llojit dhe natyrës së biznesit, mangësitë në investime

strategjike si dhe problemet strukturore të vet sektorit rural janë disa nga faktorët frenues

në ofrimin e këtij shërbimi nga ana e bankave. Këto të fundit, janë më të prirura për të

financuar ndërmarrjet e vogla dhe të mesme në zonat urbane pasi, sipas tyre, ka ende

hapësira për të ofruar shërbime financiare në këtë pjesë të tregut urban. Ndërkohë, ofrimi

48 Bazuar në studimin e EFSE (Fondi Evropian për Evropën Juglindore): “Rural Financial Gap Analysis –

Albania”, shtator 2009. Për me shumë informacion: http://www.efse.lu/studies/sector-studies/rural-finance-

gap-analysis-in-albania.html.


73

i shërbimeve financiare në zonat rurale mbizotërohet nga institucionet financiare jo-banka

dhe shoqëritë e kursim kreditit.

5.3.4 Kushtet e kreditimit

Sipas vrojtimeve të Bankës së Shqipërisë (2013.b), mbas vitit 2009, vihet re se kushtet e

kredi dhënies janë shtrënguar më shumë për bizneset, e kryesisht për bizneset e vogla e te

mesme se sa për bizneset e mëdha. Shtrëngimi i kushteve gjykohet se ka ardhur si pasojë

e një pasigurie më të lartë të zhvillimeve ekonomike në vend, vështirësive në gjetjen e

likuiditetit si dhe rënies së cilësisë së portofolit të kredisë. Ndërmarrjet e vogla dhe të

mesme, si një segment në zhvillim i ekonomisë shqiptare, shfaqen më të ekspozuara ndaj

vështirësive ekonomike. Si të tilla ato kanë përbërë një segment të tregut ku bankat kane

ulur ekspozimin e tyre në kushtet aktuale. Po kështu nga analiza e vrojtimeve vihet re se

edhe kërkesa nga ky sektor ka qenë ne rënie. Rënia në kërkesë mendohet të reflektoj jo

vetëm ngadalësimin e treguesve te përgjithshëm të aktivitetit ekonomik në vend, por edhe

shtrëngimin e kushteve të kredi dhënies, që ka filluar të zbatohet që në fundin e vitit

2008, (moment ku kriza e likuiditetit në sistemin bankar ishte ende e pranishme dhe

pasiguria për të ardhmen ishte e larte). Mbas gjysmës së dytë të vitit 2011 u shtrënguan

ndjeshëm kushtet sidomos për kredinë për investime. Sipas vrojtimit të BSH, bankat

identifikojnë si faktorë për shtrëngimin e kushteve të kreditimit situatën makro dhe

ecurinë e kredive me probleme, ndonëse sistemi bankar karakterizohet nga konkurrenca

dhe gjendja e mirë e likuiditetit (figura 5.8).

Figura 5.8: Kushtet e kreditimit për bizneset.

-1000%

-800%

-600%

-400%

-200%

0%

200%

Q4-

08

Q1-

09

Q2-

09

Q3-

09

Q4-

09

Q1-

10

Q2-

10

Q3-

10

Q4-

10

Q1-

11

Q2-

11

Q3-

11

Q4-

11

Q1-

12

Q2-

12

Q3-

12

Q4-

12

Q1-

13

Konkurrenca

BSH

Likuiditeti

Kapitali

Situata makro

Probleme specifike

NPL

Faktoret që ndikojnë kushtet, balancë kumulative

-210%

-160%

-110%

-60%

-10%

40%

Q4-

08

Q1-

09

Q2-

09

Q3-

09

Q4-

09

Q1-

10

Q2-

10

Q3-

10

Q4-

10

Q1-

11

Q2-

11

Q3-

11

Q4-

11

Q1-

12

Q2-

12

Q3-

12

Q4-

12

Q1-

13

kapital qarkullues investime

Kushtet Biznes-balance kumulative


5.3.5 Kosto e kreditimit

Norma e interesit është një nga kostot kryesore që shoqëron financimin me kredi. Ajo

ndryshon ndjeshëm në varësi të monedhës që merret kredia si dhe të maturitetit të saj

(figura 5.9). Kreditë për biznesin në valutë të huaj zënë 62% të totalit të kredisë për

biznes dhe kreditë në euro zënë peshën kryesore të kreditimit në valutë në vend. Ky

portofol zë rreth 90% të totalit të portofolit të kredisë në valutë (Suljoti,E. etj. 2013).


74

Sipas Suljoti (2013) norma e interesit të kredisë së re në lekë gjatë periudhës mbas krizës

2008-2010 qëndroi në nivele të larta e më pas që nga fundi i vitit 2010 pësoi një rënie.

Më gjithë këtë rënie, marzhi që bankat aplikojnë ndaj normës referencë vijon të qëndrojë

i lartë dhe ka mbetur pothuajse konstant për gjatë gjithë periudhës mbas krizës 2008-

2013. Gjithsesi ne pjesën e dytë të vitit 2013, rënia e normës së interesit të kredisë në lekë

ka qenë e pranishme në të gjitha segmentet e kredisë. Kjo ecuri është mbështetur jo vetëm

nga nevoja e bankave për të rritur kërkesën për kredi dhe konkurrencës së shtuar midis

tyre në kushtet e kërkesës shumë të pakët për financim, por edhe nga kushtet e favorshme

të likuiditetit pavarësisht rënies së normave të interesit të depozitave.

Një tjetër kusht jo-kosto është niveli i kolateralit të kërkuar nga bankat. Sipas opinionit të

organizatave të biznesit: Një sipërmarrës i vogël ka vështirësi të mëdha për të gjetur

financim nga bankat dhe duhet të përmbushë mjaft kritere e një ndër to është që duhet të

ketë kolateral nga 130-150% të vlerës së kredisë49

. Gjithashtu edhe sipas vrojtimit të

kredisë të BSH rezulton se mbas vitit 2008, bankat tregtare kanë rritur kërkesën për

mbulimin e kredisë më kolateral krahasuar me periudhën e para-krizës.

Figura 5.9 : Ecuria e normës së interesit të kredisë, sipas monedhës.

Burimi: Suljoti, E. etj. (2013).

5.4 Kreditimi në rajonin e EJL

Duke analizuar raportin e konkurrueshmërisë globale (WEF 2013) në lidhje me

performancën e zhvillimit të tregut financiar në vendet e rajonit EJL shihet se Shqipëria

renditet në vendin e 128 (nga 148 gjithsej) dhe zë vendin e fundit në rajonin e EJL. Ajo

renditet në vendin e fundit në 7 nga 8 nën-indikatorë të marrë në shqyrtim. Në vendin e

parë në rajon renditet Mali i Zi (49/148), e dyta renditet Maqedonia (62/148), më pas

49 METE, 2009. Kapitulli 20, Pyetësori i BE-së


75

Kroacia (78/148), Bosnja & Hercegovina (113/148) dhe në vendin e parafundit Serbia

(115/148). (figura 5.10)

Figura 5.10: Renditja e vendeve të EJL në zhvillimin e tregut financiar, 2013/2014

Burimi: Sipas të dhënave të GCI (2013) Raporti i konkurrueshmërisë botërore 2013/2014

Përdorimi i ndërmjetësimit financiar në rajonin e EJL rezulton se është në nivele të

ndryshme. Nga figura 5.11 shihet se Shqipëria renditet si vendi me përdorimin më të ulët

të levës financiare në ekonomi me rreth 40% ndaj PBB, e matur si raport Kredi/PBB,

ndërsa Kroacia renditet si vendi me shkallë më të lartë të përdorimit të levës financiare

me rreth 71% ndaj PBB, e ndjekur nga Serbia me rreth 52% dhe Maqedonia me rreth

48%.

Figura 5.11: Tregues të ndërmjetësimit në rajon.

0

50

100

150

200

250

Rumani Bullgari Serbi Maqedoni Hungari Kroaci Poloni Çeki Shqipëri

2008 2010 2012Raporti Kredi/Depozita, %

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Kroaci Hungari Bullgari Çeki Poloni Serbi Maqedoni Rumani Shqipëri

2006 2008 2010 2012KSP/PBB, %


Gjithashtu edhe raporti kredi/depozita për Shqipërinë qëndron në nivele më të ulëta në

rajon me rreth 70%, ndërsa në Serbi ky raport është rreth 140%, në Kroaci rreth 110%

dhe në Maqedoni rreth 100%.


76

Ecuria e dobët e kredisë për ekonominë është vërejtur tek të gjitha vendet e Evropës

Juglindore. Që në gjysmën e dytë të vitit 2012, ritmet e dobëta të rritjes së kredisë u

ngadalësuan edhe më shumë dhe për shumicën e vendeve qëndrojnë pranë zeros. (figura

5.12 )

Figura 5.12: Rritja vjetore e kredisë së deflatuar me inflacionin (%)


Në Shqipëri, faktorët që kanë kushtëzuar ecurinë e dobët të kredisë i përkasin si kahut të

kërkesës, ashtu edhe atij të ofertës. Por, nëse në vitet 2009-2011 kanë qenë faktorët e

ofertës ata që kanë kontribuar më shumë në kahun shtrëngues, kryesisht probleme të

likuiditetit të bankave, pas vitit 2011 është ulur kërkesa e bizneseve për financim që ka

sjellë dobësimin e mëtejshëm të kreditimit. Në Kroaci, kërkesa më e ulët lidhet edhe me

shkallën e lartë të përdorimit të kredisë në periudhën përpara krizës, vërejtur në rritjen e

shpejtë të kredisë në ato vite, gjë e cila nuk vërehet në Shqipëri dhe vendet e tjera të EJL

ku bizneset kanë qenë të ngarkuar pak me borxhe (Suljoti, E. etj.2013).

Ndikimi i kahut të kërkesës shihet në lidhjen që ka mes rritjes së PBB-së dhe rritjes së

kredisë për sektorin privat në këto vende gjatë dy periudhave, atë 2005-2008 dhe atë

2009-2012. Suljoti, E. etj.(2013) tregon për një lidhje të ngushtë mes ecurisë së këtyre dy

treguesve; vendet me rritje më të lartë të PBB-së reale kanë edhe rritje më të lartë të

kredisë për sektorin privat dhe anasjelltas. Gjithashtu, krahasimi midis dy periudhave

tregon se lidhja midis kredisë dhe PBB-së është forcuar pas krizës financiare globale të

vitit 2008. Ky përfundim është në linjë edhe me konkluzionet e dala nga puna kërkimore

e viteve të fundit, e cila konkludon se lidhja mes aktivitetit ekonomik dhe kredisë është

më e fortë në periudha të vështira ekonomike (Raiffeisen Research, 2013).

Një tjetër faktor që kushtëzon një ofertë të shtrënguar të kredisë në rajon është rritja e

rrezikut të kredisë. Raporti i kredive me probleme është rritur ndjeshëm në shumicën e

këtyre vendeve dhe reflekton së pari ecurinë e dobët të ekonomisë reale. Në periudhën

2009-2012, ky raport është rritur me 9 pikë përqindje mesatarisht për të gjithë rajonin.

Sistemi bankar shqiptar është përballur me një rritje të shpejtë të këtij raporti, nga 6% në


77

vitin 2008 në 23.5% në fund të vitit 2013, duke pasur vlerën më të lartë të kredive me

probleme krahasuar me vendet e rajonit EJL7, gjë që ka çuar në shtrëngimin e kushteve të

kreditimit, sidomos në sektorë të caktuar. (figura 5.13). Niveli i lartë i kredive me

probleme çon në kolaterale të pashfrytëzuara dhe pengon financimin e projekteve të reja,

si dhe rikuperimin e ekonomisë.

Figura 5.13: Kreditë me probleme në vendet e EJL7 gjatë viteve 2008-2013

Burimi: WBIF 2013


78

KAPITULLI 6

6. MODELI EMPIRIK

Në këtë studim është përdorur metoda kointegruese, e ngjashme me atë të përdorur për

herë të parë nga Johansen (1990) etj, për t’i dhënë përgjigje pyetjeve: a ekziston një lidhje

afatgjatë ndërmjet faktorëve të përzgjedhur (si kredisë, investimeve, tregtisë së mallrave)

dhe konkurrueshmerisë; dhe nëse po a janë të lidhura normat e rritjes midis variablave

edhe në periudhën afatshkurtër? Kjo përqasje është e ngjashme me atë të ndjekur nga

Kim & Lim (2006) dhe Alfaro.L. et al. (2009). Më konkretisht është përdorur metoda e

vektorit te korrektimit të gabimit (VECM) dhe aplikimi i kësaj metode u bë nëpërmjet

paketës statistikore EVIEWS 7. Duke qenë se eksplorimi i marrëdhënies kointegruese

kërkon një seri të gjatë të dhënash, analiza nuk mund të bazohej në serinë e GCI (Global

Competitiveness Index) si variabël i varur, i cili ka filluar të përllogaritet që prej vitit

2006 dhe baza e të dhënave në këtë rast nuk do të ishte e mjaftueshme për tu modeluar në

VECM. Nga ana tjetër nga hulumtimi në literaturën ekonomike është e vështirë të

përcaktosh një matës të saktë dhe të gjithëpranuar të konkurueshmerisë, por përafruesi

më i mirë që përdoret gjerësisht në literaturë është produktiviteti. Bazuar në literaturë

(WEF 2014.a), produktiviteti është në zemër të konkurrueshmërisë, pra ka një sjellje

shumë të përafërt me konkurrueshmërinë dhe si i tillë mund të ndihmojë në hulumtimin

empirik të faktorëve fondamental që e përcaktojnë atë. Në këtë studim është marrë seria e

produktivitetit të punës si variabël i varur. Nga të dhënat e disponueshme është llogaritur

se koeficienti i korrelacionit të serisë së produktivitetit të punës me serinë e GCI-së (për

periudhën e disponueshme të treguesit GCI) është 0.8. Kjo vlerë relativisht e lartë e

koeficientit të korrelacionit midis dy serive përligj zgjedhjen e serisë së produktivitetit si

zëvendësuese të serisë së konkurrueshmërisë. Seria e produktivitetit është e

dispunoueshme që nga tremujori i katërt i vitit 2002. Në këtë mënyrë me zgjatjen e

periudhës së serive te përfshira në databaze në 11 vjet mundësohet përdorimi i metodave

kointegruese për elaborimin e lidhjes afatgjatë dhe gjtjen e vektorit ekuilibër midis

variablave. Po kështu teknika VECM është një metodë e mirë që trajton endogjenitetin

midis variablave.

Ndërkohë variablat fondamentalë të analizuar janë kredia (në model janë provuar disa

seri të kredisë si kredia totale; kredia për biznese; kredia për investime), investimet (janë

provuar investimet totale; investimet e huaja direkte; investimet për makineri) dhe tregtia

e mallrave (në versione alternative në model u provuan eksportet dhe importet e mallrave

më vete si dhe totali i tyre). Për të evituar endogjenitetin e lartë midis variablave

fondamental dhe PBB-së, variablat në model janë marrë në raport ndaj PBB-së sikurse

Alfaro.L. et al. (2009) dhe Kim & Lim (2006).


79

6.1 Të dhënat

Të dhënat e përfshira në analizën empirike mbulojnë periudhën 2002T4-2013T4 dhe ato janë

me frekuencë mujore, tremujore dhe vjetore. Burimi i tyre janë Banka e Shqipërisë, INSTAT

dhe FMN. Grupi i të dhënave të përfshira në model si dhe burimet e marrjes së

informacionit prezantohen në vazhdim:

- Kredia për ekonominë, kredia për biznesin si dhe kredia për makineri e pajisjesh

(teprica e kredisë, mln Lekë)- periodicitet mujor i përshtatur në tremujor me nivelin e

fundit të tremujorit- Burimi Banka e Shqipërisë.

- Të dhëna mbi import, eksportin dhe tregtinë e mallrave (mln EURO) - të dhëna me

periodicitet tremujore. Për ta kthyer në mln lekë është përdorur kursi i këmbimit i

Bankës së Shqipërisë Euro/Lekë mesatare e tremujorit- Burimi Banka e Shqipërisë.

- Të dhëna mbi Investimet totale në (mln USD) - tregues vjetor për ta kthyer në seri

tremujore është përdorur metoda statistikore cubic spin transformation50

dhe për ta

kthyer në mln lekë është përdorur kursi i këmbimit i Bankës së Shqipërisë USD/Lekë

- Burimi FMN, database prill 2014.

- Të dhëna mbi Investimet në sektorin privat jobujqësor, Investime në makineri në

sektorin privat jobujqësor, në (mln Lekë): tregues vjetor për ta kthyer në seri

tremujore është përdorur metoda statistikore cubic spin transformation - Burimi

INSTAT, ASN.

- Të dhëna mbi investimet e huaja direkte (tregues tremujor) (mln EURO). Për ta

kthyer në mln lekë është përdorur kursi i këmbimit i Bankës së Shqipërisë Euro/Lekë

mesatare e tremujorit - Burimi Banka e Shqipërisë të dhënat e Bilancit të pagesave.

- Variabli Dummy është një variabël cilësor, i cili është përfshirë në model për të

hulumtuar ndikimin e mundshëm të krizës ekonomike botërore në konkurueshmëri /

produktivitet. Ky variabël është ndërtuar duke shënuar me numrin 0 të gjitha vlerat

përpara krizës (T3 2008) dhe me numrin 1 vlerat e tjera duke filluar nga T4 2008.

- Indeksi i produktivitetit të punës për ekonominë pa bujqësinë- tregues vjetor për ta

kthyer në seri tremujore është përdorur metoda statistikore cubic spin transformation -

50 Interpolimi nëpërmjet një vije kubike është një metodë statistikore që përdoret për transformimin e serive

nga frekuencë e ulët në frekuencë më të lartë, Interpolimi në një vijë kubike: në përputhje me vlerën e

fundit- Kjo metodë i cakton çdo vlere të serisë me periodicitet të ulët, vlerën e fundit të vëzhguar të serisë

më frekuencë më të lartë për periudhën, dhe më pas cakton të gjitha pikat e ndërmjetme në një vijë kubike

natyrale. Një vijë kubike natyrore përcaktohet çdo vijë që ka vetitë e mëposhtme: 1. Secili segment i kurbës

përfaqësohet nga një polinomion kubik. 2.Segmente të ngjitur të kurbës kanë të njëjtin nivel, të parë dhe të

dytë të prejardhur nga derivati në pikën ku ata takohen.3.Derivati i dytë i kurbës në dy pikat fund globale

është e barabartë me zero. (kjo është kusht "i natyrshëm" i vijës). Interpolimi nëpërmjet një vije kubike

është një metodë gjerësisht e përdorur për transformimin e serive në mënyrë të tillë që duke ndryshuar çdo

pike/ vlerë të serisë (ose duke shtuar një vlerë të re) serisë origjinale do të ndikohet në të gjitha pikat e

serisë të transformuar.


80

Llogaritje të autorit, bazuar në të dhënat nga INSTAT, Anketa strukturore e

ndërmarrjeve (ASN) për vlerën e shtuar dhe numrin e të punësuarve në sektorin privat

jobujqësor.

Llogaritja e produktivitetit të punës. Në manualet e praktikave më të mira statistikore të

organizatave ndërkombëtare Eurostat, OECD, llogaritja e produktivitetit konvergon drejt

një raporti ndërmjet një matësi të aktivitetit ekonomik dhe një matësi të

inputeve/faktorëve të përdorur në realizimin e prodhimit për një periudhë të caktuar.

Mënyrat e ndryshme të matjes së tij lidhen me llojin e treguesve që mund të përdoren në

këtë raport. Përzgjedhja e mënyrës së matjes së këtij treguesi varet nga qëllimi i

përdorimit të treguesit dhe nga disponibiliteti i bazës së të dhënave. (Çeliku, et al. 2011).

Në këtë studim matja e produktivitetit mbështetet në metodologjinë e OECD-së (2001)

dhe është llogaritur si raport i vlerës së shtuar (VSh) me faktorin punë (numri i të

punësuarve). Matja e produktivitetit si raport i vlerës së shtuar ndaj faktorit punë, paraqet

shkallën e eficiencës së përdorimit të punës për të gjeneruar vlerën e shtuar për një

periudhë të caktuar kohe.

Sipas manualit të OECD-së (2001) faktori punë përfaqësohet më mirë nga orët totale të

punës se sa nga numri i të punësuarve. Kjo gjë është reflektuar edhe në publikimet e

viteve të fundit të OECD-së (2013), ku të gjitha matjet dhe analizat e produktivitetit për

vendet e OECD-së bëhen sipas këtij treguesi. Por në mjaft vende të tjera si edhe në

Shqipëri për arsye të mungesës së treguesve statistikorë në nivel kombëtar të orëve totale

të punës, si faktor pune mund të merret edhe numri i të punësuarve. Produktiviteti i punës

në terma të vlerës së shtuar për punonjës, është një tregues që mund të përdoret për të

analizuar kontributin e sektorëve më kryesor të ekonomisë në produktivitetin total të

punës si dhe në rritjen ekonomike.

Indeksi i produktivitetit është llogaritur si raport i indeksit të vlerës së shtuar (viti bazë

2005) me indeksin e numrit të të punësuarve (viti bazë 2005). Treguesit e vlerës së shtuar

dhe të të punësuarve janë marrë nga anketa strukturore e ndërmarrjeve (ASN) për

sektorin jobujqësor, e cila është me periodicitet vjetor INSTAT51

(2014.b). Produktiviteti

është llogaritur për të gjithë ekonominë (duke përjashtuar sektorin bujqësor) dhe për degë

e nëndegë të saj. Të dhënat e vlerës së shtuar për vitet 2006-2012 janë marrë nga

INSTAT database i ASN52

. Të dhënat për numrin e të punësuarve për vitet 2006-2012

janë marrë nga INSTAT53

. Të dhënat e vlerës së shtuar dhe numrit të të punësuarve para

vitit 2006 janë marrë nga vjetari statistikor 1998-2007 i (INSTAT 2009). Të dhënat e

vlerës së shtuar për vitin 2013 janë marrë nga INSTAT– tabela e prodhimit të brendshëm

51 INSTAT ASN 2012. Statistikat përfshijnë gjithë ndërmarrjet aktive në Shqipëri për të gjitha format legale (Nuk përfshihen aktivitetet financiare, arsimi, shëndetësia e kultura). Klasifikimi i ndërmarrjeve

është bërë sipas Nomenklaturës së Veprimtarive Ekonomike, (NVE Rev.1.1) 52INSTAT, linku http://www.instat.gov.al/al/figures/statistical-databases/select.aspx?px_tableid=

EE0002. 53 INSTAT, linku http://www.instat.gov.al/al/figures/statistical-databases/select.aspx? px_tableid=EE0001.


81

bruto sipas aktivitetit ekonomik (me çmime korrente), tremujore54

. Të dhënat për numrin

e të punësuarve për vitin 2013 janë marrë nga INSTAT dhe ju referohen të dhëna

administrative të tregut të punës/ tremujore.

Produktiviteti i matur sipas treguesve të INSTAT nga ASN mendohet se është më afër

realitetit të sektorit jo bujqësor, sepse ASN është i vetmi anketim direkt në ndërmarrjet

ekonomike aktive, ku ndërmarrjet me 10 e më shumë të punësuar janë anketuar tërësisht,

ndërsa për ndërmarrjet me 1-9 të punësuar është marrë mostër me zgjedhje për anketim. ASN

kryhet që nga viti 1998, por nga viti në vit ka ardhur duke e përmirësuar pyetësorin,

metodologjinë e grumbullimit dhe të përpunimit të të dhënave, duke u mbështetur në

rregulloren e Komisionit Evropian55. Pra mund të themi se është i vetmi anketim në

ndërmarrje me kohë më të gjatë i mirë strukturuar dhe i besueshëm. ASN përfshin të gjitha

fushat e ekonomisë jo bujqësore me disa kufizime56.

Disa mangësi të treguesit të produktivitetit të përzgjedhur në model:

Në llogaritjen e produktivitetit nuk përfshihet sektori i bujqësisë. Të dhënat për fushën e

bujqësisë për sa i përket vlerës së shtuar, por sidomos për numrin e të punësuarve nuk

janë të konsoliduara, nuk mbështeten në ndonjë anketim periodik, ndryshojnë e

rishikohen periodikisht dhe ka mjaft debate për saktësinë e tyre. Vlen të theksohet se në

faktorët që ndikojnë në rritjen e produktivitetit sektori i bujqësisë është i papërfillshëm

sepse kredia për sektorin bujqësor është në nivele mjaft të ulta me vetëm 1.6% të tepricës

së kredisë totale në fund të vitit 2013; stoku i IHD-ve në sektorin e bujqësisë është

pothuajse 0 (0.06%) në fund të vitit 2013; tregtia zë një peshë mjaft të ulët me vetëm

3.7% të totalit të vitit 2013 (importi 2.9% dhe eksporti 0.8%).

Disa fusha të tjera që nuk përfshihen në ASN janë edhe aktivitetet financiare, arsimi,

shëndetësia e kultura, por pesha specifike e tyre në kreditim, IHD dhe tregti është mjaft e

ulët, me përjashtim të peshës specifike së aktivitetit financiar në IHD, i cili deri në vitin

2007 ka qenë i lartë rreth 32%, si pasojë e privatizimit të Bankës së Kursimeve në vitin

2004 si dhe të investimeve në ristrukturimin e saj, por më pas pesha specifike e tyre në

stokun e IHD është reduktuar mjaft dhe në fund të vitit 2013 rezulton rreth 17%.

E metë tjetër e treguesve është se këtu analizohet vetëm ekonomia reale dhe nuk

përfshihet ekonomia informale, e cila sipas INSTAT vlerësohet në 25% të PBB.

6.2 Karakteristikat statistikore të të dhënave

Sipas Philips dhe Hansen (1990) është provuar që shumë seri të të dhënave ekonomike

nuk janë stacionare në nivel që nënkupton se ato nuk gëzojnë vetitë e nevojshme

statistikore që të përfshihen në vlerësimin e ekuacioneve në mënyrë që të japin

informacion të qëndrueshëm dhe të pa zhvendosur. Sipas fakteve të gjetura në literaturë 54 INSTAT 2014:Prodhimi i brendshëm bruto sipas aktivitetit ekonomik (me çmime korrente), . 55 (EC, EURATOM) Nr. 58/97, 20 dhjetor 1996 56 Nuk përfshihen aktivitetet financiare, arsimi, shëndetësia e kultura


82

seritë kohore të fenomeneve ekonomike përgjithësisht kthehen në seri stacionare në

diferencë të parë, duke nënkuptuar që pjesa më e madhe e tyre janë të integruar të

shkallës së parë ose ndryshe I(1). Kjo nënkupton që këto seri nuk kanë tendencë të

konvergjojnë pranë niveleve mesatare dhe për më tepër as mesatarja e as varianca nuk

kanë shumë kuptim në të tilla seri. Siç njihet gjerësisht, seritë jostacionare të variablave

paraqesin probleme serioze për besueshmërinë dhe qëndrueshmërinë e modelit, të cilat

mund të çojnë në rezultate të pavërteta të modelit. Megjithatë përdorimi i medotave

kointegruese për studimin e këtyre variablave është një rrugëzgjedhje e mirë duke qënë se

këto metoda trajtojnë dhe eleminojnë problemet që vijnë nga jostacionariteti dhe

endogjeniteti midis variablave.

Tabela 6.1: Karakteristika statistikore e të dhënave

Të dhënat Emërtimi Sample Mesatarja Devijimi

standard Minimum Maksimum

Indeksi i

produktivitetit PROD2 45 1.324964 0.38324937 0.69536 1.88029244

Kredia totale/PBB

(%) KRTOT 45 27.57957 13.4813325 6.413042 42.2461186

Kredia për sektorin

privat/PBB (%) KSP 45 26.63046 12.672028 6.407758 39.9810347

Kredia për

biznesin/PBB (%) KRB 45 17.97954 8.64437905 5.092239 28.4766468

Kredi për investime

(%) KRIN 45 9.718068 4.56623677 2.821415 15.6038906

Tregtia e

mallrave/PBB (%) TREGM 45 47.93107 6.83254847 36.22009 61.2406386

Eksporti i

mallrave/PBB (%) EXPM 45 11.3704 3.50905862 6.729049 18.5892413

Importi i

mallrave/PBB (%) IMPM 45 36.56066 4.36096475 27.82451 45.8589426

Importi i makineri & pajisje/PBB (%)

IMPMP 45 7.565191 1.11121642 5.064129 11.1476683

Investime totale

FMN/PBB (%) INVFMN 45 27.93814 2.88738497 23.63231 33.6451567

Investime sek.

privat jo bujqësi

INSTAT/PBB (%)

INVINST 45 32.6621 5.51324218 24.7232 46.653627

Investime makineri

jo bujqësi/PBB (%) INVM 45 12.27978 3.25016564 7.88761 19.3051999

Investimet e Huaja

Direkte/PBB (%) INFDI 45 6.128714 2.98155314 2.338267 14.3158728

kursi i këmbimit

euro/lek ER 45 131.6683 7.45126721 121.6929 141.749545

Burimi: Banka e Shqipërisë, INSTAT, llogaritje të autorit

Fillimisht në tabelën 6.1 janë paraqitur karakteristikat statistikore të të gjitha të dhënave

që janë testuar për tu futur në model.


83

Më pas u ndërmorën disa teste paraprake për të parë ndikimin që ka midis variablave që

janë marrë në analizë. Kështu, u përpunua dhe paraqit në formë tabelare korrelacioni

(Pearson Correlation Coefficient) midis të gjithë variablave. Nga shqyrtimi i tabelës 6.2

vihet re se disa variabla si investimet totale (invfmn) dhe importi i pajisjeve (impmp) nuk

kanë fare korrelacion ose kanë korrelacion negativ me produktivitetin, gjë që bie në

kundërshtim me argumentat ekonomikë. Ky vrojtim paraprak jep evidencë që përfshirja e

këtyre variablave në model mund të mos japë rezultatet e pritshme. Ndërkohë pjesa tjetër

e variablave janë në linjë me pritshmëritë teorike.

Tabela 6.2: Korrelacioni midis variablave të marrë në shqyrtim

Prod2 krtot ksp krb krin tregm Expm impm Impmp Invfmn InvinstInvm InFDI

Prod2 1.00

krtot 0.958 1.000

ksp 0.958 0.999 1.00

krb 0.965 0.997 0.99 1.00

krin 0.967 0.99 0.99 0.9985 1.00

tregm 0.831 0.86 0.85 0.8734 0.8774 1.00

Expm 0.816 0.75 0.74 0.7944 0.8061 0.834 1.00

impm 0.645 0.74 0.75 0.7292 0.7261 0.896 0.502 1.00

Impmp -0.03 0.12 0.13 0.0741 0.048 0.141 -0.28 0.4447 1.00

Invfmn -0.18 -0.03 0 -0.102 -0.115 -0.22 -0.58 0.1134 0.4979 1.00

Invinst 0.579 0.57 0.56 0.6067 0.6289 0.609 0.713 0.3814 -0.225 -0.357 1.00

Invm 0.479 0.5 0.49 0.5385 0.5404 0.424 0.678 0.4532 0.0311 -0.393 0.71 1.00

InFDI 0.646 0.66 0.66 0.6521 0.6406 0.485 0.453 0.3952 0.1685 -0.028 0.33 0.394 1.00

Burimi: Përpunime të autorit

Sipas teorisë, koeficenti i korrelacionit mund të shpjegojë vetëm faktin në se lidhja midis

dy variblave është pozitive apo negative dhe sa e fortë është kjo lidhje, por ai nuk tregon

në se ka një lidhje shkak-pasojë midis variablave. Kështu që pavarsisht faktit që për disa

variabla korrelacioni me produktivitetin mund të jetë mjaft i lartë, kjo nuk është e

mjaftueshme për të dëshmuar për prezencën e një lidhjeje shkak-pasojë. Në këto kushte

është e nevojshme për të ekzekutuar një tjetër test statistikor që i përgjigjet pyetjes "kush

shkakton çfarë". Ishte Granger ai që propozoi i pari idenë e Granger-Causality test

(Granger 1969) për të përshkruar lidhjen shkak-pasojë midis variablave. Granger-

Causality Test është një test hipotezash statistikore që shërben për të përcaktuar në qoftë

se një seri kohore kohore e caktuar është e dobishme për të parashikuar një seri kohore

tjetër.

Kështu, variablat u panë dy e nga dy me anë të Granger Causality test për evidentimin e

marrëdhënieve shkak pasojë ndërmjet tyre. Në tabelën 6.3 janë paraqitur rezultatet e

këtyre testeve. Testi i Granger Causality konfirmon me një besueshmëri të lartë

statistikore prej 100% për një ndikim vetëm në një krah të produktivitetit në investimet e

huaja direkte. Ndërkohë që e anasjellta, për ndikim të IHD-ve në produktivitet nuk mund

të pranohet. Argumentimi ekonomik për këtë marrëdhënie midis variblave është se


84

sektorët me produktivitet të lartë si industria nxjerrëse e sidomos nxjerrja e naftës kanë

tërhequr më shumë IHD. Pra kanë qenë sektorët me produktivitet të lartë që kanë

tërhequr IHD-të dhe jo IHD-të të kenë shkaktuar rritjen e produktivitetit. Kështu vihet re

se nga njëra anë produktiviteti në sektorin e nxjerrjes është 3.7 herë më i lartë se

produktiviteti mesatar i ekonomisë shqiptare për vitin 2012, ndërkohë që nga ana tjetër

stoku i IHD-ve në sektorin e nxjerrjes është rritur në mënyrë të ndjeshme nga 2% të

totalit të stokut të IHD-ve në vitin 2008 në 13% në vitin 2010 dhe ka arritur në 23% në

vitin 2012 (Demeti, A. et al, 2014). Ky argument mbështet rezultatin e mësipërm

reflektuar në testin e Granger-Causality.

Tabela 6.3 Granger Causality test.

Hipoteza zero Nr. F-Statistic Probab.

INFDI nuk e shkakton PROD2 43 1.35110 0.2711

PROD2 nuk e shkakton INFDI 7.02074 0.0025

TREGM nuk e shkakton PROD2 43 0.60697 0.5502

PROD2 nuk e shkakton TREGM 12.9762 5.00E-05

KRB nuk e shkakton PROD2 43 4.82934 0.0135

PROD2 nuk e shkakton KRB 0.07455 0.9283

TREGM nuk e shkakton INFDI 43 7.16877 0.0023

INFDI nuk e shkakton TREGM 4.68686 0.0152

KRB nuk e shkakton INFDI 43 10.2880 0.0003

INFDI nuk e shkakton KRB 0.79838 0.4575

KRB nuk e shkakton TREGM 43 15.3091 1.00E-05

TREGM nuk e shkakton KRB 1.01579 0.3717

Burimi: Llogaritje te autorit, Eviews.

Një arsyetim të ngjashëm ndjekim për çdo grup të dy variablave, duke arsyetuar për

kahun e ndikimit të ndërlidhjes midis grupeve dyshe. Për grupin e variablave

produktivitet dhe tregtinë e mallrave vihet re që testi i Granger Causality hedh poshtë me

një besueshmëri të lartë (100%) hipotezën se “produktiviteti nuk e shkakton tregtinë e

mallrave”. Ndërkohë e anasjellta nuk mund të hidhet poshtë sipas këtij testi. Kjo do të

thotë se testi i Granger causality nuk gjen shkak pasojë në të dyja kahet e lidhjes

produktivitet-tregti. Argumentimi ekonomik që shpjegon këtë marrëdhënie mbështetet në

faktin se sektori me produktivitet më të lartë që është ai i nxjerrjes (naftës, mineraleve


85

dhe prodhimit të energjisë elektrike) zë vendin e parë në eksportet shqiptare. Struktura e

eksporteve ka pësuar ndryshime të konsiderueshme për sa i përket peshës që zë industria

nxjerrëse në totalin e eksporteve shqiptare, e konkretisht nga 5.2% të totalit të eksporteve

në vitin 2005, në 18.1% në vitin 2008, në 27.8% në vitin 2010 dhe duke arritur të renditet

e para në eksportet shqiptare në vitin 2013 me 40.3% të totalit të eksporteve.

Nga tabela vëmë re se hipoteza zero që "kredia nuk ndikon produktivitetin" hidhet poshtë

me 100% besueshmëri. Ndërkohë që në kahun e kundërt testi i Granger Causality nuk

hedh poshtë mungesën e ndikimit të produktiviteit në ecurinë e kredisë për biznese. Pra

kredia e ndikon produktivitetin dhe kjo është në linjë me rezultatet e studimeve empirike

ndërkombëtare dhe një gjetje e rëndësishme për rastin e Shqipërisë, gjë që duhet të nxisë

më tej politikat si të qeverisë edhe të institucioneve financiare për të rritur më tej

kreditimin për biznesin.

Analiza vazhdon me studimin dy e nga dy të variablave të pavarur. Kështu mund të themi

që kredia për biznese dhe tregtia e mallrave kanë një lidhje të njëanëshme me njëra-

tjetrën duke dëshmuar që është kredia ajo që shkakton tregtinë, por nuk mund të thuhet e

kundërta. Gjithashtu lidhje të njëanëshme kanë edhe kredia me IHD, ku përsëri është

kredia ajo që shkakton IHD-të, por jo e kundërta. Ky rezultat është në të njëjtën linjë me

logjikën ekonomike. Së fundmi vihet re se lidhja midis IHD-ve dhe tregtisë së mallrave

është nga të dyja kahet. Pra të dyja hipotezat zero se anjëri nga këto dy variabla nuk e

shkakton tjetrin hidhen poshtë me 100% besueshmëri.

Figura 6.1: Të dhënat e përfshira në model (në nivel, mbas transformimit logaritmik)57

-.4

-.2

.0

.2

.4

.6

.8

02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13

LPROD2

1.6

2.0

2.4

2.8

3.2

3.6

02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13

LKRB

0.8

1.2

1.6

2.0

2.4

2.8

02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13

LINFDI

3.5

3.6

3.7

3.8

3.9

4.0

4.1

4.2

02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13

LTREGM

57Në grafik, secila prej shkurtimeve përfaqëson përkatësisht: LPROD2- logaritmi i indeksit të

produktivitetit; LKRB- log i raportit të kredisë së biznesit ndaj PBB-së; LINFDI-log i raportit të IHD ndaj

PBB-së; LTREGM-log i raportit të tregtisë së mallrave ndaj PBB-së.


86

Puna për analizën empirike të fenomenit ekonomik që dëshirojmë të studiojmë vazhdon

me përcaktimin e cilësive të serive të të dhënave të përzgjedhura. Sikurse e tregon edhe

figura 6.1 më poshtë. të dhënat kryesisht janë jo stacionare, me një trend të dukshëm, në

veçanti seria e produktivitetit dhe kredia për biznese. Këto seri kthehen ne stacionare në

diferencë të parë. (si në figurë 6.2)

Figura 6.2: Të dhënat e përfshira në model (në diferencë të parë)

-.2

-.1

.0

.1

.2

02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13

Differenced LTREGM

-.04

.00

.04

.08

.12

.16

02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13

Differenced LKRB

-1.0

-0.5

0.0

0.5

1.0

1.5

02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13

Differenced LINFDI

-.16

-.12

-.08

-.04

.00

.04

.08

.12

.16

02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13

Differenced LPROD2

Tiparet e përcaktuara më sipër në formë grafike janë testuar edhe nëpërmjet testeve

statistikore në Eviews. Tabela 6.4 paraqet rezultatet e testit të Philips Perronit që provon

për ekzistencën e rrënjës njësi në secilën seri të analizuar. Testimi për ekzistencën e

rrënjës njësi është bërë për të gjitha seritë. Janë bërë disa prova kryer duke patur parasysh

karakteristikat e serive si përfshirjen në ekuacion vetëm të konstantes, të konstantes dhe

trendit apo të asnjërës. Për më shumë detaje për testet e rrënjës njësi shiko tabelën në

aneks.

Testet e rrënjës njësi tregojnë se të gjitha seritë e përfshira në model kanë vetëm një

rrënjë njësi në nivel, kurse në diferencë të parë nuk kanë asnjë rrënjë njësi (janë integer të

nivelit të parë).


87

Tabela 6.4: Përcaktimi i rankut të të dhënave58

.

Variabli Forma e

transformimit

Niveli i

stacionaritetit Tiparet e serise

Prod (produktiviteti) log I(1) Trend + C

KRB (kredia per biznesin) log I(1) Trend + C

INFDI (Investimet e huaja

direkte) log I(1) C

TREGM (tregtia e mallrave) log I(1) C

Në përzgjedhjen e metodës koeintegruese që do të përdoret, një nga testet paraprake të

domosdoshme është ai i endogjenitetit. Përcaktimi i fortësisë së endogjenitetit ndërmjet

variablave është me rëndësi vendimtare në përdorimin ose jo të metodës kointegruese.

Kështu metodologjia e vektorit të korrigjimit të gabimit kërkon që variablat e përdorur të

jenë endogjen. Për të testuar këtë karakteristikë të variablave është përdorur Granger

Causality/ block exogenity Wald test. Sikurse shihet në tabelën e mëposhtme 6.5,

variablat e përfshira në model përgjithësisht janë endogjen, pra përmbushin kushtin e

endogjenitetit duke na dhënë siguri për të vazhduar me testet e tjera përpara futjes në

model.

Tabela 6.5: Testet për endogjenitetin midis variablave.

Variabli i varur

(LProd) Chi-sq Df Prob.

D(LKRB) 8.715118 4 0.0686

D(LINFDI) 21.93968 4 0.0002

D(LTREGM) 8.621447 4 0.0713

Të gjitha 33.98029 12 0.0007

Burimi: llogaritjet e autorit, Eviews

Shënim: VECM Granger Causality/Block Exogeneity Wald test bazohet në hipotezen zero se variablat janë

ekzogjen. Duke marrë kombinimet e variablave dy nga dy, si dhe të gjithë variablat e ekuacionit së bashku.

Df përfaqëson lag-un e përfshirë në ekuacion. Rezultatet e këtij testi tregon që variablat e përfshirë në

model janë endogjen me 99 besueshmëri statistikore.

58Për një informacion më të detajuar mbi testet e rrënjës njësi të përdorur për përcaktimin e rankut të

variablave të përfshirë në model shiko aneksin bashkengjitur.


88

6.3 Metodologjia e vektorit të korrektimit të gabimit (VECM)

Kim & Lim (2006) dhe Alfaro.L. et al. (2009) kanë përdorur metodologjinë e Johansenit

(1995) për të identifikuar lidhjen afatgjatë kointegruese midis produktivitetit dhe një sërë

faktorësh që ndryshojnë në varësi të studimit. Bazuar në këto studime, modeli i vektorit të

korrigjimit të gabimit, është përshtatur për rastin e Shqipërisë. Kjo pjesë vazhdon me

paraqitjen e disa testeve si ai i përzgjedhjes së kohëvonesës and ai i kointegrimit. Më pas

paraqiten rezultatet të përfituara si për periudhën afatgjatë ashtu edhe për atë afatshkurtër

së bashku me testet stacionaritetit të mbetjeve të modelit. Së fundmi kapitulli përmbyllet

me paraqitjen e një modeli alternativ që konfirmon stabilitetin e modelit kryesor.

Sipas metodologjisë së Johansenit për lidhjen kointegruese nëse midis dy apo më shumë

variablave jo stacionare të nivelit të parë ekziston të paktën një vektor si prodhim i të dy

serive që është një variabël stacionare, atëherë themi se variablat janë të kointegruar të

rendit të parë. Ndryshe ky model njihet si model VAR i pakushtëzuara, i cili mund të

përfshijë matje të ndryshme pa vendosur asnjë kushtëzim në parametrat e modelit dhe pa

ndryshuar vlerat e funksionit të ngjarjes së tyre. Sipas Julius 2006, si avantazh kryesor i

përdorimit të këtij modeli është reduktimi i ndjeshëm i efektit të multikolinearitetit.

Modeli në vetvete përfaqson një formë mjaft të komplikuar të trajtimit të informacionit

mbi ndërlidhjen afatgjatë midis variablave endogjen në formë matricore. Për më tepër, ky

model vlerëson brenda të njëjtit sistem edhe ekuacionet afatshkurtër, të cilat paraqesin

informacion për ndërlidhjen afatshkurtër midis variablave. Një paraqitje skematike

funksionale e ekuacionit të këtij modeli është:

Modelet e korrektimit të gabimit (ECM) në fuqi të parë m=1

t=1….T

ku:

πXt-1 - është vektori i lidhjes kointegruese që përmban variablat endogjen (jo stacionar)

me një kohëvonesë. Më konkretisht ky vektor përfshin produktivitetin, kredinë dhënë

bizneseve, investimet e huaja direkte dhe tregtinë e mallrave. π është një matricë e

koeficienteve të lidhjes afatgjatë. Koeficienti përpara kësaj matrice duhet të jetë negativ

dhe statistikisht i rëndësishëm. Ky koeficient tregon shpejtësinë e kthimit drejt nivelit

ekuilibër sa herë që ka devijime nga ekuilibri.

- është vektori me diferencat e para të variablave endogjen të përfshirë në model. Më

konkretisht ky vektor përfshin produktivitetin, kredinë dhënë bizneseve, investimet e

huaja direkte dhe tregtinë e mallrave.


89

- janë variablat ekzogjen të përfshirë në model. Në rastin tonë është përfshirë variabli

dummy për vitin 2008, për krizën financiare globale.

- variablat endogjen në diferencë të parë me kohëvonesë të paracaktuar që

shërbejnë për të identifikuar lidhjen afatshkurtër. τ është një matricë e parametrave

afatshkurtër.

- është një vektor me variabla rastësorë të cilat paraqesin gabime të modelit, të cilat

duhet të jenë të pakorreluara, me një matricë, variancë- covarianca λ. Në përgjithësi ky

vektor pritet të ketë karakteristikat e "gabimit rastësor".

6.3.1 Aplikimi i modelit për Shqipërinë

Siç u trajtua edhe me lart, testet e rrënjës njësi treguan se të gjitha variablat e përfshira në

model kanë të pranishme rrënjën njësi në nivel, ndërkohë që ato bëhen stacionare në

diferencë të parë, pra janë integer të shkallës së parë, I1 (tabela 6.3). Ky është një kusht i

nevojshëm për tu përfshirë në një model VECM.

Testi i përcaktimit të lag-ut në lidhjen kointegruese

Për të aplikuar modelin VECM një komponent i rëndësishëm është përzgjedhja e

kohëvonesës së ndikimit të variablave në model. Në literaturë, studimet që analizojnë

lidhjen e produktivitetit me variablat e tjerë, përgjithësisht aplikojnë 4 tremujor

kohëvonesë, kohëvonesë e përzgjedhur edhe për rastin e Shqipërisë. Përdorimi i këtij

lagu-kohëvonesë në model konfirmohet edhe nga testi i përzgjedhjes së lag-ut, VECM

Lag Exclusion Wald Tests. Ky test tregon se përdorimi i lagut 4 të përzgjedhur nuk mund

të përjashtohet. Për më shumë informacion referojuni tabelës 6.6.

Tabela 6.6: Kriteri për zgjedhjen e kohëvonesës

D(LPROD2) Joint DLag 1 29.38626 93.63526

[ 6.52e-06] [ 5.32e-13]

DLag 2 17.10128 75.86821

[ 0.001847] [ 9.16e-10]

DLag 3 17.85628 63.91871 [ 0.001317] [ 1.13e-07]

DLag 4 52.92742 155.1144

[ 8.83e-11] [ 0.000000]

Burimi: llogaritjet e autorit, Eviews

Një test tjetër që ekzekutohet përpara shtrimit të modelit është testi i kointegrimit. Ky test

provon ekzistencën e lidhjes kointegruese ndërmjet variablave. E rëndësishme është që

testi të provojë që ka të paktën një lidhje kointegruese midis variablave.


90

Testi i koeintegrimit:

Identifikimi i ekzistencës së lidhjes afatgjatë midis variablave është një hap tjetër i

rëndësishëm përpara aplikimit të modelit VECM. Konfirmimi për lidhjen kointegruese

arrihet pas zbatimit të testeve të Johansen-it. Në zbatimin e këtyre testeve është e

rëndësishme të përcaktohet numri i kohëvonesave që variablat ndikojnë njëri-tjetrin,

ashtu siç u gjet nga testi i lag-ut i paraqitur më sipër prej 4 kohëvonesash, si dhe

karakteristikat e serive endogjene, siç u vërtetua nga testi Granger Causality/ block

exogenity Wald test (tabela 6.5). Gjithashtu duhet të përcaktohet nëse në test do të

përfshihen variablat e tjerë ekzogjen. Dy testet që konfirmojnë për ekzistencën e lidhjes

kointegruese janë Trace test dhe Maximum Eigenvalue. Trace test paraqet probabilitetin e

një apo më shumë lidhjeve kointegruese midis variablave duke përfshirë dhe

karakteristikat e variablave. Maximum Eigenvalue sikurse edhe testi i mëparshëm paraqet

numrin e lidhjeve kointegruese dhe probabilitetin e ndodhjes së këtyre lidhjeve. Në rastin

tonë si Trace test ashtu edhe Maximum Eigenvalue identifikuan një lidhje koeintegruese

midis variablave për kohëvonesën 4. Në qoftë se rezultatet e Trace test dhe Maximum

Eigenvalue konfirmojnë për ekzistencën e një ose më shumë vektorëve kointegrues midis

variablave atëherë besimi ynë për praninë e një ekuilibri afatgjatë është akoma dhe më i

madh (Julius 2006).

Nëse dy ose më shumë seri kohore janë individualisht të integruara, por ekziston një

kombinim linear midis variablave në një fuqi më të ulët integrimi atëherë mund të thuhet

se seritë janë të kointegruara (Juselius K. 2006). Kështu mund të thuhet se edhe pse seritë

janë të integruara në diferencë të parë, I1 (pra variablat midis tyre janë jo stacionar),

ekziston e një vektor kointegrues si kombinim linear midis variablave i cili është

stacionar. Variablat kointegrues ndikohen (rriten ose ulen) nga të njëjtat goditje të

vazhdueshme. Kjo lloj marrëdhënie kointegruese nënkupton një lidhje ekonomike

afatgjatë e të qëndrueshme midis variablave. Koeficienti i korrektimit (ECT) tregon

shpejtësinë e kthimit në ekuilibër të produktivitetit ndikuar nga faktorët e tjerë të

përzgjedhur në model. Në rast zhvendosjeje nga ekuilibri si pasojë e goditjeve të

ndryshme që mund të pësojnë variablat kthimi ose jo në ekuilibër varet nga shenja dhe

madhësia e këtij koefiçenti korrektimi. Kusht i nevojshëm për të pasur rezultate të

pranueshme në një model VECM është që ECT-ja të rezultojë me shenjë negative dhe

statistikisht e rëndësishme. Shenja negative e koefiçentit të korrektimit nënkupton

tendencën konvergjuese të lidhjes afatgjatë midis variblave. Në rast se kjo shenjë do të

rezultonte pozitive atëherë variablat do të kishin tendencë të shpërthenin dhe jo të

konvergjonin drejt një vektori në periudhën afatgjatë. Ndërkohë që madhësia e ECT-së

përpara vektorit kointegrues tregon shpejtësinë e kthimit në ekuilibër të variablave të

modelit brenda kohës njësi, përgjithësisht një vit. Tabela 6.7 paraqet rezultatet e këtyre dy

testeve për kohëvonesën 4 lag dhe njëkohësisht tipare të ndryshme të përfshirjes së serive

në këto teste.

Rezultatet e testeve të kointegrimit janë paraqitur në tabelën 6.7 dhe bazuar në to

konfirmohet se ndërmjet variablave të përzgjedhur ekziston të paktën një lidhje

kointegruese me një koeficient besueshmërie me të lartë se 95%. Modeli VECM tenton të


91

gjejë lidhjen afatgjatë midis produktivitetit dhe faktorëve të tjerë të përzgjedhur, ku e

rëndësishme është që ekuacioni i identifikuar të ketë një koeficient kointegrimi ECT

negativ dhe statistikisht të rëndësishëm.

Tabela 6.7: Testi i përcaktimit të rangut të koeintegrimit të pa kufizuara (Trace and Maximum eigenvalue)

Hypothesized Trace test Max-Eigen

No. of

CE(s) Eigenvalue Statistic

Critical

Value (0.05)

Prob.*

* Statistic

Critical

Value

(0.05)

Prob.**

r=0 0.654184 70.34673 47.85613 0.0001 42.47396 27.58434 0.0003

r ≤ 1 * 0.260715 27.87278 29.79707 0.0820 12.08287 21.13162 0.5395

r ≤ 2 0.253143 15.78991 15.49471 0.0451 11.67526 14.26460 0.1234

r ≤ 3 0.097752 4.114645 3.841466 0.0425 4.114645 3.841466 0.0425

Trace test tregon 1 lidhje kointegruese në nivelin 0.05 *përcakton refuzimin e hipotezës në nivelin

0.05 **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values

Në studime të ndryshme që trajtojnë modelin e vektorit të korrigjimit të gabimit

(VECM) shpesh herë vihet re përfshirja e trendit në kointegrim. Megjithatë për rastin

e Shqipërisë trendi nuk rezultoi statistikisht i rëndësishëm dhe për këtë arsye ai nuk u

përfshi në kointegrim. Ky fakt është gjithashtu në linjë me metodologjinë e Johansen

(1995), i cili nuk e ka përfshirë trendin në vlerësimin e lidhjes kointegruese.

Paraqitja grafike e vektorit të koeintegrimit të këtij modeli tregohet në figurën 6.3.

Grafiku dëshmon për një marrëdhënie të qëndrueshme ndërmjet variablave, gjë që

vërtetohet në natyrën stacionare që paraqet vektori i gjetur.

Figura 6.3: Vektori i kointegrimit

-.3

-.2

-.1

.0

.1

.2

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Cointegrating relation 1

Burimi: Llogaritjet e autorit, Eviews.


92

6.3.2 Rezultatet e modelit

Pas përcaktimit të produktivitetit si përafruesi më i mirë i konkurueshmërisë u

ekzekutuan prova të shumta me variante të ndryshme të kredisë (si kredia totale, kredia

për biznese, kredia për investime), investimeve (si investime totale, investimet e huaja

direkte, investime për makineri) dhe tregtisë (si import, eksport, tregti totale). U arrit në

konkluzionin se modeli më i mirë VECM është ai i cili përfshin këto katër variabla:

produktivitetin, kredinë dhënë bizneseve, investimet e huaja direkte dhe tregtinë e

mallrave. Variabli i varur që është produktiviteti është transformuar në indeks. Indeksi i

produktivitetit është llogaritur si raport i indeksit të vlerës së shtuar (viti bazë 2005) me

indeksin e numrit të të punësuarve (viti bazë 2005). Ndërkohë që variablat e tjerë të

pavarur janë trasformuar si raport ndaj PPB-së, teknikë kjo gjërësisht e njohur në

literaturë. Gjithashtu të dhënat janë transformuar në log linear duke u kthyer në

koefiçentë elasticiteti. Pas vlerësimit me modelin VECM marrim rezultatet për rastin e

Shqipërisë (tabela 6.8).

Tabela 6.8: Rezultatet e modelit VECM, ekuacioni afatgjatë një lidhje kointegruese59

Tabela VECM pjesa afatgjatë VECM1

LPROD2 Koeficenti t-value

LKRB 0.384237 [-5.76803]]

LINFDI 0.162339 [-1.52559]

LTREGM 0.442561 [-2.14462]

C 2.791742

ECT -0.311765 [-3.65528]

Adjusted R-squared 0.770305

S.E. of regression 0.023302

Residual test

p-value

Jaque bera 1.373340 0.5032

LM test 10.93251 0.8136

Hetereskedacity 346.7728 0.5387

Burimi: Llogaritje të autorit, Eviews.

Fakti që të dhënat janë transformuar në log linear e bën më të thjeshtë interpretimin e tyre

duke qënë se ato paraqiten si koefiçentë elasticiteti tashmë. Tabela 6.8 tregon se në

periudhën afatgjatë rritja e portofolit të kredisë për biznese me 1 pikë përqindje shkakton

një rritje të produktivitetit me 0.38 për qind. Ky koeficient ka shenjën e pritur dhe është

59Duke patur parasysh se të dhënat janë në forma logaritmike koeficientet para variablave interpretohen si

koeficient të elasticitetit të ndikimit që variablat endogjen ushtrojnë në variablin e varur në produktivitet.


93

statistikisht i rëndësishëm me koefiçent besueshmërie 100%. Për tu theksuar në këtë rast

është se megjithëse në model janë bërë prova të ndryshme duke ndryshuar kohëvonesën

ose duke shkurtuar periudhën e analizuar ky koeficient ka treguar qëndrueshmëri duke

ruajtur shenjën pozitive dhe faktin se është statistikisht i rëndësishëm.

Ndërkohë që rezultatet e lidhjes afatgjatë tregojnë se lidhja e IHD-ve me produktivitetin

është pozitive, por statistikisht e parëndësishme. Ky rezultat është në një linjë me

rezultatin e testit të Granger-Causality, i cili dëshmon se është produktiviteti ai që

shkakton IHD-të dhe jo e kundërta. Argumentimi ekonomik për këtë lidhje është se kanë

qënë sektorët me produktivitet të lartë si industria nxjerrëse e sidomos nxjerrja e naftës që

kanë tërhequr më shumë IHD, pra ka qenë sektori me produktivitet të lartë që ka

shkaktuar tërheqjen e IHD-ve dhe jo e kundërta. Kështu vihet re se nga njëra anë

produktiviteti në sektorin e nxjerrjes është 3.7 herë më i lartë se produktiviteti mesatar i

ekonomisë shqiptare për vitin 2012, ndërkohë që nga ana tjetër stoku i IHD-ve në

sektorin e nxjerrjes është rritur në mënyrë të ndjeshme nga 2% të totalit të stokut të IHD-

ve në vitin 2008 në 13% në vitin 2010 dhe ka arritur në 23% në vitin 2012 (Demeti, A. et

al. 2014). Ky argument mbështet rezultatin e mësipërm reflektuar në testin e Granger-

Causality.

Gjithashtu një tjetër argument që mbështet rezultatin e mësipërm lidhet me origjinën e

IHD-ve. Përgjithësisht vendet e zhvilluara paraqiten si nxjerrëse të IHD-ve dhe vendet

më pak të zhvilluara paraqiten si pritëse të IHD-ve. Sipas UNIDO (2013.a) vendet e

zhvilluara nxjerrin nga vendi ato IHD të cilat kanë produktivitet të ulët duke bërë që

produktiviteti në këto vende të vazhdojë të rritet. Nga ana tjetër në vendet pritëse, që

përgjithësisht janë vende më pak të zhvilluara, IHD-të nuk kanë ndonjë ndikim të

rëndësishëm në rritjen e produktivitetit të tyre. Kështu edhe në Shqipëri një pjesë e

konsiderueshme e IHD-ve (31% e stokut të IHD-ve për 2012) janë përqëndruar në

manifakturë dhe për më tepër në sektorin e qepjes së këpucëve dhe konfeksioneve, të

cilët janë sektorët me produktivitetin më të ulët në vend (Demeti, A. et al. 2014). Kjo

duket qartë në qoftë se do të hulumtojmë në proceset e punës së këtij sektori kur një pjesë

e mirë e këtyre proceseve janë punë të bëra me dorë, të cilat kanë një produktivitet shumë

të ulët.

Në mbështetje të rezultatit të mësipërm i referohemi përsëri literaturës që pohon se IHD-

të kanë dhënë një impakt pozitiv në rritjen e produktivitetit në vendet që kanë një sistem

financiar të mirë zhvilluar. Ndërsa në vendet me një sistem financiar të pa zhvilluar nuk

vihet re një gjë e tillë. Alfaro, Chanda, Kalemli-Ozcan and Sayek (2004), japin evidenca

që vetëm vendet me tregje financiare të mirë zhvilluara përfitojnë në mënyrë të

konsiderueshme nga IHD-të në terma të rritjes ekonomike dhe rrjedhimisht të

produktivitetit.

Një tjetër rezultat nga tabela 6.7 është edhe lidhja pozitive midis tregtisë së mallrave dhe

produktivitetit. Kjo lidhje ka shenjën e pritur dhe është statistikisht e rëndësishme. Kështu

për një rritje me 1 pikë përqindje të tregtisë së mallrave produktiviteti tenton të rritet me

0.44 përqind. Ky rezultat është gjërësisht i mbështetur në literaturën ekonomike, ku

shumë studiues argumentojnë për ndikimin pozitiv që kanë importet, eksportet dhe tregtia


94

totale në produktivitet, konkurueshmëri dhe rritjen ekonomike. Sipas OECD (2010.b)

importet mund të përmirësojnë produktivitetin e firmës, eksportet konkurueshmërinë dhe

rritja e tregtisë (importe + eksporte) mund të kontribuojë në rritjen ekonomike globale.

Një tjetër rezultat i rëndësishëm i lidhjes afatgjatë është koeficienti përpara vektorit të



shumë se 3 tremujorë që të rikthehen në ekuilibër. Ky koeficient është statistikisht i


Gjithashtu ky koeficient tregon se nëse produktiviteti si pasojë e një shoku do të rritet, do

të jenë pikërisht variablat e përfshirë në model që do ta ulin atë gjatë periudhës

afatshkurtër për ta sjellë variablin e varur në ekuilibër në periudhën afatgjatë.

Figura 6.4: Testet për ekuacionin afatgjatë

-.04

-.03

-.02

-.01

.00

.01

.02

.03

.04

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

LPROD2 Residuals


Pasi u bënë testet e nevojshme për përcaktimin e karakteristikave të mbetjeve të modelit

(sikurse paraqiten në tabelën 6.7) rezulton që këto mbetje vlerësohen të jenë stacionare.

Gjithashtu nqs i referohemi figurës 6.4, mund të dallojmë qartë natyrën stacionare të

këtyre mbetjeve. Kjo na jep një evidencë shtesë për të gjykuar mbi përcaktimin e modelit

më të mirë të lidhjes kointegruese afatgjatë.

Ekuacioni i periudhës afatshkurtër

Pas analizimit të ekuacionit afatgjatë dhe gjenerimit të vektorit të kointegrimit, u pa më

tej lidhja afatshkurtër midis variablave. Siç është sqaruar në fillim të këtij kapitulli,

modeli VECM vlerëson brenda të njëjtit sistem ekuacionesh edhe lidhjen afatshkurtër

midis variablave. Variablat në lidhjen afatshkurtër janë dlog dhe stacionare. Koefiçienti

korrektimit ECT shfaqet me shenjën e duhur (negative) dhe statistikisht i rëndësishëm siç

ishte edhe në ekuacionin afatgjatë. Në vazhdim të kësaj pjese është paraqitur ekuacioni

afatshkurtër me variabël të varur LPROD, i cili është vlerësuar me metodën e katrorëve

më të vegjël brenda të njëjtit sistem ekuacionesh të modelit VECM. Ekuacioni është

riparametrizuar hap pas hapi fillimisht duke vlerësuar modelin e përgjithshëm e më pas

duke hequr nga ai variablat e parëndësishëm statistikisht (ky vlerësim është bërë në saj të

probabilitetit të statistikës p) dhe modeli i mbetur është rivlerësuar. Tabela 6.9 paraqet


95

rezultatet e ekuacionit afatshkurtër duke lënë në model vetëm variablat që kanë qenë të

rëndësishëm statistikisht në nivelin 10%, duke përcaktuar kështu formën përfundimtare të

modelit afatshkurtër për përcaktimin e produktivitetit.

Siç u përmend edhe më lart në rezultatet e ekuacionit afatshkurtër vërehet se koefiçienti i

korrektimit ka shenjë negative dhe është statistikisht i rëndësishëm. Duke interpretuar

këtë rezultat mund të themi se rritja e produktivitetit do të sistemohet në muajt pasardhës,

duke vepruar ndaj devijimeve nga ekuilibri afatgjatë. Më konkretisht një rritje e

produktivitetit që do ta largonte atë nga ekuilibri në periudhën afatshkurtër do të

rregullohej nga një rënie kredisë së dhënë tre muaj më parë me 29%, nga një rënie

tregtisë së një tremujori më parë dhe tre tremujorëve më parë me përkatësisht me 21%

dhe me 17%. Ndërkohë që produktiviteti i një tremujori më parë dhe dy tremujorëve më

parë do të çonin në rritje të mëtejshme të produktivitetit me 35% dhe 22% përkatësisht

dhe me rënie nga produktiviteti i një vit më parë. Po kështu ndikim negativ në rënie do

kenë edhe ecuria investimeve të huaja direkte të secilit prej katër tremujorëve të

mëparshëm, me mesatarisht prej 0.05 përqind. Në vlerësimin e sistemit të ekuacioneve

për periudhën afatshkurtër, statistikisht e rëndësishëm dhe në përputhje me pritjet ishte

edhe koeficenti përpara variablit cilësor "dummy" për vitin 2008. Kështu koeficienti

negativ përpara këtij variabli tregon ndikimin negativ, relativisht jo shumë të fortë (më

pak se 1%, 0.06) që kriza pati në ecurinë e produktivitetit. Gjithsesi rëndësia e këtij

faktori pranohet me më shumë se 99% besueshmëri.

Tabela 6.9: Rezultatet për ekuacionin afatshkurtër të produktivitetit.

GDP

VECM

LPROD Koeficenti p-value*

D(LPROD(-1)) 0.353556 0.0013

D(LPROD(-2)) 0.221212 0.0445

D(LPROD(-4)) -0.452259 0.0002

D(LKRB(-3)) -0.287409 0.0115

D(LINFDI(-1)) -0.056458 0.0001

D(LINFDI(-2)) -0.058666 0.0001 D(LINFDI(-3)) -0.041694 0.0025 D(LINFDI(-4)) -0.03664 0.0015

D(LTREGM(-1)) -0.211807 0.0072

D(LTREGM(-3)) -0.169095 0.031 C 0.074227 0.0001 DUM08 -0.063344 0.0001

ECT -0.256184 0.0003


*Të dhënat përfaqësojnë statistikën - p (besueshmërinë statistikore) të koeficientit të vlerësuar.

Burimi: Llogaritje të autorit, Eviews.


96

Fuqia shpjeguese e këtij ekuacioni afatshkurtër mbetet pranë nivele të ekuacionit

afatgjatë, prej 77%.

Ashtu si për ekuacionin afatgjatë edhe për ekuacionin afatshkurtër u ekzekutuan testet e

mbetjeve, të cilat konfirmojnë se mbetjet e ekuacionit afashkurtër plotësojnë kriteret e

nevojshme për tu konsideruar si stacionare dhe japin siguri më shumë përzgjedhjen dhe

cilësinë e modelit. Rezultatet e testeve janë të përmbledhura në figurën 6.5 dhe tabelën

6.10.

Figura 6.5: Testet për ekuacionin afatshkurtër VECM1

-.04

-.03

-.02

-.01

.00

.01

.02

.03

.04

.05

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

D(LPROD2) Residuals


Tabela 6.10: Rezultatet e mbetjeve të ekuacionit afatshkurtër VECM1

Burimi: llogaritje të autorit, Eviews

Stabiliteti i modelit VECM

Stabiliteti i modelit VECM të paraqitur më sipër, u provua duke marrë në vend të

kredisë për biznese, kredinë totale për sektorin privat. Ndërkohë që elementët e tjerë të

VECM u mbajtën të pandryshuar. Koeficienti i korrektimit në të dy modelet del negativ

dhe statistikisht i rëndësishëm duke ruajtur vlerë të përafërt dhe duke na siguruar për

ekzistencën e lidhjes kointegruese dhe shpejtësinë e ngjashme të kthimit në ekuilibër.

Rezultatet e lidhjes afatgjatë dhe asaj afatshkurtër paraqiten përkatësisht në tabelat 6.11

Residual test Statistika p-value

Jaque bera 0.920743 0.6310

LM test 10.93251 0.5984


97

dhe 6.12. Nga rezultatet e kësaj tabele shikojmë se koeficientët përpara faktorëve

përcaktues ruajnë të njëjtën shenjë dhe vlera të përafërta. Ato mbetën statistikisht të

rëndësishëm. Ndërkohë që të gjithë testet e përcaktimit të modelit, si testi për ekzisetncën

e lidhjes kointegruese, ai endogjenitetit dhe përcaktimit të lagut ruajtën të njëjtën

paraqitje si në modelin kryesor.

Tabela 6.11: Rezultatet e modelit VECM2, ekuacioni afatgjatë.

Tabela VECM pjesa afatgjatë VECM2

LPROD2 Koeficenti t-value

LKRTOT 0.315506 [-4.14312]

LINFDI 0.260999 [-1.84863

LTREGM 0.633113 [-2.59384]

C 3.641432

ECT -0.275164 [-3.73223]


S.E. of regression 0.023125

Residual test

p-value

Jaque bera 0.908514 0.6349

LM test 8.754733 0.9232

Hetereskedacity 352.0948 0.4585


Tabela 6.12: Rezultatet e modelit VECM2, ekuacioni afatshkurtër

VECM2

LPROD2 Koeficenti p-value

D(LPROD(-1)) -0.233911 0.0002

D(LPROD(-2)) 0.342923 0.0016

D(LPROD(-4)) 0.221516 0.0427

D(LKTOT(-3)) -0.473866 0.0001

D(LINFDI(-1)) -0.241907 0.0634

D(LINFDI(-2)) -0.071297 0.0000

D(LINFDI(-3)) -0.069891 0.0001

D(LINFDI(-4)) -0.047848 0.0012

D(LTREGM(-1)) -0.040399 0.0008

D(LTREGM(-3)) -0.245023 0.0031

C -0.198876 0.0136

DUM08 0.082315 0.0000



98

Gjithashtu ruajtja e cilësive të gabimit rastësor për modelin alternativ është një tjetër

provë e stabilitetit të gjetjeve empirike. (si në figurën 6.6 dhe tabelën 6.13). Megjithatë

kjo punë kërkimore ka si kufizim kryesor gjatësinë relativisht të shkurtër të të dhënave, e

cila mund të ndikojë edhe në qëndrueshmërinë e këtyre gjetjeve në të ardhmen me

zgjatjen e serive. Krahas këtij kufizimi, cilësia e të dhënave të përdorura është një tjetër

handikap i kësaj pune kërkimore. Duhet të pranohet se cilësia e këtyre të dhënave nuk

është akoma në lartësinë e standarteve të institucioneve prestigjoze ndërkombëtare si

Eurostat.

Tabela 6.13: Rezultatet e mbetjeve të ekuacionit afatshkurtër VECM2

Residual test Statistika p-value

Jaque bera 0.450674 0.7982

LM test 0.214892 0.6430


Figura 6.6: Testet për ekuacionin afatshkurtër VECM2

-.04

-.03

-.02

-.01

.00

.01

.02

.03

.04

.05

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

D(LPROD2) Residuals



99

KAPITULLI 7

7. KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

Konkurrueshmëria është një koncept mjaft i gjerë dhe një element kyç për politikat

ekonomike të vendit duke qënë se ka një rëndësi të madhe për rritjen e qëndrueshme

ekonomike dhe prosperitetin afatgjatë të popullsisë. Konkurrueshmëria bëhet akoma më e

rëndësishme në një ekonomi të vogël, të hapur dhe me një deficit të lartë tregtar. Nga ky

studim mund të konkludojmë se në pesë dimensionet e studiuara ekonomia Shqiptare në

perspektivën e BE performon dobët nga pikëpamja e konkurrueshmërisë. Më konkretisht

ajo performon sa 82% e BE27 për sa i përket indeksit te performancës globale (GCI); sa

44% e BE27 për sa i përket indeksit të të bërit biznes; sa 72% e BE27 për sa i përket

indeksit të Lisbonës; sa 63% e BE27 për sa i përket indeksit të mirëqeverisjes; sa 79% e

BE27 për sa i përket indeksit të logjistikës në tregti.

Sipas indeksit të performancës së konkurrueshmërisë Shqipëria vlerësohet dobët në

reformat institucionale, në disa aspekte të ambientit të biznesit, në ndërmjetësimin

financiar të ulët, në mungesë e inovacionit, në infrastrukturën e dobët etj. Mbi bazën e

këtyre përfundimeve paraqitet nevoja për një ndërhyrje të menjëhershme për të pasur një

model të ri të rritjes ekonomike për një “Shqipëri konkuruese”, të bazuar në

shfrytëzimin më të mirë e më efecient të burimeve natyrore, si dhe të zhvillimit të

burimeve njerëzore e njohurive teknologjike. Gjithashtu përmirësimi i institucioneve,

zhvillimi i një tregu eficient, modernizimi i infrastrukturës janë të nevojshme për të pasur

avantazhe konkurruese e për të konkurruar në tregun rajonal e global.

Nga analiza e faktorëve kryesorë që ndikojnë në konkurrueshmërinë e ekonomisë

shqiptare si investimet e huaja direkte, tregtia e mallrave - eksportet dhe kreditimi i

biznesit rezulton se:

- Stoku i IHD-ve është rritur ndjeshëm në sektorin e industrisë nxjerrëse si të naftës

ashtu edhe në atë minerare e të energjisë, ku nga 2% të stokut të IHD-ve që zinte në vitin

2008, arriti në 23% në fund të vitit 2012. Stoku i IHD-ve në fushën e përpunimit përbën

31% të totalit të stokut duke qëndruar pothuaj në të njëjtin nivel krahasuar me vitin 2008.

Edhe pse flukset e IHD-ve në Shqipëri janë rritur në vitet 2007-2013, përsëri stoku i IHD-

ve për frymë është më i ulëti në rajon EJL me vetëm 1,535 Euro/frymë (WIR 2014).

Stoku i IHD-ve në industritë e teknologjive më të avancuara, si prodhimi i makinerive

elektrike dhe automjeteve mungon pothuajse plotësisht (UNDP Albania, UNCTAD

2012).

- Një faktor i rëndësishëm për rritjen e konkurrueshmërisë së ekonomisë janë edhe

investimet në inovacion e kërkim – zhvillimin, por niveli i investimeve në kërkim &

zhvillim në Shqipëri përbën vetëm 0.15% të PBB dhe së bashku me B&H e Kosovën janë

nga më të ultat në vendet e rajonit EJL. (WBIF 2013).


100

- Performanca e eksporteve është një tjetër indikator i fortë për konkurrueshmërinë

e ekonomisë. Eksportet shqiptare karakterizohen nga një varësi e madhe prej kushteve

atmosferike dhe ndryshimeve të çmimeve në tregun ndërkombëtar si dhe nga një nivel i

ulët i përpunimit për pjesën më të madhe të produkteve të eksportit. Mineralet dhe

hidrokarburet zënë vendin e parë në eksportet shqiptare për vitin 2013 duke përbërë

40.3% të totalit të eksporteve. Eksporti i konfeksioneve dhe veshjeve të këmbës renditet në

vendin e dytë të volumit të eksporteve shqiptare për vitin 2013 me 28.2% të eksporteve

totale dhe eksporti i materialeve të ndërtimit renditet në vendin e tretë duke përbërë

rreth 14.7% të eksporteve totale për vitin 2013. Treguesi i nivelit të eksportit të


është më i ulëti në rajon dhe po ashtu krahasuar me BE27 (Ministria e Financave 2014.

PEF 2014-2016). Vlera e eksportit për frymë për Shqipërinë është 1,024 Euro/frymë dhe

renditet e parafundit në rajonin e EJL7, duke lënë pas vetëm Kosovën. Deficiti tregtar

vazhdon të jetë i lartë duke arritur në 19.9% të PBB-së në fund të vitit 2013, ndonëse me

një reduktim gjatë dy viteve të fundit. Shkalla e lartë e deficitit tregtar ndaj PBB-së

reflekton një nivel të ulët konkurrues të vendit.

- Sipas raportit të konkurrueshmërisë industriale, CIP, i cili mat aftësitë e vendeve

për të prodhuar dhe eksportuar mallrat e manifakturuara në mënyrë konkurruese, si dhe



ulta në rajonin e EJL dhe asaj Qendrore (UNIDO 2013, CIP indeks). Gjithashtu vihet re

një rritje e përqëndrimit të disa produkteve për eksport (ACIT 2014), gjë që bën që

Shqipëria të jetë shumë e ndjeshme ndaj goditjeve të jashtme.

- Sipas raportit të konkurrueshmërisë globale (WEF 2013) në lidhje me

performancën e zhvillimit të tregut financiar në vendet e rajonit EJL vihet re se Shqipëria

renditet në vendin e 128 (nga 148 gjithsej) dhe zë vendin e fundit në rajonin e EJL.

Gjithashtu duhet theksuar se Shqipëria renditet si vendi me përdorimin më të ulët të levës

financiare në ekonomi me rreth 40% të PBB-së, e matur si raport Kredi/PBB (Suljoti, E.

et al.,2013). Instrumentet e tjerë financiarë si leasingu e faktoringu janë pak të zhvilluara

në Shqipëri, venture capital pothuaj nuk ekziston në praktikë, ndërsa business angels nuk

janë të rregulluar as nga ana ligjore. Pas vitit 2008 sistemi bankar shqiptar është përballur

me një rritje të shpejtë të raportit të kredive me probleme, nga 6% në vitin 2008 në 23.5%

në fund të vitit 2013, duke shënuar vlerën më të lartë të kredive me probleme krahasuar

me vendet e rajonit EJL7 (WBIF 2013), gjë që ka çuar në shtrëngimin e kushteve të

kreditimit, sidomos në sektorë të caktuar. Gjithashtu niveli i lartë i kredive me probleme

çon në kolaterale të pashfrytëzuara dhe pengon financimin e projekteve të reja si dhe

rikuperimin e ekonomisë.

Në këtë studim është përdorur metoda ekonometrike kointegruese VECM, e cila

hulumton ndërlidhjen afatgjatë midis variablave endogjen në formë matricore. Për më

tepër, ky model vlerëson brenda të njëjtit sistem edhe ekuacionet afatshkurtër, të cilat

paraqesin informacion për ndërlidhjen afatshkurtër midis variablave. Rezultatet e modelit

konfirmojnë lidhjen pozitive të produktivitetit me kredinë për biznese dhe me tregtinë së


101

mallrave në periudhën afatgjatë. Më konkretisht rritja e portofolit të kredisë për biznese

me 1 pikë përqindje shkakton një rritje të produktivitetit me 0.38 për qind në periudhën

afagjatë. Gjithashtu për një rritje me 1 pikë përqindje të tregtisë së mallrave produktiviteti

tenton të rritet me 0.44 përqind. Ndërkohë që rezultatet e lidhjes afatgjatë tregojnë se

lidhja e IHD-ve me produktivitetin është pozitive, por statistikisht e parëndësishme. Janë

tre argumenta të rëndësishëm ekonomik që mbështesin këtë rezultat për rastin e

Shqipërisë. Sic rezulton nga testi granger-causality dhe sic vërtetohet nga analiza e

ecurisë së IHD-ve gjatë viteve dhe gjithashtu shpërndarja nëpër sektorë, kanë qënë

sektorët me produktivitet të lartë si industria nxjerrëse e sidomos nxjerrja e naftës që kanë

tërhequr më shumë IHD dhe jo e kundërta. Një tjetër argument është se vendet

eksportuese të IHD-ve (përgjithsisht vendet e zhvilluara) nxjerrin nga vendi ato IHD të

cilat kanë produktivitet të ulët duke bërë që produktiviteti në këto vende të vazhdojë të

rritet, ndërkohë që në vendet pritëse (përgjithësisht vendet më pak të zhvilluara) IHD-të

nuk kanë ndonjë ndikim të rëndësishëm në rritjen e produktivitetit të tyre. Në mbështetje

të rezultatit të mësipërm i referohemi përsëri literaturës që pohon se IHD-të kanë dhënë

një impakt pozitiv në rritjen e produktivitetit në vendet që kanë një sistem financiar të

mirë zhvilluar, ndërkohë që nuk vihet re një gjë e tillë në vendet me një sistem financiar

më pak të zhvilluar (si Shqipëria). Një tjetër rezultat i rëndësishëm i lidhjes afatgjatë

është koeficienti përpara vektorit të korrigjimit të gabimit, koeficienti i kointegrimit.

Vlera e këtij koeficienti prej -0.31, tregon se si pasojë e një shoku në variablat endogjen,

produktivitetit do t’i duhen më shumë se 3 tremujorë që të rikthehet në ekuilibër. Ky

koeficient është statistikisht i rëndësishëm dhe kjo rikonfirmohet edhe në shqyrtimin që i

bëhet lidhjes afatshkurtër. Gjithashtu ky koeficient tregon se nëse produktiviteti si pasojë

e një shoku do të rritet, do të jenë pikërisht variablat e variablat e tjerë të përfshirë në

model që do ta ulin atë gjatë periudhës afatshkurtër për ta sjellë variablin e varur në

ekuilibër në periudhën afatgjatë. Ashtu sikurse pritej një rritje e produktivitetit që do e

largonte atë nga ekuilibri në periudhën afatshkurtër do të rregullohej nga një rënie kredisë

së dhënë tre muaj më parë me 29%, nga një rënie tregtisë së një tremujori më parë dhe tre

tremujorëve më parë me përkatësisht me 21% dhe me 17%. Ndërkohë që produktiviteti i

një tremujori më parë dhe dy tremujorëve më parë do të çonin në rritje të mëtejshme të

produktivitetit me 35% dhe 22% përkatësisht dhe me rënie nga produktiviteti i një vit më

parë. Po kështu ndikim negativ në rënie do kenë edhe ecuria investimeve të huaja direkte

të secilit prej katër tremujorëve të mëparshëm, me mesatarisht prej 0.05 përqind. Në

vlerësimin e sistemit të ekuacioneve për periudhën afatshkurtër, statistikisht e

rëndësishëm dhe në përputhje me pritjet ishte edhe koeficenti përpara variablit cilësor

"dummy" për vitin 2008. Kështu koeficienti negativ përpara këtij variabli tregon

ndikimin negativ, relativisht jo shumë të fortë (më pak se 1%, 0.06) që kriza pati në

ecurinë e produktivitetit. Gjithsesi rëndësia e këtij faktori pranohet me më shumë se 99%

besueshmëri.

Për përmirësimin e konkurrueshëmrisë së ekonomisë shqiptare rekomandohet:

- Ndërmarrja e reformave strukturore për një model të ri zhvillimi ekonomik dhe kalimi

nga modeli ekzistues ku rritja ekonomike është shkaktuar nga konsumi, në një model


102

ku rritja ekonomike të gjenerohet nga zhvillimi i industrisë e sidomos i industrisë

përpunuese.

- Rritja e qëndrueshme kërkon reforma strukturore dhe çvendosje të burimeve drejt

sektorëve më produktivë, duke reduktuar pengesat drejt rialokimit të burimeve. Disa

sektorë vuajnë nga kthimi i ulët i investimeve, prandaj duhet të synohet ndërhyrja për të

nxitur investime.

- Vazhdimi i mbajtjes së një situate makro-ekonomike stabël, e cila është në themel të

rritjes së konkurrueshmërisë dhe të rritjes së qëndrueshme ekonomike, si dhe

rikuperimi i luhatjeve të konstatuara gjatë pjesës së dytë të vitit 2013.

- Shfrytëzimi i burimeve potenciale të avantazheve konkurruese ndërkombëtare të

Shqipërisë si në agro-përpunim me produktet organike; në minierat, energji e nxjerrje

nafte, për të tërhequr teknikisht dhe financiarisht investitorët ndërkombëtare të

kualifikuar në këto sektorë; si dhe në turizëm, me përmirësimin e infrastrukturës fizike

dhe institucionale.

- Bashkëpunimi e krijimi i zinxhirit të vlerave në prodhimin e produkteve rajonale ku

secili vend të kontribuojë në atë segment që e konsideron si më produktiv për vendin

dhe ku ai ka një avantazh konkurues në krahasim me vendet e tjera.

- Përmirësimi i mëtejshëm i klimës së investimeve për tërheqjen e investitorëve strategjik

jo vetëm në sektorin e nxjerrjes së naftës e minerare, por sidomos në përpunimin e tyre

e më gjerë, për të rritur vlerën e shtuar nga eksportet shqiptare dhe për të siguruar

rritje të produktivitetit të ekonomisë, që do të sjell një rritje të qëndrueshme të

konkurueshmërisë së ekonomisë shqiptare.

- Diversifikimi i eksporteve shqiptare dhe rritja e eksporteve të teknologjive të

avancuara.

- Zhvillimi i tregut financiar, nëpërmjet fuqizimit të instrumenteve ekzistues për

kreditimin e biznesit, zgjerimit të leazingut dhe faktoringut, si dhe prezantimin e

instrumenteve të tjerë financiar si venture capital, business angel etj. të cilët pothuajse

mungojnë në Shqipëri.

- Financimi i SME dhe firmave të reja novative, zgjerimi i skemave të garancisë për

kreditimin, eksportin, start ups, biznese novative etj. mbetet një sfidë për të rritur

konkurueshmërinë e ekonomisë.

- Përthithja e teknologjive moderne, aplikimi i novacionit dhe i dijeve bashkëkohore në

procesin e prodhimit krahas përdorimit më efecient të forcës së punës në ekonomi, do të

ndihmonin në mënyrë të drejtpërdrejtë në rritjen e produktivitetit të punës dhe të

konkurrueshmërisë së ekonomisë shqiptare.

- Ndryshime strukturore të mëtejshme në tregun e punës dhe në tregun e mallrave, në

terma cilësie dhe standardesh, me qëllim përmirësimin e konkurrueshmërisë dhe

përshpejtimin e procesit përafrues me vendet e zhvilluara.


103

- Përmirësimi i aftësive të fuqisë punëtore për të përdorur pajisje e makineri të

teknologjive të përparuara të nevojshme sidomos nga kompanitë e huaja, nëpërmjet një

kualifikimi dhe trainimi të avancuar.

- Incentiva për tërheqje të IHD-ve në sektorë të prodhimit industrial në sektorë më

novativë si në ICT, industri rafinimi, etj. si dhe të kalohet nga eksportimi kryesisht i

mineraleve apo naftës bruto në atë të përpunimit të tyre në vend, për të nxjerrë produkte

cilësore me një vlerë të lartë të shtuar.

- Ndërmarrja e politikave mbështetëse nga qeveria për të nxitur kërkimin dhe novacionin,

duke marrë në konsideratë se Sipërmarrja dhe Novacioni janë nxitës të rëndësishëm dhe

në shumë raste kanë një ndikim të drejtpërdrejtë në rritjen e produktivitetit.


104

BIBLIOGRAFI

1. ACIT (2014): ACIT Trade Report 2013. http://acit.al/index.php/en/trade-reports/143-

foreign-trade-report-2013

2. Alfaro L., S. Kalemli-Ozcan and S. Sayek (2009): “FDI, Productivity and Financial

Development”. The World Economy (2009) doi: 10.1111/j.1467-9701.2008.01159.x.

© 2009 The Authors Journal compilation © 2009 Blackwell Publishing Ltd, 9600

Garsington Road, Oxford, OX4 2DQ, UK and 350 Main Street, Malden, MA 02148,

USA (http://www.cec.zju.edu.cn/reod/english/proimg/2010929113723336.pdf)

3. Alfaro, L., A. Chanda, S. Kalemli-Ozcan and S. Sayek (2006): How Does Foreign

Direct Investment. Promote Economic Growth? Exploring the Effects of Financial

Markets on Linkages’, NBER Working Paper 12522.

http://www.nber.org/papers/w12522

4. Alfaro, L., A. Chanda, S. Kalemli-Ozcan and S. Sayek (2004): FDI and Economic

Growth: “The Role of Local Financial Markets”, Journal of International Economics,

64, 113–34.

5. Alcalá, Francisco (2003): Trade and productivity

6. Aghion, P., P. Bacchetta, R. Rancière and K. Rogoff (2009). Exchange rate volatility

and productivity growth: the role of financial development. Journal of Monetary

Economics 56 (4): 493-513. URL: http://ideas.repec.org/p/cpr/ceprdp/5629.html

7. Banka e Shqipërisë (2014.a): Raporti vjetor 2013.

8. Banka e Shqipërisë (2014.b): Raport statistikor mujor. Sektori i jashtëm (Të dhëna

mbi import, eksportin dhe tregtinë e mallrave) (Kredia për ekonominë, kredia për

biznesin dhe kredia për investime si dhe kredia për makineri e pajisje)

9. Banka e Shqipërisë (2014.c): Bilanci i pagesave. Të dhëna mbi Investimet e huaja

direkte

10. Banka e Shqipërisë (2014.d): Raporti i politikës monetare për tremujorin e parë të

vitit 2014

11. Banka e Shqipërisë (2014.e): Raporti vjetor i mbikqyrjes 2013.

http://www.bankofalbania.org/web/Raporti_vjetor_i_Mbikqyrjes_Bankare_56_1.php

12. Banka e Shqipërisë (2013.a): Vrojtimi për aktivitetin kreditues

13. Banka e Shqipërisë (2013.b): Vlerësimi i produktivitetit të punës për ekonominë pa

bujqësinë. (Burimi Banka e Shqipërisë bazuar në të dhënat nga INSTAT)

14. Bekaert, G., C. R. Harvey et Ch.Lundblad (2011). Financial openness and

productivity

http://acit.al/index.php/en/trade-reports/143-foreign-trade-report-2013

http://acit.al/index.php/en/trade-reports/143-foreign-trade-report-2013

http://www.cec.zju.edu.cn/reod/english/proimg/2010929113723336.pdf

http://www.nber.org/papers/w12522

http://ideas.repec.org/p/cpr/ceprdp/5629.html

http://www.bankofalbania.org/web/Raporti_vjetor_i_Mbikqyrjes_Bankare_56_1.php


105

15. Benhabib, J. dhe M. M. Spiegel (2000). The role of financial development in growth

and investment. Journal of Economic Growth 5 (4): 341–360. URL:

http://ideas.repec.org/a/kap/jecgro/v5y2000i4p341-60.html

16. Benkovskis, K and Julia Wörz (2013): Non-Price Competitiveness of Exports from

Emerging Countries. European Central Bank. Working Paper Series No 1612 /

November 2013

17. Benkovskis, K., Maria Silgoner, Katharina Steiner and Julia Wörz (2013): The

Competitive Position of EU Members and China in Global Merchandise Trade.

European Central Bank. Working Paper Series No 1617 / November 2013

18. Bijsterbosch, Martin and Kolasa, Marcin (2009): FDI and productivity convergence

in central and eastern Europe an industry-level investigation.

http://ssrn.com/abstract_id=1311396, http://www.ecb.europa.eu

19. Borensztein, E., J. De Gregorio, and J-W. Lee, (1998): “How Does Foreign Direct

Investment Affect Economic Growth?” Journal of International Economics 45, 115-

135.

20. Claustre Bajona, Mark J. Gibson (2008): Trade Liberalization, Growth, and

Productivity

21. Contessi, Silvio and Weinberger, Ariel (2009): Foreign Direct Investment,

Productivity, and Country Growth: An Overview. Federal Reserve Bank of St. Louis

Review, March/April 2009, 91(2), pp. 61-78.

22. Cunska, Zane; Christian Ketels, Anders Paalzow, Alf Vanags (2013): The Latvian

Competitiveness Report 2011. ISBN 978-9984-842-65-3

23. Çeliku,E., Metani,I.(2011): Pozicioni konkurrues i ekonomisë shqiptare në terma të

produktivitetit e të kostos së punës. BSH 01 (44) 2011.

http://www.bankofalbania.org/web/Pozicioni_konkurrues_i_ekonomise_shqiptare_ne

_terma_te_produktivitetit_e_te_kostos_se_punes_6151_1.php?kc=0,27,0,0,0

24. Delgado Mercedes, Ketels Christian, Porter Michael E., Stern Scott (2012): The

Determinants of National Competitiveness

25. Demeti, A. dhe Demeti, T. (2013): Support Programs for the Development of SMEs

in Time of Crises: Some Analysis from Albania. In Veland Ramadani and Robert

C.Schneider (Eds), Entrepreneurship in the Balkans: Diversity, Support and

Prospects, pp. 251-268. Springer, New York, Heidelberg, Dordrecht, London, 5

/ 2013. ISBN 978-3-642-36576-8.

26. Demeti, A. dhe Rebi, E. (2014): FDI and productivity in Albania. Interdisplinary

Journal of Research and Development www.uamd.edu.al. ISSN 2313- 058X (Paper)

VolI, No.1, 2014

27. Demeti, A. dhe Rebi, E. (2014): Microcrediting of SME in Albania. International

Conference "Microfinance of SMEs in the BSEC countries", Black Sea Economic

http://ssrn.com/abstract_id=1311396

http://www.ecb.europa.eu/

http://www.bankofalbania.org/web/Pozicioni_konkurrues_i_ekonomise_shqiptare_ne_terma_te_produktivitetit_e_te_kostos_se_punes_6151_1.php?kc=0,27,0,0,0

http://www.bankofalbania.org/web/Pozicioni_konkurrues_i_ekonomise_shqiptare_ne_terma_te_produktivitetit_e_te_kostos_se_punes_6151_1.php?kc=0,27,0,0,0

http://www.uamd.edu.al/


106

Cooperation (BSEC) and KonradAdenhauerStiftung, date 13-14 November 2014,

Romania. In press.

28. Dushku, E. (2009): Zhvillimi financiar dhe rritja ekonomike: Rasti i Shqipërisë.

Banka e Shqipërisë. Bibliogr.ISBN:978-99956-42-28-0

http://www.bankofalbania.org/web/Zhvillimi_financiar_dhe_rritja_ekonomike_Rasti_

i_Shqiperise_5781_1.php?kc=0,22,12,0,0

29. Gehringer A. (2013.a): Financial Liberalization, Financial Development and

Productivity Growth – An Overview. Discussion Paper No. 2013-46 | August 27,

2013 |http://www.economics-ejournal.org/economics/discussionpapers/2013-46

30. Gehringer, A. (2013.b). “Financial liberalization, growth, productivity and capital

accumulation: The case of European Integration”. International Review of Economics

and Finance 25: 291-309. URL: http://ideas.repec.org/a/eee/reveco/v25y2013icp291-

309.html.

31. Granger, C.W.J. (1969). “Investigating causal relation by econometric and cross-

sectional method”, Econometrica 37: 424–438.

32. EC (2013): European Competitiveness Report 2013. The Industrial Competitiveness

of Nations. http://ec.europa.eu/enterprise/policies/industrial-

competitiveness/competitiveness-analysis/european-competitiveness-report/files/eu-

2013-eur-comp-rep_en.pdf. ISBN 978-92-79-33267-8; ISSN 1682-0800; doi

10.2769/87984. Catalogue Number NB-AK-13-001-EN-C © European Union, 2013

33. EC (2014.a): European Competitiveness Report 2014. Helping Firms Grow

34. EC (2014.b): Albania SBA fact sheet 2014

35. EIB (2013): Investment and Investment Finance in Europe.

36. FP (2014): Foreign Policy Report. Baseline Profitability Index.

http://www.foreignpolicy.com/articles/2014/05/29/where_to_invest_around_the_worl

d_2014_edition_bpi

37. IBRD/WB (2012): Trade Logistics in the Global Economy. The Logistics

Performance Index and Its Indicators, LPI 2012.

38. INSTAT (2014.a): Regjistri i Biznesit 2013

39. INSTAT (2014.b): Anketa strukturore e ndërmarrjeve, ASN 2012.

http://www.instat.gov.al/media/228221/asn.pdf_2012.pdf

40. INSTAT (2014.c): Rritja reale e ekonomisë tremujore,

http://www.instat.gov.al/media/234692/vshb_t4_2013.pdf

41. INSTAT (2014.d): Statistika afatshkurtëra T1 2014

42. IMF (2013): World Economic Outlook Database, October 2013

http://www.bankofalbania.org/web/Zhvillimi_financiar_dhe_rritja_ekonomike_Rasti_i_Shqiperise_5781_1.php?kc=0,22,12,0,0

http://www.bankofalbania.org/web/Zhvillimi_financiar_dhe_rritja_ekonomike_Rasti_i_Shqiperise_5781_1.php?kc=0,22,12,0,0

http://www.economics-ejournal.org/economics/discussionpapers/2013-46

http://ideas.repec.org/a/eee/reveco/v25y2013icp291-309.html

http://ideas.repec.org/a/eee/reveco/v25y2013icp291-309.html

http://ec.europa.eu/enterprise/policies/industrial-competitiveness/competitiveness-analysis/european-competitiveness-report/files/eu-2013-eur-comp-rep_en.pdf



http://www.foreignpolicy.com/articles/2014/05/29/where_to_invest_around_the_world_2014_edition_bpi

http://www.foreignpolicy.com/articles/2014/05/29/where_to_invest_around_the_world_2014_edition_bpi

http://www.instat.gov.al/media/228221/asn.pdf_2012.pdf

http://www.instat.gov.al/media/234692/vshb_t4_2013.pdf


107

43. IMF (2013): IMF Multi-Country Report, German-Central European Supply Chain—

Cluster Report

44. IMF (2014): Boosting Job Growth in the Western Balkans. Working Paper WP/14/16

45. ITC (2011): National Trade Policy for export success

46. Javorcik, Beata (2004): Does Foreign Direct Investment Increase the Productivity of

Domestic Firms? In Search of Spillovers through Backward Linkages," The

American Economic Review, 94(3), 605-627.

47. Kalemli-Ozcan Sebnem, Christian Fons-Rosen, Bent E. Sørensen, Carolina Villegas-

Sanchez, Vadym Volosovych, (2013):How big are productivity gains from FDI?

http://www.voxeu.org/article/how-big-are-productivity-gains-fdi

48. Kaufmann, Daniel, Aart Kraay and Massimo Mastruzzi (2010). "The Worldwide

Governance Indicators: A Summary of Methodology, Data and Analytical Issues".

World Bank Policy Research Working Paper No. 5430

49. http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1682130

50. Klau, Marc, San Sau Fung (2006): The new BIS effective exchange rate indices.

Bank for International Settlements BIS Quarterly Review, March 2006

51. Ketels,C (2010): “Export competitiveness: Reversing the logic”, paper prepared for

World Bank’s Development Debate, “What do we mean by Export Competitiveness

and How do Countries Achieve it in an Uncertain World?”, Harvard Institute for

Strategy and Competitiveness, 2010

52. Kneller, Richard (2006): Exports and productivity.

http://www.forfas.ie/media/productivity_chapter23.pdf

53. Krugman, Paul (1994): Competitiveness: A dangerous obsession: Economic Affairs

54. Heritage Foundation (2013): Liria ekonomike http://www.heritage.org/index/

55. Hesse, Heiko. (2008): Export Diversification and Economic Growth. Working Paper

No.21. Commission on Growth and Development. www.growthcommission.org

http://213.154.74.164/invenio/record/18458/files/hesse.pdf

56. Holzner, M. (2014): Albania. Vienna Institute for International Economic Studies

(wiiw). Forecast Report / Spring 2014; http://balkan-observatory.net/countryreports/

Albania.pdf

57. Huemer, Stefan, Beatrice Scheubel and Florian Walch (2013): Measuring

institutional competitiveness in Europe. European Central Bank. Working paper

series no 1556 / june 2013

58. Nordås, H. K. and Y. Kim (2013), “The Role of Services for Competitiveness in

Manufacturing”, OECD Trade Policy Papers, No. 148, OECD Publishing.

http://dx.doi.org/10.1787/5k484xb7cx6b-en

http://www.voxeu.org/article/how-big-are-productivity-gains-fdi

http://www.forfas.ie/media/productivity_chapter23.pdf

http://www.heritage.org/index/

http://www.growthcommission.org/

http://213.154.74.164/invenio/record/18458/files/hesse.pdf

http://balkan-observatory.net/countryreports/%20Albania.pdf

http://balkan-observatory.net/countryreports/%20Albania.pdf

http://dx.doi.org/10.1787/5k484xb7cx6b-en


108

59. MEIM (2010): Ministry of Economy & Industry Macedonia. Industrial Policy of

Republic of Macedonia 2010 – 2020

60. METE (2007): Strategjia e zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve në Shqipëri, 2007-

2013

61. Moody’s Investors Service (Moody’s) & Standard and Poor’s (S&P) (2013): Raport

vlerësimi mbi gjendjen e sistemit financiar

62. MZHETS (2014): Strategjia e Zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve në Shqipëri,

2014-2020

63. MF (2014): Programi Ekonomiko - Financiar 2014-2016

64. OBT (Prill 2010): Trade Policy Review (Organizata Boterore e Tregtisë,)

65. OECD (2001): manual “Measuring productivity, measurement of aggregate and

industry-level productivity growth”

66. OECD (2012.a), SME Policy Index: Western Balkans and Turkey 2012. Progress in

the Implementation of the Small Business Act for Europe. OECD Publishing.

http://dx.doi.org/10.1787/9789264178861-en

67. OECD (2012.b): compendium of productivity indicators 2012

68. OECD (2013): OECD Compendium of Productivity Indicators 2013, OECD

Publishing.

http://dx.doi.org/10.1787/pdtvy-2013-en

69. OECD (2008): “Productivity”

70. OECD (2010.a): Investment Reform Index, IRI 2010

71. OECD (2010.b): How imports improve productivity and competitiveness.

http://www.oecd.org/trade/45293596.pdf

72. OECD (2010.c): Why open markets matter.

http://www.oecd.org/trade/whyopenmarketsmatter.htm

73. OECD (2009): Sector Specific Sources of Competitiveness in the Western Balkans

74. OECD-WTO (2012), Trade in Value-Added: Concepts, Methodologies and

Challenges.

75. Pllaha,A, (Shkurt 2014): A paraqesin avantazhe konkurruese eksportet shqiptare?

Buletini i Bankës së Shqipërisë, 6M-2 2013

http://www.bankofalbania.org/web/Bulletin_of_the_Bank_of_Albania_H_II_2013_7

076_2.php

76. Porter, Michael E. (2000): Location, competition and economic development: Local

clusters in a global economy, Economic Development Quarterly, Vol. 14 No.1, pp.

15–34

https://www.google.al/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=10&ved=0CGQQFjAJ&url=http%3A%2F%2Fwww.oecd.org%2Ftrade%2Fimportsimprovingproductivityandcompetitiveness.htm&ei=t2jkU-jwMKLgyQOlyYGoAg&usg=AFQjCNHPWHV8qcpGkQZMuDkl1FXLeO6iyA&bvm=bv.72676100,d.bGQ

http://www.oecd.org/trade/45293596.pdf

http://www.oecd.org/trade/whyopenmarketsmatter.htm

http://www.bankofalbania.org/web/Bulletin_of_the_Bank_of_Albania_H_II_2013_7076_2.php

http://www.bankofalbania.org/web/Bulletin_of_the_Bank_of_Albania_H_II_2013_7076_2.php


109

77. Porter, Michael E. (1990): The competitive Advantage of Nations

78. Raiffeisen Research, (2013) “CEE Banking Sector Report”.

79. Reis, José Guilherme and Farole, Thomas (2012): Trade Competitiveness Diagnostic

Toolkit. World Bank. ISBN 978-0-8213-8937-9 — ISBN 978-0-8213-8938-6

(electronic)

80. Saisana, Michaela (2010): The Luxembourg Competitiveness Index: Analysis &

Recommendations. N°15 Octobre 2010

81. Stehrer, Robert et al (2011): Trade in Intermediate Products and EU Manufacturing

Supply Chains. The Vienna Institute for international Economic Study, wiiw.

Research Reports | 369, February 2011

82. Stehrer, R. and J. Wörz (2009): Industrial Diversity, Trade Patterns, and Productivity

Dynamics, Review of Development Economics, 13(2), 356-372.

http://www.researchgate.net/publication/227346215_Industrial_Diversity_Trade_Patt

erns_and_Productivity_Convergence

83. Suljoti, E., Note, S. dhe Manjani, O. (Prill 2013): “Analiza e ndërmjetësimit

financiar”.

84. Suljoti, E., Note, S. (2013): Kreditimi i sektorit privat: Analizë e zhvillimeve në vend

e në rajon. Buletini i Bankës së Shqipërisë. 6M-1 2013

85. Timmer, Marcel P., Bart Los, Robert Stehrer and Gaaitzen J. de Vries (2013):

Production fragmentation. Economic Policy October 2013 pp. 613–661 Printed in

Great Britain © CEPR, CES, MSH, 2013.

86. WB (2013): http://www.doingbusiness.org/methodology

87. WB (2013.a): Doing Business 2014,

88. WB (2012): Doing Business 2013

89. WB (2013.d): European Union (EU), Doing Business 2013

90. WB (2013.b) World Bank, Overview of the Research and Innovation Sector in the

Western Balkans, World Bank Technical

91. WB (2009): Building Competitiveness in Albania

92. WB (2013.c): Worldwide Governance Indicators (WBWGI)

93. WB (2012): Albania Strategy Coherence Framework (SCF)

94. WB/IFC: Investing Across Borders

95. WBC-INCO.NET (2014) Centre for Social Innovation. R&D and Innovation in

Western Balkans Moving Towards 2020. Edited by Ines Marinkovic and Elke

DallISBN: 978-3-200-02960-6

http://www.researchgate.net/publication/227346215_Industrial_Diversity_Trade_Patterns_and_Productivity_Convergence

http://www.researchgate.net/publication/227346215_Industrial_Diversity_Trade_Patterns_and_Productivity_Convergence

http://www.doingbusiness.org/methodology


110

96. WBIF (2013): Overview of Macroeconomic and Fiscal Challenges in the Western

Balkans and Implications for the WBIF (Western Balkan Investment Framework)

97. WEF (2013): Global Competitivenesses Raport GCR 2013-2014

98. WEF (2010.a): World Economic Forum Indeksi i Rishikimit të Lisbonës

99. WEF (2014.a): Europe 2020 Competitiveness Report.

http://www.weforum.org/reports/europe-2020-competitiveness-report-building-more-

competitive-europe

100. WEF (2013.a): Competitiveness Sustainable Index,

101. WEF (2013.b): The global Information Technology Report

102. WEF (2014.b):: The Global Enabling Trade Report 2014

103. Wölfl Anita and Dana Hajkova (2007): Measuring multifactor productivity growth.

OECD. STI WORKING PAPER 2007/5

104. Wolfgang Keller, Stephen R. Yeaple (2009): Multinational Enterprises, International

Trade, and Productivity Growth: Firm-Level Evidence from the United States.

105. UNIDO (2013.a): United Nations Industrial development organization. The Industrial

Competitiveness of Nations. Competitive Industrial Performance Report 2012/2013

106. UNIDO (2013.b): Industrial Development Report 2013. Sustaining Employment

Growth: The Role of Manufacturing and Structural Change. UNIDO ID/446 Sales

Number: E.13.II.B.46, ISBN: 978-92-1-106451-3 eISBN: 978-92-1-056422-9.

http://www.unido.org/fileadmin/user_media/Research_and_Statistics/UNIDO_IDR_2

013_main_report.pdf

107. UNIDO (2003): Industrial Development Report IDR 2002/2003: Competing Through

Innovation and Learning

108. UNCTAD, UNDP Albania, (2012): Raport mbi investimet e huaja Direkte në

Shqipëri, 2011

109. UNCTAD (2014): World Investment Report, WIR 2013

110. Xu, B., (2000): “Multinational Enterprises, Technology Diffusion, and Host Country

Productivity Growth,” Journal of Development Economics 62, 477-493.

http://www.weforum.org/reports/europe-2020-competitiveness-report-building-more-competitive-europe

http://www.weforum.org/reports/europe-2020-competitiveness-report-building-more-competitive-europe

http://www.unido.org/fileadmin/user_media/Research_and_Statistics/UNIDO_IDR_2013_main_report.pdf

http://www.unido.org/fileadmin/user_media/Research_and_Statistics/UNIDO_IDR_2013_main_report.pdf


111

ANEKS

Testet e rrënjës njësi:

NullHypothesis: LKRB has a unit root

Exogenous: Constant, Linear Trend

Bandwidth: 4 (Newey-Westautomatic) usingBartlettkernel

Adj. t-Stat Prob.*

Phillips-Perron test statistic 0.195923 0.9973

Test criticalvalues: 1% level -4.180911 5% level -3.515523

10% level -3.188259

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

NullHypothesis: D(LKRB) has a unit root

Exogenous: Constant, Linear Trend Bandwidth: 0 (Newey-Westautomatic) usingBartlettkernel

Adj. t-Stat Prob.*

Phillips-Perron test statistic -4.068411 0.0135

Test criticalvalues: 1% level -4.186481

5% level -3.518090

10% level -3.189732 *MacKinnon (1996) one-sided p-values.

NullHypothesis: LKRTOT has a unit root



Adj. t-Stat Prob.*



5% level -3.515523



112

NullHypothesis: D(LKRTOT) has a unit root



Adj. t-Stat Prob.*



5% level -3.518090

10% level -3.189732


NullHypothesis: LINFDI has a unit root

Exogenous: None

Bandwidth: 10 (Newey-Westautomatic) usingBartlettkernel Adj. t-Stat Prob.*



5% level -1.948495

10% level -1.612135


NullHypothesis: D(LINFDI) has a unit root

Exogenous: None


Adj. t-Stat Prob.*



5% level -1.948686

10% level -1.612036


NullHypothesis: LTREGM has a unit root

Exogenous: Constant


Adj. t-Stat Prob.*




113

5% level -2.929734

10% level -2.603064


NullHypothesis: D(LTREGM) has a unit root

Exogenous: Constant


Adj. t-Stat Prob.*



5% level -2.931404


NullHypothesis: LPROD2 has a unit root


Bandwidth: 0 (Newey-Westautomatic) usingBartlettkernel Adj. t-Stat Prob.*



5% level -3.515523

10% level -3.188259


NullHypothesis: D(LPROD2) has a unit root



Adj. t-Stat Prob.*



5% level -3.518090



114

Rezultatet e Modelit - ekuacioni afatgjatë

- ekuacioni afatshkurtër i papërpunuar

1. VECM1 (kredi për biznese, IHD, tregti mallrash)

Vector Error Correction Estimates

Date: 11/09/14 Time: 08:03

Sample (adjusted): 2004Q1 2013Q4

Included observations: 40 after adjustments

Standard errors in ( ) & t-statistics in [ ] CointegratingEq: CointEq1 LPROD2(-1) 1.000000

LKRB(-1) -0.384237

(0.06661)

[-5.76803]

LINFDI(-1) -0.162339

(0.10641)

[-1.52559]

LTREGM(-1) -0.442561

(0.20636)

[-2.14462]

C 2.791742 Error Correction: D(LPROD2) D(LKRB) D(LINFDI) D(LTREGM) CointEq1 -0.311765 0.161703 0.385382 0.309650

(0.08529) (0.11702) (1.39983) (0.23746)

[-3.65528] [ 1.38182] [ 0.27531] [ 1.30400]

D(LPROD2(-1)) 0.368520 0.028123 -0.989760 0.151217

(0.10529) (0.14445) (1.72797) (0.29313)

[ 3.50019] [ 0.19469] [-0.57279] [ 0.51587]

D(LPROD2(-2)) 0.192511 -0.134353 -0.268932 -0.318605

(0.11671) (0.16012) (1.91541) (0.32492)

[ 1.64954] [-0.83906] [-0.14040] [-0.98055]

D(LPROD2(-3)) 0.195086 -0.129267 1.227855 -0.173516

(0.12180) (0.16712) (1.99908) (0.33912)

[ 1.60164] [-0.77351] [ 0.61421] [-0.51167]

D(LPROD2(-4)) -0.481012 -0.017001 -1.088175 -0.212577

(0.11451) (0.15710) (1.87930) (0.31880)

[-4.20077] [-0.10822] [-0.57903] [-0.66681]


115

D(LKRB(-1)) 0.098860 0.278304 -2.615447 0.000567

(0.14520) (0.19922) (2.38310) (0.40426)

[ 0.68085] [ 1.39697] [-1.09750] [ 0.00140]

D(LKRB(-2)) -0.082918 0.502851 -2.379548 -0.170404

(0.14849) (0.20374) (2.43710) (0.41342)

[-0.55840] [ 2.46816] [-0.97638] [-0.41218]

D(LKRB(-3)) -0.367582 -0.181151 1.851247 0.171362

(0.14332) (0.19663) (2.35215) (0.39901)

[-2.56483] [-0.92126] [ 0.78705] [ 0.42947]

D(LKRB(-4)) 0.068445 0.023215 3.028992 0.225576

(0.14795) (0.20300) (2.42825) (0.41192)

[ 0.46261] [ 0.11436] [ 1.24740] [ 0.54762]

D(LINFDI(-1)) -0.065747 0.028658 -0.851669 0.019811

(0.01586) (0.02176) (0.26030) (0.04416)

[-4.14549] [ 1.31698] [-3.27191] [ 0.44866]

D(LINFDI(-2)) -0.068574 0.026541 -0.645054 0.012507

(0.01686) (0.02313) (0.27674) (0.04695)

[-4.06683] [ 1.14722] [-2.33089] [ 0.26642]

D(LINFDI(-3)) -0.054569 0.035022 -0.561426 0.023515

(0.01510) (0.02071) (0.24779) (0.04203)

[-3.61427] [ 1.69067] [-2.26569] [ 0.55941]

D(LINFDI(-4)) -0.039881 0.031520 -0.442616 0.035302

(0.01149) (0.01576) (0.18854) (0.03198)

[-3.47165] [ 1.99988] [-2.34765] [ 1.10379]

D(LTREGM(-1)) -0.232731 0.163990 -1.166405 0.060882

(0.07972) (0.10938) (1.30840) (0.22195)

[-2.91931] [ 1.49928] [-0.89147] [ 0.27430]

D(LTREGM(-2)) -0.082770 0.048753 2.287350 -0.497574

(0.08485) (0.11641) (1.39250) (0.23622)

[-0.97553] [ 0.41881] [ 1.64262] [-2.10641]

D(LTREGM(-3)) -0.169037 0.105263 -0.415576 0.092918

(0.08142) (0.11171) (1.33631) (0.22669)

[-2.07607] [ 0.94227] [-0.31099] [ 0.40989]

D(LTREGM(-4)) -0.031592 0.138667 0.182749 0.323155

(0.08283) (0.11364) (1.35937) (0.23060)

[-0.38142] [ 1.22024] [ 0.13444] [ 1.40137]

C 0.074334 0.021897 0.155850 0.001661

(0.01387) (0.01902) (0.22756) (0.03860)

[ 5.36115] [ 1.15107] [ 0.68487] [ 0.04303]

DUM1 -0.066682 -0.014028 -0.076780 0.017410

(0.01414) (0.01941) (0.23213) (0.03938)


116

[-4.71452] [-0.72285] [-0.33076] [ 0.44211] R-squared 0.876318 0.742257 0.689531 0.607299

Adj. R-squared 0.770305 0.521335 0.423414 0.270698

Sum sq. resids 0.011403 0.021465 3.071429 0.088385

S.E. equation 0.023302 0.031971 0.382438 0.064875

F-statistic 8.266118 3.359813 2.591084 1.804209

Log likelihood 106.4983 93.84693 -5.422813 65.54108

Akaike AIC -4.374916 -3.742347 1.221141 -2.327054

Schwarz SC -3.572698 -2.940129 2.023358 -1.524836

Mean dependent 0.018716 0.039074 0.024213 0.010573

S.D. dependent 0.048620 0.046210 0.503650 0.075967 Determinant resid covariance (dof adj.) 1.91E-10

Determinant resid covariance 1.45E-11

Log likelihood 272.0577

Akaike information criterion -9.602885

Schwarz criterion -6.225126

2. VECM2 (kredi totale, IHD, tregti mallrash) Vector Error Correction Estimates

Date: 11/09/14 Time: 17:10

Sample (adjusted): 2004Q1 2013Q4

Included observations: 40 after adjustments

Standard errors in ( ) & t-statistics in [ ] CointegratingEq: CointEq1 LPROD2(-1) 1.000000

LKRTOT(-1) -0.315506

(0.07615)

[-4.14312]

LINFDI(-1) -0.260999

(0.14119)

[-1.84863]

LTREGM(-1) -0.633113

(0.24408)

[-2.59384]

C 3.641432 Error Correction: D(LPROD2) D(LKRTOT) D(LINFDI) D(LTREGM) CointEq1 -0.275164 0.108823 0.540713 0.285378

(0.07373) (0.07693) (1.21672) (0.20377)

[-3.73223] [ 1.41455] [ 0.44440] [ 1.40047]


117

D(LPROD2(-1)) 0.354642 -0.001935 -1.257296 0.171542

(0.10362) (0.10813) (1.71012) (0.28641)

[ 3.42241] [-0.01790] [-0.73521] [ 0.59895]

D(LPROD2(-2)) 0.190879 -0.088374 -0.445833 -0.325719

(0.11524) (0.12025) (1.90187) (0.31852)

[ 1.65632] [-0.73491] [-0.23442] [-1.02260]

D(LPROD2(-3)) 0.170332 -0.061115 1.004052 -0.160008

(0.11873) (0.12389) (1.95943) (0.32816)

[ 1.43462] [-0.49330] [ 0.51242] [-0.48759]

D(LPROD2(-4)) -0.505930 -0.034167 -1.126215 -0.202708

(0.11100) (0.11583) (1.83185) (0.30679)

[-4.55793] [-0.29499] [-0.61479] [-0.66073]

D(LKRTOT(-1)) 0.044010 0.307503 -4.988987 0.166165

(0.20485) (0.21375) (3.38062) (0.56618)

[ 0.21485] [ 1.43860] [-1.47576] [ 0.29349]

D(LKRTOT(-2)) -0.129040 0.518690 -2.343263 -0.453901

(0.20340) (0.21224) (3.35671) (0.56217)

[-0.63442] [ 2.44389] [-0.69808] [-0.80740]

D(LKRTOT(-3)) -0.326493 -0.233945 4.414147 -0.101629

(0.19308) (0.20147) (3.18646) (0.53366)

[-1.69096] [-1.16116] [ 1.38528] [-0.19044]

D(LKRTOT(-4)) 0.164284 0.100641 2.757583 0.493990

(0.19082) (0.19912) (3.14919) (0.52742)

[ 0.86092] [ 0.50543] [ 0.87565] [ 0.93662]

D(LINFDI(-1)) -0.085210 0.026721 -0.809702 0.040038

(0.01910) (0.01993) (0.31524) (0.05280)

[-4.46081] [ 1.34060] [-2.56850] [ 0.75835]

D(LINFDI(-2)) -0.084174 0.022378 -0.598512 0.020598

(0.01892) (0.01975) (0.31230) (0.05230)

[-4.44808] [ 1.13330] [-1.91646] [ 0.39381]

D(LINFDI(-3)) -0.063306 0.025320 -0.528576 0.025664

(0.01616) (0.01686) (0.26664) (0.04466)

[-3.91821] [ 1.50183] [-1.98235] [ 0.57470]

D(LINFDI(-4)) -0.044234 0.025096 -0.448088 0.038920

(0.01181) (0.01233) (0.19493) (0.03265)

[-3.74487] [ 2.03612] [-2.29868] [ 1.19216]

D(LTREGM(-1)) -0.265407 0.145887 -0.763554 0.095919

(0.08389) (0.08754) (1.38446) (0.23187)

[-3.16373] [ 1.66658] [-0.55152] [ 0.41368]

D(LTREGM(-2)) -0.102205 0.014822 2.559434 -0.468480

(0.08738) (0.09118) (1.44200) (0.24150)


118

[-1.16970] [ 0.16257] [ 1.77492] [-1.93986]

D(LTREGM(-3)) -0.191687 0.064091 -0.057728 0.144243

(0.08496) (0.08865) (1.40208) (0.23482)

[-2.25626] [ 0.72296] [-0.04117] [ 0.61428]

D(LTREGM(-4)) -0.042312 0.069360 0.116289 0.385696

(0.08406) (0.08772) (1.38730) (0.23234)

[-0.50334] [ 0.79073] [ 0.08382] [ 1.66004]

C 0.085994 0.018627 0.149585 -0.001176

(0.01793) (0.01871) (0.29594) (0.04956)

[ 4.79544] [ 0.99548] [ 0.50545] [-0.02372]

DUM1 -0.082331 -0.013208 -0.071320 0.024917

(0.01866) (0.01947) (0.30787) (0.05156)

[-4.41335] [-0.67852] [-0.23166] [ 0.48325] R-squared 0.878194 0.851201 0.690843 0.618850

Adj. R-squared 0.773790 0.723658 0.425851 0.292150

Sum sq. resids 0.011230 0.012227 3.058447 0.085785

S.E. equation 0.023125 0.024130 0.381629 0.063914

F-statistic 8.411440 6.673865 2.607035 1.894245

Log likelihood 106.8041 105.1020 -5.338096 66.13820

Akaike AIC -4.390204 -4.305102 1.216905 -2.356910

Schwarz SC -3.587986 -3.502884 2.019123 -1.554692

Mean dependent 0.018716 0.041586 0.024213 0.010573

S.D. dependent 0.048620 0.045902 0.503650 0.075967 Determinant resid covariance (dof adj.) 1.28E-10

Determinant resid covariance 9.72E-12

Log likelihood 280.1115

Akaike information criterion -10.00558

Schwarz criterion -6.627816

Testet e mbetjeve te modelit

1. VECM1 (kredi për biznese, IHD, tregti mallrash)

Ekuacioni afatgjatë

Component Jarque-Bera df Prob.

1 1.373340 2 0.5032

2 0.427198 2 0.8077

3 0.849762 2 0.6538

4 0.640802 2 0.7259

Joint 3.291103 8 0.9148


119

VEC Residual Heteroskedasticity Tests: No Cross Terms (only levels and squares)

Date: 11/09/14 Time: 08:17

Sample: 2002Q4 2013Q4

Included observations: 40

Joint test:

Chi-sq df Prob.

346.7728 350 0.5387

VEC Residual Serial Correlation LM Tests

Null Hypothesis: no serial correlation at

lag order h

Date: 11/09/14 Time: 08:18

Sample: 2002Q4 2013Q4


Lags LM-Stat Prob

1 10.93251 0.8136

2 5.955313 0.9886

3 12.75006 0.6909

4 17.86725 0.3317

5 19.99883 0.2203

Ekuacioni afatshkurtër


1 0.920743 2 0.6310

Joint 0.920743 2 0.6310

System Residual Portmanteau Tests for Autocorrelations

Null Hypothesis: no residual autocorrelations up to lag h

Date: 11/09/14 Time: 17:00

Sample: 2004Q1 2013Q4


Lags Q-Stat Prob. Adj Q-Stat Prob. df

1 0.277403 0.5984 0.284516 0.5938 1


120

2 0.972558 0.6149 1.016258 0.6016 2

3 2.528591 0.4701 2.698455 0.4405 3

4 2.909575 0.5731 3.121771 0.5377 4

5 3.011601 0.6982 3.238372 0.6633 5

6 4.403573 0.6222 4.875987 0.5598 6

7 4.419476 0.7304 4.895263 0.6727 7

8 5.597890 0.6922 6.368281 0.6061 8

9 5.793499 0.7604 6.620680 0.6765 9

10 7.559905 0.6717 8.975888 0.5344 10

11 8.073597 0.7067 9.684428 0.5590 11

12 8.170452 0.7717 9.822792 0.6315 12 *The test is valid only for lags larger than the System lag order.

df is degrees of freedom for (approximate) chi-square distribution

-.4

-.3

-.2

-.1

.0

.1

.2

.3

.4

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Autocorrelations with 2 Std.Err. BoundsCor(D(LPROD2),D(LPROD2)(-i))

2. VECM2 (kredi totale, IHD, tregti mallrash)

Ekuacioni afatgjatë


1 0.908514 2 0.6349

2 0.309732 2 0.8565 3 0.310837 2 0.8561

4 0.192078 2 0.9084

Joint 1.721161 8 0.9884


121

VEC Residual Serial Correlation LM Tests

Null Hypothesis: no serial correlation at

lag order h

Date: 11/09/14 Time: 17:19

Sample: 2002Q4 2013Q4

Lags LM-Stat Prob

1 8.754733 0.9232

2 11.83628 0.7552

3 15.74659 0.4708 4 9.439753 0.8942

5 16.31940 0.4309

6 20.91536 0.1818

7 7.284316 0.9674

8 18.88828 0.2745

9 14.82315 0.5376

10 12.68902 0.6953

11 18.24609 0.3097

12 9.729325 0.8804

Probs from chi-square with 16 df.

VEC Residual Heteroskedasticity Tests: No Cross Terms (only levels and squares)

Date: 11/09/14 Time: 17:19

Sample: 2002Q4 2013Q4


Joint test:

Chi-sq df Prob.

352.0948 350 0.4585

Ekuacioni afatshkurter


1 0.450674 2 0.7982

Joint 0.450674 2 0.7982

System Residual Portmanteau Tests for Autocorrelations

Null Hypothesis: no residual autocorrelations up to lag h

Date: 11/09/14 Time: 17:26

Sample: 2004Q1 2013Q4 Included observations: 40


122

Lags Q-Stat Prob. Adj Q-Stat Prob. df

1 0.214892 0.6430 0.220402 0.6387 1

2 1.025103 0.5990 1.073256 0.5847 2 3 4.684129 0.1964 5.028960 0.1697 3

4 5.048005 0.2824 5.433266 0.2457 4

5 5.167537 0.3958 5.569874 0.3503 5

6 7.110989 0.3107 7.856289 0.2488 6

7 7.111829 0.4173 7.857307 0.3453 7

8 8.591083 0.3780 9.706374 0.2862 8

9 9.211165 0.4180 10.50648 0.3111 9

10 10.92356 0.3635 12.78968 0.2357 10

11 11.73282 0.3841 13.90589 0.2382 11

12 11.73393 0.4673 13.90748 0.3067 12 *The test is valid only for lags larger than the System lag order.

df is degrees of freedom for (approximate) chi-square distribution

-.4

-.3

-.2

-.1

.0

.1

.2

.3

.4

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Autocorrelations with 2 Std.Err. BoundsCor(D(LPROD2),D(LPROD2)(-i))

Documents

A.Demeti. Rritja e konkurrueshmërisë së ekonomisë shqiptare · hidrokarburet zënë vendin e parë në eksportet shqiptare për vitin 2013 duke përbërë 40.3% të totalit të