AFWEZIGHEID OP HET WERK: DE INVLOED VAN ......WORX, een sociaal secretariaat in België, blijkt dat de afwezigheid op het werk door ziekte in ons land jaar na jaar toeneemt (Nationaal

Afwezigheid op het werk: de invloed van somatische klachten en emotionele arbeid | 1

Faculteit PSYCHOLOGIE EN PEDAGOGISCHE WETENSCHAPPEN

Vakgroep Personeelsbeleid, Arbeids- en Organisatiepsychologie

Academiejaar 2008-2009

2e master Bedrijfspsychologie en Personeelsbeleid

1e Examenperiode

AFWEZIGHEID OP HET WERK: DE INVLOED VAN SOMATISCHE

KLACHTEN EN EMOTIONELE ARBEID

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de Psychologie,

optie Bedrijfspsychologie en Personeelsbeleid door

Isabelle Cooreman

Promotor: Prof. Dr. Rita Claes

Begeleider: Lic. Koen Beirens

II

Ondergetekende, Isabelle Cooreman

geeft toelating tot het raadplegen van de scriptie door derden.

III

Woord vooraf

Een thesis schrijven is geen makkelijke opdracht. Integendeel, het is een project

van lange adem dat veel tijd en energie vergt om het tot een goed einde te brengen.

In de eerste plaats wil ik mijn promotor professor doctor Rita Claes bedanken,

omdat zij het voor mij mogelijk maakte dit thesisonderwerp verder uit te diepen. In

tweede instantie gaat mijn dank ook uit naar mijn begeleider, licentiaat Koen Beirens,

voor de verrijkende gesprekken die me steeds nieuwe inzichten verschaften. Zonder zijn

medewerking en inzet zou deze thesis niet hetzelfde zijn. Ik bedank hem graag voor het

opofferen van zijn kostbare tijd aan het verbeteren van de teksten. Dankzij deze

personen ben ik erin geslaagd dit onderzoek tot een goed einde te brengen.

Grote dankbaarheid gaat uit naar mijn ouders, omdat ze mij de (ook financiële)

mogelijkheid geboden hebben te studeren aan de universiteit. Ik wil hen nog eens

speciaal in de bloemetjes zetten voor hun niet aflatende steun op momenten dat ik het

even niet zag zitten. Mijn dank gaat verder ook uit naar mijn twee broers Kristof en

Matthias, Ewout, familie, vrienden en alle andere mensen die voor mij klaar stonden als

ik ze nodig had. Zonder hen was het nooit gelukt.

Roosdaal, 10 mei 2009

Isabelle Cooreman

IV

INHOUDSOPGAVE

ABSTRACT ..................................................................................................................... 1

INLEIDING ..................................................................................................................... 2

ZIEKTEVERZUIM ........................................................................................................ 3

Definitie ................................................................................................................. 3

Theorieën omtrent ziekteverzuim .......................................................................... 4

Antecedenten en uitkomsten .................................................................................. 7

Operationalisatie .................................................................................................... 8

SOMATISCHE KLACHTEN ........................................................................................ 8

Definitie ................................................................................................................. 8

Theorieën en prevalentie ....................................................................................... 9

Antecedenten ....................................................................................................... 10

Operationalisatie .................................................................................................. 11

EMOTIONELE ARBEID ............................................................................................. 13

Definitie ............................................................................................................... 13

Dimensies, antecedenten en gevolgen ................................................................. 14

CONTROLEVARIABELEN ........................................................................................ 16

HYPOTHESEVORMING ............................................................................................ 16

METHODE .................................................................................................................... 19

Steekproef ............................................................................................................ 19

Procedure ............................................................................................................. 19

Instrumenten ........................................................................................................ 19

Data-analyse ........................................................................................................ 21

RESULTATEN .............................................................................................................. 22

DISCUSSIE .................................................................................................................... 36

Interpretatie voornaamste resultaten .................................................................... 36

Beperkingen ......................................................................................................... 41

Suggesties voor toekomstig onderzoek ............................................................... 42

Theoretische en praktische implicaties ................................................................ 43

Conclusie ............................................................................................................. 44

REFERENTIES ............................................................................................................. 46

BIJLAGEN ..................................................................................................................... 59

Bijlage 1: Vragenlijst ........................................................................................... 59

Bijlage 2: Geroteerde factormatrix voor somatische klachten ............................ 67

Bijlage 3: Geroteerde factormatrix voor emotionele arbeid ................................ 68

V

LIJST VAN TABELLEN

Tabel 1: Beschrijvende statistieken ........................................................................... 25-26

Tabel 2: Effect van somatische klachten op ziekteverzuim ............................................ 29

Tabel 3: Hoofd- en interactie-effecten............................................................................. 31

LIJST VAN FIGUREN

Figuur 1: Grafische voorstelling van het concept somatische klachten .......................... 12

Figuur 2: Verwachte relatie tussen somatische klachten, ziekteverzuim en emotionele arbeid ............................................................................................................................... 18

Figuur 3: Interactie tussen somatische klachten en sterkte van emotionele arbeid voor

aantal dagen ziekteverzuim ............................................................................................. 32

Figuur 4: Interactie tussen somatische klachten en deep acting voor frequentie van ziekteverzuim................................................................................................................... 33

Figuur 5: Interactie tussen somatische klachten en surface acting voor frequentie van ziekteverzuim................................................................................................................... 34

Figuur 6: Interactie tussen somatische klachten en surface acting voor aantal dagen ziekteverzuim................................................................................................................... 35

Figuur 7: Interactie tussen somatische klachten en surface acting voor aantal dagen ziekteverzuim zonder ziekte ............................................................................................ 35


ABSTRACT

In deze scriptie zal nagegaan worden of emotionele arbeid een invloed heeft op

de relatie tussen somatische klachten en ziekteverzuim. Meer bepaald zal onderzocht

worden of somatische klachten effectief leiden tot meer ziekteverzuim (H1), of

emotionele arbeid in verband staat met somatische klachten (H2) en of emotionele

arbeid de relatie tussen somatische klachten en ziekteverzuim versterkt (moderator)

(H3). Om ziekteverzuim te meten, werd gebruik gemaakt van een zelfgeconstrueerde

vragenlijst. De Ghent Multidimensional Somatic Complaints Scale fungeerde als

instrument om de somatische klachten van mensen na te gaan. Emotionele arbeid werd

gemeten aan de hand van de Emotional Labour Scale. Honderd zesenzeventig

participanten vulden de vragenlijsten in. De hypothesen werden getoetst aan de hand

van een multivariate covariantieanalyse. De eerste hypothese werd partieel bevestigd:

meer somatische klachten leiden inderdaad tot meer ziekteverzuim, meer specifiek geldt

deze stelling enkel voor hoofd- en schouderklachten, hart- en ademhalingsklachten,

maag- en darmklachten en moeheid en niet voor klachten in verband met

temperatuurregulatie. Voor de tweede hypothese werd geen bevestiging gevonden. De

derde hypothese tot slot werd bevestigd: emotionele arbeid blijkt inderdaad een

moderator te zijn voor de relatie tussen somatische klachten en ziekteverzuim, alleen

bleek de vooropgestelde richting van het verband tegengesteld aan de verwachtingen.

Het verrichten van emotionele arbeid bleek een buffer te zijn voor de invloed van

somatische klachten op ziekteverzuim. Deze studie toont aan dat emotionele arbeid een

modererende invloed heeft op de relatie tussen somatische klachten en ziekteverzuim,

wat betekent dat er in de toekomst rekening mee gehouden kan worden.


INLEIDING

Voor de meeste bedrijven is produceren een kernactiviteit. Wanneer werknemers

echter afwezig zijn op het werk (bijvoorbeeld door ziekte), zorgt dat voor een

verminderd productieniveau en bijgevolg voor een economisch verlies voor het bedrijf.

Afwezigheid op het werk door ziekte, of met andere woorden ziekteverzuim, is een

fenomeen dat de laatste jaren steeds meer aandacht krijgt. Uit recente cijfers van SD

WORX, een sociaal secretariaat in België, blijkt dat de afwezigheid op het werk door

ziekte in ons land jaar na jaar toeneemt (Nationaal Instituut voor Statistiek (NIS), 2008).

De laatste jaren is het totale ziekteverzuim (het percentage werktijd dat verloren gaat

door afwezigheid door ziekte) in de privésector gestegen van 4.48% in 2001 tot 5.19%

in 2008. Het ziekteverzuim ligt hoger voor vrouwen (5.99% in 2008) dan voor mannen

(4.66% in 2008). Naast het feit dat de prevalentie van ziekteverzuim stijgt, blijkt uit

andere recente gegevens (Securex Research Center, 2007) dat ook de economische kost

ervan hoog is: de totale kost van ziekteverzuim in het jaar 2006 wordt geschat op om en

bij de 8,2 miljard euro, wat ongeveer 2.7% van het bruto nationaal product is. Uit deze

verzameling cijfers kan men opmaken dat ziekteverzuim voor organisaties een enorme

economische kost met zich meebrengt en een serieuze hap neemt uit hun werkcapaciteit

en productiviteit. De toegenomen interesse binnen de wetenschap in dit maatschappelijk

en economisch probleem hoeft in deze optiek geen verwondering te wekken.

Naast ziekteverzuim krijgen ook somatische klachten steeds meer aandacht in

onze maatschappij. Alsmaar meer mensen hebben regelmatig last van bijvoorbeeld

rugklachten, hoofdpijn of moeheid. Uit een onderzoek van Green, Fryer, Yawn, Lanier

en Dovey (2001) blijkt dat minstens driekwart van de bevolking één of meerdere

somatische klachten rapporteerde in de voorbije 30 dagen. Voor mensen die somatische

klachten vertonen, is het mogelijk dat ze daar ook op de werkvloer hinder van

ondervinden. Men kan er dan voor kiezen om niet te gaan werken. Wanneer men beslist

om toch te gaan werken, bestaat de kans dat er productiviteitsverlies optreedt

(Meerding, Ijzelenberg, Koopmanschap, Severens & Burdorf, 2005). Beide opties –

zowel ziek gaan werken als ziek thuisblijven – zijn nefast voor de organisatie: een zieke

werknemer kost de organisatie handenvol geld.


Er werd in het verleden reeds heel wat onderzoek gedaan naar de relatie tussen

somatische klachten en absenteïsme (Fink, Sorensen, Engberg, Holm & Munk-

Jorgensen, 1999; Fontaine, Mascagni, Mangelschots, Kittel & Godi 2004). Zo vonden

Marmot, Feeney, Shipley, North en Syme (1995) dat zelfgerapporteerde gezondheid en

ziekteverzuim gerelateerd zijn aan elkaar. Er werd ook een positieve relatie gevonden

tussen het aantal gerapporteerde gezondheidsklachten en ziekteverzuim (Väänänen et

al., 2003; Roelen, van der Pol, Koopmans & Groothoff 2006; Roelen, Koopmans, de

Graaf, van Zandbergen & Groothoff, 2007). Ook absenteïsme ten gevolge van een

specifieke gezondheidsklacht werd onderzocht, onder andere absenteïsme ten gevolge

van nekpijn (Cote et al., 2008), depressie en chronische pijn (Munce, Stansfeld,

Blackmore & Steward, 2007), obesitas (Jans, van den Heuvel, Hildebrandt & Bongers,

2007), hypertensie (Leynen et al., 2006) en rugpijn (Reigo, Tropp & Timpka, 2000;

Tubach, Leclerc, Landre & Pietri-Taleb, 2002).

Gezien emotionele arbeid reeds in verband gebracht werd met somatische

klachten (Schaubroeck & Jones, 2000), wordt deze variabele in deze scriptie betrokken

in de relatie tussen somatische klachten en ziekteverzuim. Dit is de doelstelling van

deze thesis: nagaan of de mate van emotionele arbeid al dan niet een invloed heeft op de

relatie tussen somatische klachten en absenteïsme.

ZIEKTEVERZUIM

Definitie

Wanneer men ziekteverzuim wil definiëren, moet dit concept eerst duidelijk

gedifferentieerd worden van “ziekte” en “ziek zijn” (Wikman, Marklund &

Alexanderson, 2005). “Ziekte” verwijst naar de feitelijke organische problematiek die

aanwezig is in het lichaam (bijvoorbeeld een bacterie of virus), terwijl “ziek zijn”

verwijst naar de mate waarin men gezondheidsklachten ervaart ten gevolge van die

organische problematiek, en waardoor men zich onbekwaam voelt om het werk op een

adequate manier te verrichten. Beiden kunnen onafhankelijk van elkaar bestaan. Zo kan

men een ziekte hebben, maar zich niet ziek voelen en geen hinder ondervinden. Ook het

omgekeerde is mogelijk: men kan zich ziek voelen, en toch vrij zijn van enige

organische laesie. Met “ziekteverzuim” tenslotte wordt verwezen naar het gedrag ten


gevolge van het ziek zijn, met name (in deze studie) het afzien van de professionele

verplichtingen. Men kan ziek zijn zonder zich ziek te melden. Pas wanneer de

werknemer zich effectief ziek meldt, kan men spreken van ziekteverzuim (Hopstaken,

1994).

Een term die heel vaak voorkomt wanneer men het over ziekteverzuim heeft, is

absenteïsme. Casteels & Sneyder (2004) definiëren absenteïsme als volgt: “de

afwezigheid van een werknemer waarvoor hij of zij ziekte opgeeft als reden, ongeacht

of de werknemer werkelijk ziek is of niet” (p. 6). De volgende redenen zijn niet

inbegrepen in deze definitie: arbeidsongevallen, jaarlijks verlof, recuperatiedagen,

arbeidsduurvermindering, feestdagen, educatief verlof, familiaal verlof, syndicaal

verlof, bevallingsverlof, loopbaanonderbreking en andere gewettigde afwezigheden die

niet onder het ziekteverlof vallen. Op basis van deze specificatie kan men dus stellen dat

in deze benadering absenteïsme gelijkgesteld wordt aan ziekteverzuim.

Ziekteverzuim kan verschillende vormen aannemen. In de Nederlandstalige

literatuur wordt vaak een kleurschakering gebruikt om op die manier het soort

ziekteverzuim aan te duiden, met name wit, grijs en zwart verzuim. Wit verzuim

verwijst naar het feit dat er een duidelijk aanwijsbaar gezondheidsprobleem is als

oorzaak voor de afwezigheid van de werknemer. Bij zwart verzuim meldt de werknemer

zich ziek, maar is er in geen geval sprake van gezondheidsproblemen of –klachten

(Philipsen, 1969). Wanneer het noch wit, noch zwart ziekteverzuim is, spreekt men van

grijs verzuim (Smulders & Veerman (1990) zoals geciteerd in van Herpt, 2003). Hierbij

is het niet duidelijk of de werknemer effectief een gezondheidsprobleem heeft, maar

klachten zorgen ervoor dat de persoon zich desondanks toch ziek meldt. Vaak wordt

ook een opdeling gemaakt tussen kort en lang ziekteverzuim, waarbij het afhankelijk is

van het onderzoek op welke manier men ‘kort’ en ‘lang’ operationaliseert (Verbaan,

1994, zoals geciteerd in Casteels & Sneyder, 2004; Casteels & Sneyder, 2004). Zo

wordt in de studie van Harrison en Martocchio (1998) onderscheid gemaakt tussen drie

soorten ziekteverzuim, namelijk kort (minder dan drie maanden), gemiddeld (drie

maanden tot één jaar) en lang (meer dan één jaar) ziekteverzuim.

Theorieën omtrent ziekteverzuim

Rond het thema ziekteverzuim is reeds heel wat onderzoek verricht, maar dit gaf

geen aanleiding tot een eenduidig theoretisch kader. Via tal van invalshoeken probeert


men het concept te verklaren. Hier volgt een kort overzicht van de belangrijkste

theorieën.

Vanuit de organisatiepsychologie worden drie theorieën naar voor geschoven

om ziekteverzuim te verklaren. De eerste is de socio-technische systeemtheorie, die stelt

dat ziekteverzuim optreedt wanneer de behoeften van de mens en de eisen van de

machine niet in overeenstemming zijn (Allegro, 1973; Allegro & Veerman, 1998). De

“Job Characteristics Theory” is de tweede organisatiepsychologische theorie, en geeft

aan dat de verhouding tussen taakkenmerken en psychologische behoeften in evenwicht

moet zijn (Hackman & Oldham, 1976; Thakor & Joshi, 2005; Schalk & Rijckevorsel,

2007). De derde theorie is de leiderschapstheorie waarin wordt gesteld dat het soort

leiderschap invloed heeft op de mate van ziekteverzuim (Szilagyi, 1980; Szilagyi &

Wallace, 1990).

Naast deze theorieën, die eigenlijk gedragstheorieën zijn die naast ziekteverzuim

ook nog een aantal andere gedragingen verklaren, bestaan er ook nog theorieën die

specifiek ontwikkeld zijn om absenteïsme te verklaren. Een eerste theorie is het

beslissingsmodel van Philipsen (1969, zoals geciteerd in Hopstaken, 1994), waarin

gesteld wordt dat ziekteverzuim afhankelijk is van de individuele verzuimdrempel. De

verzuimdrempel verwijst naar de snelheid waarmee men geneigd is om zich ziek te

melden. Het ‘Michigan-model’ (Caplan, Cobb, French, Harrison & Pinneau, 1975;

Jones, Smith & Johnston, 2005) is een andere theorie die ziekteverzuim probeert te

verklaren. In dit model hebben de verschillende factoren (objectieve en subjectieve

omgeving, spanningen door omgeving en consequenties voor de gezondheid van de

werknemer) een invloed op stress, wat op zijn beurt dan weer een invloed heeft op

absenteïsme. Het ‘Steers en Rhodes’-model (Steers & Rhodes, 1978; Rhodes & Steers,

1990; Steel, Rentsch & Van Scotter, 2007) is een andere invalshoek om ziekteverzuim

te benaderen. Dit model stelt dat de mate waarin men afwezig is op het werk afhankelijk

is van verschillende factoren: de motivatie van de werknemer om te komen werken en

de mogelijkheid van de werknemer om te komen werken. De motivatie van de

werknemer wordt op zijn beurt dan weer bepaald door de arbeidsvreugde en de pressure

to attend (de mate waarin het beleid in het bedrijf toelaat dat de werknemer afwezig is).

Tot slot is er de benadering van Nicholson (1977; Harvey & Nicholson, 1999), met

name het ‘attendance motivation’-model. Dit model stelt dat ziekteverzuim een


beslissing is die plaats vindt in een sociale context, en dat het fenomeen te plaatsen is op

een AB-continuüm. De A-pool omvat de oorzaken van afwezigheid die niet te

vermijden zijn, zoals acute ziektesymptomen (bijvoorbeeld buikgriep). De B-pool

verwijst dan weer naar gebeurtenissen waarvan de werknemer zelf kan bepalen of die

leiden tot afwezigheid op het werk, zoals bijvoorbeeld een lichte verkoudheid.

Ten slotte bestaan er een aantal theorieën rond absenteïsme die ontleend zijn aan

subdisciplines van de psychologie. Zo stellen Harrison & Price (1993, zoals geciteerd

in Harrison & Martocchio, 1998) dat er zoiets zou bestaan als ‘absence-proneness’,

waarbij bepaalde combinaties van persoonlijkheidskenmerken tot meer/minder

ziekteverzuim zouden leiden. Ook het beslissingselement komt in recente theorieën aan

bod. Martocchio & Harrison (1998) ontwikkelden een verklaring voor ziekteverzuim

door elementen uit de ‘theory of reasoned action’ (Ajzen & Fischbein, 1980) en de

‘theory of planned behavior’ (Ajzen, 1991) te combineren. Zij veronderstellen dat

werknemers bij hun beslissing om al dan niet te gaan werken rekening zullen houden

met drie elementen, namelijk hun eigen attitude ten opzichte van ziekteverzuim, de

subjectieve norm aangaande ziekteverzuim (attitudes van omgeving) en de

waargenomen gedragscontrole. Een andere benadering is het belasting-belastbaarheid-

model, ontwikkeld door Van Dijk, Dormolen, van Kompier en Meijman (1990), dat zijn

oorsprong vond in de sociale geneeskunde. De nadruk wordt gelegd op discrepanties

tussen de eisen die het werk stelt (belasting) en de capaciteiten van werknemers om aan

die eisen te voldoen (belastbaarheid). Wanneer belasting en belastbaarheid langdurig

verschillen van elkaar en men over onvoldoende hersteltijd beschikt, kan een cumulatie

van nadelige effecten optreden, wat op zijn beurt weer kan leiden tot ziekte. Het

principe van die ‘discrepantie’ wordt ook gehanteerd in het effort-reward imbalance

model (ERI-model) van Siegrist (1996, zoals geciteerd in Irie et al., 2004). De disbalans

tussen de inspanningen die iemand levert en de beloning die deze hiervoor ontvangt kan

leiden tot ziekteverzuim. In een studie van Head et al. (2007) wordt aangetoond dat

effort-reward imbalance (hoge inspanning in combinatie met een lage beloning) een

substantiële predictor is voor ziekteverzuim.

Uit deze samenvatting van de bestaande theorieën blijkt dat er verschillende

visies bestaan over het concept absenteïsme en dat een eenduidige theorie (nog) niet tot

de realiteit behoort.


Antecedenten en uitkomsten

In een overzichtsartikel van Harrison en Martocchio (1998) worden heel wat

antecedenten en uitkomsten van absenteïsme besproken. De empirische evidentie voor

die antecedenten werd opgesplitst naargelang de lengte van de afwezigheid, namelijk

kort ziekteverzuim (tot vier maanden), gemiddeld ziekteverzuim (tussen vier en twaalf

maanden) en lang ziekteverzuim (langer dan 12 maanden). Zo bleken vrouw zijn

(Mastekaasa & Olsen, 1998; Allebeck & Mastekaasa, 2004), ouder zijn (Martocchio,

1989), roken (Halpern, Shikiar, Rentz & Khan, 2001), drankmisbruik (McFarlin & Fals-

Stewart, 2002), druggebruik (Bass et al., 1996) en te weinig lichaamsbeweging (van

den Heuvel et al., 2005) allen positief gerelateerd te zijn aan lang ziekteverzuim. Een

hoge mate van jobtevredenheid, betrokkenheid bij de job en organisatie (Hackett, 1989;

Sagie, 1998), werken in een groep met strenge aanwezigheidsnormen (Gellatly, 1995;

Gellatly & Luchak, 1998), overdag (day shift) werken (Shen & Dicker, 2008) en het

hebben van een flexibel werkschema (Baltes, Briggs, Huff, Wright & Neuman, 1999)

zijn allen factoren die geassocieerd worden met minder absenteïsme als het gaat om

ziekteverzuim van gemiddelde duur. Tot slot, voor wat betreft kort ziekteverzuim, zullen

personen die acute stressoren zoals infecties en kwetsuren kunnen vermijden, personen

die graag werken en personen die een sociale druk ervaren om toch te komen werken,

minder vaak afwezig zijn (Harrison & Martocchio, 1998). In de Whitehall II studie

(North et al., 1993) werden ook een aantal werkgerelateerde risicofactoren voor

ziekteverzuim geïdentificeerd, onder meer lage mate van jobcontrole (Duijts, Kant,

Swaen, van den Brandt & Zeegers, 2007), weinig variatie en gebruik van vaardigheden,

weinig steun op het werk en een lage mate van jobtevredenheid. In een artikel van

Krantz en Őstergren (2002) werd evidentie gevonden voor het feit dat vrouwen die veel

algemene, gebruikelijke symptomen rapporteren meer risico hebben op lange perioden

van ziekteverzuim.

In het overzichtsartikel van Harrison en Martocchio (1998) worden ook de

mogelijke gevolgen van absenteïsme weergegeven. Zo wordt bij ziekteverzuim van

gemiddelde duur het vroegere ziekteverzuim vaak geassocieerd met negatief affect,

meer kans op verloop en een lager prestatieniveau. Lang ziekteverzuim betekent dan

weer een duidelijke en substantiële kost voor de organisatie. Tot slot geeft het artikel


van Hesselius (2007) aan dat er een relatie bestaat tussen de verhoogde frequentie en

duur van ziekteverzuim en de kans op werkloosheid.

Operationalisatie

De theorie die in deze scriptie gehanteerd wordt om absenteïsme te

operationaliseren, is de theorie van gepland gedrag (Ajzen, 1991). Deze theorie probeert

na te gaan welke factoren goede voorspellers zijn voor een bepaald gedrag. Volgens

deze auteur is het zo dat een specifiek gedrag het best te voorspellen is aan de hand van

de intentie tot dat gedrag, met andere woorden: door te vragen naar de intentie van

personen om het gedrag in kwestie al dan niet te stellen. De gedragsintentie op zijn

beurt wordt dan weer beïnvloed door drie factoren, namelijk de attitude ten opzichte van

een bepaald gedrag, de subjectieve sociale norm ten opzichte van dat gedrag (duidt op

de sociale norm waarvan men denkt dat die bij anderen aanwezig is) en de

waargenomen zelfeffectiviteit (wat verwijst naar de mate waarin men zichzelf in staat

acht het gedrag uit te voeren).

Hopstaken (1994) deed onderzoek naar absenteïsme aan de hand van de theorie

van gepland gedrag en kwam tot een aantal belangrijke onderzoeksresultaten. Een eerste

punt dat naar voor kwam in de studie, is dat de attitude tegenover ziekmelden de beste

unieke voorspeller is voor de intentie tot ziekmelden. De zelfeffectiviteit levert ook een

bijdrage aan het voorspellen van de intentie, maar die bijdrage is eerder beperkt. De

subjectieve sociale norm ten slotte heeft geen onafhankelijke invloed op de intentie tot

ziekmelden. Naast dit resultaat kwam men ook tot de volgende bevinding: de intentie

tot ziekmelden is een significante predictor voor de meldfrequentie (hoeveel keer per

jaar men zich ziek meldt), maar niet voor het aantal dagen dat men afwezig is. Om deze

reden worden attitude en intentie tot ziekmelden, naast de perceptie van gedrag,

opgenomen in deze studie.

SOMATISCHE KLACHTEN

Definitie

In eerste instantie moet de term ‘somatische klachten’ gedifferentieerd worden

van somatisatie. Lipowski (1987) definieerde somatisatie als een tendens om

psychologische distress in de vorm van fysieke symptomen te ervaren, te communiceren


en er medische hulp voor te zoeken. Somatisatie houdt dus in dat er sprake is van de

aanwezigheid van somatische klachten, maar dat deze niet op een adequate manier

kunnen verklaard worden door een onderliggende organische laesie. In de literatuur

onderscheidt men twee vormen van somatisatie, met name presenting somatization en

functionele somatisatie (Kirmayer & Robbins, 1991). De eerste vorm wordt

gedefinieerd als “een duidelijke of exclusieve weergave van een psychiatrische stoornis,

meestal in de vorm van een depressie of een angststoornis” (Kirmayer & Robbins,

1991). Functionele somatisatie daarentegen verwijst naar “een hoog niveau van

medisch onverklaarbare symptomen, verspreid over verschillende psychologische

systemen” (Kirmayer & Robbins, 1991). De opsplitsing kan als volgt verduidelijkt

worden: presenting somatization omschrijft somatisatie als een gevolg van

psychologische stress, terwijl functionele somatisatie aangeeft dat het enkel gaat om

medisch onverklaarbare symptomen als hoofdkenmerk, met andere woorden, dat deze

symptomen niet het gevolg zijn van iets anders. Naast deze opsplitsing werden in het

verleden reeds heel wat concepten geduid die met somatisatie verweven zijn, zoals

bijvoorbeeld hysterie en conversiestoornis (De Gucht & Fischler, 2002; Brown, 2004).

Deze concepten hebben allen één gemeenschappelijk element, namelijk de

aanwezigheid van somatische klachten. Somatisatie blijkt een zeer complex en

multifactorieel begrip te zijn dat om deze reden niet volledig afgebakend kan worden

(Kellner, 1990). In deze optiek, en omdat deze studie plaatsvindt in een werkcontext, zal

in deze scriptie enkel gekeken worden naar de aanwezigheid van somatische klachten,

zonder een uitspraak te doen over de medische (on)verklaarbaarheid.

Theorieën en prevalentie

Deze studie handelt over klachten op zich waar mensen in het dagelijkse leven

hinder van ondervinden. Barsky & Wyshak (1990, zoals geciteerd in Rief & Broadbent

(2007)) gingen onverklaarbare symptomen als eerste verklaren en gaven het de naam

‘hypochondrie’. Hierbij ligt de focus op perceptie en cognitie, waarbij mensen normale

somatische sensaties opmerken en deze onterecht linken aan ernstige ziekten. Zij

zouden de somatische sensaties als meer intens en meer storend ervaren. Een uitbreiding

van dit model kwam er door Kirmayer & Taillefer (1997, zoals geciteerd in Rief &

Broadbent (2007)), die het sociale aspect aan dit model gingen toevoegen. Zo zouden

mensen door bepaalde sociale factoren (bijvoorbeeld familie, werkomstandigheden,


contacten met hulpverleners, …) minder motivatie hebben om op een goede manier met

klachten om te gaan. Brown (2004) stelde dat somatische klachten het resultaat zijn van

een lichte verstoring in de fundamentele processen van de dagdagelijkse controle van

gedrag en beleving. Deze auteur gaf ook de link tussen somatische klachten en

perceptuele processen aan: hij maakte melding van het feit dat somatische klachten vaak

het gevolg zijn van catastroferend denken, foute interpretatie van de lichamelijke

sensaties, een fout ziektebeeld, ziektegedrag, negatief affect enz.

Volgens Grabe (2003) ervaren heel wat mensen uit de populatie onverklaarbare

somatische klachten, maar is het slechts een kleine minderheid die er effectief onder

lijdt. Het gaat dan om lichamelijke klachten zoals rugpijn, hoofdpijn, duizeligheid,

moeheid, enz. Of de klachten al dan niet medisch verklaard kunnen worden door een

organisch letsel is geen criterium. Volgens Kroenke (2003) zijn de meest voorkomende

somatische klachten rugpijn (9.7% van alle somatische klachten), pijn aan de onderste

ledematen (9.0%), pijn aan de bovenste ledematen (6.0%) en hoofdpijn (6.0%). In het

algemeen kan men stellen dat spierpijnen vaker voorkomen bij oudere mensen, terwijl

moeheid, hoofdpijn en een depressieve stemming vaker bij jongere mensen worden

vastgesteld (Eriksen, Svendsrød, Ursin & Ursin, 1998). Green et al. (2001) stelden dat

ongeveer 80% van de populatie elke maand (dertig dagen) één of meerdere somatische

klachten ervaart. In deze optiek is het dus statistisch gezien ‘normaal’ om somatische

klachten te hebben. De grens tussen klacht en geen klacht is een subjectieve grens, en

verschilt van persoon tot persoon. Verder heeft men ook vastgesteld dat vrouwen de

verschillende klachten vaker dan mannen rapporteren (Barsky, Peekna & Borus, 2001)

en dat leeftijdsverschillen voorkomen wanneer het gaat om het risico op somatische

klachten (Ihlebæk, Eriksen & Ursin, 2002, zoals geciteerd in Ihlebæk, Brage & Eriksen,

2007).

Antecedenten

Klachten zijn de eerste tekenen dat er iets fout loopt in het lichaam. Het kan

interessant zijn om na te gaan wat mogelijke antecedenten zijn van die somatische

klachten. Brown (2004) stelde vast dat een lichte verstoring in fundamentele processen

van de dagdagelijkse controle de oorzaak is van somatische klachten. Volgens een

studie van Kroenke (2003) hebben de somatische klachten in ongeveer de helft van de

gevallen (52%) een fysieke oorzaak, in 37% van de gevallen een idiopatische oorzaak


(= geen psychiatrische en geen medische oorzaak) en in 10% van de gevallen een

psychiatrische oorzaak. In een studie van Robbins & Kirmayer (1991) worden drie

attributiestijlen voorgesteld als antecedenten van somatische symptomen, namelijk een

normaliserende, psychologische en fysische attributiestijl. Waar mogelijk zullen mensen

telkens gebruik maken van een normaliserende attributiestijl, waarbij de klachten

gerelateerd worden aan situationele factoren zoals bijvoorbeeld te weinig slaap. Indien

de normaliserende attributiestijl afwezig is, zal men terugvallen op de psychologische of

fysische attributiestijl. Zo zou een psychologische attributiestijl leiden tot het

rapporteren van meer psychosociale klachten en een fysische attributiestijl tot het

rapporteren van meer somatische klachten. Volgens De Gucht, Fischler en Heiser

(2004) zijn neuroticisme en alexithymia van belang als oorzaken van somatische

klachten. Meer specifiek concludeerden zij dat neuroticisme een indirect effect heeft op

lichamelijke klachten via hoog negatief affect, en dat neuroticisme en alexithymia een

indirect effect hebben via laag positief affect. Verder werd ook gevonden dat één aspect

van alexithymia, met name ‘difficulty in identifying feelings’ wel een direct effect heeft

op lichamelijke klachten. Een studie van van der Windt et al. (2008) toonde aan dat

meerdere klachten vaker gerapporteerd worden door vrouwen, mensen met een lager

opleidingsniveau, hogere body mass index en hogere scores voor angst en depressie.

Flexibele arbeidsomstandigheden blijkt evenzeer een mogelijke antecedent te zijn van

gezondheidsklachten. Godin & Kittel (2004) kwamen in hun onderzoek tot de conclusie

dat een zwakkere gezondheid vooral geassocieerd kan worden met weinig controle,

weinig sociale steun op het werk, een overbetrokkenheid bij de job en een hoog niveau

van disbalans (zoals voorgesteld in het ERI-model door Siegrist (1996)). In een studie

van Martens, Nijhuis, van Boxtel en Knottnerus (1995) werd dan weer gevonden dat

mensen die werken in een flexibel werkschema (onregelmatig wisselende werkuren of

werken met gecomprimeerde werkweken) tot 40% meer gezondheidsklachten zouden

rapporteren.

Operationalisatie

In het verleden werd het concept ‘somatische klachten’ vaak gemeten aan de

hand van een schaal die slechts één algemene factor voor somatische klachten bevatte

(bijvoorbeeld Patient Health Questionnaire (Kroenke, Spitzer & Williams, 2003),

Screening for Somatoform Disorders (Rief & Hiller, 2003)). Op deze unidimensionele


visie werd kritiek geleverd, onder meer door Deary (1999) en Liu, Clark & Eaton

(1997). Deze auteurs geven er de voorkeur aan om vanuit een multidimensioneel in

plaats van unidimensioneel perspectief te werken. Deary (1999) stelde reeds voorop dat

onverklaarbare somatische symptomen kunnen opgesplitst worden in vijf groepen van

klachten, terwijl Liu et al. (1997) somatisatie karakteriseerden als een drie-factoren-

model. In deze scriptie gaat men ook uit van die multidimensionele visie, hierbij

gebruik makend van de Ghent Multifactorial Somatic Complaints Scale (Beirens &

Fontaine, in press) om de somatische klachten te meten. In dit perspectief zal men de

idee van somatische klachten als een unidimensioneel construct verwerpen. Somatische

klachten worden onderverdeeld volgens lichaamsdeel of organische stoornis. Deze

multidimensionele schaal bestaat uit vijf factoren die representatief zijn voor het domein

van somatische klachten, met name (1) pijn aan hoofd en schouders, (2) hart- en

ademhalingsstoornissen, (3) stoornissen aan maag en darmen, (4) problemen met de

temperatuurregulatie en tenslotte (5) moeheid (figuur 1). Hiernaast hanteert men ook

één algemene factor om de graad van somatische klachten aan te duiden. Deze visie op

somatische klachten wordt verduidelijkt in onderstaande grafische voorstelling.

Figuur 1.

Grafische voorstelling van het concept somatische klachten.


EMOTIONELE ARBEID

Definitie

Op emotioneel gebied wordt heden ten dage veel verwacht van de werknemer:

voor veel werkgevers is het noodzakelijk dat werknemers de mogelijkheid bezitten om

emoties op een adequate manier te reguleren tijdens de interacties met anderen binnen

(bijvoorbeeld collega’s) en buiten de organisatie (bijvoorbeeld klanten). Dit komt vooral

doordat onze maatschappij steeds meer evolueert naar een dienstenmaatschappij en de

activiteiten van organisaties heel vaak klantgericht zijn. Intensief contact met ‘andere

mensen’ staat vaak centraal (Kidd, 2004). Mensen moeten dus naast het uitvoeren van

de taken ook in staat zijn om met mensen om te gaan. Zelfs boekhouders of arbeiders

rapporteren tegenwoordig een niveau van emotionele vereisten in de job, waarmee

aangetoond wordt dat emoties en emotionele regulatie zich in bijna elk beroep voordoen

(Brotheridge & Grandey, 2002). Het bedrijfsleven stapt met andere woorden mee in het

verhaal: alsmaar vaker wordt er naast een specifiek diploma ook een bepaalde mate van

sociale vaardigheden en emotionele intelligentie gevraagd (Zeidner, Matthews &

Roberts, 2004).

De term ‘emotionele arbeid’ werd voor het eerst gehanteerd door Hochschild

(1983) in het boek The Managed Heart, waar de sociologe het fenomeen omschrijft als

‘the management of feeling to create a publicly or observable facial and bodily display’

(Hochschild, 1983, p.7). Deze definitie biedt een eerste perspectief dat stelt dat de

werknemer tijdens het uitoefenen van de job bepaalde emoties (die hij/zij al dan niet

echt voelt) moet tonen, om zo organisationele doelstellingen te bereiken. Een mogelijke

doelstelling is dat de emoties ten berde gebracht worden om via deze weg bepaalde

emoties bij anderen (bijvoorbeeld klanten of collega’s) teweeg te brengen. De regulatie

van emoties wordt hier dus gezien als een manier om de organisationele doelstellingen

te bereiken. Die emotionele regulatie vraagt een zekere inspanning van het individu.

Een tweede perspectief betreffende emotionele arbeid komt van Ashforth en Humphrey

(1993), die het concept definieerden als “the act of displaying appropriate emotions (i.e.,

conforming with a display rule)” (p. 90). Emotionele arbeid wordt in deze context

gezien als een vorm van impressiemanagement van de werknemer ten opzichte van de

organisatie. Verder gaat het hier om observeerbaar gedrag in plaats van gevoelens, en

inspanningen zijn hier minder of niet noodzakelijk. In een derde en laatste perspectief


op emotionele arbeid, wordt het concept omschreven als “de inspanning, de planning en

de controle die nodig zijn bij het uitdrukken van de door de organisatie gevraagde

emoties tijdens de interacties met klanten” (Morris & Feldman, 1996 (p. 987); Robbins

& Judge, 2007). De drie perspectieven werden naast elkaar geplaatst in een studie van

Grandey (2000). Ze bevatten een verschillende visie op emotionele arbeid, maar hebben

toch één aspect gemeenschappelijk, met name de assumptie dat emotionele arbeid een

vorm van emotionele regulatie inhoudt en dat het noodzakelijk is dat de emotionele

expressie zoveel mogelijk in overeenstemming is met de emoties die door de organisatie

als gewenst beschouwd worden (dit zijn display rules: de normen die een organisatie

oplegt aangaande emotionele expressie voor verschillende specifieke situaties)

(Grandey, 2000; Zapf, 2002). In dit onderzoek zal gesteund worden op de visie van

Hochschild (1983) en Morris & Feldman (1996), waarin emotionele arbeid wordt

gezien als een inspanning van het individu om de door de organisatie gevraagde emoties

te tonen.

In het verleden onderzocht men het concept emotionele arbeid vooral bij

populaties uit de zorgsector, zoals bijvoorbeeld bij verpleegsters (Mann & Cownburn,

2005; Lopez, 2006) of artsen (Larson & Yao, 2005). Volgens Steinberg en Figart (1999)

werd in kwalitatieve studies aangetoond dat de emotionele arbeid het meest duidelijk

naar voor komt bij beroepen in de dienstensector, waarbij men in contact komt met

klanten (bijvoorbeeld verpleegsters of vliegtuigpersoneel). Uit een ander onderzoek

blijkt dat vooral werknemers in de zorgsector, het onderwijs en de kunst hun werk als

emotioneel belastend ervaren (Ybema & Smulders, 2002). In het huidige onderzoek zal

de focus niet gelegd worden op één bepaalde beroepscategorie, maar zal de populatie

bestaan uit mensen uit verschillende beroepscategorieën.

Dimensies, antecedenten en gevolgen

Zoals uit vroeger onderzoek is gebleken (Morris & Feldman, 1996), is

emotionele arbeid geen unidimensioneel gegeven, maar bestaat het uit vier dimensies,

namelijk: (1) de frequentie van de verwachte emoties, (2) de duur en intensiteit van de

getoonde emoties, (3) de variatie in de gevraagde emoties, en (4) de emotionele

dissonantie (wanneer de eigen gevoelde emoties niet overeenstemmen met de door de

organisatie gevraagde emoties, dus als het ware de afstand tussen die emoties). In dat

onderzoek hebben de auteurs het ook over de mogelijke antecedenten, die men opsplitst


per dimensie. Zo ziet men ‘duidelijkheid van de display rules’, ‘de dichtheid van

opvolging’, ‘het geslacht’ en ‘de routinematigheid van de taak’ als oorzaken van de

eerste dimensie (frequentie van het uiten van de gevraagde emoties). ‘De

routinematigheid van de taak’ is samen met ‘de macht van de rolontvanger’ een

antecedent van de tweede dimensie, met name de inspanningen (duur en intensiteit) om

de gevraagde emoties te uiten. ‘De macht van de rolontvanger’ is op zijn beurt ook,

samen met ‘de mate van taakvariatie’ een oorzaak van de derde dimensie, zijnde de

variatie in de geuite emoties. Ten slotte worden ‘de mate van direct contact (face-to-

face)’, ‘de mate van jobautonomie’ en ‘de mate van verschil tussen eigen en gevraagde

emoties’ gezien als antecedenten van de vierde dimensie, met name emotionele

dissonantie.

In de literatuur werd reeds heel wat onderzoek gedaan naar de uitkomsten van

emotionele arbeid. Uit empirisch onderzoek blijkt dat emotionele arbeid negatieve

gevolgen kan hebben voor het welbevinden van de werknemers (o.a. Brotherdige &

Grandey, 2002; Grandey, 2003; Zapf, 2002). Zo is bijvoorbeeld aangetoond dat

emotionele arbeid leidt tot emotionele uitputting (Morris & Feldman, 1996). Verder

blijkt emotionele arbeid ook een mogelijke voorspeller voor burnout te zijn

(Brotheridge & Grandey, 2002; Zapf, Seifert, Schmutte, Mertini & Holz, 2001). Naar de

relatie tussen emotionele arbeid en positieve uitkomsten, zoals bijvoorbeeld

werktevredenheid, is nog maar weinig onderzoek verricht. Uitzondering hierop is het

artikel van De Jonge, Peeters en Le Blanc (2006). Zij stelden vast dat het voor

werknemers met emotionele taakeisen van belang is dat er corresponderende emotionele

hulpbronnen aanwezig zijn om zo creativiteit, actief leren en uitdaging te

bewerkstelligen.

In een andere studie maken Brotheridge en Lee (2003) gewag van zes in plaats

van vier dimensies: (1) de frequentie, (2) intensiteit en (3) variatie in de te tonen

emoties, (4) de duur van de interactie, (5) surface acting en (6) deep acting. Belangrijk

is om een duidelijk onderscheid te maken tussen de laatste twee dimensies: surface

acting verwijst naar het onderdrukken van de eigen gevoelde emoties of het faken van

gevraagde emoties, terwijl deep acting eerder betekent dat men de eigen gevoelens

probeert te wijzigen zodat de emoties overeenstemmen met de eisen van de organisatie.

Dit zijn twee strategieën die werknemers hanteren wanneer ze niet spontaan de


geschikte emoties kunnen tonen. In dit onderzoek zal gebruik gemaakt worden van de

visie van Brotheridge en Lee (2003), vermits het gebruikte instrument (Emotional

Labour Scale) in deze studie afkomstig is van deze auteurs.

CONTROLEVARIABELEN

De controlevariabelen in deze studie zijn de volgende: leeftijd, geslacht,

arbeidsduur en opleidingsniveau. Van deze variabelen wordt verwacht dat zij een

bepaalde invloed hebben op de vooropgestelde relaties. Zo bleek reeds uit onderzoek

dat geslacht een invloed heeft op mate van somatische klachten: vrouwen zouden meer

somatische klachten rapporteren dan mannen (Barsky et al., 2001; Jackson, Chamberlin

& Kroenke, 2003). Vrouwen verschillen ook van mannen voor wat betreft het ervaren

van emotionele belasting: vrouwen ervaren hun werk als meer emotioneel belastend dan

mannen (Ybema & Smulders, 2002). Er wordt ook vaak gesuggereerd dat oudere

werknemers meer afwezig zijn op het werk dan jonge werknemers, omdat zij meer

gezondheidsklachten zouden vertonen. Dit werd bevestigd in onderzoek, maar toch

werd een kleine nuance aangebracht: zo zouden oudere werkkrachten meer afwezig zijn

dan hun jongere collega’s als men kijkt naar het totaal aantal dagen, maar zouden ze

minder afwezigheden van één dag laten optekenen (Vahtera, Kivimaki & Pentti, 2001).

In een studie van Lusinyan en Bonato (2007) werd melding gemaakt van het feit dat het

aanmoedigen van flexibele werkuren een bijdrage zou leveren aan het reduceren van

absenteïsme in een organisatie. Ook opleidingsniveau blijkt een effect te hebben op

absenteïsme. Mensen met een lager opleidingsniveau zouden meer ziekteverzuim

vertonen dan mensen met een hoger opleidingsniveau (Malmgren & Andersson (1984),

zoals geciteerd in Boot et al. (2005)). Omwille van het feit dat deze variabelen eventueel

een invloed kunnen hebben op de onderzochte relaties, zal hiervoor gecontroleerd

worden.

HYPOTHESEVORMING

Recent onderzoek geeft aan dat het ervaren van somatische klachten positief

gecorreleerd is met alle indicatoren van ziekteverzuim, en dit voor zowel mannen als

vrouwen (Väänänen et al., 2003). Anders gesteld: hoe meer somatische klachten ervaren

worden, hoe meer ziekteverzuim gerapporteerd wordt. Een andere studie (Roelen et al.,

2006) kwam tot de vaststelling dat werknemers die meerdere gezondheidsklachten


rapporteren (tegenover één of geen) een groter risico hebben op ziekteverzuim. Ook de

studie van Duijts et al. (2007) gaf aan dat het vertonen van psychosomatische klachten

een voorspeller is van ziekteverzuim (meer dan drie dagen). Op basis van bevindingen

uit vroeger onderzoek gaat men er in deze studie van uit dat het ervaren van meer

klachten zal leiden tot meer hinder, en dit zowel in de persoonlijke als de professionele

levenssfeer. Ten gevolge van deze hinder kan men veronderstellen dat men zich vaker

ziek zal melden op het werk, omdat men zich niet in staat voelt/acht de job op een

adequate manier uit te voeren. De eerste hypothese steunt op dit idee.

H1: Somatische klachten zullen positief gerelateerd zijn aan afwezigheid op het werk

(ziekteverzuim): het rapporteren van meer somatische klachten zal gerelateerd zijn aan

meer ziekteverzuim.

Het is mogelijk dat situationele invloeden, zoals bijvoorbeeld de mate van het

verrichten van emotionele arbeid, inwerken op de mate van somatische klachten. Uit

een studie van Schaubroeck en Jones (2000) blijkt dat het uitvoeren van emotionele

arbeid een aantal negatieve gevolgen kan hebben op de gezondheid van werknemers.

Op basis van deze onderzoeksresultaten kan men veronderstellen dat mensen die

emotionele arbeid verrichten meer somatische klachten ervaren dan mensen die geen

emotionele arbeid verrichten, vooral wanneer die werknemers emoties moeten uiten die

niet overeenkomen met de werkelijk gevoelde emoties. Uit deze bevindingen volgt

hypothese 2.

H2: Emotionele arbeid zal positief gerelateerd zijn aan somatische klachten: het

verrichten van meer emotionele arbeid zal gerelateerd zijn aan meer somatische

klachten.

Wanneer men ervan uit gaat dat emotionele arbeid leidt tot meer somatische

klachten, zoals gesteld wordt in hypothese 2, zou men ook kunnen verwachten dat

emotionele arbeid een invloed heeft op de relatie tussen somatische klachten en

ziekteverzuim. In het verleden werd reeds onderzoek gedaan naar de relatie tussen

emoties en absenteïsme. Zo gaf een vergelijkende studie van Zapf (2002) reeds aan dat


er een positieve correlatie bestaat tussen emotionele arbeid en emotionele uitputting:

hoe meer men emotioneel belast wordt, hoe meer emotionele uitputting men ervaart.

Emotionele uitputting op zijn beurt is gerelateerd aan ziekteverzuim (Borritz, Rugulies,

Christensen, Villadsen & Kristensen, 2006). Hiernaast vonden Pelled en Xin (1999) in

hun onderzoek dat een positieve stemming negatief gerelateerd is aan absenteïsme. Op

basis van vroeger onderzoek kan men vooropstellen dat mensen die emotionele arbeid

verrichten vaker afwezig zullen zijn op het werk door het feit dat ze meer somatische

klachten rapporteren. Concreet verwacht men een interactie-effect, waarbij emotionele

arbeid als moderator optreedt en de relatie tussen somatische klachten en ziekteverzuim

versterkt. Deze aanname vormt de derde en laatste hypothese in dit onderzoek en wordt

gevisualiseerd in figuur 2.

H3: De relatie tussen somatische klachten en ziekteverzuim zal sterker zijn bij hoge

emotionele arbeid dan bij lage emotionele arbeid. (zie figuur 2)

In vroeger onderzoek werden de hypothesen in verband met somatische klachten

vaak onderzocht aan de hand van één factor. In dit onderzoek zal op een exploratieve

manier nagegaan worden of die vijf klachten voor differentiële relaties zorgen.

Figuur 2.

Verwachte relatie tussen somatische klachten, absenteïsme en emotionele arbeid.


METHODE

Steekproef

De steekproef die gebruikt werd voor het uitvoeren van dit onderzoek bestond

uit 176 proefpersonen, waarvan 56,8% mannen. De gemiddelde leeftijd was 33,4 jaar.

Wanneer we kijken naar de verdeling inzake diploma, zien we dat de grootste groep

deelnemers zich bevindt in de voerde categorie (41,1%), wat staat voor hoger onderwijs

(niet-universitair). Slechts 1,8% van de deelnemers bezat een diploma lager

onderwijs/lager middelbaar onderwijs als hoogst behaalde diploma. 22% behaalde een

diploma hoger middelbaar onderwijs, 13,7% werkte na het middelbaar onderwijs een

specialisatiejaar af, en tot slot 21,4% van de deelnemers behaalde een (post-)universitair

diploma. De meerderheid van de participanten werkte voltijds (87%).

Procedure

De vragenlijst werd online geplaatst, maar was ook verkrijgbaar in papieren

versie. De overgrote meerderheid (+/- 96%) van de participanten vulde de vragenlijst

online in. Om de steekproef samen te stellen, werd gewerkt via ‘snowball sampling’: er

werd een mail gestuurd naar potentiële participanten waarbij hen gevraagd werd de

online of papieren vragenlijst in te vullen, en dit ook te vragen aan mensen in hun

omgeving (vrienden, kennissen, familie). De enige voorwaarde die aan de potentiële

deelnemers gesteld werd, was het hebben van een job.

Instrumenten

Ziekteverzuim. De afhankelijke variabele in deze studie is de mate van

ziekteverzuim. Zoals reeds werd aangehaald, wordt deze variabele vaak gemeten aan de

hand van de attitude ten aanzien van ziekmelden, de intentie van mensen om zich ziek te

melden, en de perceptie van mensen op hun eigen gedrag. Ten eerste werd de perceptie

van de participanten over hun gedrag bevraagd (zelfgerapporteerd absenteïsme) aan de

hand van drie items: “hoe vaak heeft u zich het afgelopen jaar ziek gemeld op het

werk?”, “hoeveel dagen (zonder zwangerschapsverlof) bent u het afgelopen jaar

afwezig geweest op het werk op grond van een ziektemelding?” en “bent u in de

voorbije twaalf maanden niet komen werken, ondanks het feit dat u niet ziek was?”. De

eerste twee items werden opgesteld als open vragen, het derde item moest worden


gescoord volgens vijf antwoordmogelijkheden: neen, één keer, 2-5 keer, 5-8 keer en

meer dan 8 keer. Ten tweede werd ook de attitude ten opzichte van - en de intentie tot

absenteïsme, respectievelijk ‘moeilijkheden om zich ziek te melden’ en ‘intentie tot

ziekmelden’ gemeten. De participanten moesten de items scoren door telkens aan te

geven in welke mate ze akkoord gingen met de stelling (vijf-punt Likertschaal, 1 =

helemaal eens, 5 = helemaal oneens). Voorbeelditems zijn “als ik me niet goed voel,

vind ik het toch lastig om me ziek te melden” voor het attitudecomponent en “ik zal me

dit jaar wel eens ziek melden als ik me beroerd voel” voor de intentiecomponent. In de

studie van Vodenitcharov (2005) bedroegen de Cronbach alpha’s .86 voor de

attitudecomponent en .84 voor de intentiecomponent. Verwacht wordt dat de metingen

van zowel attitude, intentie als perceptie gerelateerd zijn aan elkaar.

Somatische klachten. De Ghent Multidimensional Somatic Complaints is een

vragenlijst die bestaat uit achttien items die samen het domein van vijf dimensies van

somatische klachten dekken (hoofd- en schouderpijnen, hart- en

ademhalingsstoornissen, maag- en darmklachten, problemen met de

temperatuurregulatie en moeheid). De 18 items moesten door de deelnemers beoordeeld

worden op een acht-punten-Likert-schaal, gaande van 0 (nooit) tot 7 (constant). Een

voorbeeld van een item is het volgende: ‘In de laatste vier weken heb je … last gehad

van hoofdpijn’. Via confirmatorische factoranalyse werd de differentiatie tussen die vijf

soorten somatische klachten empirisch bevestigd. In de studie van Beirens en Fontaine

(in press) bleek de betrouwbaarheid van de volledige schaal groter dan .90, en de

betrouwbaarheden van de subschalen waren telkens groter dan .70, behalve voor pijn

aan hoofd en schouders (α=.65) en temperatuurregulatie (α=.69) (en dit in slechts één

van de drie steekproeven in hun onderzoek). Deze bevindingen werden ook cross-

cultureel gevalideerd.

Emotionele arbeid. Bij het ontwikkelen van een instrument om te meten in

welke mate men emotionele arbeid verricht, zijn Brotheridge en Lee (2003) er van

uitgegaan dat emotionele arbeid geen unidimensioneel maar wel een multidimensioneel

construct is, bestaande uit zes dimensies, met name frequentie, intensiteit en variatie in

de emotionele display, duur van de interactie, surface acting en deep acting. Binnen dit

perspectief hebben zij een schaal ontwikkeld om de mate van emotionele arbeid na te


gaan. De Emotional Labour Scale is een vragenlijst van vijftien items, die via

zelfrapportage de zes dimensies van emotionele arbeid bevraagt. De participanten

beantwoorden de items door ze te scoren op een vijf-punten-Likert-schaal, gaande van 0

(nooit) tot 5 (altijd). De interne consistentie van de zes unidimensionele subschalen

werd in de studie van Brotherdige en Lee (2003) bekrachtigd. De subschalen

vertoonden de volgende betrouwbaarheden: frequentie (α=.75), intensiteit (α=.58),

variëteit (α=.68), duur (α=/, het gaat hier slechts over één item), surface acting (α=.85)

en deep acting (α=.82). Verder werd ook het onderscheid tussen de zes schalen via

confirmatorische factoranalyse bevestigd.

Controlevariabelen. Daarenboven werden aan deze studie de volgende

controlevariabelen toegevoegd: leeftijd (aantal jaren), geslacht (0 = man, 1 = vrouw),

opleidingsniveau (hoogst behaalde diploma: 0 = geen diploma, 1 = lager onderwijs, 2 =

secundair onderwijs, 3 = hoger onderwijs van het korte type, 4 = hoger onderwijs van

het lange type, 5 = (post-)universitair onderwijs) en arbeidsduur 0 = voltijds, 1 =

deeltijds).

Data-analyse

In eerste instantie werd gebruik gemaakt van factoranalyses (principal axis

factoring) om na te gaan of de factoren in het huidig onderzoek overeenkomen met de

factoren die uit de literatuur naar voor komen. Factoranalyse is een statistische techniek

die gehanteerd wordt om bij een groot aantal geobserveerde variabelen een kleiner

aantal achterliggende variabelen te identificeren. In dit onderzoek werd meer specifiek

gebruik gemaakt van de varimax rotatie, waarbij gestreefd werd naar een orthogonale

structuur van factorladingen. Zo zijn de meeste ladingen duidelijk hoog of laag (dicht

bij nul) en scoort elk item hoog op één factor en laag op de andere factoren. Voor het

weerhouden van factoren werd gekeken naar de eigenwaarden (hoger dan één) en naar

het buigpunt op de scree plots (Cattel, 1966). Nadien werd ook per factor de

betrouwbaarheid berekend, waarbij .70 als criterium gehanteerd werd (Nunnally, 1978).

Wat de eerste hypothese betreft, werd een multivariate covariantie-analyse

(MANCOVA) uitgevoerd om de relatie tussen meerdere onafhankelijke variabelen en

meerdere afhankelijke variabelen te bestuderen. De afhankelijke variabelen hier zijn de


vijf elementen van ziekteverzuim (frequentie, aantal dagen, aantal dagen zonder ziekte,

intentie tot ziekmelden en attitude ten opzichte van ziekmelden), de onafhankelijke

variabelen zijn de vijf soorten somatische klachten. In SPSS werd gebruik gemaakt van

de GLM-procedure (General Linear Model) om deze analyse uit te voeren.

De tweede hypothese werd eveneens getoetst aan de hand van een mulivariate

covariantie-analyse (MANCOVA), met de vijf elementen van emotionele arbeid (aantal

klanten, tijd per klant, frequentie-variëteit-intensiteit, deep acting en surface acting) als

onafhankelijke variabelen en somatische klachten als afhankelijke variabelen. Opnieuw

wordt deze analyse in SPSS uitgevoerd via de GLM-procedure.

De derde hypothese gaat na of er sprake is van een moderatie-effect. Een

moderator is een kwalitatieve of kwantitatieve variabele die de sterkte van een relatie

tussen een afhankelijke en een onafhankelijke variabele beïnvloedt. Een moderatie-

effect wordt statistisch onderzocht door de interactie na te gaan van de onafhankelijke

variabele met de moderator (Baron & Kenny, 1986). Dit interactie-effect werd eveneens

onderzocht aan de hand van een multivariate covariantie-analyse (MANCOVA), met

ziekteverzuim als afhankelijke variabele en somatische klachten, emotionele arbeid en

‘somatische klachten x emotionele arbeid’ als onafhankelijke variabele. Er wordt dus –

naast het toetsen van het hoofdeffect van somatische klachten en emotionele arbeid –

nagegaan of er een interactie-effect bestaat tussen beiden.

Alle analyses werden gecontroleerd voor leeftijd, geslacht, werkregime en

opleidingsniveau. Naast het weergeven van de significante effecten, zal ook telkens

melding worden gemaakt van een score voor η², wat een maat is om de effectgrootte

weer te geven. Bij scores lager dan .06 spreekt men van een klein effect, bij scores

tussen .06 en .14 spreekt men van een middelmatig effect, en bij scores hoger dan .14

tenslotte gaat het over een groot effect (Cohen, 1988).

RESULTATEN

In het huidig onderzoek werden de vijf vooropgestelde factoren voor somatische

klachten teruggevonden (hoofd- en schouderklachten, hart- en ademhalingsklachten,

maag- en darmklachten, klachten in verband met temperatuurregulatie en klachten in

verband met moeheid). De resultaten van de factoranalyse (principal axis factoring),

uitgevoerd op de 18 items, bevestigden de structuur (bijlage 2). Vijf factoren werden

weerhouden en hadden respectievelijk volgende betrouwbaarheden: .778, .819, .822,


.732 en .880. De cumulatieve variantie die verklaard werd door deze vijf factoren

bedroeg 70.94%. Alle items samen vertoonden een Cronbach’s alpha van .928.

Voor ziekteverzuim werd verwacht om twee factoren te vinden, met name

‘attitude ten aanzien van ziekteverzuim’ en ‘intentie tot ziekmelden’. Dit bleek

inderdaad het geval te zijn. Een factoranalyse werd uitgevoerd op 23 items; twee

factoren werden opgevraagd. De eerste factor bestaat uit 16 items en kunnen we

interpreteren als attitude ten opzichte van ziekmelden, de tweede factor bestaat uit 7

items en staat voor de intentie van mensen om zich ziek te melden. De betrouwbaarheid

van deze factoren bedroeg in beide gevallen .884. De cumulatieve variantie verklaard

door deze twee factoren bedroeg 46.94%. Naast deze twee factoren werd ziekteverzuim

gemeten aan de hand van drie items die samen de perceptie op het eigen ziekteverzuim

meten: ‘frequentie van het ziekteverzuim in het voorbije jaar’, ‘aantal dagen

ziekteverzuim in het voorbije jaar’ en ‘ziekteverzuim zonder ziekte in het voorbij jaar’,

In het verdere onderzoek zal ziekteverzuim bijgevolg geoperationaliseerd worden aan

de hand van deze drie items en de twee bekomen factoren.

Wat emotionele arbeid betreft, werd een factoranalyse gedaan op 14 items uit de

vragenlijst (alle vragen behalve de eerste twee items, met name de vraag naar aantal

klanten per dag en gemiddelde duur per klant). Verwacht werd dat de vijf volgende

factoren geïdentificeerd zouden worden: frequentie van klantencontacten, intensiteit van

de contacten, variëteit in de contacten, deep acting en surface acting. Deze verwachting

werd niet empirisch gestaafd. Op basis van de gebruikte criteria werden slechts drie

factoren weerhouden (bijlage 3). Uit deze analyses blijkt dat frequentie, intensiteit en

variëteit één factor vormen. Op basis van deze uitkomst kan gesuggereerd worden dat

de drie elementen moeilijk te onderscheiden zijn voor de deelnemers. Deze eerste factor

werd daarom in dit onderzoek ‘sterkte’ van emotionele arbeid genoemd, deep acting

vormt de twee factor, surface acting de derde. De betrouwbaarheden van deze drie

factoren zijn respectievelijk .896, .887 en .746. De cumulatieve variantie die er door

verklaard werd, bedroeg 60.80%. De Cronbach’s alpha over alle items van deze drie

factoren heen bedroeg .893.

De correlatiematrix voorziet in de mogelijkheid een eerste inzicht te verwerven

in de samenhang tussen de verschillende variabelen die werden opgenomen in ons

onderzoek (tabel 1). Opvallend bij de interpretatie van deze tabel is het feit dat de eerste


twee elementen van emotionele arbeid, meer bepaald ‘gemiddeld aantal klanten per dag’

en ‘gemiddelde tijd per klant’, geen enkele correlatie vertonen met de andere variabelen

van emotionele arbeid. Gezien de afwezigheid van correlaties met de andere factoren

van het construct emotionele arbeid, werd ervoor geopteerd om deze twee items niet

verder te betrekken in dit onderzoek. In de analyses die volgen zal dus enkel gebruik

gemaakt worden van de volgende drie elementen om emotionele arbeid te

operationaliseren, met name sterkte, deep acting en surface acting. Verder stellen we

vast dat de vijf verschillende somatische klachten duidelijk met elkaar samenhangen.

Samen meten zij het construct ‘somatische klachten’. Ook de correlaties tussen de

verschillende elementen van ziekteverzuim wijzen op het feit dat zij een gelijkaardig

construct meten. Enkel de factor attitude ten opzichte van ziekmelden lijkt, behoudens

met intentie tot ziekmelden, slechts een zeer geringe samenhang te vertonen met de

andere elementen van ziekteverzuim.


Tabel 1.

Beschrijvende statistieken: gemiddelden, standaarddeviaties en correlaties van alle opgenomen variabelen in het onderzoek.

Variabelen M SD 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. EA aantal klanten 1.205 .644

2. EA tijd per klant 1.182 .829 -.070

3. EA sterkte 2.711 .829 .066 .046

4. EA deep acting 2.621 .992 -.003 -.018 .625**

5. EA surface acting 2.424 .765 -.003 .112 .180* .303**

6. ZV frequentie 1.324 6.230 -.041 -.017 -.154* -.095 .195**

7. ZV aantal dagen 5.261 17.525 .029 -.040 -.158* -.013 .114 .726**

8. ZV zonder ziekte 1.131 .454 .104 -.064 -.060 -.004 .125 .673** .504**

9. ZV intentie 1.657 .617 -.115 -.008 -.010 .050 .050 .258** .109 .383**

10. ZV attitude 3.409 .649 .032 -.023 .139 .111 .235** .079 .138 .045 -.267**

11. SK hoofd/schouders 3.117 1.447 .052 -.058 .089 .204** .143 .125 .226** .283** .145

12. SK hart/ademhaling 1.700 .977 .026 .040 .031 .144 .179* .130 .269** .291** .141

13. SK maag/darm 2.481 1.298 -.045 .046 .155* .174* .203** .155* .170* .302** .251**

14. SK temperatuur 2.146 1.118 -.031 .035 .123 .208** .084 .082 .136 .223** .212**

15. SK moeheid 3.151 1.362 .022 -.020 .098 .210** .202** .220** .296** .266** .228**

16. SK gem. 2.519 1.014 .007 .005 .125 .232** .200** .178* .269** .335** .240**

17. Geslacht ª - - -.013 -.083 .215** .205** .079 -.057 .075 .028 .012

18. Leeftijd 33.379 9.323 .021 -.062 .009 .138 .032 .013 .143 -.047 -.231**

19. Diploma 3.583 1.108 .052 .123 .134 .015 .056 -.014 .171* -.052 -.076

20. Werkregime b - - .043 .038 -.042 -.008 -.003 .201** .262** .153* .035

** Correlatie is significant op .01 niveau * Correlatie is significant op .05 niveau ª Dummygecodeerd, referentieniveau vrouw (1) b Dummygecodeerd, referentieniveau deeltijds (1) Noot. EA = emotionele arbeid, ZV = ziekteverzuim, SK = somatische klachten.


Tabel 1.

Beschrijvende statistieken: gemiddelden, standaarddeviaties en correlaties van alle opgenomen variabelen in het onderzoek.

Variabelen 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 21. EA aantal klanten

22. EA tijd per klant

23. EA sterkte

24. EA deep acting

25. EA surface acting

26. ZV frequentie

27. ZV aantal dagen

28. ZV zonder ziekte

29. ZV intentie

30. ZV attitude

31. SK hoofd/schouders .320**

32. SK hart/ademhaling .266** .563**

33. SK maag/darm .259** .491** .624**

34. SK temperatuur .200** .533** .590** .488**

35. SK moeheid .262** .643** .707** .592** .634**

36. SK gem. .323** .810** .833** .783** .781** .879**

37. Geslacht ª .259** .296** .151* .055 .241** .221** .241**

38. Leeftijd -.001 .084 .069 -.055 -.241** -.013 -.034 .052

39. Diploma .112 -.047 .020 .002 .013 -.064 -.023 .033 -.160*

40. Werkregime b .101 .186* .074 -.032 .013 .094 .087 .408** .340** -.029

** Correlatie is significant op .01 niveau * Correlatie is significant op .05 niveau ª Dummygecodeerd, referentieniveau vrouw (1) b Dummygecodeerd, referentieniveau deeltijds (1) Noot. EA = emotionele arbeid, ZV = ziekteverzuim, SK = somatische klachten.


Hypothese 1. Om de eerste hypothese te toetsen werd een MANCOVA toegepast

met de vijf onderdelen van de variabele ziekteverzuim als afhankelijke variabelen en

somatische klachten als onafhankelijke variabelen. Frequentie van ziekteverzuim, aantal

dagen ziekteverzuim, ziekteverzuim zonder ziekte (deze drie vormen samen ‘perceptie op

ziekteverzuim’), attitude ten opzichte van ziekmelden en intentie tot ziekmelden vormen de

vijf onderdelen van de variabele ziekteverzuim. De variabele somatische klachten bestaat

op zijn beurt ook uit vijf factoren die elk een soort van somatische klachten meten, met

name hoofd- en nekpijn, hart- en ademhalingsstoornissen, maag- en darmklachten,

temperatuurschommelingen en moeheid.

In eerste instantie werd een analyse gedaan om de invloed van somatische klachten

als één geheel (niet opgesplitst in de vijf verschillende soorten klachten) op absenteïsme na

te gaan. De resultaten van de multivariate tests (Wilks Lambda) tonen aan dat somatische

klachten in het algemeen effectief een invloed hebben op ziekteverzuim (F(5, 155) =

13.023, p<.001, η² = .296). De score voor η² toont aan dat het hier om een groot effect gaan

(η² > .14). Meer somatische klachten leiden dus tot meer absenteïsme, en dit geldt voor elk

van de vijf elementen van absenteïsme: frequentie (F(1, 159) = 6.531, p<.05, η² = .039),

aantal dagen (F(1, 159) = 16.079, p<.001, η² = .092), aantal dagen zonder ziekte (F(1, 159)

= 20.243, p<.001, η² = .113), intentie (F(1, 159) = 10.400, p<.05, η² = .061) en attitude

(F(1, 159) = 15.390, p<.001, η² = .088). Ook de controlevariabelen lijken van belang te zijn

bij de interpretatie van de invloed van somatische klachten op ziekteverzuim. Zo hebben

leeftijd (F(5, 155) = 3.209, p<.01, η² = .094), geslacht (F(5, 155) = 2.589, p<.05, η² = .077)

en werkregime (F(5, 155) = 2.630, p<.05, η² = .078) een significante invloed op

ziekteverzuim. Met andere woorden: hoe ouder men wordt, hoe minder vaak ziekteverzuim

zou optreden. Bovendien lijkt ziekteverzuim doorgaans vaker voor te komen bij mannen

dan bij vrouwen, en vaker bij mensen die deeltijds werken dan bij zij die voltijds werken.

Op basis van deze resultaten kan gesteld worden dat hypothese 1 bevestigd werd in dit

onderzoek: meer somatische klachten leiden tot meer ziekteverzuim.

Een tweede analyse werd gedaan met de verschillende somatische klachten als

onafhankelijke variabelen. De resultaten van deze tweede analyse zijn echter minder

eenduidig. Meer specifiek werd gevonden dat het hebben van klachten inzake hoofd- en


schouderpijn (F(5, 151) = 2.187, p = .058, η² = .090), hart- en ademhalingsstoornissen (F(5,

151) = 2.238, p = .053, η² = .069), maag- en darmklachten (F(5, 151) = 3.043, p<.05, η² =

.092) en moeheid (F(5, 151) = 2.979, p<.05, η² = .090) en positieve associatie vertoont met

ziekteverzuim. Problemen met temperatuurregulatie (F(5, 150) = .300, p = ns, η² = .010)

lijken niet significant gecorreleerd te zijn met ziekteverzuim. Kort samengevat kunnen we

stellen dat het ervaren van hoofd- en schouderklachten, hart- en ademhalingsklachten,

maag- en darmklachten en moeheid zal leiden tot meer ziekteverzuim.

Wanneer we deze resultaten meer in detail gaan bekijken aan de hand van de Tests

of Between-Subjects Effects, kunnen we nagaan op welke specifieke elementen van

ziekteverzuim de klacht een invloed heeft (tabel 2). Zo constateren we dat hoofd- en

schouderklachten met geen enkel element van ziekteverzuim significant samenhangt. De

invloed van hoofd- en schouderklachten op attitude ten opzichte van ziekmelden is net niet

significant, waardoor het toch interessant kan zijn deze relatie te interpreteren. Hoe meer

klachten met betrekking tot hoofd en schouders, hoe hoger de score voor attitude ten

opzichte van ziekteverzuim. Opvallend is dat het rapporteren van hart- en

ademhalingsklachten eveneens met geen enkel element van ziekteverzuim samenhangt. Het

vertonen van maag- en darmklachten lijkt een invloed te hebben op het aantal dagen

ziekteverzuim zonder ziekte en de intentie tot ziekmelden. Hoe meer maag- en

darmklachten, hoe meer aantal dagen men zich ziek meldt zonder dat men echt ziek is en

hoe hoger de intentie tot ziekmelden. Klachten in verband met temperatuurregulatie zijn

met geen enkel element van ziekteverzuim gecorreleerd. Tot slot kan men vaststellen dat

klachten met betrekking tot moeheid significant samenhangen met de frequentie van en het

aantal dagen ziekteverzuim. Hoe meer moeheid men rapporteert, hoe vaker en hoe meer

aantal dagen men zich zal ziekmelden. Op basis van voorgaande analyse kan dus gesteld

worden dat hypothese 1 partieel bevestigd werd.


Tabel 2.

Het effect van somatische klachten op ziekteverzuim.

Onafhankelijke variabele Afhankelijke variabele F p η²

Hoofd- en

schouderklachten

Frequentie ziekteverzuim .061 .805 .000

Aantal dagen ziekteverzuim .005 .945 .000

Aantal dagen zonder ziekte 2.152 .144 .014

Intentie tot ziekteverzuim .017 .895 .000

Attitude ten opzichte van

ziekteverzuim

3.642 .058 .023

Hart- en

ademhalingsklachten


Aantal dagen ziekteverzuim 1.758 .187 .011



Attitude t.o.v. ziekteverzuim .408 .524 .003

Maag- en darmklachten Frequentie ziekteverzuim .775 .380 .005



Intentie tot ziekteverzuim 4.522 .035 .028

Attitude t.o.v. ziekteverzuim 2.145 .145 .014

Klachten inzake

temperatuurregulatie



Aantal dagen zonder ziekte .193 .661 .001



Moeheid Frequentie ziekteverzuim .469 .494 .003


Aantal dagen zonder ziekte .193 .661 .001




Hypothese 2. Hypothese 2 werd eveneens getoetst aan de hand van een multivariate

covariantie-analyse. Er werd nagegaan of het moeten verrichten van emotionele arbeid een

invloed heeft op somatische klachten. Parallel met de analyses uit de eerste hypothese,

werd ook hier eerst een analyse gedaan met de algemene factor voor somatische klachten

als afhankelijke variabele, en de drie elementen van emotionele arbeid als onafhankelijke

variabelen (univariate covariantie-analyse); nadien werd de analyse herhaald, maar

fungeerden de vijf verschillende somatische klachten als afhankelijke variabelen.

Uit de eerste analyse blijkt dat slechts één element van emotionele arbeid, met name

‘deep acting’ (F(1, 159) = 4.317, p<.05, η² = .026) een invloed heeft op de globale mate

van somatische klachten. Hoe meer mensen hun gevoelens in overeenstemming willen

brengen met de vanuit de organisatie gevraagde emoties, hoe meer somatische klachten

deze zouden rapporteren. Van de controlevariabelen vertoont geen enkele variabele een

significante invloed op somatische klachten.

Nadien werd de tweede analyse uitgevoerd met de vijf soorten lichamelijke klachten

als afhankelijke variabelen. Wanneer we de multivariate testen observeren, stellen we vast

dat geen enkele factor van emotionele arbeid significant geassocieerd is met somatische

klachten: sterkte (F(5, 155) = 1.043, p = ns, η² = .033), deep acting (F(5, 155) = 1.347, p =

ns, η² = .042) en surface acting (F(5, 155) = .980, p = ns, η² = .031). De data ondersteunen

hypothese 2 niet.

Hypothese 3. Er werden vier hoofdeffecten en drie interactie-effecten onderzocht,

met name het hoofdeffect van de drie elementen van emotionele arbeid (sterkte van de

emotionele arbeid, deep acting en surface acting) en van somatische klachten. De interactie-

effecten die getoetst werden, waren telkens de combinatie van één element van emotionele

arbeid met het gemiddelde van somatische klachten.

Uit de analyse van de hoofdeffecten (tabel 3) kunnen we opmaken dat er een

significant hoofdeffect van deep acting en surface acting op ziekteverzuim bestaat. Van de

controlevariabelen lijkt enkel leeftijd een significante correlatie te hebben met

ziekteverzuim (F(5, 149) = 3.056, p<.05, η² = .093). Wanneer naar de Test of Between-

Subjects Effects gekeken wordt, kan echter vastgesteld worden dat deep acting met geen


enkel onderdeel van ziekteverzuim significant samenhangt. Dit is een opmerkelijke

observatie in het licht van de eerdere analyse: deep acting lijkt dus een significant effect te

hebben op ziekteverzuim in het algemeen, maar niet op de aparte elementen. Surface acting

daarentegen vertoont wel significante verbanden met een aantal elementen van

ziekteverzuim. Het lijkt vooral een invloed te hebben de perceptie op het eigen

ziekteverzuim: frequentie (F(1, 153) = 11.459, p<.01, η² = .070), aantal dagen

ziekteverzuim (F(1, 153) = 5.035, p<.05, η² = .032) en ziekteverzuim zonder ziekte (F(1,

153) = 5.934, p<.05, η² = .037). Personen die hun echte gevoelens regelmatig onderdrukken

of niet-gevoelde emoties faken om te voldoen aan de eisen van de organisatie, lijken zich

minder (aantal dagen), minder frequent, en minder vaak zonder ziekte ziek te melden.

Leeftijd is enkel van belang voor de intentie tot ziekmelden (F(1, 153) = 12.247, p<.01, η²

= .074): hoe hoger de leeftijd, hoe lager de intentie tot ziekmelden.

Bij het analyseren van de interactietermen, constateren we dat elke van de drie

termen een significante invloed heeft op ziekteverzuim (tabel 3).

Tabel 3.

De hoofdeffecten van somatische klachten en emotionele arbeid en de interactie-effecten

tussen somatische klachten en emotionele arbeid.

F p η²

Somatische klachten

Sterkte Emotionele Arbeid

Deep Acting

Surface Acting

Somatische Klachten * Sterkte Emotionele Arbeid

.980

1.932

3.489

3.121

3.305

.432

.092

.005

.010

.007

.032

.061

.105

.095

.100

Somatische Klachten * Deep Acting 4.952 .000 .143

Somatische Klachten * Surface Acting 6.282 .000 .174

Bij het observeren van de η²-scores, kan gesteld worden dat men voor het interactie-

effect tussen somatische klachten en de sterkte van emotionele arbeid kan spreken van een

middelgroot effect. Het interactie-effect tussen somatische klachten en deep acting, en


somatische klachten en surface acting zijn beide grote effecten (η² > .14). Op basis van

deze vaststellingen kunnen we poneren dat hypothese 3 bevestigd werd in ons onderzoek.

De relatie tussen somatische klachten en ziekteverzuim wordt inderdaad gemodereerd door

de variabele emotionele arbeid. Voor verdere uitdieping van deze interactie-effecten, is het

noodzakelijk om specifiek te kijken voor welke elementen van ziekteverzuim het effect

precies bestaat en wat de richting van het verband is. Zo geldt de interactie tussen

somatische klachten en sterkte van emotionele arbeid enkel voor het aantal dagen

ziekteverzuim (F(1, 153) = 13.536, p<.001, η² = .081). Uit figuur 3 kunnen we afleiden dat

er voor mensen met weinig somatische klachten niet echt een verschil is in het aantal dagen

ziekteverzuim. Voor mensen met veel somatische klachten daarentegen merken we een

duidelijk verschil: mensen die regelmatig emotionele arbeid moeten verrichten (hoge score

op sterkte van emotionele arbeid) zullen minder aantal dagen afwezig zijn door ziekte dan

personen die zelden tot nooit emotionele arbeid moeten verrichten.

Figuur 3.

Interactie tussen mate van somatische klachten en sterkte van de emotionele arbeid voor

het aantal dagen ziekteverzuim.

De tweede interactieterm, somatische klachten * deep acting, lijkt enkel van

significant belang te zijn voor de frequentie van ziekteverzuim (F(1, 153) = 3.934, p<.05,


η² = .025). Op basis van figuur 4 kunnen we opnieuw vaststellen dat er weinig verschil is

voor mensen met weinig somatische klachten. Het verschil wordt pas duidelijk bij mensen

met veel somatische klachten: zij die vaak ‘deep acting’ moeten verrichten (hun reële

gevoelens proberen te wijzigen zodat ze in overeenstemming zijn met de door de

organisatie gewenste emoties), zullen duidelijk minder vaak afwezig zijn door ziekte dan

zij die zelden tot nooit ‘deep acting’ moeten verrichten.

Figuur 4.

Interactie tussen mate van somatische klachten en deep acting voor frequentie van

ziekteverzuim.

De derde interactieterm tenslotte (somatische klachten * surface acting) heeft

invloed op drie elementen die samen de perceptie op het eigen ziekteverzuim vormen, met

name op frequentie (F(1, 153) = 25.948, p<.001, η² = .145), aantal dagen ziekteverzuim

(F(1, 153) = 11.462, p<.001, η² = .070) en ziekteverzuim zonder ziekte (F(1, 153) =

10.745, p<.001, η² = .066), en niet op de intentie tot en attitude ten opzichte van

ziekteverzuim. Figuur 5, 6 en 7 tonen een zelfde patroon voor de drie variabelen van

ziekteverzuim. Zo blijkt opnieuw dat mensen met weinig somatische klachten niet echt

verschillen van mekaar. Mensen die veel lichamelijke klachten rapporteren daarentegen

verschillen wel van elkaar inzake ziekteverzuim, afhankelijk van de mate van emotionele


arbeid. Zo zullen mensen die veel somatische klachten hebben én regelmatig aan ‘surface

acting’ doen (reële gevoelens negeren en de door de organisatie gevraagde emoties faken),

vaker ziekteverzuim vertonen dan zij die veel somatische klachten hebben en weinig

‘surface acting’ verrichten. Dit geldt voor de frequentie van het ziekteverzuim (figuur 5),

het aantal dagen ziekteverzuim in het voorbije jaar (figuur 6) en het aantal dagen

ziekteverzuim zonder ziekte in het voorbije jaar (figuur 7). Algemeen kunnen we stellen dat

surface acting een modererende rol speelt: daar waar er weinig verschil is in perceptie op

ziekmelden (frequentie, aantal dagen en ziekteverzuim zonder ziekte) bij mensen met

weinig somatische klachten, is dit verschil er wel bij mensen met veel somatische klachten:

zij die veel surface acting vertonen, geven een negatievere perceptie weer op hun

ziekteverzuim. Zij zijn vaker afwezig (frequentie), meer afwezig (aantal dagen) en vaker

afwezig zonder ziekte (ziekteverzuim zonder ziekte).

Figuur 5.

Interactie tussen mate van somatische klachten en surface acting voor frequentie van

ziekteverzuim.


Figuur 6.

Interactie tussen mate van somatische klachten en surface acting voor aantal dagen

ziekteverzuim.

Figuur 7.

Interactie tussen mate van somatische klachten en surface acting voor aantal dagen

ziekteverzuim zonder ziekte.

De derde hypothese werd dus voor de drie interactietermen bevestigd, alleen is de

richting van het verband niet eenduidig. De sterkte van emotionele arbeid en het verrichten

van ‘deep acting’ (het wijzigen van de eigen reële emoties in overeenstemming met de door


de organisatie gevraagde emoties) heeft een bufferende invloed op de relatie tussen

somatische klachten en ziekteverzuim. Mensen die hoog scoren op sterkte van emotionele

arbeid en vaak deep acting moeten verrichten, zullen bij het rapporteren van veel

somatische klachten toch minder vaak afwezig zijn dan zij die laag scoren op sterkte en

deep acting. Dit resultaat is tegengesteld aan onze verwachtingen. Het verrichten van

surface acting heeft daarentegen wel een versterkende invloed op de relatie tussen

lichamelijke klachten en ziekteverzuim, wat in overeenstemming is met de verwachtingen.

Personen die vaak gevoelens moeten faken om te voldoen aan de eisen van de organisatie,

zullen bij het rapporteren van veel somatische klachten vaker thuis blijven dan zij die

zelden tot nooit gevoelens moeten simuleren.

DISCUSSIE

De relatie tussen somatische klachten en ziekteverzuim werd in het verleden reeds

vaak onderzocht (Väänänen et al., 2003; Taimela et al., 2007; Ihlebæk, Brage & Eriksen,

2007; Duijts et al., 2007). Tot op heden werd echter weinig aandacht besteed aan mogelijke

invloeden op die relatie. In het licht van deze vaststellingen kwam deze thesis tot stand:

hierin werd de mogelijke modererende invloed van emotionele arbeid op de relatie tussen

somatische klachten en absenteïsme onderzocht.

Interpretatie voornaamste resultaten

Preliminaire analyses. Op basis van de correlatietabel kon vastgesteld worden dat

emotionele arbeid best geoperationaliseerd wordt aan de hand van ‘sterkte van emotionele

arbeid’, ‘deep acting’ en ‘surface acting’. ‘Aantal klanten’ en ‘tijd per klant’ leken immers

niet samen te hangen met deze drie factoren en werden bijgevolg weggelaten uit de

analyses. Men kan hieruit afleiden dat wanneer de term emotionele arbeid gehanteerd

wordt, mensen dit vooral interpreteren als de inhoud van de gedragingen (sterkte, deep en

surface acting), en niet zozeer denken aan het aantal klanten per dag of de gemiddelde tijd

die men aan één klant besteedt. Dit kan te maken hebben met de veranderende jobinhoud:

er zijn immers nog weinig jobs waarbij personen helemaal geen contact hebben met

mensen, waardoor werknemers het aantal klanten per dag of de gemiddelde tijd per klant


niet echt als emotionele arbeid zullen interpreteren. Een andere mogelijke verklaring voor

deze onverwachte resultaten kan zijn dat de vijf factoren niet onderscheiden worden omdat

de steekproef in het huidig onderzoek zeer algemeen is (verschillende beroepen bij elkaar).

De vijf factoren worden wel bevestigd wanneer het heel specifieke steekproeven betreft

waarbij klantencontact een essentieel onderdeel is van de job, zoals bijvoorbeeld

hotelpersoneel (Kim, 2008). In andere onderzoeken wordt het concept ‘emotionele arbeid’

soms zelfs beperkt tot enkel deep en surface acting (Johnson & Spector, 2007; Judge,

Woolf & Hurst, 2009).

De correlatietabel gaf duidelijke correlaties weer tussen de verschillende elementen

van somatische klachten onderling, en tussen de verschillende elementen van ziekteverzuim

onderling, waaruit de idee kan rijzen dat deze elementen eenzelfde construct meten. Enige

uitzondering bij ziekteverzuim was de attitude ten opzichte van ziekmelden. Dit element

leek enkel een significante correlatie te vertonen met intentie tot ziekteverzuim. Dit

betekent dat mensen met een positieve attitude ten opzichte van ziekmelden sneller de

intentie zullen hebben om zich ziek te melden dan zij die een eerder plichtsbewuste attitude

vertonen die aangeeft dat zij meer moeite hebben met ziekmelden.

Hypothese 1. De eerste hypothese, die stelt dat er een positieve associatie bestaat

tussen somatische klachten en ziekteverzuim, werd bevestigd in dit onderzoek. Er bestaat

inderdaad een invloed van de algemene score voor lichamelijke klachten op ziekteverzuim.

Hoe meer somatische klachten mensen ervaren, hoe vaker men zich zal ziekmelden. Dit

resultaat vinden we ook terug in de literatuur (Duijts et al., 2007; Taimela et al., 2007;

Roelen et al., 2007). Er is eveneens een effect van leeftijd, geslacht en werkregime op

ziekteverzuim. Voor het effect van leeftijd vinden we ondersteuning in de literatuur. Zo

toont een studie van Taimela et al. (2007) aan dat jongere mensen inderdaad een hogere

kans op ziekteverzuim hebben, ook al vertonen ze minder somatische klachten dan hun

oudere collega’s. De bevinding omtrent het effect van geslacht op ziekteverzuim is echter

tegengesteld aan deze uit de literatuur: uit studies komt namelijk naar voor dat vrouwen in

het algemeen meer ziekteverzuim vertonen dan mannen, omdat zij meestal ook meer

klachten rapporteren (Feeney et al., 1998; Sandanger et al., 2000). Een mogelijke


verklaring voor deze onverwachte vaststelling is dat het ziekteverzuim van mannen

misschien minder voorspeld wordt door klachten dan het ziekteverzuim van vrouwen.

Wanneer we kijken naar de vijf soorten lichamelijke klachten (in plaats van de

algemene factor voor lichamelijke klachten), lijkt de positieve associatie met ziekteverzuim

niet voor elke klacht aanwezig te zijn. Uit de analyses bleek dat er een positieve relatie is

tussen hoofd- en schouderklachten, maag- en darmklachten, hart- en ademhalingsklachten

en moeheid enerzijds en ziekteverzuim anderzijds. Klachten inzake temperatuurregulatie

vertoonden geen significante verband met ziekteverzuim. De bevindingen van het effect

van hoofd- en schouderklachten (Rasmussen, Jensen & Olesen, 1992; Rasmussen, 2001;

Molarius, Tegelberg & Öhrvik, 2008), maag- en darmklachten (Drossman et al., 1993; Lu

et al., 2005), hart- en ademhalingsklachten (Alexopoulos & Burdorf, 2001) en klachten in

verband met moeheid (Janssen et al., 2003) op absenteïsme werden ook teruggevonden in

de literatuur.

Ondanks hun (net niet significante) effect op ziekteverzuim in het algemeen, hadden

zowel hoofd- en schouderklachten als hart- en ademhalingsklachten geen significante

invloed op één van de onderdelen van ziekteverzuim. De afwezigheid van deze effecten kan

mogelijks te wijten zijn aan een te kleine steekproef. De opvallende bevinding dat hoofd-

en schouderklachten geen invloed hebben op de verschillende elementen van

ziekteverzuim, kan mogelijk ook verklaard worden door het feit dat voor dit soort klachten

medicatie bestaat. Veel mensen rapporteren regelmatig hoofdpijn (Kroenke, 2003), maar

zullen hiervoor misschien sneller naar medicatie grijpen in plaats van zich ziek te melden.

Mogelijk speelt ook mee dat mensen van hoofdpijn vaak (denken te) weten wat de oorzaak

is (bijvoorbeeld een drukke dag) en dat ze er van uitgaan dat het door het nemen van

medicatie of slapen voorbij zal gaan. Ook hart- en ademhalingsklachten lijken de

verschillende elementen van ziekteverzuim niet te beïnvloeden. Dit zou in verband gebracht

kunnen worden met de aard van dit soort klachten: mensen met milde klachten zullen zich

niet zo snel ziekmelden, mensen met zeer ernstige klachten gaan misschien in veel gevallen

helemaal niet meer werken. Maag- en darmklachten daarentegen hadden wel een effect,

met name op het aantal dagen zonder ziekte en op de intentie tot ziekmelden. Het lijkt dus

dat men deze klachten niet echt beschouwt als ‘ziek zijn’, maar zich desondanks toch ziek


meldt. Het grote effect ervan op ziekteverzuim zou te wijten kunnen zijn aan het soort

klachten: het grieperige gevoel kan ervoor zorgen dat mensen zich vaker ziekmelden. Het

effect op ziekteverzuim is in overeenstemming met bevindingen uit de literatuur (Drossman

et al., 1993; Lu et al., 2005). Tot slot hadden klachten over moeheid een significante

invloed op frequentie van en het aantal dagen ziekteverzuim. Moeheid verwijst naar een

algemeen onwelbevinden en zorgt ervoor dat mensen zich vaker en meer aantal dagen ziek

melden. Dit is eveneens in overeenstemming met bevindingen uit de literatuur (Janssen et

al., 2003).

Hypothese 2. In de tweede hypothese werd er van uitgegaan dat emotionele arbeid

een invloed zou hebben op de mate van somatische klachten. Dit lijkt niet het geval te zijn.

Enkel het element ‘deep acting’ vertoonde een significante samenhang met somatische

klachten in het algemeen. Dit betekent dat mensen die frequent moeite doen om hun

werkelijke emoties in overeenstemming te brengen met de door de organisatie gevraagde

emoties, vaker somatische klachten rapporteren. Uit verdere analyses bleek echter dat deep

acting met geen enkele specifieke somatische klacht samenhangt. Sterkte van emotionele

arbeid en surface acting vertoonden geen samenhang met somatische klachten. Uit deze

resultaten kan worden afgeleid dat de lichamelijke klachten en emotionele arbeid niet zo

sterk samenhangen als we op voorhand hadden aangenomen. Nochtans werd in het

verleden in de literatuur melding gemaakt van een mogelijk link, met name het feit dat de

vraag van de organisatie om positieve emoties te tonen gerelateerd is aan het rapporteren

van fysieke symptomen (Schaubroeck & Jones, 2000). Een mogelijke verklaring voor dit

resultaat is het concept ‘person-job fit’. Mensen die goed met emoties kunnen omgaan,

zullen misschien vaker teruggevonden worden in beroepen waar het verrichten van

emotionele arbeid een belangrijk onderdeel vormt. In een studie van Shaw en Gupta (2004)

werd aangetoond dat een misfit tussen persoon (values) en job (supplies) een negatieve

invloed heeft op het welzijn (somatische klachten en depressie) van deze personen. Een

andere studie (Mulki, Jaramillo & Locander, 2006) gaf aan dat personen die een goede

person-job fit vertonen, beter kunnen omgaan met emotionele uitputting. Er zou

verondersteld kunnen worden dat zij – dankzij hun goede emotieregulatie – ofwel weinig


negatieve gevolgen ervaren van het verrichten van emotionele arbeid, ofwel beter kunnen

omgaan met klachten.

Hypothese 3. Tot slot werd in de derde hypothese gesteld dat emotionele arbeid als

moderator fungeert in de relatie tussen somatische klachten en ziekteverzuim. De

vooropgestelde interactie-effecten werden bevestigd in ons onderzoek, alleen bleek de

verwachte richting van het verband omgekeerd aan de bevindingen. In plaats van de relatie

tussen somatische klachten en ziekteverzuim te versterken, traden twee van de drie factoren

van emotionele arbeid op als buffer voor deze relatie. Enkel het verrichten van surface

acting leek een versterkend effect te hebben op de relatie tussen somatische klachten en

absenteïsme. Werknemers die in opdracht van de organisatie hun eigen gevoelens moeten

negeren en gewenste emoties simuleren, zullen zich bij veel somatische klachten vaker

ziekmelden dan zij die zelden tot nooit gevoelens moeten faken. Een mogelijke verklaring

voor de richting van dit verband zou kunnen zijn dat het vaker ziekmelden het gevolg is van

het negatieve aan ‘surface acting’, namelijk dat je niet-gevoelde emoties moet nabootsen,

faken als het ware (Brotheridge & Grandey, 2003). De meeste mensen zullen dit als

negatief en moeilijk ervaren, waardoor ze zich misschien minder betrokken voelen bij de

organisatie. Dit heeft op zijn beurt dan weer tot gevolg dat mensen minder moeite zullen

doen om ondanks klachten toch aanwezig te zijn op het werk. De negatieve gevolgen van

surface acting, zoals bijvoorbeeld emotionele uitputting en depersonalisatie, komen ook aan

bod in verschillende studies (Brotheridge & Lee, 2003; Brotheridge & Grandey, 2003;

Zammuner & Galli, 2005). Grandey (2003) gaf in een studie aan dat surface acting (in

tegenstelling tot deep acting) gerelateerd blijkt te zijn aan stress. Een andere mogelijke

verklaring voor deze vaststelling is dat het bij deze mensen gaat om een regulatieprobleem.

Mensen die hun emoties faken, zullen misschien ook hun klachten verzwijgen of negeren,

waardoor dit probleem versterkt wordt en ze dus vaker afwezig zullen zijn. Gezien het feit

dat zij hun klachten niet echt kenbaar maken, zullen ze hierdoor misschien ook minder vaak

gebruik kunnen maken van bepaalde vormen van sociale steun. Mensen met een goede

emotieregulatie zouden ook betere sociale interacties kunnen aangaan (Lopes et al., 2005),

waardoor ze in grotere mate beroep zouden kunnen doen op sociale steun. Het

onderdrukken en/of faken van emoties wordt in de literatuur eveneens gelinkt aan het


rapporteren van somatische klachten (Glaso & Einarsen, 2008). Dit kan een invloed hebben

op de mate van ziekteverzuim.

Sterkte van de emotionele arbeid en het verrichten van deep acting daarentegen

bleken een buffer te zijn voor de relatie tussen lichamelijke klachten en ziekteverzuim.

Mensen die vaak, intens en veel verschillende vormen van emotionele arbeid verrichten

(sterkte) en regelmatig hun reële gevoelens proberen te wijzigen in functie van de noden

van de organisatie (deep acting), zullen bij het ervaren van somatische klachten minder

vaak tot ziekmelden overgaan dan zij die minder emotionele arbeid verrichten. Een

mogelijke verklaring hiervoor is dat mensen die emotionele arbeid verrichten – en dus per

definitie met mensen werken – zich misschien minder snel ziekmelden omwille van het feit

dat ze zichzelf minder ‘misbaar’ achten. Een andere mogelijke verklaring hiervoor is dat

deep acting een positieve invloed heeft op de jobtevredenheid (Yang & Chang, 2008),

waardoor mensen positiever staan ten opzichte van hun werkgever en daarom misschien

meer moeite zullen doen om ondanks klachten toch aanwezig te zijn op het werk. De

mogelijke oorzaken van dit verband kunnen verder onderzocht worden in toekomstig

onderzoek.

Beperkingen

Uiteraard heeft dit onderzoek een aantal beperkingen. Een eerste beperking is het

gebruik van zelfrapportage om de data te verzamelen. De vragenlijst werd aan mensen

voorgelegd, waarin hen gevraagd werd zichzelf te beoordelen. Deze vorm van bevraging

zal onvermijdelijk fouten bevatten. Zo zullen sommige mensen sociaal wenselijk

antwoorden (bijvoorbeeld bij de vraag over ziekmelden zonder ziekte). Hierbij is het ook

belangrijk op te merken dat het gaat om een retrospectieve bevraging. De deelnemers zullen

zich sommige zaken niet goed meer herinneren (bijvoorbeeld bij de vragen over het ervaren

van somatische klachten in de laatste 30 dagen). De negatieve bijwerkingen van het gebruik

van zelfrapporteringen krijgt ook in de literatuur heel wat aandacht (Adams et al., 2005;

Podsakoff & Organ, 1986; Fisher & Katz, 2000; Kimberlin & Winterstein, 2008).

Een tweede beperking van dit onderzoek betreft de procedure van de

dataverzameling. Om participanten te bereiken, werd aan vrienden en kennissen gevraagd


om zelf de vragenlijst in te vullen en deze eveneens te verspreiden in hun eigen

kennissenkring. Er is dus sprake van snowball-sampling. In deze optiek kan gewag

gemaakt worden van een soort van ‘zelf-selectie’, waarbij personen selectief zullen zijn bij

het aanspreken van mensen om de vragenlijst in te vullen. Deze vorm van dataverzameling

zou de resultaten kunnen beïnvloed hebben.

Een derde restrictie is het feit dat geen gebruik gemaakt werd van een longitudinale

studie, maar dat gewerkt werd met een cross-sectioneel design. Er werd enkel gekeken naar

het effect van bepaalde variabelen op een specifiek tijdstip waardoor geen causale

uitspraken gedaan kunnen worden.

Suggesties voor toekomstig onderzoek

Naast de beperkingen van dit onderzoek, volgen ook een aantal suggesties voor

verder onderzoek. De belangrijkste suggestie die op basis van dit onderzoek kan gemaakt

worden, is dat moet worden nagegaan wat de rol van copinggedrag is in de relatie tussen

somatische klachten, emotionele arbeid en ziekteverzuim. Lazarus en Folkman (1980)

beschreven twee vormen van coping, namelijk problem-focused coping, waarbij men het

probleem tracht op te lossen, en emotion-focused coping, waarbij de emotieregulatie als

reactie op het probleem centraal staat. Op basis van de copingliteratuur kan men

verwachten dat vrouwen eerder emotion-focused coping zullen hanteren, terwijl mannen

vaker een problem-focused coping hanteren (Baker & Berenbauw, 2007). De copingstijl die

men gebruikt zou van invloed kunnen zijn op de mate van somatische klachten (Folkman et

al., 1986), de manier waarop personen omgaan met de emotionele eisen van de job, de

manier waarop personen omgaan met klachten enz. Via deze wegen zou er een invloed op

het ziekteverzuim kunnen zijn.

Een betere conceptualisatie van het begrip emotionele arbeid is eveneens een

belangrijk doel voor de toekomst, zodat dit begrip helderder gedefinieerd kan worden.

Brotheridge & Lee (2003) gingen ervan uit dat emotionele arbeid een concept is dat uit zes

dimensies bestaat. In dit onderzoek echter leek dit niet het geval te zijn. Frequentie (aantal

klanten per dag) en duur (gemiddelde tijd per klant) lijken echter los te staan van de inhoud


van de emotionele arbeid (sterkte, deep acting en surface acting). Verder onderzoek in de

toekomst zou hier meer duidelijkheid kunnen scheppen.

Verder blijkt uit deze scriptie dat emotionele arbeid een moderator is in de relatie

tussen somatische klachten en ziekteverzuim. Zoals reeds vermeld, is de richting van dit

verband opmerkelijk. Waar wij dachten dat emotionele arbeid de relatie tussen somatische

klachten en absenteisme versterkt, bleek het omgekeerde echter waar: twee factoren van

emotionele arbeid (sterkte en deep acting) fungeren als buffer in deze relatie. In plaats van

de relatie te versterken, zorgen deze twee factoren ervoor dat mensen met somatische

klachten zich minder vaak zullen ziekmelden. In de toekomst kan onderzocht worden wat

de oorzaak van deze bevinding is, en welke andere moderatoren een rol spelen in de relatie

tussen somatische klachten en ziekteverzuim. Zo kan bijvoorbeeld gekeken worden naar

persoonsgerelateerde variabalen zoals mate van lichamelijke weerstand tegen ziekten,

rookgedrag, leeftijd, enz. Maar ook situationele invloeden, zoals bijvoorbeeld jobcontrole,

sociale steun, enz. kunnen een belangrijke rol spelen in die relatie. Voor de relatie tussen

emotionele arbeid en ziekteverzuim zouden jobgerelateerde factoren een invloed kunnen

hebben (bv. betrokkenheid bij de job, betrokkenheid bij de organisatie), maar ook

persoonlijkheidskenmerken zouden een rol kunnen spelen (bv. copinggedrag). Ook de

gemoedstoestand van personen kan in rekening worden gebracht omdat dit van invloed

blijkt te zijn op de impact van emotionele arbeid (Judge, Woolf & Hurst, 2009), en ook de

mate van identificatie met de organisatie zou een rol kunnen spelen (Schaubroeck & Jones,

2000).

Tot slot is er ook nog de volgende suggestie voor toekomstig onderzoek. In dit

onderzoek werd geen verband teruggevonden tussen emotionele arbeid en somatische

klachten, hoewel daar in de literatuur wel sprake van is. Zo tonen de resultaten in het artikel

van Schaubroeck & Jones (2000) aan dat de vraag vanuit de organisatie om bepaalde

emoties te tonen een invloed heeft op de lichamelijk symptomen. In een ander artikel gaat

men niet kijken naar emotionele arbeid, wel naar emotionele distress in het algemeen. Men

stelt vast dat deze emotionele distress zou kunnen leiden tot lichamelijke klachten (Stewart-

Brown, 1998). Verder onderzoek hieromtrent zou uitsluitsel kunnen geven.


Theoretische en praktische implicaties

Dit onderzoek brengt een aantal theoretische implicaties voort. Zo worden

somatische klachten in de toekomst best als multifactorieel beschouwd in relatie tot

ziekteverzuim, omdat niet alle somatische klachten tot (evenveel) ziekteverzuim lijken te

leiden. Daarnaast is het ook essentieel dat in toekomstig onderzoek naar de relatie tussen

somatische klachten en ziekteverzuim rekening gehouden wordt met mogelijke

moderatoren die op deze relatie inwerken.

Eveneens brengen de resultaten van deze scriptie interessante praktische implicaties

naar voor. Zo is het voor managers interessant te beseffen dat het van belang is dat hun

personeel de door de organisatie gewenste emoties ook écht voelen. Wanneer van hen

geëist wordt bepaalde emoties te tonen die ze niet zelf ervaren, zullen ze deze emoties

nabootsen (surface acting). Dit zal ervoor zorgen dat zij zich bij het ondervinden van

somatische klachten vaker zullen ziekmelden. Ook is het essentieel om voor jobs waarin

emotionele arbeid een belangrijke rol speelt, te zorgen dat deze jobs worden uitgevoerd

door de juiste mensen, met name personen die beschikken over een goede vorm van

emotieregulatie. Om deze person-job-fit te identificeren kan selectie een betekenisvolle rol

spelen; om de person-job-fit te verbeteren kan gebruik gemaakt worden van trainingen en

opleidingen (Lauver & Kristof-Brown, 2001). In het bedrijfsleven kan het verder van

belang zijn om zoveel mogelijk te trachten rekening te houden met somatische klachten en

het voorkomen/vermijden ervan. Deze klachten zorgen er namelijk voor dat het personeel

zich zal ziekmelden. Als bedrijf kan het interessant zijn om duidelijke actieplannen en/of

een beleidsplan op te stellen inzake veiligheid, ergonomie, enz.

Conclusie

In het verleden werd de relatie tussen somatisch klachten en ziekteverzuim reeds

vaak onderzocht. In deze scriptie werd een mogelijke moderator, met name emotionele

arbeid, aan die relatie toegevoegd en verder uitgediept. Deze studie toonde aan dat

emotionele arbeid een belangrijke modererende rol speelt in de relatie tussen somatische

klachten en ziekteverzuim, wat zowel theoretische als praktische implicaties oplevert. De


rol van andere moderatoren op deze relatie vormt een belangrijke onderzoekspiste voor

toekomstig onderzoek.


REFERENTIES

Adams, S. A., Matthews, C. E., Ebbeling, C. B., Moore, C. G., Cunningham, J. E., Fulton,

J. & Hebert, J. R. (2005). The effect of social desirability and social approval on

self-reports of physical activity. American Journal of Epidemiology, 161, 389-398.

Ajzen, I. & Fishbein, M. (1980). Understanding Attitudes and Predicting Social Behavior.

Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Ajzen, I. (1991). The theory of planned behavior. Organizational Behavior and Human

Decision Processes, 50, 179-211.

Alexopoulus, E. C. & Burdorf, A. (2001). Prognostic factors for respiratory sickness

absence and return to work among blue collar workers and office personnel.

Occupational and Environmental Medicine, 58, 246-252.

Allebeck, P. & Mastekaasa, A. (2004). Risks for sick leave – general studies. Scandinavian

Journal of Public Health, 32 (63), 49-108.

Allegro, J. T. & Veerman, T. J. (1998). Handbook of Work and Organizational Psychology

(Volume 2, Second Edition), Chapter 6: Sickness Absence. Hove: Psychology Press.

Allegro, J. T. (1973). Socio-technische Organisatie-ontwikkeling. Leiden: Stenfert Kroese.

Ashforth, B. E. & Humphrey, R. H. (1993). Emotional labor in service roles: The influence

of identity. Academy of Management Review, 18, 88–115.

Baker, J. P. & Berenbaum, H. (2007). Emotional approach and problem-focused coping: A

comparison of potentially adaptive strategies. Cognition and Emotion, 21 (1), 95-

118.

Baltes, B. B., Briggs, T. E., Huff, J. W., Wright, J. A. & Neuman, G. A. (1999). Flexible

and compressed workweek schedules: A meta-analysis of their effects on work-

related criteria. Journal of Applied Psychology, 84(4), 496-513.

Baron, R. M. & Kenny, D. A. (1986). The moderator-mediator variable distinction in social

psychological research: conceptual, strategic, and statistical considerations. Journal

of Personality and Social Psychology, 51(6), 1173-1182.

Barsky, A. J. & Wyshak, G. L. (1990). Hypochondriasis and somatosensory amplification.

British Journal of Psychiatry, 157, 404-409.


Barsky, A. J., Peekna, H.M. & Borus, J. F. (2001). Somatic symptom reporting in women

and men. Journal of General Internal Medicine, 16, 266-275.

Bass, A. R., Delaplane-Harris, K., McCann, D., Bharucha-Reid, B., Schork, M. A.,

Kaufmann, R., Foxman, B., Fraser, W. & Cook, S. (1996). Employee drug use,

demographic characteristics, work reactions and absenteeism. Journal of

Occupational Health Psychology, 1(1), 92-99.

Beirens K. & Fontaine J. R. J. (in press). The Factorial Validity of the Ghent

Multidimensional Somatic Complaints Scale. Assessment.

Boot, C. R .L., Vercoulen, J. H. M. M., van der Gulden, J. W. J., Orbon, K. H.,

Rooijackers, J. M., van Weel, C. & Folgering, H. T. M. (2005). Predictors of

changes in sick leave in workers with asthma: a follow-up study. International

Archives of Occupational and Environmental Health, 78, 633-640.

Borritz, M., Rugulies, R., Christensen, K. B., Villadsen, E. & Kristensen, T. S. (2006).

Burnout as a predictor of self-reported sickness absence among human service

workers: Prospective findings from three year follow up of the PUMA study.

Journal of Occupational and Environmental Medicine, 63, 98-106.

Brotheridge, C. M. & Grandey A. A. (2002). Emotional labor and burnout: Comparing two

perspectives of “people work”. Journal of Vocational Behavior, 60, 17-39.

Brotheridge, C. M. & Lee, R. T. (2003). Development and validation of the Emotional

Labour Scale. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 76, 365-

379.

Brown, R. J. (2004). Psychological mechanisms of medically unexplained symptoms: an

integrative conceptual model. Psychological Bulletin, 130, 793-812.

Caplan, R. D., Cobb, S., French, J. R., Harrison, R. D. & Pinneau, S. R. (1975). Job

Demands and Worker Health: Main effects and occupational differences.

Washington: U.S. Government Printing Office.

Casteels, E. & Sneyders, I. (2004). Ziekteverzuim in relatie tot psychosociale en

ergonomische factoren. Een onderzoek in een telecombedrijf. Licentiescriptie van

de Vrije Universiteit Brussel.


Cattell, R. B. (1966). The scree test for the number of factors. Multivariate Behavioral

Research, 1, 245-276.

Cohen, J. (1988). Statistical power analysis for the behavioral sciences (2nd

ed.). Hillsdale

(N.J.): Lawrence Erlbaum Associates.

Cote, P., Kristman, V., Vidmar, M., Van Eerd, D., Hogg-Johnson, S., Beaton, D. & Smith,

P. M. (2008). The prevalence and incidence of work absenteeism involving neck

pain – A cohort of Ontario lost-time claimants. Spine, 33(4), 192-198.

De Gucht, V., Fischler, B. & Heiser, W. (2004). Neuroticism, alexithymia, negative affect,

and positive affect as determinants of medically unexplained symptoms. Personality

and Individual Differences, 36, 1655-1667.

Deary, I. J. (1999). A taxonomy of medically unexplained symptoms. Journal of

Psychosomatic Reasearch, 47(1), 51-59.

Dijk, F. J. H. van, Dormolen, M. van, Kompier, M. A. J. & Meijman, T. F. (1990).

Herwaardering model belasting-belastbaarheid. Tijdschrift Sociale

Gezondheidszorg, 68(1), 3-10.

Drossman, D. A., Li, Z., Andruzzi, E., Temple, R. D., Talley, N. J., Thompson, W. G. et al.

(1993). U.S. householder survey of functional gastrointestinal disorders. Prevalence,

sociodemography, and health impact. Digestive Diseases and Sciences, 38, 1569-

1580.

Duijts, S. F. A., Kant, I., Swaen, G. M. H., van den Brandt, P. A. & Zeegers, M. P. A.

(2007). A meta-analysis of observational studies identiefies predictors of sickness

absence. Journal of Clinical Epidemiology, 60, 1105-1115.

Eriksen, H. R., Svendsrød, R., Ursin, G. & Ursin, H. (1998). Prevalence of subjective

health complaints in the Nordic European countries in 1993. European Journal of

Public Health, 8 , 294-298.

Feeney, A., North, F., Head, J., Canner, R. & Marmot, M. (1998). Socioeconomic and sex

differentials in reason for sickness absence from the Whitehall II study.

Occupational and Environmental Medicine, 55 (2), 91-98.


Fink, P., Sorensen, L., Engberg, M., Holm, M. & Munk-Jorgensen, P. (1999). Somatization

in primary care: prevalence, health care utilization, and general practitioner

recognition. Psychosomatics, 40 , 330-338.

Fisher, R. J. & Katz, J. E. (2000). Social-desirability bias and the validity of self-reported

values. Psychology & Marketing, 17 (2), 105-120.

Folkman, S., Lazarus, R. S., Gruen, R. J. & Delongis, A. (1986). Appraisal, coping, health-

status and psychological symptoms. Journal of Personality and Social Psychology,

50, 571-579.

Fontaine, J. R. J., Mascagni, T., Mangelschots, S., Kittel, F. & Godi, I. (2004). Impact of

organizational changes and resulting job stress on somatization, biology and

absenteeism. Retrieved January 20, 2008, from

http://www.belspo.be/belspo/home/publ/pub_ostc/PS/rPS15_en.pdf.

Gellatly, I. R. & Luchak, A. A. (1998). Personal and organizational determinants of

perceived absence norms. Human Relations, 51(8), 1085-1102.

Gellatly, I. R. (1995). Individual and group determinants of employee absenteeism: test of a

causal model. Journal of Organizational Behavior, 16, 469-485.

Glaso, L. & Einarsen, S. (2008). Emotion regulation in leader-follower relationships.

European Journal of Work and Organizational Psychology, 17, 482-500.

Godin, I. & Kittel, F. (2004). Differential economic stability and psychosocial stress at

work: associations with psychosomatic complaints and absenteeism. Social Science

& Medicine, 58, 1543-1553.

Grabe, H. J., Meyer, C., Hapke, U., Rumpf, H. J., Freyberger, H. J., Dilling, H. & John, U.

(2003). Specific somatoform disorder in the general population. Psychosomatics,

44, 304-311.

Grandey, A. A. (2000). Emotion regulation in the workplace: A new way to conceptualize

emotional labor. Journal of Occupational Health Psychology, 5(1), 95-110.

Grandey, A. A. (2003). When the ‘show must go on’: Surface acting and deep acting as

determinants of emotional exhaustion and peer-rated service delivery. Academy of

Management Journal, 46, 86-96.


Green, L. A., Fryer, G. E., Yawn, B. P., Lanier, D. & Dovey, S. M. (2001). The ecology of

medical care revisited. The New England Journal of Medicine, 344, 2021-2025.

Hackett, R. D. (1989). Work attitudes and employee absenteeism – A synthesis of the

literature. Journal of Occupational Psychology, 62(3), 235-248.

Hackman, J. R. & Oldham, G. R. (1976). Motivation through the design of work: test of a

theory. Organizational Behavior and Humane Performance, 16, 250-279.

Halpbern, M. T., Shikiar, R., Rentz, A. M. & Khan, Z. M. (2001). Impact of smoking status

on workplace absenteeism and productivity. Tobacco Control, 10(3), 233-238.

Harrison, D. A. & Martocchio, J. J. (1998). Time for absenteeism: A 20-year review of

origins, offshoots and outcomes. Journal of Management, 24(3), 305-350.

Harrison, D. A. & Price, K. H. (1993). Are some individuals absence and lateness prone?:

An idiographic, cross-situational analysis. Paper presented at the national Academy

of Management meetings, Atlanta, Georgia.

Harvey, J. & Nicholson, N. (1999). Minor illness as a legitimate reason for absence.

Journal of Organizational Behavior, 20(6), 979-993.

Head, J., Kivimaki, M., Siegrist, J., Ferrie, J. E., Vahtera, J., Shipley, M. J. & Marmot, M.

G. (2007). Effort-reward imbalance and relational injustice at work predict sickness

absence: The Whitehall II study. Journal of Psychosomatic Research 63, 433-440.

Herpt, M. van (2003). De Verbaannorm. Een exploratief onderzoek naar een

ziekteverzuimnorm en de invloed daarop van psychologische factoren.

Ongepubliceerd manuscript, doctoraalscriptie van Universiteit van Tilburg.

Hesselius, P. (2007). Does sickness absence increase the risk of unemployment? The

Journal of Socio-Economics, 36, 288-310.

Heuvel, S. G. van den, Boshuizen, H. C., Hildebrandt, V. H., Blatter, B. M., Ariëns, G. A.

& Bongers, P. M. (2005). Effect of sporting activity on absenteeism in a working

population. British Journal of Sports Medicine, 39, e15.

Hochschild, A. R. (1983). The Managed Heart: Commercialization of human feeling.

Berkeley: University of California Press.

Hopstaken, L. E. M. (1994). “Willens en Wetens”: ziekmelden als beredeneerd gedrag.

Ongepubliceerd manuscript, doctoraalscriptie van Rijksuniversiteit Groningen.


Ihlebæk, C., Brage, S. & Eriksen, H. R. (2007). Health complaints and sickness absence in

Norway, 1996-2003. Occupational Medicine, 57, 43-49.

Ihlebæk, C., Eriksen, H. R. & Ursin, H. (2002). Prevalence of subjective health complaints

(SHC) in Norway. Scandinavian Journal of Public Health, 30, 20-29.

Irie, M., Tsutsumi, A., Shioji, I. & Kobayashi, F. (2004). Effort-reward imbalance and

physical health among Japanese workers in a recently downsized corporation.

International Archives of Occupational and Environmental Health, 77, 409-417.

Jackson, J. L., Chamberlin, J. & Kroenke, K. (2003). Gender and Symptoms in Primary

Care Practices. Psychosomatics, 44, 359-366.

Jans, M. P., van den Heuvel, S. G., Hildebrandt, V. H. & Bongers, P. M. (2007).

Overweight and obesity as predictors of absenteeism in the working population of

the Netherlands. Journal of Occupational and Environmental Medicine, 49, 975-

980.

Janssen, N., Kant, I. J., Swaen, G. M. A., Janssen, P. P. M. & Schroer C. A. P. (2003).

Fatigue as a predictor of sickness absence: results from the Maastricht cohort study

on fatigue at work. Occupational and Environmental Medicine, 60, 71-76.

Johnson, H.-A. M & Spector, P. E. (2007). Service with a smile: Do emotional intelligence,

gender, and autonomy moderate the emotional labor process? Journal of

Occupational Health Psychology, 12 (4), 319-333.

Jones, M. C., Smith, K. & Johnston, D. W. (2005). Exploring the Michigan model: The

relationship of personality, managerial support and organizational structure with

health outcomes in entrants to the healthcare environment. Work & Stress, 19(1), 1-

22.

Jonge, J., de, Peeters, M. C. W. & Le Blanc, P. M. (2006). Emotionele arbeid en positieve

werkuitkomsten: De rol van specifieke hulpbronnen in het werk. Gedrag &

Organisatie, 19(4), 345-367.

Judge, T. A., Woolf, E. F. & Hurst, C. (2009). Is emotional labor more difficult for some

than for others? A multi-level, experience-sampling study. Personnel Psychology,

62, 57-88.


Kellner, R. (1990). Somatization: Theories and research. Journal of Nervous and Mental

Disease, 178 (3), 150-160.

Kidd, J. M. (2004). Emotion in career contexts: Challenges for theory and research. Journal

of Vocational Behavior, 64, 441-454.

Kim, H. J. (2008). Hotel service providers’ emotional labor: The antecedents and effects on

burnout. International Journal of Hospitality Management, 27, 151-161.

Kimberlin, C. L. & Winterstein, A. G. (2008). Validity and reliability of measurement

instruments used in research. American Journal of Health-System Pharmacy, 65,

2276-2284.

Kirmayer L. J. & Robbins J. M. (1991). Three forms of somatization in primary care:

prevalence, co-occurence, and sociodemographic characteristics. Journal of

Nervous and Mental Disease, 179, 647-655.

Kirmayer, L. J. & Taillefer, S. (1997). Somatoform disorders. In S. M. Turner & M. Hersen

(Eds.), Adult psychopathology and diagnosis. New York: John Wiley.

Krantz, G. & Őstergren, P. (2002). Do common symptoms in women predict long spells of

sickness absence? A prospective community-based study on Swedish women 40 to

50 years of age. Scandinavian Journal of Public Health, 30, 176-183.

Kroenke, K. (2003). Patients presenting with somatic complaints: Epidemiology, psychatric

co-morbidity and management. International Journal of Methods in Psychiatric

Research, 12(1), 34-43.

Kroenke, K., Spitzer, R. L. & Williams, J. B. W. (2003). The Patient Health Questionnaire-

2 – Validity of a two-item depression screener. Medical Care, 41(11), 1284-1292.

Larson, E. B. & Yao, X. (2005). Clinical empathy as emotional labor in the patient-

physician relationship. Journal of American Medical Association, 239 (9), 1100-

1106.

Lauver, K. J. & Kristof-Brown, A. (2001). Distinguishing between employees’ perceptions

of person–job and person–organization fit. Journal of Vocational Behavior, 59, 454-

470.

Lazarus, R. S., & Folkman, S. (1980). An analysis of coping in a middle-aged community

sample. Journal of Health and Social Behavior, 21, 219-239.


Leynen, F., De Backer, G., Pelfrene, E., Clays, E., Kittel, F., Moreau, M. & Kornitzer, M.

(2006). Increased absenteeism from work among aware and treated hypertensive

and hypercholesterolaemic patients. European Journal of Cardiovascular

Prevention and Rehabilitation, 13(2), 261-267.

Lipowski, Z. J. (1987). Somatization: The experience and communication of psychological

distress as somatic symptoms. Psychotherapy and Psychosomatics, 47, 160–167.

Liu, G., Clark, M. R. & Eaton, W. W. (1997). Structural factor analyses for medically

unexplained somatic symptoms of somatization disorder in the Epidemiologic

Catchment Area Study. Psychological Medicine, 27, 617-626.

Lopes, P. N., Salovey, P., Côté, S. & Beers, M. (2005). Emotion regulation abilities and the

quality of social interaction. Emotion, 5 (1), 113-118.

Lopez, S. H. (2006). Emotional labor and organized emotional care conceptualizing nursing

home care work. Work and Occupations, 33 (2), 133-160.

Lu, C. L., Lang, H. C., Chang, F. Y., Chen, C. Y., Luo, J. C. et al. (2005). Prevalence and

health/social impacts of functional dyspepsia in Taiwan: A study based on the Rome

Criteria Questionnaire Survey assisted by endoscopic exclusion among a physical

check-up population. Scandinavian Journal of Gastroenterology, 40, 402-411.

Lusinyan, L. & Bonato, L. (2007). Work absence in Europe. IMF Staff Papers, 54(3), 475-

538.

Malmgren, S. & Andersson, G. (1984). Corporate reported sick leave and its relationship

with education, responsibility and blood pressure. Scandinavian Journal of Social

Medicine, 12, 171-176.

Mann, S. & Cownburn, J. (2005). Emotional labour and stress within mental health nursing.

Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 12, 154-162.

Marmot, M., Feeney, A., Shipley, M., North, F. & Syme, S. L. (1995). Sickness absence as

a measure of health status and functioning: from the UK Whitehall II study. Journal

of Epidemiology and Community Health, 49, 124–130.

Martens, M. F. J., Nijhuis, F. J. N., van Boxtel, M. P. J. & Knottnerus, J. A. (1995).

Flexibele arbeidsomstandigheden en gezondheidsklachten: Een onderzoek in een

flexibel werkende werknemerspopulatie. Gedrag & Organisatie, 8(1), 50-59.


Martocchio, J. J. & Harrison, D. A. (1993). To be there or not to be there? Questions,

theories, and methods in absence research. Research in Personnel and Human

Resources Management, 11, 259-329.

Martocchio, J. J. (1989). Age-related differences in employee absenteeism: A meta-

analysis. Psychology and Aging, 4, 409-414.

Mastekaasa, A. & Olsen, K. M. (1998). Gender, absenteeism and job characteristics – A

fixed effects approach. Work and Occupation, 25(2), 195-228.

McFarlin, S. K. & Fals-Stewart, W. (2002). Workplace absenteeism and alcohol use: A

sequential analysis. Psychology of Addicitive Behaviors, 16(1), 17-21.

Meerding, W. J., IJzelenberg, J., Koopmanschap, M. A., Severens, J. L. & Burdorf, A.

(2005). Health problems lead to considerable productivity loss at work among

workers with high physical load jobs. Journal of Clinical Epidemiology, 58, 517-

523.

Molarius, A., Tegelberg, A. & Öhrvik, J. (2008). Socio-economic factors, lifestyle, and

headache disorders - A population-based study in Sweden. Headache, 48 (10),

1426-1437.

Morris, J. A. & Feldman, D. C. (1996). The dimensions, antecedents and consequences of

emotional labor. The Academy of Management Review, 21(4), 986-1010.

Mulki, J. P., Jaramillo, F. & Locander, W. B. (2006). Emotional exhaustion and

organizational deviance: Can the right job and a leader's style make a difference?

Journal of Business Research, 59, 1222-1230.

Munce, S. E. P., Stansfeld, S. A., Blackmore, E. R. & Steward, D. E. (2007). The role of

depression and chronic pain conditions in absenteeism: Results from a national

epidemiologic survey. Journal of Occupational and Environmental Medicine, 49,

1206-1211.

Nationaal Instituut voor Statistiek. Absenteïsme in de privésector. Retrieved April 6, 2009,

from http://statbel.fgov.be/figures/d31_nl.asp#7.

Nicholson, N. (1977). Absence behaviour and attendance motivation: A conceptual

synthesis. Journal of Management Studies, 14, 231-252.


North, F., Syme, S. L., Feeney, A., Head, J., Shipley, M. J. & Marmot, M. G. (1993).

Explaining socioeconomic differences in sickness absence: the Whitehall II study.

British Medical Journal, 306, 361-365.

Nunnally, J. C. (1978). Psychometric theory (2nd ed.). New York: McGraw-Hill.

Pelled, L. H. & Xin, K. R. (1999). Down and out: An investigation of the relationship

between mood and employee withdrawal behavior. Journal of Management, 25,

875-895.

Philipsen, H. (1969). Afwezigheid wegens ziekte: onderzoek naar oorzaken van verschillen

in ziekteverzuim tussen 83 middelgrote bedrijven. Groningen: Wolters-Noordhoff.

Podsakoff, P. M. & Organ, D. W. (1986). Self-reports in organizational research: problems

and prospects. Journal of Management, 12 (4), 531-544.

Rasmussen, B. K. (2001). Epidemiology of headache. Cephalalgia, 21, 774-777.

Rasmussen, B. K., Jensen, R. & Olesen, J. (1992). Impact of headache on sickness absence

and utilization of medical services: A Danish population study. Journal of

Epidemiology and Community Health, 46, 443-446.

Reigo, T., Tropp, H. & Timpka, T. (2000). Clinical findings in a population with back pain

– Relation to one-year outcome and long-term sick leave. Scandinavian Journal of

Primary Health Care, 18(4), 208-214.

Rhodes, S. R. & Steers, R. M. (1990). Managing Employee Absenteeism. New York:

Addison- Wesley.

Rief, W. & Broadbent, E. (2007). Explaining medically unexplained symptoms – models

and mechanisms. Clinical Psychological Review, 27, 821-841.

Rief, W. & Hiller, W. (2003). A new approach to the assessment of the treatment effects of

somatoform disorders. Psychosomatics, 44(6), 492-498.

Robbins, J. M. & Kirmayer, L. J. (1991). Attributions of common somatic symptoms.

Psychological Medicine, 21, 1029-1045.

Robbins, S. P. & Judge, T. A. (2007). Organizational Behavior. New Jersey: Pearson

Education Inc., Upper Saddle River.


Roelen, C. A. M., Koopmans, P. C., de Graaf, J. H., van Zandbergen, J. W. & Groothoff, J.

W. (2007). Job demands, health perception and sickness absence. Occupational

Medicine, 57, 499-504.

Roelen, C. A. M., van der Pol, T. R., Koopmans, P. C. & Groothoff, J. W. (2006).

Identifying workers at risk of sickness absence by questionnaire. Occupational

Medicine, 56, 442-445.

Sagie, A. (1998). Employee absenteeism, organizational commitment, and job satisfaction:

another look. Journal of Vocational Behavior, 52(2), 156-171.

Sandanger, I., Nygard, J. F., Brage, S. & Tellnes, G. (2000). Relation between health

problems and sickness absence: gender and age differences - A comparison of low-

back pain, psychiatric disorders, and injuries. Scandinavian Journal of Public

Health, 28, 244-252.

Schalk, R. & Rijckevorsel, A. (2007). Factors influencing absenteeism and intention to

leave in a call centre. New Technology Work and Employment, 22 (3), 260-274.

Schaubroeck, J. & Jones, J. R. (2000). Antecedents of workplace emotional labor

dimensions and moderators of their effects on physical symptoms. Journal

Organizational Behavior, 21 (2), 163-183.

Securex Research Center (2007). Het absenteïsme in België in 2006. Kosten, cijfers en

medische redenen. Retrieved April 12, 2008, from

http://statbel.fgov.be/studies/thesis_nl.asp?n=707.

Shaw, J. D. & Gupta, N. (2004). Job complexity, performance, and well-being: When does

supplies-values fit matter? Personnel Psychology, 57, 847-879.

Shen, J. & Dicker, B. (2008). The impacts of shift work on employees. International

Journal of Human Resource Management, 19(2), 392-405.

Siegrist, J. (1996). Adverse health effects of high-effort/low-reward conditions. Journal of

Occupational Health Psychology, 1, 27-41.

Smulders, P. G. W. & Veerman, T. J. (red.) 1990. Handboek ziekteverzuim – Gids voor de

bedrijfspraktijk. ‘s Gravenhage: Delwel Uitgeverij.


Steel, R. P., Rentsch, J. R. & Van Scotter, J. R. (2007). Timeframes and absence

frameworks: A test of Steers and Rhodes’ (1978) model of attendance. Journal of

Management, 33, 180-195.

Steers, R. M. & Rhodes, S. R. (1978). Major influences on employee attendance: a process

model. Journal of Applied Psychology, 63, 391-407.

Steinberg, R. J. & Figart, D. M. (1999). Emotional labor ince The Managed Heart. The

ANNALS of the American Academy of Political and Social Science, 561, 8-26.

Stewart-Brown, S. (1998). Emotional wellbeing and its relation to health – Pyshical desease

may well result from emotional distress. British Medical Journal, 317, 1608-1609.

Szilagyi, A. D. & Wallace, M. J. (1990). Organizational behavior and performance.

Glenview: Scott, Foresman/Little, Brown.

Szilagyi, A. D. (1980). Causal inferences between leader reward behavior and subordinate

performance, absenteeism and work satisfaction. Journal of Occupational

Psychology, 53, 195-204.

Taimela, S., Läärä, E., Malmivaara, A., Tiekso, J., Sintonen, H., Justén, S. & Aro, T.

(2007). Self-reported health problems and sickness absence in different age groups

predominantly engaged in physical work. Occupational and Environmental

Medicine, 64, 739-746.

Thakor, M. V. & Joshi, A. W. (2005). Motivating salesperson customer orientation:

insights from the job characteristics model. Journal of Business Research, 58, 584-

592.

Tubach, F., Leclerc, A., Landre, M. F. & Pietri-Taleb, F. (2002). Risk factors for sick leave

due to low-back pain: A prospective study. Journal of Occupational and

Environmental Medicine, 44(5), 451-458.

Väänänen, A., Toppinen-Tanner, S., Kalimo, R., Mutanen, P., Vathera, J. & Peiró, J. M.

(2003). Job characteristics, physical and psychological symptoms, and social

support as antecedents of sickness absence among men and women in the private

industrial sector. Social Science and Medicine, 57, 807-824.

Vahtera J., Kivimaki M. & Pentti J. (2001). The role of extended weekends in sickness

absenteeism. Journal of Occupational and Environmental Medicine, 58, 818–22.


Verbaan, D. (1994). Beheersing van ziekteverzuim. In Kluytmans, F., De Lange, W. A. M.,

Meekel, W. J. M., & Vinke, R. H. W. (Red.), Methoden, technieken en analyses

voor personeelsmanagement – Deel I: 6. P&O Systemen (Hdst. I.6.7.5.), Deventer:

Kluwer (afl. 26).

Vodenitcharov, K. (2005). Somatische gewaarwordingen bij allochtonen en de invloed op

absenteïsme. Ongepubliceerd manuscript, licentiescriptie. Universiteit Gent.

Wikman, A., Marklund, S. & Alexanderson, K. (2005). Illness, desease, and sickness

absence: An empirical test of differences between concepts of ill health. Journal of

Epidemiology and Community Health, 59, 450-454.

Windt, van der, D. A. W. M., Dunn, K. M., Spies-Dorgelo, M. N., Mallen, C. D.,

Blankenstein, A. H. & Stalman, W. A. B. (2008). Impact of physical symptoms on

perceived health in the community. Psychosomatic Research, 64 (3), 265-274.

Yang, F. H. & Chang, C. C. (2008). Emotional labour, job satisfaction and organizational

commitment amongst clinical nurses: A questionnaire survey. International Journal

of Nursing Studies, 45, 879-887.

Ybema, J. F. & Smulders, P. (2002). Emotionele belasting en de noodzaak tot het

verbergen van emoties op het werk. Gedrag & Organisatie, 15(3), 129-146.

Zammuner, V. L. & Galli, C. (2005). Wellbeing: Causes and consequences of emotion

regulation in work settings. International Review of Psychiatry, 17, 355-364.

Zapf, D. (2002). Emotion work and psychological well-being: A review of the literature

and some conceptual considerations. Human Resource Management Review, 12,

237-268.

Zapf, D., Seifert, C., Schmutte, B., Mertini, H. & Holz, M. (2001). Emotion work and job

stressors and their effects on burnout. Psychology and Health, 16, 527-545.

Zeidner, M., Matthews, G. & Roberts, R. D. (2004). Emotional intelligence in the

workplace: a critical review. Applied Psychology: An International Review, 53(3),

371-399.


BIJLAGEN

Bijlage 1: Vragenlijst

Geachte heer/mevrouw, Wanneer mensen werken, ervaren ze vaak tal van emoties en gevoelens. Toch zijn gevoelens iets wat vaak wordt genegeerd in het bedrijfsleven. Omdat inzicht in het emotioneel functioneren van mensen op het werk van belang kan zijn voor het welzijn, is het belangrijk dat hier onderzoek rond gebeurt. Deze vragenlijst past dan ook binnen een materscriptie die de invloed van emotionele arbeid op het welzijn nagaat. Het duurt ongeveer 15 minuten om de vragenlijst in te vullen. Verder is het van belang te weten dat er geen goede of slechte antwoorden zijn en dat het enige juiste antwoord is wat je zelf voelt of denkt. Indien je een probleem ondervindt bij het invullen van een vraag kan je dit naast de vraag noteren. Tenslotte is het ook van belang om niet te lang

te twijfelen bij de vragen, meestal is immers je eerste gedachte de beste. Verder zijn volgende dingen van belang bij het invullen:

− De vragenlijst is anoniem en de gegevens zullen vertrouwelijk worden behandeld en zullen enkel door de onderzoekers worden gebruikt voor hun analyses. Schrijf dus in geen geval jouw naam op de vragenlijst.

− Indien je de vragenlijst hebt ingevuld, geef je meteen ook toestemming dat we jouw gegevens mogen gebruiken voor onderzoek. Het is ten allen tijde toegestaan om het invullen te onderbreken of om de vragenlijst niet te versturen.

− Indien je een samenvatting wenst van de algemene bevindingen van dit onderzoek of als je nog vragen hebt, kan je contact opnemen met Isabelle Cooreman:

Isabelle Cooreman KVD Woestijnestraat 14 1760 Roosdaal Wij danken u van harte voor uw medewerking aan ons onderzoek. Met vriendelijke groeten, Isabelle


Emotional Labor Scale (Brotheridge & Lee, 1998) Instructies: Volgende vragenlijst gaat na hoe emotioneel de taken zijn, die u op uw werk dient uit

te voeren. Gelieve de vragen goed te lezen en een passend antwoord te geven.

Op een normale doordeweekse dag heb ik ____ klanten. Duur

Een normale interactie die ik heb met een klant, duurt ____ minuten. Op een gemiddelde dag op het werk, hoe frequent doe je de volgende dingen tijdens de interactie met klanten? Gelieve voor elke vraag het nummer te omcirkelen dat het best jouw mening erover weergeeft.

No

oit

Zel

den

So

ms

Frequentie

1. In contact komen met klanten. 1 2 3 4 5

2. Bepaalde emoties gebruiken als deel van het werk. 1 2 3 4 5

3. Bepaalde emoties uitdrukken die nodig zijn voor het werk. 1 2 3 4 5

Intensiteit

4. Intense emoties uitdrukken. 1 2 3 4 5

5. Sommige sterke emoties vertonen. 1 2 3 4 5

Variëteit

6. Veel verschillende soorten emoties vertonen. 1 2 3 4 5

7. Veel verschillende emoties uitdrukken. 1 2 3 4 5

8. Veel verschillende emoties vertonen tijdens de interactie

met anderen.

1 2 3 4 5

Deep acting

9. Moeite doen om daadwerkelijk de emoties te voelen die ik

ten aanzien van anderen moet vertonen.

1 2 3 4 5

10. Proberen effectief de emoties die ik moet tonen te beleven. 1 2 3 4 5

11. Echt proberen de emoties te voelen die ik moet tonen als

deel van het werk.

1 2 3 4 5


Surface acting

12. Verzetten tegen het uitdrukken van mijn echte gevoelens. 1 2 3 4 5

13. Emoties veinzen die ik niet echt heb. 1 2 3 4 5

14. Mijn werkelijke gevoelens over een situatie verbergen. 1 2 3 4 5

Vragenlijst ziekteverzuim

Instructies: Volgende vragenlijst gaat over hoe vaak u ziek bent geweest op het werk. Gelieve de

vragen goed te lezen en vervolgens eerlijk te antwoorden op elke vraag.

1. Hoe vaak heeft u zich het afgelopen jaar ziek gemeld op het werk? ….. Keer

2. Hoeveel dagen (zonder zwangerschapsverlof) bent u het afgelopen jaar afwezig

geweest op het werk op grond van een ziektemelding? ….. Dagen

3. Bent u in de voorbije 12 maanden niet komen werken, ondanks het feit dat u

niet ziek was?

� Neen

� Ja, één keer � Ja, 2-5 keer � Ja, 5-8 keer � Ja, meer dan 8 keer

4. Instructies: Lees onderstaande stellingen en geef aan in welke mate u het er mee eens bent. Gebruik hiervoor volgende schaal en omcirkel het juiste cijfer.

1

Helemaal niet

akkoord

2

Niet akkoord

3

Noch akkoord

noch niet

akkoord

4

Akkoord

5

Helemaal

akkoord

Als ik me niet goed voel, vind ik het toch lastig om me ziek te

melden.

1 2 3 4 5

Ik zal me dit jaar wel eens ziek melden als ik me niet helemaal 1 2 3 4 5


fit voel.

Wanneer ik ziek ben, kan ik de stress op mijn werk veel

moeilijker aan.

1 2 3 4 5

Het kost me moeite om me ziek te melden. 1 2 3 4 5

Ik zal me komend jaar wel eens ziek melden als ik er gewoon

even genoeg van heb.

1 2 3 4 5

Zelfs als ik ziek ben, kan ik moeilijke taken op het werk tot

een goed einde brengen.

1 2 3 4 5

Eigenlijk kan ik me niet veroorloven om me ziek te melden. 1 2 3 4 5

Ik zal me dit jaar wel eens ziek melden als ik thuis niet weg

kan.

1 2 3 4 5

Als ik me ziek meld, voel ik me bezwaard. 1 2 3 4 5

Ook al is het nodig, toch vind ik het moeilijk om me ziek te

melden.

1 2 3 4 5

Ik zal me komend jaar wel eens ziek melden als ik baal van

mijn werk.

1 2 3 4 5

Ik zal me komend jaar wel eens ziek melden als ik geen zin

heb om naar het werk te gaan.

1 2 3 4 5

Als ik ziek ben, beleef ik geen plezier aan mijn werk. 1 2 3 4 5

Me ziek melden op het werk is niet goed mogelijk. 1 2 3 4 5

Als ik me ziek meld, voel ik me schuldig. 1 2 3 4 5

Ik zal me komend jaar wel eens ziek melden als ik gewoon

even iets leuks wil doen.

1 2 3 4 5

Ik zie er tegenop om me ziek te melden. 1 2 3 4 5

Ik voel mij hopeloos over het afwerken van bepaalde taken

wanneer ik ziek ben.

1 2 3 4 5

Op het werk focus ik mij ook op mijn doel als ik ziek ben. 1 2 3 4 5

Als ik me ziek meld, geeft me dat een onprettig gevoel. 1 2 3 4 5

Ik zal me dit jaar wel eens ziek melden als ik me beroerd voel. 1 2 3 4 5


Als ik ziek ben, heb ik genoeg energie om al mijn werktaken

uit te voeren.

1 2 3 4 5

Ik voel me schuldig als ik thuis blijf. 1 2 3 4 5

The Ghent Multidimensional Somatic Complaints Scale

Instructies: De volgende vragenlijst peilt naar fysieke klachten of de gevoelens die u ervaart

binnenin uw lichaam. Gelieve telkens het overeenstemmende cijfer (zoals voorzien in onderstaand

kader) in te vullen, om aan te duiden hoe vaak u de desbetreffende klacht heeft gehad in de voorbije

vier weken.

0 1 2 3 4 5 6 7

Nooit Zeer Uitzonderlijk Af en toe Regelmatig Vaak Zeer vaak

Voortdurend uitzonderlijk

Hoe vaak heeft u, in de voorbije vier weken, (last gehad van)… ?

1. ___ ernstige hoofdpijn

2. ___ pijn of gespannenheid in de nek of de schouders

3. ___ een gevoel van gespannenheid in uw hoofd, alsof het stevig werd beetgehouden door iets of

iemand

4. ___ het gevoel van druk of beklemming in de borststreek of het hart

5. ___ pijn of ongemak in de buikstreek

6. ___ een verstikkend gevoel in de keel, alsof deze geblokkeerd was

7. ___ indigestie (digestieve problemen)

8. ___ een gezwollen of opgeblazen gevoel in de maag

9. ___ ademhalingsmoeilijkheden, zelfs tijdens het rusten

10. ___ een zwaar gevoel doorheen uw gehele lichaam

11. ___ zwakheid of slapheid gevoeld in het hart

12. ___ diarree


13. ___ warmte- of koudegolven, die u plotseling zeer warm of zeer koud doen krijgen

14. ___ koude in uw lichaam

15. ___ kippenvel

16. ___ lichamelijke zwakheid gevoeld ergens in uw lichaam

17. ___ herhaaldelijk een gebrek aan energie gehad

18. ___ zich moe gevoeld, zelfs wanneer u niet aan het werk was

19. ___ rillingen gevoeld (in de nek of de borststreek)

20. ___ je zwak gevoeld in de benen (ledematen)

21. ___ bleek geworden

22. ___ een brok in de keel gevoeld

23. ___ maagproblemen gehad

24. ___ je hartslag voelen vertragen

25. ___ je hartslag voelen versnellen

26. ___ je spieren voelen ontspannen (over het hele lichaam)

0 1 2 3 4 5 6 7

Nooit Zeer Uitzonderlijk Af en toe Regelmatig Vaak Zeer vaak

Voortdurend uitzonderlijk

Hoe vaak heeft u, in de voorbije vier weken, (last gehad van)… ?

27. ___ je spieren voelen opspannen (over het hele lichaam)

28. ___ je ademhaling voelen vertragen

29. ___ je ademhaling voelen versnellen

30. ___ je warm gevoeld (over het hele lichaam)

31. ___ getranspireerd, of klamme handen gehad

32. ___ gezweet (over het gehele lichaam)

33. ___ je heet gevoeld (gepuft van de hitte, wangen of borststreek)

34. ___ gebloosd

35. ___ je koud gevoeld (over het gehele lichaam)

36. ___ helemaal geen lichamelijke symptomen gehad


Vragenlijst persoonlijke gegevens

Instructies: De onderstaande persoonlijke gegevens zijn nodig voor dit onderzoek, omdat met een

aantal dingen rekening gehouden moet worden bij de verwerking van de gegevens. Deze vragenlijst

is volstrekt anoniem, gelieve in onderstaand gedeelte nooit naam of adres te vermelden.

U bent: � een man � een vrouw Leeftijd: ….. jaar

Familiale situatie:

� Gehuwd

� Ongehuwd

� Samenwonend

� Weduwe/weduwenaar

� Gescheiden

Hoogst behaalde diploma:

� Geen onderwijs

� Lager onderwijs

� Lager middelbaar onderwijs (1e tot 3e jaar)

� Hoger middelbaar onderwijs – beroepsonderwijs (4e tot 6e jaar)

� Hoger middelbaar onderwijs – technisch onderwijs (4e tot 6e jaar)

� Hoger middelbaar onderwijs – algemeen onderwijs (4e tot 6e jaar)

� 1 of 2 jaar specialisatie (na middelbaar onderwijs)

� Hoger onderwijs buiten universiteit

� Universitair onderwijs

Hoeveel % van de werkweek werkt u?

� Voltijds (100%)

� Deeltijds: ….. %


Hoe vaak komt u in contact met klanten? (klanten kunnen zijn: potentiële kopers,

patiënten, mensen die informatie wensen, sollicitanten, …)

� Nooit

� Zelden (minder dan 1x per week)

� Regelmatig (minstens 1x/week)

� Dagelijks (minstens 1x/dag)

� Constant (meer dan 10x/dag)

In welke sector bent u tewerkgesteld?

� Landbouw, jacht en bosbouw

� Winning van delfstoffen

� Industrie

� Productie en distributie van elektriciteit, gas, water

� Bouwnijverheid

� Groot- en kleinhandel auto’s en huishoudartikelen

� Horeca

� Vervoer, opslag en communicatie

� Financiële sector

� Onroerende goederen en diensten aan bedrijven

� Openbaar bestuur

� Onderwijs

� Gezondheidszorg, maatschappelijke dienstverlening

� Gemeenschapsvoorzieningen, sociaal cultureel

� Andere: …………………………………………..

Welk beroep oefent u precies uit? Geef een gedetailleerde beschrijving. (vb. leraar in het lager

onderwijs, puntlasser bij een autofabrikant, …)

…………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………


Bijlage 2: Geroteerde factormatrix somatische klachten.

Geroteerde factormatrix voor somatische klachten.

Factor

1 2 3 4 5

Hoofdpijn .185 .308 .486 .108 .165

Gespannen schouders en nek .189 .245 .659 .146 .153

Spanning hoofd .158 .185 .736 .214 .23

Druk borststreek of hart .305 .13 .226 .699 .157

Vestikkend gevoel in keel .339 .253 .344 .426 .129

Ademhalingsmoeilijkheden .161 .404 .275 .542 .22

Zwakheid hart .238 .264 .064 .632 .232

Pijn buikstreek .6 .038 .34 .309 .206

Indigestie .756 .24 .11 .239 .069

Opgeblazen gevoel maag .734 .274 .126 .218 .211

Diarree .504 .113 .129 .079 .116

Warm/koud .256 .616 .251 .287 .175

Koude in lichaam .198 .722 .305 .135 .094

Kippenvel .103 .456 .076 .108 .109

Zwaar gevoel .241 .467 .323 .406 .321

Lichamelijke zwakheid .201 .535 .328 .292 .427

Gebrek aan energie .246 .266 .306 .217 .747

Moeheid .214 .192 .211 .248 .734

Noot. Extraction Method: Principal Axis Factoring. Rotation Method: Varimax with Kaiser

Normalization. Rotation converged in 7 iterations.

Noot. Factor 1 = Maag- en darmklachten, Factor 2 = Klachten in verband met

temperatuurregulatie, Factor 3 = Hoofd- en schouderklachten, Factor 4 = Klachten in

verband met hart en ademhaling, Factor 5 = Klachten in verband met moeheid.


Bijlage 3: Geroteerde factormatrix emotionele arbeid.

Geroteerde factormatrix voor emotionele arbeid.

Factor

1 2 3

EA frequentie 1 .304 .155 .093



EA intensiteit 1 .749 .237 .012

EA intensiteit 2 .653 .185 .091

EA variëtiet 1 .839 .263 .1

EA variëteit 2 .837 .227 .081

EA variëteit 3 .733 .327 .089

EA deep acting 1 .331 .71 .215

EA deep acting 2 .394 .768 .161

EA deep acting 3 .374 .773 .136

EA surface acting 1 -.045 .159 .784

EA surface acting 2 .145 .128 .527

EA surface acting 3 .081 .037 .791

Noot. Extraction Method: Principal Axis Factoring. Rotation Method: Varimax with Kaiser

Normalization. Rotation converged in 5 iterations.

Noot. Factor 1 = Sterkte van de emotionele arbeid, Factor 2 = Deep acting, Factor 3 =

Surface acting.

Documents

AFWEZIGHEID OP HET WERK: DE INVLOED VAN ......WORX, een sociaal secretariaat in België, blijkt dat de afwezigheid op het werk door ziekte in ons land jaar na jaar toeneemt (Nationaal