agur, mentxaka! ardotxiren lagunak

http://agurmentxaka.info/

lagunakagur,mentxaka!

EGILEA : Ardotxiren lagunak

DISEINU ETA MAKETAZIOA:BIDERA Zerbitzuak (BERRIA Taldea)

INPRESIOA: Leitzaran grafikak

LEGE GORDAILUA:SS 294-2015

Ardotxiren ibilbidea,bere bizitzako une hunkigarribatzuen irudiak,berak idatzitako liburuaren pasarteak,bere lagunen hitzaketa berari buruzko testuak,poemak eta bertsoak,ekarri ditugu liburu honetara.

Borrokalaria eta militantea ez ezik, lagun eta lankide ona,senide eta adiskide maiteagaldu genuenetik hamar urte igaro eta gero,orrialde hauek atondu dituguberak egindako lanareneta berarekin bizi izandakoegunen eta ametsen oroigarri.

Ardotxiren lagunak2005-03-28 / 2015-03-28

Ardotxiren gorAzArre

Ateri jo du gaur tximistakez da trumoirik entzun

baina zuhaitza zegoen lekuanzulo haundi bat utzi digu.

Rafa Egiguren, 2005-03-28

AurkibideaNor zen Ardotxi Quién era Ardotxi .......................................................................... 11

Ardotxi kazetaria: Prentsa artikuluetako bat Uno de sus artículos en prensa ....................................................... 15

Ardotxi borrokalaria: Mentxakaren aitorpena La confesión de Mentxaka ............................................................. 21

Liburuari buruz El libro ...................................................................................... 22

Testu aukeratuak Textos escogidos ....................................................................... 25

Prentsa aurkezpena Presentación a la prensa ........................................................... 32

Hitzaurrea Prólogo..................................................................................... 34

Irakurleen iritziak Algunas opiniones .................................................................... 46

Ikusentzunezkoak Audiovisuales............................................................................ 57

Argazkiak Fotografías ..................................................................................... 61

Lagunen txokoa Desde la amistad ............................................................................ 69

Egunkari eta aldizkarietako aipamenak Referencias en diarios y revistas ....................................................... 99

Argazkien iturriak Procedencia de las fotografías ....................................................... 101

Nor zen Ardotxi

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

12

Quién era Ardotxi

Jose Ramon Goikoetxea Sorondo (también conocido como “Mentxaka”, “Ardotxi” y “Gorri”) nació en Andoain, el 14 de agosto de 1948. Inició muy joven su compromiso político. Detenido por primera vez en su pue-blo en agosto de 1968, fue encarcelado hasta las navidades del mismo año. Al poco de salir de la cárcel se refugió en Iparralde. En marzo de 1971 le detuvieron de nuevo, en Bilbo, con otros militantes de ETA VI Asamblea.

El TOP (Tribunal de Orden Público) le impuso una condena de ocho años, de los que cumplió cinco en las cárceles de Basauri, Carabanchel, Soria, Jaen y Palencia. Salió de la cárcel con el indulto promulgado tras la muerte del dictador Franco. De vuelta en Euskal Herrira, continuó su compromiso militante en la organización LKI.

Se interesaba especialmente por todo lo re-lacionado con el mundo del trabajo, las luchas obreras y la economía en general. Al poco de crearse el diario Egin comenzó a trabajar en él, y a estudiar la carrera de periodismo. Trabajó en la sección de Economía, informando puntualmente y elaborando análisis sobre las duras luchas obreras de los 80.

En esa época comenzó su relación con el sindicato LAB , y durante la década de los 90 fue miembro del comité de trabajador@s del diario.

En 1995, respondiendo a la llamada de LAB, pasó al sindicato, como liberado, para asumir la responsabilidad de su revista Iraultzen. Fue miem-bro de la Mesa Nacional de LAB a partir del año 2000 y tomó parte en los debates del proceso Batasuna. Asimismo fue uno de los creadores y miembro activo de Gaindegia.

Tuvo dos hijas con su compañera Agurtzane. Falleció de forma repen-tina, de un ataque al corazón, el día siguiente al Aberri Eguna de 2005. Atendiendo a sus deseos, depositamos sus cenizas en el collado de Eteneta.

13

Nor zen Ardotxi

Nor zen Ardotxi

Jose Ramon Goikoetxea Sorondo (goitizenez “Mentxaka”, “Ardotxi” eta “Gorri”) Andoainen jaio zen, 1948ko abuztuaren 14an. Gazterik ekin zion borroka politikoari. 1968ko abuztuaren 12an atxilotu zuten bere

jaioterrian, eta urte bereko Gabonak arte kartzelaratu. Kartzela-tik atera eta laster, Iparraldean errefuxiatu zen. 1971ko martxoaren 7an atxilotu zuten berriro, Bilbon, ETA VI Asanbladako beste kide batzue-kin batera.

Espainiako TOPek (Tribunal de Orden Públi-co) zortzi urteko sententzia ezarri zion, eta bost urte egin zituen Basauri, Carabanchel, Soria, Jaen eta Palentziako espetxeetan. Franco diktadorea hil ondoren emandako indultuarekin irten zen kartzelatik. Euskal Herrira bueltatu zenean, ETA VI.ean hartutako konpromisoari jarraipena eman zion LKIn.

Gustuko zituen lan munduko gaiak, langileen borroka eta ekonomia bere osotasunean. Egin egunkaria sortu eta gutxira, bertan hasi zen la-nean, eta kazetaritza ikasten hasi zen. Ekonomia sekzioan lan egin zuen, 80ko hamarkadako langile borroka gogorrei buruzko informazio zehatza ema-

ten eta azterketak prestatzen. Garai hartan hasi ziren bere harremanak LAB sindikatuarekin, eta 90eko hamarkadan Egineko langileen batzordeko partaidea izan zen.

1995ean, LABek deituta, sindikatura pasa zen, liberatu moduan, Iraul-tzen aldizkariaren ardura bere gain hartzeko. LABeko Nazio Biltzarreko kidea izan zen 2000tik aurrera eta Batasuna prozesuko eztabaidetan parte hartu zuen. Gaindegiaren sortzaileetako bat eta kide aktibo ere izan zen.

Bi alaba izan zituen Agurtzane bere lagunarekin. Bat-batean hil zen, bihotzekoak jota, 2005eko Aberri Egunaren biharamunean. Bere eskaria betez, Etenetako muinoan jaso genituen errautsak.

Ardotxi kazetaria: bere azken artikuluetako bat

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

16

La Unión EUropEa, Un proyEcto pELigrosoArdotxi

Gara, 16-02-2005

La Constitución europea es un salto importante en el proyecto del capital que, a raíz de la Segunda Guerra Mundial, impulsó una nueva reor-denación con el fin de asegurar una nueva concentración y centralización del capital. Desde la firma en 1951 del Tratado de la CECA, hemos asistido a importantes eventos (Tratado de Maastricht, el Acta Unica Europea, el Pacto de Estabilidad, el Euro) que han producido grandes cambios en las estructuras económicas, sociales y políticas de Europa, a costa de destruir miles de puestos de trabajo y muchos de los derechos sociales conquistados históricamente por el movimiento obrero. En la historia del capitalismo europeo, desde que inició su acumulación originaria a finales del siglo XV y principios del XVI la acumulación originaria del capital industrial, el capi-talismo ha tenido diferentes fases o reordenaciones en la concentración y centralización del capital. El capítulo XIV del primer tomo de “El Capital”, que está consagrado a la acumulación originaria, habla, entre otros, del pillaje en el extranjero (sistema colonial), pillaje en contra de la propia po-blación del país (explotación, carga de impuestos y proteccionismo) y del pillaje del Estado (deuda pública). Y en este proceso de concentración de capital, en sus diferentes procesos históricos, las guerras han ocupado un papel decisivo. Las terribles masacres del siglo XX -las dos guerras mun-diales, por ejemplo- son producto de la expansión del capitalismo alemán, en competencia con los otros bloques europeos (Gran Bretaña, Estado francés) para abrirse un espacio en el mercado internacional.

Quienes nos hablan hoy de la condena moral del «terrorismo» y de las virtudes de la propiedad privada globalizada, del capitalismo y la Cons-titución europea, deberían reflexionar sobre las tremendas catástrofes producidas por sus antepasados en el afán de lograr la concentración de riqueza. Pero esta crueldad del capitalismo no es una reminiscencia histó-rica, sino algo inherente al propio funcionamiento del capitalismo y, por tanto, también perceptible en el proceso de reordenación emprendido a raíz de la segunda guerra mundial, cuyo recorrido ha desembocado en la Constitución europea.

Aunque hay que reconocer la habilidad y originalidad de los «padres fundadores» al promover el proyecto europeo y fijar las primeras bases para

17


su desarrollo (firma de la CECA), su objetivo no era, como se nos quiere hacer ver de forma mistificada, la «unión de los pueblos de Europa en una paz duradera y fraternal» o que, al no disponer libremente del carbón y del acero, «no se volvería a estar en condiciones de declarar la guerra». Los padres fundadores, Monet, Adenauer, Schuman, De Gaspers, de ideología democratacristiana y profundamente anticomunistas, directamente vincu-lados a los intereses económicos de las burguesía de sus respectivos países, supieron homogeneizar intereses y encontrar la fórmula para emprender una nueva acumulación capitalista.

En todo un periodo, de los años 50 hasta finales de la década de los 70, el proceso de acumulación adquiere formas keynesianas o de Estado de Bienestar, que no se explica sin el triunfo de la revolución rusa y la irrupción política de las clases populares que vieron la posibilidad de abrir espacios al margen del mercado capitalista. Son concesiones que se ve obligado a realizar el capital mediante el fiel colaborador de clase que es la socialdemocracia.

Pero la ofensiva capitalista de los 80 hace saltar por los aires el modelo fordista de regulación y buena parte del Estado de Bienestar, basado en el crecimiento económico, reparto social del excedente e integración política de la clase obrera, que, debido a la grave crisis económica y de acumulación en la que se encontraba el capital, ya no tenía la funcionalidad capitalista.

A partir de esos momentos, la unificación europea se acompaña de ataques sistemáticos contra las conquistas sociales, de tal forma que la mentira socialdemócrata de una unión económica combinada con una vertiente social progresista se desvanece. Así, asistimos a ese pillaje de la propia población del país del que habla Marx, en forma de reestructuración y desmantelamiento del aparato productivo, paro galopante, reformas la-borales, privatizaciones masivas, agresiones salariales, todo ello en nombre de la «modernización de la economía» y de la «integración en Europa».

La firma del Acta Unica Europea (1986), del Tratado de Maastricht (1992), el Pacto de Estabilidad (1996), el Tratado de Niza (2001), el Euro (2002) son jalones que van imponiendo las condiciones de convergencia de las economías de los países miembros, homogeneizan las magnitudes vinculadas al dinero y establecen el nuevo sistema monetario europeo. La precisa regulación de los aspectos económicos contrasta con las vagas declaraciones de intenciones en lo social. Hay que recordar que la Carta de los Derechos Fundamentales -Cumbre de Niza, diciembre de 2000,

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

18

ahora incorporada a la Constitución- fue muy criticada ya entonces por su debilidad en lo referente a derechos sociales.

Con una integración económica de los grandes sectores estratégicos, sustentada sobre grandes corporaciones industriales y financieras, la UE se afirma como una «nueva» superpotencia imperialista, toda vez que se constituye en la mayor zona económica del mundo, capaz de rivalizar con EEUU.

Con una Constitución desprovista de las conquistas sociales y demo-cráticas que el movimiento obrero impuso en más de cien años de luchas, cerrada a cal y canto a cualquier ejercicio del derecho a la autodetermina-ción de los pueblos, la UE avanzará hacia un aparato de Estado suprana-cional, despótico y centralista, capaz de imponer y ampliar hacia el Este su hegemonía económica y política.

Con la mundialización del capital, al carácter predador del capital no le sirve sólo mantener elevada la tasa de explotación impuesta por las políticas neoliberales en las metrópolis, sino que irremisiblemente tiende a extender su dominio a nuevos mercados. En este contexto, el proyecto militar que se vislumbra en la creación de la Agencia Europea de Armamento no es una cuestión baladí. Rosa Luxemburgo decía que «el militarismo tiene una función determinada en la historia del capital. Acompaña todas las fases históricas de la acumulación». La violencia de la guerra y los procesos económicos no son cosas del pasado, sino que corresponden también a la trayectoria del capitalismo contemporáneo.

Es preciso combatir todo este proyecto empezando por decir No en el referéndum del 20 de febrero.

19


Ardotxi, Parisen egindako mobilizazio batean.

Mentxakaren aitorpena

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

22

La confesión de Mentxaka

Xabier Mendiguren Elizegi, 2006

Ardotxi dejó un libro sin acabar: “La confesión de Mentxaka”. Escribió una primera y completa versión en castellano; después empezó a reescri-birla en euskera, y en ello estaba cuando falleció a consecuencia de un infarto. A petición de sus allegados, Rafa Egiguren asumió el trabajo de completar y revisar la versión que se publicará próximamente en euskera.

“La confesión de Mentxaka” puede definirse como una realidad novelada: comienza en 1971 con su detención en Bilbo, y se desarrolla mientras dura su detención e interro-gatorio en la comisaría de policía: por un lado aparecen los hechos de los propios interrogatorios (golpes y torturas para conseguir información, cálculos del detenido sobre qué decir y qué ocultar, su hábil estrategia para no dar a conocer a la policía su verdadera personalidad), y, por otra parte, por medio de numerosos flash back, el repaso del protagonista a su vida anterior.

El relato adquiere muchas veces el ritmo y la intriga de una novela policíaca, y ése es uno de sus méritos; aunque no el único, porque, a la vez, nos ofrece un testimonio formidable sobre la época: conoceremos de primera mano las luchas políticas, socia-les e ideológicas, y también algo del ambiente de los años 60 y 70: muy diferente al de hoy, pero su germen en muchos sentidos.

23



Xabier Mendiguren Elizegi, 2006

“Ardotxi”k liburu bat utzi zuen erdizka egina: “Mentxakaren aitorpe-na”. Lehen bertsio bat gaztelaniaz idatzi zuen; gero euskaraz berridazten

hasi zen, eta horretan ari zela eman zion zoritxarreko bihotzekoak. Orain, haren lagun-talde baten bultzadari esker, Rafa Egigurenek hartu du guztia txukuntzeko eta atontzeko lana, eta aurki ikusiko du liburuak argia.

Errealitate nobelatu gisa definitu daiteke “Mentxakaren aitor-pena”: 1971ean Bilbon atxilotzen dutenean hasten da, eta poli-zia-etxeko itaunketak irauten duen bitartean garatzen da: batetik, galdeketaren inguruko kontuak agertzen dira (informazioa lortzeko kolpe eta torturak, zer esan eta zer ezkutatu atxilotuak egiten di-tuen kalkuluak, bere benetako nortasuna ezkutatzeko asmatzen duen estrategia abila), eta bestetik, flash back ugarien bitartez, bere bizitzari ematen dion gainbegirada.

Polizi nobela baten erritmoa eta jakin-mina lortzen ditu ele-berriak askotan, eta hori da bere dohainetako bat; ez bakarra, zeren, aldi berean, garaiaren lekukotasun aparta ematen baitigu: orduko borroka politiko, sozial eta ideologikoak ezagutuko ditu-gu lekuko zuzen baten eskutik, baita 60ko eta 70eko giroaren berri jaso ere: gaurkoaren aldean oso diferentea, baina gaur-koaren ernamuina, zentzu askotan.

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

24

Textos seleccionados

Mentxaka se despidió con un “hasta luego” de la familia que le venía guardando y salió del portal, no sin antes mirar a izquierda y derecha. Vivía desde hacía un año en una barriada obrera, frente a “Altos Hornos de Vizcaya”, en Sestao. Eran las dos y media de la tarde del domingo y apenas se veía gente por la calle. (…) Sacó el billete a Bilbao y pasó por el túnel al andén correspondiente. Un hombre de mediana edad paseaba; una mujer joven leía, sentada, una novela; y una pareja se abrazaba. Es-peraban el tren. Mentxaka se fijó en ellos y ninguno parecía policía; pero, por precaución, se colocó en uno de los extremos del andén. (p.1)

Se dispuso a pasar la noche, pero le resultaba imposible dormir. Con la cabeza entre las manos, empezó a pensar en las salidas, en las posibili-dades de engañarles y, en consecuencia, en la invención de una historia. Era consciente de que improvisar una historia era muy peligroso, ya que resultaba difícil construirla sin lagunas visibles. “No tratar de hacerse el más astuto: la desproporción de fuerzas es demasiado grande”, recordaba Victor Serge. (p. 11)

-Les he dado la cita verdadera – respondió Mentxaka-.Si Arrieta no ha ido, se me ocurre, puede ser debido a que se haya enterado de las caí-das. Dense cuenta de que hoy es el quinto día, que según me han dado a entender ustedes mismos han detenido a muchos militantes y aunque no hayan comunicado nada a la prensa, sectores de la organización que hayan escapado han podido pasar aviso. Por lo tanto es muy fácil que la noticia haya trascendido hasta Arrieta y a estas horas estará escondido… yo ya me esperaba que no acudiese.

-¡Desgraciado cabrón!- bramó el inspector.

-¿Qué quieren que les diga? ¿Que me apena que no le hayan cogido?. No, no es verdad. Me alegro de que no le hayan cogido; todavía me queda algo de dignidad.

En esto, el subinspector se acercó tranquilo, aparentemente inofensi-vo, y una vez cerca de Mentxaka, inesperadamente, le largó un golpe al estómago que le tiró fulminado al suelo. (p. 60-61)

25


Pasarte aukeratuak

Adorea erakusteko garaia hurbiltzen ari zaizula konturatu zara. Keme-na eskatu diozu zeure buruari gainera datorkizun erasoari behar bezala aurre egin ahal izateko. Victor Serge-ren “Edozein iraultzailek errepresioari buruz jakin behar duena” liburuan irakurritako aholkuak dauzkazu gogoan. “Odola hotz”, “esan beharrekoa ondo hausnartu”, “isilune asko” eta “baiezko eta ezezko gutxi”. “Jakinaren gainean gaude”, “zure lagunek dagoeneko aitortu dute” esango dizute, badakizu, baina ez diezu kasurik egin behar, eta, batez ere, goiari eutsi behar diozu, mehatxu eta jipoien aurrean kikildu gabe.

Lehen ere egona zara Guardia Zibilaren atzaparretan, baduzu tortura-ren berri, eta, orduko eskarmentuan oinarrituta, badakizu, edo susmatzen duzu, aurreneko galderak nondik eta barrena etorriko zaizkizun. (25. or)

Gaua badoa, baina ez zaitu loak hartzen. Burua esku artean, irtenbide bila saiatu zara, nola engaina ditzakezun. Ipuinen bat erabili beste erre-mediorik ez daukazula iruditzen zaizu. Edozein historia bat-batean asma-tzea, ordea, arrisku handikoa gerta daiteke, eta jakin badakizu hutsune eta akatsik gabe lotzea ez dela batera erraza izaten. Victor Sergek bere liburuan aholkatzen duenarekin gogoratu zara: “ez jokatu gero, maltzu-rrena bazina bezala; indarren arteko desoreka handiegia izaten da”. Argi, ausart, sinisgarri jardun beharko zenuke, hala ere, eta suerte pixka bate-kin, beharbada, dezenteko puska kenduko zenioke kartzelaldiari. “Ezer ez esan” eta “aitortu, inoiz ez” esan dizu idazleak, baina Salbuespen Egoera dago indarrean, eta hiru eguneko epea nahi adina luza dezakete; beraz, beste taktikaren bat erabili beharra dago.

Erakundea babestu behar duzu gerta ahala gerta. Ez zenuke nahi zure erruz inor erortzea, edo, erortzekotan, ahalik eta jende gutxien, baina zure burua ere zaindu beharra daukazu. (28 or.)

–Haundixerekin geldituta gaudek. Hemen al zegok?

–Ez, oraindik ez, baina laster azalduko duk seguru asko –erantzun zidaten.

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

26

-¿Y estas llaves?- le mostró unas llaves que colgaban de su mano-. Son tuyas, ¿verdad?

Reconoció las llaves de su casa, del piso de Sestao, que le habían cogido en el cacheo que le efectuaron en el momento de la detención. Sabía que en algún momento iban a salir y tenía una respuesta que esperaba resultase convincente. Tan solo tenía una duda: si la marca de las llaves –que no se acordaba, ni tan siquiera si tenía- le delataría.

-Sí, son mías –dijo-. Y agregó: son de la casa donde yo vivía en Francia, concretamente en Bayona. (p. 72)

Encima de la mesa se encontraba el cuaderno azul. Mentxaka lo vio y le dio un vuelco el corazón. Sabia que de la credibilidad de las respuestas que había preparado en torno al cuaderno dependía en una medida im-portante toda la estructura del interrogatorio que le había precedido.(…)

-¿Me puedes explicar qué significan los informes y la firma de Mentxaka?

-Los informes son cartas remitidas desde el Interior, firmadas por Men-txaka, y que eran depositadas en Mendi-Adur, casa de Bayona que antes ya le he explicado al subinspector. Mi tarea consistía en traducirlos del euskera al castellano y pasarlas a “Rey”. Los escritos del cuaderno son los borradores que transcribía a máquina.

-¡Y yo soy un imbécil que acabo de caerme de un pino!. ¿Piensas que me puedo creer eso? Tanta norma de seguridad y ahora resulta que unas cartas que tú traducías en Bayona las pasas contigo por la frontera.

-Reconozco que fue una imprudencia por mi parte, pero tiene una explicación. Pocos días antes de pasar estuve estudiando y tomando notas sobre la “Nueva Ley Sindical” en el mismo cuaderno, como usted mismo podrá comprobar, y se me olvidó romperlas al pasar la frontera. (p. 88-89)

Había pasado mucho tiempo desde entonces, otros muchos aconteci-mientos habían calado en su vida, pero los recuerdos de la cárcel de Mar-tutene se mantenían vivos. Quizá su atracción, la impresión tan fuerte de aquellos sucesos, estaba en el idealismo romántico de la primera juventud, igual que cuando un niño en la observación cotidiana descubre alguna nueva parcela importante de su vida.

Le vino a la memoria la cuadrilla de Oyarzun. Aracama, Arbelaiz, Ames-toy… habían sufrido como nadie la ira de la Guardia Civil por la muerte de

27


Handik gutxira, gizon altu eta sendo bat sartu zen. Juan Jose Etxabe zen, “Haundixe”. Bihotz oneko boxeolariaren aurpegia zeukan, eta bere esku handiek pilotari batenak ematen zuten. Ibilera baldar samarrekoa, guregana hurbilduta” kaixo” esan zigun abegiz.

–Hire zain zeudean –esan zion Esauk.

ETAko buruzagi, adar militarreko ardura zeraman orduan Haundixek. Bere etxera eraman gintuen. Hiritik kanpoko inguruetan bizi zen pisu txiki batean. Sukaldea, gortina zabal bat bitarteko, bitan banatuta zegoen; haur bat ari zen negarrez beste aldean. Emakume baten ahotsa entzun genuen gero, umea goxatu nahian. Etxaberen emaztea zen, eta berehala bildu zitzaigun, eskuak zapi batekin garbitzen zituela. Alde batetik beste-ra gelditu gabe, bizkortasuna zerion alderdi guztietatik. Ederra zen oso, aurpegi borobilekoa, eta hogeita hamabosten bat urte zituen.

–Arin eta Goikoetxea ditun; etorri berriak –aurkeztu gintuen Haundi-xek–. Agurtzane; nire emaztea. (36.or)

Ez dakizu ondo zergatik, baina bulartu egiten zara inspektorearen au-rrean; euforia moduko bat egiten zaizu. Borrokan lortutako psikologiaren ondorioa izan liteke. Euskal Herriaren etsaia ikusten duzu begiratzen diozun bakoitzean, desegin nahi duzun gizartearen ordezkaria, kapitalismoaren atzaparra. Gerran zaude berarekin, eta, beste edozein borroka-tokitan be-zala, taktikaren jokoa dabil zuen arteko giroan. Inspektoreak ahuldu egin nahi zaitu, eta zuk, amarruak eta trikimailuak bitarteko, aurre egiten diozu ahal bezala. Idealak ematen dizun adorea daukazu alde, baina komisarian zaude; beraz, bere jokalekuan.

Ezin zara mugitu. Harria baino gogorrago zaude. Guardiaren txan-da-aldaketari esker jakin duzu ordua; gaueko hamarrak, gutxi gorabehera. Esertzeko, etzateko, lo egiteko… atseden hartzeko irrikan zaude. Amore-rik eman gabe eutsi nahi diozu, hala ere, ahalik eta denbora gehiena. Bi zaindari dauzkazu orain. Mugitu edo eroriz gero, kolpeka hasiko zaizkizu etengabe. Ez dakizu noiz arte egon zaitezkeen zutik. Goizago edo beran-duago gainbehera etorriko zara ezinbestean. (58 or.)

Behin batean, sekulako festa antolatu genuen kartzela barruan. Mese-dearen Ama Birjinaren eguna zen, presoen zaindaria, eta aitzakia egokia iruditu zitzaigun eguneroko bizimodu arruntetik ateratzeko. Hura ero-mena! Sadeko markesak eta bere zoroek ez zuten Cherentongo eroetxe

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

28

Melitón Manzanas. El más fascinante era Amestoy, que se hizo un personaje famoso narrando con picardía euskaldun los pasos de muga. A Mentxaka le parecía verle decir con gracia de casero: “si te dan el ‘alto’ en la fronte-ra, tú tienes que contestar ‘alto, pero delgado’ y echar a correr”. (p. 124)

“Qué será de él?, pensó Mentxaka desde su celda. El interrogatorio sobre la fuga de Basauri le había traido a la memoria a Eustakio Mendizabal “Txikia”. Le conoció en septiembre de 1969, poco después de ponerse a residir en Bayona, trabajando en la fábrica ” Faiancerie de la Côte Basque”. Había aprovechado el domingo para trasladarse a Bayona desde Mauleon donde entonces trabajaba en una empresa de alpargatas. Se había exilia-do a comienzos de 1969. Congeniaron rápidamente. Vivaz y solitario, al igual que Mentxaka, no le gustaba el ambiente de poteo creado por los refugiados en torno a la calle Panneceau, donde la añoranza se hundía en el alcohol y mil conspiraciones fantasmas se montaban bajo sus efectos; donde los oídos policiales franceses – ¡y quién sabe si también los espa-ñoles! registraban mil chismes de batallas que jamás iban a tener lugar; y donde familiares y amigos provenientes del interior en turismo político, justificaban con la visita su cómoda conciencia. (p. 151)

Mentxaka recordaba el desarrollo de la VI Asamblea en un albergue de Itsaso. Habían pasado siete meses desde aquel día 31 de agosto de 1970.

Era una casa con unas escaleras que subían a una especie de gran dormitorio con literas. En un rincón libre de la habitación, tuvo lugar la Asamblea, en un clima de emotividad, donde los debates generaron enor-mes tensiones personales.

Encapuchados para preservar la identidad de los delegados, recordaba la incomodidad de tomar la sopa de fideos que “Lechepan” , encargado de la Intendencia, les preparaba. Había que levantar la capucha con una mano hasta la altura de la boca y con la otra sorber como se pudiera la sopa. Al final, la tela quedaba pringada de fideos y yogurt. (p. 175-176)

Como todas las mañanas, dos policías armados sacaron a Mentxaka de la celda, subiéndolo al primer piso. Creía que iba a un nuevo interrogato-rio. Pero de pronto, se encontró en el pasillo con su madre y José Luis, un amigo de Andoain. Estaban al lado de la habitación donde le interrogaban. Su madre, nerviosa, tenía fuertemente agarrado el bolso negro con ambas

29


hartan guk baino eskandalu handiagorik sortuko. Egun hartan alaitasuna nagusitu zen patio osoan. Erdi serio, erdi brometan, herri jolasak prestatu genituen: pilota-partidak, bertsolariak, zezenketak, eta manifestaldi bat ere egin genuen, guardia zibilak eta poliziak barru.

Imanolek, Pablo Agirrek eta Galarzak jardun zuten goiz hartan pilotan. Interes handia piztu zuen ikuskizunak, eta Joseba Arregik ere, Andoain-goak, ez zuen partida galdu nahi izan. Apaiz izateko bidean zegoen garai hartan, eta, halako batean, jokoa eten, eta serio-serio, angelusa errezatu zuen. Ustekabean harrapatu gintuen, eta batzuek begirunez, besteek ba-rreari eutsi ezinean, isil-isilik itxaron behar izan genuen bukatu arte.

Hainbat egun edan gabe eman ondoren, ardo dezente bildu genuen gure artean, eta, gainera, kazuela handi batzuk ere bidali zizkiguten Do-nostiako zenbait jatetxetatik janari goxoz beteta. Bapo bazkaldu genuen. Ondoren, Arinek eta Urrujulegik, batak “Axular” eta besteak “Lexoti” ezizena hartuta, bertsotan-edo jardun zuten. Lertxundi Lertxundi “El do-nostiarrak” zezenarekin zeukan trebezia erakutsi zigun arratsaldean, eta pase bakoitzean, “ole” eta “ole” oihuz bete genuen giroa. (115 or.)

Oso urrun eta irreala egiten zaizu hura guztia; denbora eta espazioa-ren beste koordenada batzuetan harrapatuta, galdutako mundu batean gelditu izan balitz bezala betiko. Oso bestelakoa da zure zulo beltz horrek eskaintzen dizuna, eta kanpoan utzitako mundua abstrakzio hutsa besterik ez dela iruditzen zaizu, zure buru barruan baizik ez dagoela.

Urruti, indarrik gabe, abandonatua sentitzen zara, eta, buruaren eta errealitatearen neurria galtzeko beldurrez, burutazio metafisikoetan mur-gilduta zaude. Altxatu egin duzu burua, eta bizkarrean daukazun zementu hotzaren kontra, leihatilari begira gelditu zara.

“Ez dut ezer egiten nire aurka mailuka” esan diozu zeure barruari.

Adorea behar duzu, eta zure joan-etorriak gogoratzeak lagun egiten dizu. Goiari eutsi behar diozu, lasai, erotu gabe, eta behar bezala bukatu behar duzu aitorpena. (210-211 or.)

Horman egindako markak ezabatu ezinean, hutsik gelditutako laukiak baliatu behar izan dituzue partida berriak jokatzeko. Aldian behin ate on-dora hurbilduta, pasilloaren mugimenduari erreparatu behar izan diozue badaezpada ere, baina ez duzue ustekabekorik izan, eta jokoan ibili zarete

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

30

manos. “Bai, zein da?” , había escuchado la víspera la inconfundible voz de su madre al otro lado del hilo telefónico. Y al decirle “soy José Ramon… estoy detenido en la Comisaría de Bilbao”, había percibido un ligero ge-mido antes de oir “banetxekian”. (p. 193)

[Extracto literal de la declaración firmada por Jose Ramon Goikoetxea en la Comisaría de Policía de Bilbao el 20 de marzo de 1971:]

“PREGUNTADO para que explique el contenido de los informes que aparecen en el cuaderno señalado anteriormente y en el que trata diver-sos temas, tanto de las operaciones “Botella” y “Roberto”, así como de la situación y proyectos de la organización en los distintos Herrialdes del “Interior” MANIFIESTA:_____________________________________

Que su misión con respecto a los mismos, era la de traducirlos ya que solían ir escritos en vascuence, ordenarlos y pasarlos a “REY”; y que le llegaban a través de un enlace con el “Interior”, que los depositaba en la Residencia “Mendi-Adur”, a nombre de “MENTXAKA”, del que desconoce su identidad.__________________________________________________

…. “del que desconoce su identidad”… las últimas palabras impactaron como un disparo en los tímpanos de Mentxaka. “¿He oído bien? ¿he oído bien?”se preguntaba exultante. Esta frase resumía prácticamente toda su confesión. No, no había sido una añagaza de su imaginación. Un suspiro entrecortado salió de lo más hondo de su interior. Expulsaba todas las angustias contenidas. (p. 211)

31


luzaro. Azkenean, ordea, kirrinka egin du ate metalikoak, eta hiru kolpe eman dizkiozu paretari lehenbailehen.

Atea zabaldu dute bat-batean, eta gauza bera gertatu da Iñakiren zie-gan ere. Irteteko agindu dizute, eta aldameneko laguna ikusi duzu egoera berean. Ezer esan gabe begiratu diozue elkarri. Ez zenuten bisitarik espero, eta asaldatuta zaudete. Eskuburdinak jarri dizkizuete beste behin, eta goiko pisura eraman zaituztete. Eroritakoan poliziaren eskuetan utzitako puskak jaso dituzue harrituta, eta, polizia-talde baten zaintzapean, patio batera atera zarete; furgoi bat eta zenbait jeep daude aparkatuta. Automobil zelularrean sartu baino lehen, leiho txiki batzuk ikusi dituzu, hiruzpalau metroko tartea batetik bestera, lerroan jarrita lur arras.

“Ziegak!”, esan duzu zeure kolkorako.

Ateak itxi bezain laster abiatu da furgoia dardara batean. Automobila-ren barruan egonagatik, berehala jabetu zarete hiriari darion giro biziga-rriaz. Eguneroko bizimoduaren pilpira igarri daiteke zuengandik oso metro gutxira. Aspaldiko partez, etengabeko zirkulazioaren burrunba, bozinen hots lotsagabea eta jendearen zarata entzun dituzue, belarri berriak izan-go bazenituzte bezala. Erabat harrituta, berriro jaio zarela iruditzen zaizu.

–Azkenean! –atera zaizu pozik, hunkituta, Basauriko espetxera bidean. (269 or.)

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

32

Prentsa aurkezpena

«MEntxakarEn aitorpEna», MiLitantE batEn tEstigantza

Martin Anso

Gara, 2006-09-14

Jose Ramon Goikoetxea «Ardotxi»ren liburu postumoaren aurkezpena zela-eta, lagun eta senidez bete zen atzo Donostiako Liburutegi Nagusiko sotoa. Agurtzane Juanena alarguna, Rafa Egiguren edizioaren paratzai-lea eta Petxo Idoiaga liburuaren hitzaurregilea aritu ziren hizketan, eta memoria historikoa izan zen hirurek, modu batean edo bestean, aipatu zuten kontzeptua. Izan ere, «Mentxakaren aitorpena»k, norbanako baten bizikizunetatik abiatuta, garai jakin bateko argazki ederra eskaintzen du.

Donostian egindako liburuaren aurkezpenean, 2006ko irailaren 13an, ondoko hauek hartu zuten parte: editorea (Xabier Mendiguren), itzultzaile eta aparatzailea (Rafa Egiguren), hitzaurrearen egi-lea (Petxo Idoyaga) eta Ardotxiren bikotekidea (Agurtzane Juanena ).

33


Ardotxi (Andoain, 1948-Donostia, 2005) gazterik hasi zen borroka po-litikoan. 1971n, sasian zebilela, Bilbon atxilotu zuten, eta, hamabost egu-nez polizia-etxean Poliziaren esku egon ondoren, kartzelan sartu. Franco hil ondoren, “Egin”en lan egin zuen, eta bere bizitzako azken urteetan, berriz, LABen. Baina “Egin”en eta LABen ezagutu zuten guztiek bazekiten Ardotxik urte horietan guztietan proiektu «pertsonalago» bat zerabilela eskuartean: liburu bat, Poliziaren esku egondako egunen inguruan taxu-tua. Proiektuak zuzenketa eta gorabehera handiak ezagutu zituen, eta behin betiko bide onetik zihoala ematen zuenean, berriz, ezustean hil zen Ardotxi, lana biribildu gabe. Orain, alabaina, lagunei esker, “Mentxakaren aitorpena” plazaratu du Elkarrek.

Liburua bi planotan egituratuta dago. Lehenengoan daude Poliziaren esku hamabost egun ematen dituen protagonistaren testigantzak. Ziega barruan, etengabe ari da esan behar dituen gezurrak eta gorde behar di-tuen egiak aztertzen. Bigarren planoan, berriz, atxilotu baino lehen egin-dakoak daude, eta hor itzal handiko pertsonak agertzen dira, hala nola, Txikia, Txomin Iturbe edota Argala. «Honela, jasan zuen torturaren berri ez ezik, garai hartako giroaren argazki paregabea ere ematen du Ardotxik, ondo jantzitako militante baten ikuspuntutik, gainera», nabarmendu zuen Egigurenek. (jarraitzen du)

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

34

Prólogo

Como en una buena novela de intriga, los ingredientes de la trama aparecen claros en la historia que este libro nos cuenta. No hay trampas argumentales, para quien inicia su lectura.

Cuando la policía franquista le ha detenido junto a varios compañeros, él llevaba encima las llaves de la casa donde vive y un cuaderno escrito a mano con anotaciones sobre proyectos para liberar presos de ETA en-carcelados. La policía ha encontrado su pistola aunque no sepa aún de quién es; pero en sus calzoncillos hay una marca de aceite que le delata. ¿Cómo dar a la policía una dirección falsa de dónde vive sabiendo que lo va a comprobar de inmediato? ¿Cómo aparentar desconocer todo sobre los planes de fuga de los presos si están escritos con su puño y letra? ¿Cómo rechazar que la pistola le pertenece si él es un militante ilegal que es refugiado en el Estado francés y, además, está la mancha de aceite?

Son tiempos de ”estado de excepción” allá en marzo de 1971. En la dictadura de Franco eso quiere decir que los días de estancia en la comisaría se pueden prolongar a voluntad de la policía.

Como sucede con las buenas novelas de intriga, los acontecimientos no ocurren siempre como el lector había esperado; hay sorpresas que, sin embargo, podrían no haber sido tales si el lector hubiese puesto mayor atención en algunos detalles que se contaron antes. De hecho, si esta historia fuese ficción, sería una buena novela de intriga.

Como en una buena novela, cada capítulo, es, al mismo tiempo, una historia completa y una pieza que se encadena con la siguiente. Una pugna entre la estrategia de los interrogadores y la del interrogado. Una pugna cuyo relato atrapa al lector para saber qué ocurrirá después.

Se trata, sin duda, de un sólido relato en su forma, en su estructura, en su ritmo. Pero no es, desde luego, una novela. Ni siquiera se trata de una “ficción basada en un hecho real” como suele decirse en algunos casos.

Este libro es una historia real desde el comienzo hasta el final. La historia del sufrimiento y la resistencia de Jose Ramón Goikoetxea, “Mentxaka”, durante 15 brutales días de comisaría. Pero, también, la historia de un esfuerzo enorme por conservar la mente clara y por crear juegos y pistas falsas para engañar a la policía. Un engaño de cuyo logro dependen muchas cosas: la condena del propio Mentxaka y la seguridad de otras personas.

35


Hitzaurrea

Intrigazko nobela on batean bezala, bilbearen osagarriak nabarmen ageri dira liburuak kontatzen duen historian barrena; irakurleak ez du tranparik aurkituko argumentuaren harian.

Polizia frankistak lagun batzuekin batera harrapatzen du protagonis-ta Bilbon. Gordeta dagoen etxeko giltzak eta eskuz idatzitako koaderno bat dauzka gainean: preso dauden zenbait etakide kartzelatik ateratzeko egitasmoei buruzko oharrak, besteak beste. Poliziak bere pistola aurkitu du, baina oraindik ez daki norena den. Hala ere, olio-mantxa bat topatzen diote galtzontziloetan, eta horrek salatzen du. Nola emango diozu poliziari helbide faltsu bat, baldin badakizu berehala joango dela egiaztatzera? Nola sinistaraziko diozu ezer ez dakizula, ihes egiteko planak zure letraz idatzita badaude? Nola ukatuko duzu pistola zurea dela, Frantziako estatuan erre-fuxiatuta zauden militante ilegala bazara, eta olio-mantxa aurkitu badizute?

1971ko martxo hartan Salbuespen Egoera zegoen indarrean. Francoren diktadurak agintzen zuen; beraz, poliziak nahi beste egun eduki zezakeen edonor komisarian.

Ondo idatzitako intriga-nobeletan ohi bezala, gauzak ez dira beti ira-kurleak espero duen moduan gertatzen; ustekabeak, hala ere, sarritan ez dira ezinbestekoak. Arestian kontatutako zenbait xehetasunetan arreta handiagoa ipiniz gero, aldez aurretik konturatzea ere badago; liburu hau, izan ere, intrigazko nobela ona ere izan zitekeen, baldin eta historia fik-ziozkoa izan balitz.

Ondo idatzitako nobeletan bezala, kapitulu bakoitza historia osoa da berez, eta, aldi berean, hurrengo atalarekin kateatuta dator. Alde batetik, galdekatzaileak, eta, bestetik, galdekatua; estrategia biren arteko tirabira-ren kontakizuna, azken batean; irakurlea harrapatzen duena, zer gertatuko, datorrenaren jakin--minez.

Oso kontakizun sendoa da, bai forma, bai egitura, bai erritmoaren aldetik. Ez da, ordea, nobela. Ezta ere “benetako gertaera batean oinarri-tutako fikzioa”, antzeko zenbait kasutan esan ohi den bezala.

Liburu hau benetakoa da goitik behera. Jose Ramon Goikoetxea “Men-txakak” komisarian eman zituen hamabost egunean oinazea menderatzeko egin behar izan zuen saio itzelaren historia. Baina, era berean, burua argi gordetzeko eta polizia engainatzeko jukutriak eta aztarna faltsuak sortzeko

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

36

A veces el juego de engaños funciona mejor y otras peor; no es fácil mantenerlo bien engrasado cuando se ve sometido a palizas y torturas. Pero ahí está. Recorriendo todo el relato, haciendo que el lector se pre-gunte en cada momento “¿y cómo saldrá de ésta?”, para descubrir que esa salida se encadena con un nuevo problema y una nueva historia. Este es uno de esos libros que es difícil dejarlo cuando se empieza a leer. Un libro que te atrapa.

Cada capítulo corresponde a uno de los días pasados en comisaría; desde el de la detención el 7 de marzo de 1971 hasta el del traslado a la prisión de Basauri el 21 de marzo; desde el “Akabo, dena galduta zegok- pentsatu duzu” del primer día, hasta el “-Azkenean! –esan duzu pozik, hunkituta” del último.

Jose Ramón comenzó a escribir este libro hace ya muchos años. Algu-nas de las historias y muchos de los recuerdos, trozos de ellos al menos, comenzaron a tomar forma escrita poco después de que ocurrieran. Luego esas historias durmieron un tiempo en algún cajón. Su autor las recuperó más tarde. Recuerdo que a comienzo de los años 80 me habló del libro y que después me dio a leer el borrador del mismo. Hablamos de lo que se contaba, tratamos de recordar juntos algunas cosas que estaban en nebu-losa. Por lo que fuera, el libro –su proyecto- volvió a dormir en algún cajón y esta vez bastante tiempo. Supongo que Jose Ramón tomaría aquellas hojas escritas en más de una ocasión. Quizá en alguno de esos momentos de exaltación activista en los que cada cual pensamos que somos capaces de casi todo pero que luego no encuentran el momento adecuado para llevarlo a la práctica. O, por el contrario, quizás en alguno de esos otros momentos de otoñal cansancio en el que sonríes al mirar las cosas a las que no llegas, y vuelves a dejarlas tranquilamente en su sitio tras darles un beso.

Por fin, Jose Ramón decidió poner manos a la obra y no sólo terminar el libro, sino, además, hacerlo en euskera aunque casi todo lo tenía, hasta entonces, escrito en castellano. En ello estaba y a buen ritmo pero en la primavera de 2005 se nos fue. En la pancarta que nos agrupó en la plaza de Andoain a quienes fuimos a sentirnos juntos en nombre de su recuerdo, sus ojos azules y esa su sonrisa de pícara buena persona eran un alivio para nuestro dolor. Un alivio generoso.

Rafa Egiguren ha terminado, sabiamente, la traducción que Jose Ramón inició y así ha llegado a nuestras manos este libro.

***

37


ahalegin ikaragarriaren historia ere bada. Gauza asko zeuden, izan ere, jokoan: alde batetik, bere kondena, eta, bestetik, ingurukoen segurtasuna.

Engainuaren amarrua batzuetan ondo ateratzen da, eta besteetan ez hain ondo; jipoia eta tortura tartean direla, ez da gobernatzen erraza. Baina hor dago. Kontakizuna hasi eta bukatu arte, etengabe ari zaio irakurlea bere buruari galdezka: “Nola atera behar du oraingoan?”, eta irtenbide bakoitza arazo berri, beste historia bat bihurtzen zaio. Irakurtzen hasiz gero, nekez utzi daitekeen liburua da, izan ere, Mentxakaren aitorpena. Harrapatu egiten zaitu erabat.

Kapitulu bakoitza komisarian emandako egun bati dagokio: 1971ko martxoaren 7an erori ziren, eta 21ean eraman zituzten Basauriko espetxera. “Akabo, dena galduta zegok –pentsatu duzu” irakur daiteke lehen atalean, eta “Azkenean! –atera zaizu pozik, hunkituta” furgoian presondegirako bidean abiatzen diren egunean.

Orain dela urte asko hasi zen Jose Ramon liburu hau idazten. Zenbait historia eta oroitzapen –zati batzuk, behintzat– gertatu eta berehala jaso zituen idatziz. Lo egon ziren gero tiraderaren batean sartuta. Egileak, den-bora puska baten ondoren, asmo berriekin berreskuratu zituen. Gogoan daukat nola aipatu zidan liburua 80ko hamarkadaren hasiera aldera. Egun batean, zirriborroa eman zidan irakurtzeko. Orri haietan jasota zegoenari buruz hitz egin genuen gero. Laino artean lausotutako zenbait pasadizo gogoratzen saiatu ginen elkarrekin. Kontua da bere asmo hura berriz ere lo gelditu zela zokoren batean, eta luzaro. Behin baino gehiagotan hartuko zituen seguru asko Jose Ramonek paper haiek esku artean; edozein gauza egiteko gai garela uste dugun beroaldi horietako batean, beharbada, nahiz eta gero asmoak aurrera ateratzeko une egokia ez dugun egundo topa-tzen. Edo, udazkenera ailegatuta nekea sentitzen dugun egun horietako batean bestela, bukatu ezin izan ditugun gauzei irribarrez begira, muxu bat eman eta atzera bere lekuan lasai uzteko.

Azkenean, lanari ekin zion Jose Ramonek. Ordura arte idatzitakoa er-daraz egon arren, liburua bukatu eta euskaraz berregitea erabaki zuen. Ahalegin horretan zebilen, arin gainera, baina 2005eko udaberrian alde egin zigun. Andoaingo plazan bildu ginen haren oroimenez. Eskuzabal, atsedengarri, irribarre zintzo eta era berean pikaroa bere begi urdinetan, begira ari zitzaigun plazan zabalduta zegoen pankartatik, eta lagun egin zigun atsekabean.

Jose Ramonek hasi zuen itzulpen-lana Rafa Egigurenek bukatu du, senez, eta horrela ailegatu da liburu hau gure eskuetara.

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

38

Los interrogatorios de esos quince días y las estrategias que él establece para enfrentarse a ellos son el origen de los recuerdos que Jose Ramón relata sobre su experiencia en ETA. Excepto una pequeña parte dedicada a un momento anterior, el tiempo de ese relato abarca desde abril de 1969 hasta marzo de 1971. La primera fecha es la del desmantelamiento casi completo de ETA por la policía, lo que incluyó la detención de casi toda su dirección que sería sometida a Juicio Militar en la Capitanía General de Burgos en diciembre de 1970. La segunda, como ya está dicho, la de la detención del propio Jose Ramón en Bilbao.

En septiembre de 1970 ETA celebró su VI Asamblea y, en ellas, se dividió en tres partes. Buena parte de los cuadros y militantes que se encontraban en Iparralde, en otros lugares del Estado francés o en Bélgica, entre ellos algunos de sus dirigentes históricos más notables, abandonaron la orga-nización acusándola de prolongar una actividad armada que ya no tenía sentido y de mantener una estrategia política nacionalista y no socialista. Otros cuadros históricos y quienes habían sido la dirección del aparato militar de la organización y mantenían en sus manos la infraestructura que quedaba, se constituyeron en una ETA contraria (ETA V) a la que surgió de la Asamblea (a la que se conocerá como ETA VI) acusando a ésta de abandonar la resistencia armada y de pasarse a una estrategia “españo-lista” contraria al pueblo vasco. En medio quedó toda la nueva dirección y la organización que se había reconstruido en Hegoalde tras las caídas de abril de 1969. Por razones y circunstancias que él mismo relata, Jose Ramón llevaba ya meses, de forma clandestina, viviendo en Bizkaia como miembro de la dirección de ETA.

Este relato se refiere, pues, a ese tiempo de la historia de ETA que des-pués hemos llamado el de ETA VI. La forma en la que Jose Ramón cuenta cómo se mezclaban en él nuevos anhelos y esperanzas junto a dudas e incomprensiones, retrata de manera bastante acertada aquel momento.

La gente de ETA VI protagonizamos un proceso muy serio de reflexión crítica sobre la dinámica armada de la organización y sobre muchos de los componentes de su ideario político que tenían una carga de etnicis-mo nacionalista muy fuerte. Hay que recordar que un lugar tan común hoy como el de la “autodeterminación” se hizo público en la esfera del nacionalismo vasco desde aquella ETA VI; y esta reivindicación que hoy consideramos mucha gente como una expresión básica de los derechos democráticos, fue tachada como españolismo puro y agresión a la nación vasca por parte de ETA V. Pero hizo falta un tiempo bastante más largo que

39


***Jose Ramonek ETAn egindako esperientziari buruz kontatzen dituen

oroitzapenak komisarian emandako hamabost egun horietan galdeketari aurre egiteko erabiltzen duen estrategiaren giroan sortzen dira. Lehenago gertatutako pasarte gutxi batzuk kenduta, kontakizunak 1969ko apiriletik 1971ko martxora arteko denbora hartzen du. Aurreneko data poliziak ETA gutxi gorabehera bere osoan desegin zuenekoa da. Ia zuzendaritza osoa erori zen. 1970. urtean epaiketa militarra izan zuten Burgosko Kapitaintza Jeneralean. Bigarrena, esan bezala, Jose Ramon Bilbon harrapatu zuten hilabeteari dagokio.

1970eko irailean ETAk VI. Biltzarra egin zuen, eta hiru zatitan banatu zen. Iparraldean, Frantziako Estatuko beste alde batzuetan eta Belgikan zebiltzan koadro askok, zenbait buruzagi historiko ezagun tartean, alde egin zuten erakundetik, zentzurik ez zuen jarduera militarra luzatzen ari omen zelako eta sozialismoaren alde egin beharrean nazionalismoa bul-tzatzean ari zen estrategia politikoa omen zeramalako. Beste koadro his-toriko batzuek, erakundearen antolamendu militarraren zuzendaritzakoak izandakoek, erori gabeko azpiegitura kontrolpean zeukatenek, beste ETA bat osatu zuten (garai hartan ETA V.a esaten geniona) VI. Biltzarrean bildu zen ETAren kontra. Erdian, zuzendaritza berria, osorik, eta Hegoaldean 1969ko apirileko erorikoen ondoren berrosatutako erakundea gelditu ziren. Jose Ramonek, berak kontatzen dituen arrazoiak eta gorabeherak direla medio, zenbait hilabete zeraman Bizkaian, isilpeko bizimodua egi-nez, ETAko zuzendaritzako partaide gisa, nahiz eta ordura arte Iparraldeko erakunde militarreko kidea izan.

Orriotan ETAren historiaren alderdi bat kontatzen da; geroago ETA VI.aren garaia deitu zaiona. Jose Ramonek orduko bere asmo eta itxa-ropenak, bere zalantza eta ulertezintasunak ematen dizkigu jakitera, eta nahiko erretratu zuzena utzi digu.

ETA VI.eko jendeok hausnarketa kritiko sakona egin genuen garai hartan: erakundeak zeraman dinamika armatua eztabaidatzeko eta gure pentsamolde politikoaren zenbait osagarritan zirauen etnizismo naziona-listaren zama gainetik kentzeko. Gogoan izan behar da “autodetermina-zioa”, gaur egun hainbeste jendek partekatzen duen aldarria, ETA VI.aren bidez atera zela argitara euskal nazionalismoaren mundura, eta ETA V.ak garai hartan espainolismoaren ezaugarri eta euskal nazioaren kontrako eraso gisa hartu zuela.

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

40

ese medio año que transcurrió desde la celebración de la sexta Asamblea hasta la detención de “Mentxaka” para que las ideas tomaran consisten-cia en nuestra organización. El tiempo que se narra en este libro es el del desequilibrio de nuestras propias ideas y Jose Ramón, con buen criterio, no ha tratado de embellecerlo.

El fresco pintado en este relato se traza en torno a las cuestiones sobre las que él sufrió los interrogatorios en comisaría. Por eso, el grueso de re-cuerdos sobre el “Proceso de Burgos” en diciembre de 1970 no está en la extraordinaria repercusión política que tuvo para el debilitamiento interno e internacional de la dictadura de Franco, sino en los avatares de la opera-ción de fuga de la dirección de ETA que fue juzgada en ese Juicio Militar.

Ya sabemos que aquello no pudo ser. Pero faltó muy poco para que tuviera éxito. Recuerdo que Jose Etxebarrieta, probablemente la figura central del equipo de abogados y, en todo caso, nuestro principal asesor político en la época, planificaba ya lo que iba a ocurrir desde la fuga hasta su presentación pública en un gran acto en París. No pudo ser, pero si hu-biese ocurrido aquello habría significado un maremoto político. El ingeniero de toda la operación fue Jose Ramón y la policía tenía en sus manos datos y referencias de la misma escritos por él, que maldecirá mil veces llevarlos consigo en la detención.

En el momento en que escribo estas notas estamos en los primeros días del “alto el fuego permanente” declarado por ETA a partir del 24 de marzo. Me parece un momento particularmente adecuado para leer y conocer la “confesión de Mentxaka”. Es ésta una parte de esa larga y compleja historia que ha protagonizado ETA en nuestro país durante casi 50 años y que ha marcado el pensamiento y las experiencias de generaciones de jóvenes. Una historia que requiere, sin duda, una reflexión crítica profunda. Pero una historia que, para ello, debe conocerse desde muchos puntos de vista. El de este libro no es un enfoque de historiador académico; son recuerdos personales. Pero permite vivir esa historia, una parte de ella, y comprenderla con hechos, pensamientos, sensaciones y experiencias que ninguna obra académica podría recoger.

Quien comience a leer esta historia sabrá que ha tomado una de-cisión estupenda y, seguro, quedará atrapado rápidamente en ella.

Petxo Idoyaga, Bilbo, 27 de abril de 2006

41


Urte erdiko tartea dago VI. Biltzarretik Mentxaka erori zen arte, baina askoz denbora luzeagoa behar izan zen ideia haiek gure erakundean behar bezala gorpuzteko.

Liburu honetan jasota gelditu den garaia gure ideia propioen desore-karena da, eta Joxe Ramonek, iritzi zuzenez, ez zuen giro hura apaindu nahi izan.

Kontakizun honetan ageri den ikuspegia komisarian egin zizkioten galdeketetan ateratako kontuekin osatuta dago. Horregatik, seguru asko, 1970eko abenduan abian jarri zen Burgosko Prozesua gogoratzen due-nean, ez da Francoren diktadura ahultzeko –bai barrutik, bai kanpotik– izan zuen eragin politiko izugarria gehiegi nabarmentzen. ETAko zuzendaritza ari ziren epaitzen, eta orduko ihes-asmoei buruzko gorabeherak dauzka Mentxakak gogoan.

Ezinezkoa izan zen. Ondo dakigu. Baina oso gutxi falta izan zuen arra-kastatsua gertatzeko. Gogoan daukat Jose Etxebarrieta –garai hartako gure aholkulari politiko nagusia eta abokatu-taldeko partaiderik garrantzitsuena, beharbada– ihesaren ondoko guztia planifikatzen nola zebilen: sekulako ekitaldi politiko batean, Parisen agertuko ziren denak lehen aldiz jende aurrean. Ezinezkoa izan zen, baina gertatu izan balitz, lurrikara politiko izugarria piztuko zukeen. Jose Ramon izan zen egitasmo hartako ingenia-ria. Erori zenean, gaizki irtendako operazio hari buruzko ohar eta errefe-rentziak harrapatu zizkion poliziak, berak idatzitakoak, eta auskalo zenbat aldiz madarikatu ote zuen bere burua koadernoa gainean eramateagatik.

Su-eten iraunkorra deklaratu du ETAk martxoaren 24an, eta egun ba-tzuk geroago ari naiz ohar hauek idazten. Une bereziki egokia iruditzen zait Mentxakaren aitorpena irakurri eta ezagutzeko. Berrogeita hamar urteotan marka handia utzi du ETAk gure herriko zenbait gazte-belaunal-diren pentsamolde eta esperientzian eta bere historia luze eta konplexua-ren zati bat da honoko hau. Historia horrek, jakina, hausnarketa kritiko eta sakona eskatzen du, eta horretarako ikuspuntu askotatik heldu behar zaio. Liburu honek eskaintzen duena ez da historialari akademiko baten begirada; oroitzapen pertsonalak dira, azken batean. Baina aipatu historia hori –alderdi bat, behintzat– “bizitzeko” aukera on bat da, eta inongo obra akademikok jaso ezin dituen gertaeren, pentsamenduen, sentsazioen eta esperientzien bitartez ulertzeko modua eskaintzen du.

Orriok irakurtzeari ekiten diona laster konturatuko da erabaki zuzena hartu duela. Berehala harrapatuko du historiak.

Petxo Idoyaga, Bilbon, 2006ko apirilaren 27an

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

42

bi hitz LibUrU honEn aLdE Rafa Egiguren

Egun on, eta eskerrik asko etorri zaretelako.Orain dela hogeita hamarren bat urte, soto honen gainean dagoen

plazan, arkupetan, liburu-denda bat zegoen, txikia eta, aldi berean, apar-ta Udal Liburutegiarekin parez pare: Ardotxik eta Agus Ormazabal zenak sortu eta gobernatu zuten; Satorra zuen izena. Oraindik zabalik balego, titulu hau dagoeneko erakusleihoan legoke. Ez joan, hala ere, hara; ta-berna bat dago bere lekuan, baina liburua esku artean daukazue, eta bi hitz esan nahi ditut bere alde.

Hamabost egunean zituen Ardotxik komisarian, eta bere eskarmen-tuaren lekukotasuna utzi digu orriotan bizi-bizi. Aspaldi hartan ere –gaur, oraindik- zigorraren beldurrik gabe zebilen borrero zaharra, baina tortura eta laidoaren berri ez ezik, garai hartako giroaren argazki paregabea ere ematen digu bere lanak eta, gainera, ondo jantzitako militante baten ikuspuntutik. Etengabe bueltaka, esan behar dituen gezurrak eta gorde behar dituen egiak –ardurak, eginkizunak, jarduerak…- aztertzen ditu ziega barruan. Egunak joan eta egunak etorri, azken hiruzpalau urteetan egindakoak gogoratzen eta galdeketan sor litezkeen korapiloak aldez au-rretik askatzen saiatzen da bere buruarekin bilduta. Inspektorearen bule-gora igotzen dute goizero, eta badaki gogor borrokatu ezean, urte luzeak eman beharko dituela kartzelan; beraz, azken batean, eraso horren aurka jasotako gotorra bihurtzen da Mentxakaren aitorpena nahitaez.

Aspertzeko aukerarik ematen ez duen liburua da honoko hau; gaur-kotasunik ia galdu ez duena, baina denboraren tolesturetan ahaztuta gelditzeko zorian egon dira kontakizun hauek luzaro; izan ere, garaileak bedeinkatzen du historia Gasteizen, Madrilen eta Washingtonen edo, neurri apalagoan bada ere, hegemonia nahikoa gorde ahal izan duenak bestela. Ezker abertzalearen mugak erabakitzen ari ziren –gaur egun be-zala, beharbada- urte haietan ere, eta Ardotxik, bai orduan bai hil hurren, bazeukan horren berri; beraz, horra gomendioa.

43

FaMiLiartEko naizEn aLdEtik Agurtzane

Aurkezpen honetan esan behar nuenaz pentsatzen jarrita, lehen mo-mentuan, gaur egun hainbat jenderen ahotan den memoria historikoari buruzko gogoetak bururatu zitzaizkidan.

Adibidez, esatea testigantza hau eta honen antzekoak ekarpen balio-tsuak direla gure herriaren oroimen historikoa osatzeko. Esan nezake borro-kan jardundakoek beren lekukotasuna eskaintzea garai batean hartu zuten arduraren segida dela, beren esperientziaren transmisioa ondorengoei uzten dieten ondarea dela. Aipatuko nuke frankismoaren aurka altxatuta-koen memoria eta duintasuna aldarrikatu beharko litzatekeela publikoki.

Baina, ondo pentsatu ondoren, erabaki dut egin dezakedan egokiena familiarteko naizen aldetik hitz egitea dela. Horretarako, Ardotxiren haur-tzaroko pasadizo baten berri emango dizuet. Liburuan ez da agertzen, baina berak idatzia da. Bere etxean, Andoainen, etxearen aurrealdeko paretan, baziren zulo batzuk Gerra Zibilaren garaiko tiroketek egindakoak, bala-zuloak. Eta, hamar urteko mutikoa zela, aitari galdetu zion behin zulo haiei buruz. Aita nafarra zuen, Gerra Zibilean ibilitakoa, eta labur eta ohi ez bezala, zakar, eran-tzun omen zion: “horiek gerra mada-rikatuaren aztarnak dituk”. Besterik ez. Ardotxiren hitzetan, bazirudien gerrari ze-gokionez isilik egote-ko hitzarmena zegoela etxekoen artean; urte batzuk geroago, aita hil ondoren eta amak kontatuta, jakin zuen aita gerrara joatera de-rrigortu zutela.

Ardotxiren aitak, bere garaiko beste askok bezala, gerra bizi


Bere aitarekin, Fermin Goikoetxea.

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

44

eta sufritu izan zuten beste hainbatek bezala, ez zuen hartaz hitz egin nahi izaten. Gure alaben kasuan, ordea, oso diferentea da aitarengandik jaso duten bizipena. Alde batetik, Ardotxi ez zen behartua izan, berak au-keratu zuen konpromisoa, pozik eta harro zegoen horretaz. Beste aldetik, hitz egiteko gertu zegoen, gogoz, ez zuen inoiz onartuko isiltasunerako hitzarmenik. Orain, liburu honi esker, gure alabek izango dute, haien aitak ez bezala, aitarengandik zuzenean jasota gertatutakoaren kronika. Erraz ulertuko duzuenez, hau guztia, arlo intimorako oso inportantea izanda ere, ez da intimitatearen arloan soilik kokatzen dudan gaia.

Izan ere, uste dut belaunaldien arteko komunikazioa iraganean bezala nahiko eskasa dela gaur egun ere, iruditzen zait 36ko gerran ibilitakoek gauza handirik kontatu ez ziguten bezala; ondorengook ere, 60-70eko hamarkadetan gazte ginenok ere, ez dugula asko hitz egiten gure seme-a-labekin. Zentzu honetan esango nuke azken aldian hainbeste aipatzen ari den memoria historikoa ez dela bakarrik esparru publikoan sustatzen, alegia, Legebiltzarretan edo komunikabideetan, esango nuke memoria historikoa etxean ere eraikitzen dela, etxean eta auzoan, jendearengandik gertu dauden esparruetan.

Agian liburu honek lagundu dezake familia giroan, lagun artean, tra-tatzen orain ez aspaldi (duela 35 urte inguru) gertatukoa. Ea horrela den, ze nik ere pentsatzen dut iragana gogoratzea, iraganaz mintzatzea, erraza ez bada ere, onuragarria dela denontzat, bai orduko protagonistentzat, baita belaunaldi berrientzat ere, gure seme-alabentzat ere.

Jakina, memoriarena jarduera kolektiboa izan ohi da, historia banakoek egiten dute, baina taldean elkarturik, eta oroitu ere elkarrekin oroitzen dugu. Horren harian ohartarazi nahi dizuet blog baten helbidea daukazuela liburuan, liburuaren osagarri Ardotxiren adiskide batzuek sortu duguna: Agur Mentxaka, Ardotxiren lagunen bloga.

Bertan jaso ditugu, beste zenbait gauzaren artean Ardotxi ezagutu zuten lagun batzuen aportazioak. Zuek ere gonbidatu nahi zaituztegu, liburua irakurri ondoren, bloga bisitatzera eta, gogorik izanez gero, zuen ekarpena egitera.

Une hau tristea eta pozgarria da, aldi berean, guretzat. Tristea, Ardo-txi falta delako, bere ausentzia oso nabarmena egiten zaigulako orain eta hemen. Pozgarria, berak hainbat urtez egindako lanak, denbora luzean gordetako ilusioak, fruitua eman duelako.

Poz hau ez zen posible izango aldamenean ditudan adiskideen parte hartzerik gabe: Rafa Egigurenen eta Xabier Mendigurenen laguntzarik

45


gabe. Biek egin dute lan bikaina, bakoitzak bere esparruan. Beraiei, eta ondoan dudan Petxori, eskertu nahi diet lehenbizi. Eskerrak eman nahi diz-kiet ere modu batean edo bestean lagundu diguten gainerako adiskideei. Asko dira beraien izenak aipatzeko, baina Eskerrik asko, bihotzez, guztiei.

Eta zuei, kazetarioi, ere bai, hona etortzeagatik. Mila esker.

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

46

Irakurleen iritziak

JoxE raMonPello Esnal

Diario Vasco, Bai horixe 2006-09-27

Tiragoma bakarra izan dut bizitzan. Eta hura, Joxe Ramonek egina. Oso ona zen Joxe Ramon bai tiragomak egiten eta bai erabiltzen. Zenbat txori ez ote genituen bota! Hobeto esanda, zenbat ez ote zituzten bota Joxe Ramonek eta Ferminek. Haiek bota eta nik jaso.

Ni ez bainintzen gauza bakar bat ere jotzeko. Eginahalak egin bai: begi bat itxi, mingaina atera, gomei atzera tira egin, apuntatu eta harria bota. Baina txoria jo? Ezta, ezta metro batera ere!

Aspaldiko kontuak dira horiek: nik hamaika edo hamabi urte nitue-nekoak. Bi urte zaharragoak ziren Joxe Ramon eta Fermin. Horregatik ere izango ziren ehiztari hobeak, noski. Dena ez zen abildade kontua izango, zera!

Gero, bizitzak banandu gintuen. Ni komentura joan nintzen hamalau urterekin, eta Joxe Ramon eta Fermin Andoainen gelditu.

Bost urte geroago bildu nintzen Joxe Ramonekin, Andoainen bertan. Ondo gogoan dut noiz ere: 1969ko Errege egunean. Ordurako, bera kartzelatik pasea zen. Eta nik, kantu bat ere egina nion, letra eta musika. Pianoz laguntzeko musika, zaragozar batek jarri zion. Sua eta garra ze-rion kantuari. Izan ere, zer ez genuen egiten komentuan!

Geroztik ez nuen gehiago Joxe

Etenetan, 2006an.

47


Ramonekin hitz egin. Haren berri jakin bai; gertutik, gainera: nola berriz ere atxilotu zuten eta urte batzuk pasa zituen kartzelan, gorriak ikusita gero. Harik eta iaz, ustekabean, hil zen arte.

Orain, Joxe Ramonen Mentxakaren aitorpena liburu atera berria dut eskuetan. Xehe, leial eta zintzo kontatzen ditu komisariako hamabost egunak. Hasi eta buka irakurri dut. Duela berrogei urteko Joxe Ramon bera aurkitu eta berraurkitu dut liburuan. Eta dar-dar dut oraindik bihotza.

Miraria! Hasier Etxeberria

Alua Mundua, 2006/10/01

Batzuetan lehorte handienean egiten du euri eta halaxe gertatzen da berdatzearen miraria. Oso antzera, azkenaldian antzu eta eskas dabilen euskal narratibara, liburu hau ixuri da eta, arraioa, nago idazle askok baino hobeto asmatu duela ez-idazle honek, ARDOTXI ez baitzen idazle edo, be-deren, idazletzan baino zailduagoa zen beste hainbat alorretan, ETAn eta sindikalgintzan, bereziki. Idatzi ere gaztelaniaz idatzi zuen lehenbizi liburu hau, eta euskarara ekartzen ziharduela hil zen. Rafa Egigurenena da, beraz, edizioaren ardura eta lana, eta nabaritzen da idazleaz gain, hizkuntzalari-tzan aritutakoa dela Egiguren, gardena baita, guztiz, darabilen idazkera, eta hizkuntzaren erabaki hori erabat egoki datorkiola kontatutakoari.

Esan dezagun Mentxakaren aitorpena ez dela nobela bat, baina badela; ez dela testigantza liburu soil bat, baina badela… Hamabost egunetan zehar, 1971garrenean, Ar-dotxik Bilboko poli-zia-etxean bizi izan zituenak kontatzen dira, interrogato-rio prozesu guztia agertzen da, lehen pertsonan konta-tua. Baina ez da hori bakarrik.

Etenetara bidean, 2006an.

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

48

Hastapenean pentsa liteke, torturak eta abarrak kontatzen dituenez, li-

buru lazgarria izango dela, baina, bai zera, berehala egiten duzu bat preso

dagoenarekin eta kontatzen duena izugarria izanik ere, poztu egiten zara

hark interrogatzailearen aurrean (José Sainz inspektorea) darabilen estra-

tegia paregabearekin.

Aurrera eramaten zaituen zerbait dauka liburuak bere sotiltasunean, eta

triste baino, pozik eta hunkiturik amaitzen duzu irakurketa, halako gizon

irmo eta zintzoa ezagutu izanagatik, batez ere. Bidenabar, ARDOTXIK

erakunde armatu bateko partaide izatera zerk bultzatu zuen agertzen

du era guztiz naturalean, garai beltz haiek inork ez bezala harrapatu ditu

kontakizunean eta ETA V eta VI arteko etena azaltzen digu: aberrigintza

ulertzeko bi eraren arteko talka. Esan dezagun, beraz, memoria liburua

dela, nobelaren gorputzaz emana. ETAren benetako historia ezagutzeko

ere, ezinbestekoa, izenak ehunka agertzen baitira (Madariaga, Etxabe,

Idoiaga, Txikia, Larena….), baina badiot ez dela hori bakarrik, gauza asko

batera baita, zinez, liburu hau. Besteak beste, zer irakurri ganorazkorik gabe

zebilen honentzat, gozamen ederra. Hitz bitan laburbiltzeko, ARDOTXIK

irakurleari bai, baina inspektoreari ez dio kontatu nahi, inola ere, egia.

bihozkada sorta bat

Pruden Gartzia

Volgako Batelariak, 2006-10-03

Liburu hau argitaratu aurretik egilearen alargunak eskuizkribua igo-

rri zidan, aspaldiko lagunak garenez gero nire iritzia jakin nahian. Bidali

zidan bertsioak ez zuen hitzaurrerik nahiz eta, gerora jakin nuenez, ordu-

rako idatzita eta prest zegoen. Ondoko lerroetan duzue eskuizkribuaren

irakurketak eragin zizkidan hausnarketak, gutun baten moduan nire la-

gunari (egilearen alargunari) igorriak. Zenbaitetan oso kutsu pertsonala

izan dezaketen arren, bere horretan uztea erabaki dut, hala eta guztiz ere

baliagarriak direlakoan. Izan ere, hau ez da erreseina arrunt bat, baina ez

gaude liburu arrunt baten aurrean: hau ez da ez nobela, ez autobiografia,

ez Historiako liburu, hiruetatik zerbait duen arren. Niri zirrara handia eragin

zidan liburua da, zuei bezala, apika.

49


Agurtzane: Niretzat ez da erraza liburu horretaz hitz egitea, hain zuzen ere

zuri hitz egin behar dizudalako, eta ez Mentxaka bera ezagutu ez zuen norbaiti.

Eta nire aitorpen inozo eta naif honetatik abiatuz berehala ate-ratzen da nire hausnarketaren muina, hau da: liburuaren edozein irakurketa posible galdera honen gainean egongo da eraikia: baina egia da hor kontatzen dena? Guztia? Zati bat? Zein zati? Zer da egia eta zer asmatua?

Beste modu batean egingo dizut galdera: zergatik Mentxakaren aitorpena eta ez Mentxakaren oroitzapenak? Nobela baten aurrean gaude, ala militante ohi baten memorien aurrean? Fabulazioa ala historia?

Uste dut galdera hori inplizitua edo explizitua izango dela liburua kaleratu bezain laster, eta prest egon behar duzula erantzun zehatz bat emateko. Areago, neuk uste dut erantzun hori liburuan bertan eman behar dela, horretarako espresuki idatzi beharko zenukeen hitzaurretxo (hots, laburki eta zehazki) batean (ez da aski azken orrietako bi paragrafoetako azalpena).

Eta laburtasunarena esaten dut kontu horrek ez duelako luza-mendutarako paradarik ematen, eta zehaztasunarena liburua zehaz-tasunez josita dagoelako. Benetako gertakariak, benetako datak,


agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

50

benetako izen propioak… Jende hori guztia bizi da, eta liburua ira-kurriko du. Bere izena ikusiko du. Argibideak eskatuko ditu. Ditzake.

Eta bestela ere bai. Hau ez da Chicagon gertatzen den kontu bat, Al Caponeren eta Lucky Lucianoren artean. Gure Historia da (edo gure historia, minuskulaz, berdin dio). Oraindik bizirik den historia.

Ikuspuntu horretatik, hots, Historiako liburu bat bada, bikaina da. Oso konplexuak diren kontuak (borroka politiko-sozialak) oso modu argigarrian kontatzen dira. Jakina, nobelaren teknikak erabiltzea, eta hain ondo erabiltzea, azertu handia da. Zeren lituratura hutsa balitz ere (adibidez, Dashiell Hammett-en nobela bat) oso edarra litzateke nire gusturako (tira, ez Dashiell Hammett-enak bezain ona, baina ona hala ere): egia da momenturen batzuetan azalpen politikoak apur bat astunak gerta daitezkeela preparazio berezia ez duen ira-kurlearentzat; egia da ere atestatu polizialak, perspektiba literario hutsean, ez duela lekurik (perspektiba historikoan bai); baina tentsioa ez da liburu osoan jeisten, ez dago aspertzeko astirik; ez dago al-perrikakoa den ia ezer; istorioaren mataza poliki poliki askatzen da, etengabe, xuabe, naturalki, eta lehenengo momentutik harrapatzen du irakurlea, kateatzen du eta bere gogotik tira egiten du, etengabe, xuabe, naturalki, istorioa burutu arte. Hiru kontakizun nagusiak eta flash back-ak arazorik gabe estekatzen dira.

Beraz, literaturari dagokionez Gizona bere bakardadean-ekin Atxagak inauguratutako sail batean kokatzen da, euskal borrokaren gaineko liburuak. Nik uste dut konparazioa pertinentea dela, azken hamar urteotan euskal borrokaz euskaraz idatzi diren nobela guz-tiak edo gehienak hortik elikatzen direlako. Baina honek berezitasun bat izango du: ez da benetako gertakari batzuen gainean eraikitako fabulazio literario hutsa, ez, HISTORIA da, zentzu estriktoan. Berriz ere lehengora gatoz: benetakoa da, ezta?

Inebitablea da, baita ere, beste liburu sail handi-handi batekin erkatzea, hots, literatura antiterrorista. Alegia, azken hogei urteotan mundu mailan, eta baita gure mundutxoan ere, sortu eta bultzatu den literatura mota. Jon Juaristiren liburuez ari naiz, edo Nacimiento y origen de la violencia etarra, edo Yo maté a un etarra: secretos de un comisario de la lucha antiterrorista, eta antzeko perlak. Alegia, hasi ikerketa historiko-sozial-antropologiko burutsu eta hiperraka-demikoetatik, eta nobela (eta pelikula) antiterrorista mota guztie-tara, guzti-guztiak terrorismoaren BIKTIMEN (maiuskulaz) omenez

51


idatziak, aldez edo moldez terroristen gaiztakeria salatzeko eginak. Zeren terroristak oso gaiztoak baitira, pizti gaiztoak, ia-ia ez dira humanoak ere, literatura akademiko eta ezakademiko honetan ad nauseam frogatzen zaigun bezala. Joseba Zulaikak aspaldi informatu zigun USAn urtero milaka titulu produzitzen zirela unibertsitatee-tako fakultate, mintegi, ikertalde eta enparauetan (pentsatzen dut azken urteotan fenomenoa biderkatu egingo zela); zer esanik ez, terroristak protagonistatzat duten nobela eta pelikulak. Rambo. La jungla de cristal. Eta abar. Bai, Agurtzane, izango da Mentxakaren aitorpenak ere jende burutsu eta baketsu horren irizpide akademiko (jakina, oso serioak eta akademiakoak izan ohi dira) horretan kokatu nahiko duena: terrorismoaren apologiaren adibide bat, terrorista ohi batek idatzia. Izango da salatuko duena terrorismoaren biktimekiko arreta falta.

Izango den bezala, tamalez, ETAri dagokionez apologiaz haraindi ezer jakin nahi ez duten abertzale burubero eta baldarrak. Eta ho-riena, agian, mingarriagoa suerta daiteke zuretzat.

Eta panorama hori bada, zergatik diot nik hunkitu nauela liburu hori irakurtzeak? Bi arrazoi daude: bata, gaia oso minbera delako euskaldun ororentzat, gure historia pertsonala ere badagoelako li-buru horretan ere, edozein euskaldunen kasuan; eta bigarrena, ez delako panfleto politiko bat, gure historiaren azalpen bat baizik, tek-nika historiko eta literarioen gurutzaketa pizkor baten bidez lortua.

Ez legoke gaineratu beharrik hori besterik ez dela, azalpen BAT, beste askoren artean. Eta garbi dago liburuak berak ez duela beste pretentsiorik, ez duela Historiaren klabeA aurkitu nahi, historiaren perspektiba BAT baizik. Baina bai esan daiteke, agian, istorioa komi-saldegi batean kokatzean euskal gizartearen perspektiba osoa guztiz desorekatzen duela alde batera: frankismoa erregimen poliziakoa zen adierarik estriktoenean, polizia politiko armatuen bidezko dik-tadura. Beharrezkoa zen hori gogoratzea, baina argi dago ez dugula pentsatu behar urte horietako dinamika osoa horretara murrizten zenik. Garbi dagoen bezala egia hori ahazten duena tonto hutsa dela, edo kanalla bat (biotatik erruz dago gaur egun Espainian eta Euskal Herrian).

Azken oharrean sakonduko dut. Euskal borrokaren interpretazio historikoari dagokionez, Mentxaka lerro atxagianoan kokatzen da bete-betean: frankismoaren aparatu polizialaren errepresio latza izan

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

52

zen gatazkaren gasolina neurri handi batean. Bi ohar behar dira, hala ere: aparatu horren krudeltasuna ez da arrunki gaur egun kontatzen, ez baita politikoki korrektoa Espainia hiperdemokratiko honetan […]; eta bigarrena, 60-70etako borrokaren bihotzean, abertzaletasunaren ondoan iraultzaren aldeko borroka soziala zegoen, sozialismoaren ildotik (kontzeptu horren adiera zabalean), eta osagai hori sistema-tikoki ahaztua eta baztertua da gaur egungo azalpen gehienetan: badirudi etakoak nazionalista hutsak zirela. Mentxakaren meritua da dimentsio iraultzaile hori argi eta garbi azpimarratzea.

Eta ez daukat askoz ere gauza gehiago esateko. Ikusten duzun bezala, bihozkada sorta bat da eskaini dizudana. Pentsatzen dut Ardotxik erronka latza bota ziola bere buruari liburu hau idazteari ekin zionean: nola esplikatu gure historia, astuna eta aspergarria izan gabe. Uste dut helburua erdietsi zuela. Zorionak.

Ondo esanak hartu, gaizki esanak barkatu.Muxu bat, Pruden

Langa irEkitzEa FaLtaElixabete Garmendia

Argia, 2063 zk (2006-11-19)

Berak jositako harizko izara parpailaduna hilkutxari eusten dion mahaian. Bi kandela antzinakoak piztuta alde banatan, baezpada hiruga-rrena prest. Jantziak, belarritakoak, berak aukeratuak. Dena berak erabaki bezala.

Etxeko baratzan hilarria zain. Astebete lehenago bera ibili zen hilarria zein puntutan jarri behar zen, eguzkiari nola begiratu behar zion zuzen-tzen. Gauza bat bakarra geratu zitzaion egin gabe: etxeko langa irekitzea kartzelan dagoen semea sar zedin. Semeari “langa ireki” ezinaren penaz joan zen mundu honetatik anderea.

Langa zabalik egon zen semearentzat ez beste guztientzat. Hileta or-durako juxtu juxtuan eraman zuten dozenerdi ertzainen artean elizara. Elizkizunak iraun zuen bitarte guztian eskuak lotuta eduki zuten. Baita familiakoek, apaiza tarteko, ertzainekin hitzartutako bisita presatuan ere. Film irlandar baterako eszenak eta giroa.

Lotu zitezkeen, gidoia batere behartu gabe, Jose Ramon Goikoetxea Ar-dotxik “Mentxakaren aitorpena” liburu postumoan kontatzen dituenekin.

53


Hamabost egun Bilboko Komisaria nagusian, 1971garren urteko mar-txoan, salbuespen egoera indarrean. Bere burua eta burkideak salbatzea du helburu militanteak, erakundea ez zulatzea, laguntzaileak arriskuan ez jartzea, eta horretan emango ditu buru argitasun izugarriz, egunez egun bi aste, tratu txar eta torturapean. Gorde beharrekoen artean, zenbait lagun kartzelatik askatzeko asmoari zegozkion oharrak.

Gordeegi, ezkutuegi egon da urtetan inoizko ihesaldirik handiena, Iruñeko Ezkaba mendiko San Kristobal gotorlekuan 1938ko maiatzaren 22an gertatu zena. Bertan zeuden 2.500 presoetatik ia 800 irten ziren. Noraezean galduta, 210 fusilatu zituzten, giza-ehizan. Hiruk bakarrik lortu zuten muga zeharkatzea. Iñaki Alforja iruñearrak, estreinatu berri duen “Ezkaba” dokumentalean, geratzen diren lekuko apurrei eman die hitza gotorlekuaren sekretua ager dezaten. Nazien kontzentrazio eremuetarako probaleku izan zen Estatu osoko presoak biltzen zituen kartzela. Iruñean Ezkaba-San Kristobal, Bilbon Artxanda edo Pagasarri edota Donostian Igeldo bezala da, hiriak beti begibistan duen mendi hori. Eta hala ere, do-kumentalean azaltzen den bezala, inor gutxik daki iruñearren artean zer gertatu zen han.

Gotorlekua bere hartan dago: presoak bizi ziren pabiloi eta brigadak patioaren alde banatan, galeriak, harraskak, komuntzat erabiltzen zituzten zirkiluak, lokutorioa… Denborari muzin eginez, kartzela frankisten filoso-fia ankerra adierazten duen pintada horma batean. Iñaki Alforjak bizirik


agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

54

dirauten lekukoen testigantzak bertan grabatu nahi zituen, baina Arma-dak ez zion baimenik eman. Hogei urte pasa militarrek handik alde egin zutela eta hala ere bala zorro jaurti berriak lurrean, baimenarekin sartzen direnenak derrigor. Ezkaban “Igeldo bat” egin nahi omen dute agintariek. Oraindik hango sotoetan arnasten den izua gezurretako emozioetan urtu nahiko dute.

1938, 1971, 2006… Hogeita hamarnaka urtetako mugarriak, kiribil eta korapilo ugariko lokarri bakar batean. Berandu bada ere, berandutxo gehienentzat, Ezkabako presoek aurkitu dute ahanzturatik atera dituen narratzailea. Ardotxik, bere bizipenen bidez, bere belaunaldiko askorenak utzi ditu idatzita, panfletoak bota eta pintadak eginez militantzian abiatzen ziren gazte haienak. Zenbat denbora behar ote da Ken Loachen eskola-ko zinegileak semeari langa ireki ezinik hil zen amaren historia iraganean konta dezan?

koMEntarioa Goizalde Landabaso

EITB.com-en argitaratua, 2006-10-22

Errealitate nobelatua zela irakurri nuen azalaren atzealdean, beste azalean, printzipalenean askorentzat. Liburua irakurri baino lehen izan zen hori, eta erabaki behar izan nuen “errealitate” edo “nobela” moduan irakurri. Ez zegoen zertan egiterik, badakit, baina idatzitakoan murgiltzeko sinisgarriagoa egingo zitzaidalakoan nengoen. “Nobela” aukeratu nuen.

Hasi-hasieratik harrapatu nauela aitortu behar dut. Thriller-a bailitz irentsi dut hasieratik amaieraraino. Aitorpena sartzeko modua gustatu zait batzuetan; jazo zenaren aurpegi biak islatzen zituelako.

Besteetan, berriz, dena bat eginda agertzea hobe zela pentsatu izan dut. Izan ere zipriztinka ematen da lanean. Kapitulua amaitu eta zatitxu bat ematen dizute, irakurri berri duzunari dagokiona hain zuzen ere. Baina linealtasuna apurtzen du, erritmo ezberdineko irakurgaia bihurtuz. Jauzi-ka zoaz, joan. Are gehiago, horrek ekarri nau errealitatera, aitorpenaren gordinak, tantaka eman bada ere.

Gaur egun politikagintzan edo gizarte mailan ezagunak direnen izen-a-bizenek ere ozen esaten dizute. Irakurtzen ari zaren hori dena pasatu izan zela berresten du. Bada bai errealitatea, eta ez da ez, nobela.

Zurrunak begitandu zaizkit pasarte batzuk, pisutsuegiak.

55


Bizipenetatik urrundu denean batipat, alegia politika hutsaren jarduerari egokitu zaionean lausotu zaizkidala eleberriaren bideak. Beharbada “no-bela” aukeratu nuelako, “errealitatea” aukeratu izan banu fikzio-zantzua duena izango litzateke maldan gora bihurtuko zitzaidakeena.

Idazkerari dagokionez ondo bereizita agertzen dira aditz-denboren bidez aspaldiko oroitzapenak eta aitorpena eman bitarteko tarte iluna. Bere buruari idatzitakoa begitandu zait zenbaitetan, esan nahi dut, Egileak bere buruari kontatu nahi izango bailio egun haietan jazotakoa.

Liburua amaitu arte ez dut egilearen argazkia begiratu. Azalaren alde ostenduan agertzen da. Azala tolesten den horretan.

Zuri-beltzean.Serio.“Bai, egia da” esatear dagoela ematen du. Atzamar-arteko zigarroari

(beltza, bidenabar) kea dario. Grisa kea. Lausotu egin nahi du bere argaz-kia, baina indartsuagoa da bere begirada eta bazter batean geratzen da zigarroaren gandua.

Ardotxi Egin-eko erredakzioan (198-), liburua idazten ari zen garaian.

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

56

pUig antich, ardotxi, zabaLEgi Xabier Mendiguren Elizegi

Argia, 2076 alea, 2007-02-18

“Hauxe ikusiko diat”, esan nuen neure artean; periodikoa itxi eta zi-nemara abiatu nintzen. Aukeraturiko filma, Salvador, anarkista katalanari buruzkoa. Manuel Huergaren pelikula ikusi duenak edo estatu espainia-rreko historia hurbila apur bat ezagutzen duenak jakingo du Salvador Puig Antich lepoa eginda hil zutela frankistek 1974an, borreroak garrote vil delako tresnaz hildako azkena izan omen zen gainera, gorabeheraz beterik eta bermez husturik egon zen auzibide militar baten ostean.

Zinemaren ahalmenetako bat da aurpegiak ipintzen dizkiola zuk izenak baizik ez zenituen istorioari, sentipenak eransten dizkiola aurretik zeneukan datu-sorta hotzari. Horregatik da tresna indartsua, eta beharbada horre-xegatik ukatzen zaigu oraindik ere euskaldunoi -Segoviako ihesa filmatu zenez geroztik, ia 30 urte dira gure historiari loturiko filmik egiteko gauza ez garela; eta okerrago, egin den apurra, sarri, etsaiaren ikuspegitik-.

Zinemaren faltan eskura dugu literatura behintzat: arte minoritarioa-goa tamalez, baina merkeagoa ere bai zorionez. Film horren lehen partean gazte urduri eta sentibera baten kontzientzia hartzea kontatzen zaigu, antifrankismotik aktibismora, eta buruan jiraka zebilkidan etengabe Men-txakaren aitorpena, Ardotxiren eleberri-lekukotasuna: garai bera, kezka bertsuak, ekintzak ere antzekoak. Alderik izatekotan, Puig Antichen taldeak makarragoa ematen zuen euskaldunen aldean; ez dakit ideologia anarkis-tari ala mediterraneartasunari egotzi behar zaion hori… (…)

Filmak film eta liburuak liburu, desberdintasunik nabarmentzekotan hauxe nagusia: katalanak beren iragana kontatzen dabiltzala, kontuak garbitzeko, eta hemen, berriz, zauriari zornea dariola oraindik. Ez dadila izan luzerako.

57


Ikusentzunezkoak

Mentxakaren aitorpena irratian

Mentxakaren aitorpena aurkeztu berritan, 2006an, EITBko Arratsalde-koa saioan Arantza Iturbek Rafa Egiguren eta Agurtzane Juanenari egin zien elkarrizketa, hemen:

http://agurmentxaka.info/2010/03/28/mentxakaren-aitorpena-irratian/

Mahai-ingurua andoainen

iragana bizirik Teresa Toda

Iraultzen 138 zk.

Urigain izena duen etxea, Andoainen, urriaren 5eko iluntzean. Joxerra Goikoetxea, Ardotxi, ez dago fisikoki bildutakoen artean, baina liburua-ren orrialdeetan, lagunen bihotzetan, hizlarien hitzetan bere presentzia

X. Mendiguren, E. Lopez Adan “Beltza”, E. Garmendia, P. Idoyaga.

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

58

gorpuzten da. Baita etxe zahar horren hormetan ere, hortxe bizi baitzuen bere gaztaroa Iraultzeneko zuzendaria izan zenak.

“Mentxakaren aitorpena” bere lan autobiografikoaren argitaratzeare-kin, mahai ingurua burutu zen Andoainen, idazlea eta garai hartako bere bizipenak aztertzeko. Xabier Mendiguren editorea, eta Ardotxiren mili-tantziako kideak izan ziren Emilio Lopez Adan, “Beltza”, eta Jose Idoiaga, “Petxo”, bildu ziren Elisabete Garmendiaren gidaritzapean.

Zaila zen pertsona bera eta bizi zituen garaiako gertakizunak bereiztea, baina 1969-71ko markoan ipinitako koadro polit eta gertukoa marraztea lortu zen aretoan. Eta Ardotxi beranduago ezagutu zutenentzat, lehio bat ireki zen Ardotxi gaztearengana hurbiltzeko eta berak bizitza osoan eraku-tsitako izaera eta konpromiso iraultzailea gaztetik zetozela baieztatzeko.

ETAren lehenengo urteak ziren, eta garai hartako kontzeptu idelogi-ko orokorrak –marxismoa, iraultza, klase sozialak…- frankismoa, Euskal Herria nola garatu, borroka motak, bizi planteamenduak… dena zegoen eztabaidagai, baina eztabaidak ez zuen ekimenak geldiarazten. Bietan bete betean hartu zuen parte Ardotxik. Konpromiso militantera nola iritsi ziren aipatu zen baita ere, nahiz eta gero, urteetan zehar bakoitzak bide ezberdinak hartu.

Bereziki hunkigarria izan zen Ardotxirekin atxilotua izan zen Iñaki Aran-barriren interbentzioa. Hitz xume eta zuzenetan, han zeudenen aurrean liburuko bizipenak gorpuzten lortu zuen.

Iñaki Aranbarri, Ardotxiren ondoko ziegako laguna, hizketan. Lehen planoan, bere haurtzaroko adiskide Pello Esnal.

59


Bizi garen momentuan, memoriaren berreskuratzeak garrantzia han-dia du. Etorkizuna eraikitzeko, iragana ezagutu behar da. Gure kidea izan zenaren liburua ekapen aberatsa da bide horretan.

Mahai-inguruaren grabazioa hemen: http://agurmentxaka.info/2010/03/28/mahai-ingurua-andoainen-2/

Mila esker, Jon Mikel!

aitorpenaren ordua txolarre irratian

(Andoaingo mahai-inguruaren kronika)

Besteak beste, honako galderak egin ziren Andoaingo mahai-inguruan:

Ardotxi, ETAren sorreraren lekuko: nola egiten da gazte bat militante? Militantearen ernetasuna komisaldegian, torturaren aurreanZenbateirano da egia edo gezurra liburuan kontatzen dena?

http://agurmentxaka.info/2006/12/10/ aitorpenaren-ordua-txolarre-irratian-andoaingo-mahai-inguruaren-kronika/

X. Mendiguren, E. Lopez Adan “Beltza”, E. Garmendia, P. Idoyaga.

Argazkiak

Haurra zela,aitaren besoetan (Uri-Gain Jauregia, Andoain).

Amarekin eta Uri-Gain jauregiko gainerako langileekin. Ardotxiren ama, Pia Sorondo, Andoaingo Aitza baserrikoa, ezkerrean ageri den lehenengoa da, kukubilko jarrita. Jose Ramon “Piaren semea” zen herriko jendearentzat.[1952?].

Gaztetan, mendian. Soka eskuan , kobazulo batera jaisteko prestatzen ari da. [196-?].

Jose Ramon, zuhaitz baten ondoan [196-?].

Ia hamar urteko saltoa dago, 1968tik 1977ra,

argazkirik gabe. Klandes-tinitate garaian ez baitzen

argazkietarako ohitura handirik. Hauxe da aurkitu

dugun salbuespena: Ardotxi eta bere lagun Iña-ki Arin (ezkerrean), Baiona-

ko katedralean, errefuxia-tuen egoera zuzentzeko gose-greban (1970-eko

martxoan).

Eskolako oroigarria.

Jon Etxabe, Ernest Mandel eta Antton Karrerarekin.

Ardotxi mikroaren aurrean [197-?]..

Ezkerreko alderdien bilera. Gaia: Ezkerraren batasuna. Ardotxi lehe-nengoa da, eskubitik hasita. [1977?].

Egineko kazetari, femi-nista bat elkarrizketa-tzen [198-].

Egineko erredakzioan [198?].

Egineko kazetari, meategiko langileekin (ezker aldeko lehe-na da [198-].

Lagun baten ondoan (Iñaki Gil de San Vicente), Maiatzaren

lehenean [198-].

Ardotxi bere alabekin (1995). Igande goiz batean, Zurriolako

hondartzaren ondoan (Donostian).

Urte batzuk geroago, Canterburyko katedra-lean [2004].

VI Biltzar Nagusian 2004-5-21.

Alduden (Nafa-rroa Beherean), 2005eko martxoko azken egunetan.

Lagunen txokoa

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

70

zUzEndariari: in MEMoriaMJoxe Iriarte, Bikila (Zutik-eko kidea)

Berria, 2005-03-30

Arratsaldeko zortziak. Etxean sartu eta telefonoko erantzun-gailuan dei bat. Ahots urduritu batek zera dio: «Kaixo. LAB sindikatuko Ardotxiren lagun bat naiz. Dei iezadazu zenbaki honetara… mesedez». Ez dakit zergatik, baina, deiak aztora-tu nau. «Ardotxi hil da!», entzun dut telefonoz beste aldetik. Ondoren xehetasunak. Nola hil den, nire zenbakia Ardotxiren agendan zegoela, eta abar eta abar.

Oroimenak pilatzen zaizkit. 1970… Erakundearen VI. Biltza-rra. Ni «barrutik nentorren» (alegia Hegoaldetik) eta barrura itzuliko nintzen berriro. Bera errefuxiatu zegoen eta Etxabeta-rren taldetik (geroago V.koak bihurtuko zirenak) zetorren gu-rera. Ordurako marxistatzat zuen bere burua eta garbi zuen zeinekin jarraitu nahi zuen. Burgosko epaiketari aurre egite-ko, buruzagitzak «beste aldean» (alegia Iparraldean) prestatu zuen bilera.

Muga zeharkatzeko katalan abertzale baten laguntza es-katu genuen eta haiek mugalari bat jarri ziguten. Mugalariak galdu egin zuen bidea. Eta VI-ko barne zuzendaritza osoa be-rarekin nora ezean Pirinioen erdian. Lortu dugu errepide bate-ra jaistea eta modu itxurosoenean dauden lagun bi atera dira bidera autostopa egitera. Ardotxi eta biok jarri gara zelatan haiek laguntza izan beharrez gero jauzi egiteko. Horrela gogo-ratzen dut Borrokaren Gorria-n:

«Denbora puska egin dugu eta ez da animarik ikusten. Gau beltzaren hotza hezur muinetaraino sartu zaigu. Halako batean, urrutian auto baten argiak, dir-dir, ikusi ditugu. Erre-pidean daudenek eta guk keinuak gurutzatu ditugu, bakoi-tzak dagokionari eutsi diezaion.Lagunak kieto parau daude, autoestoparen imintzioa eginez autoa hurbiltzen zaienerako. Ardotxi eta biok pipak eskuan gertu.Ardotxi izan da konturatu dena lehena.

Txapelokerrak dituk xuxurlatu dit belarrira.

Lagunen txokoa

Redios, egia duk erantzun diot.Besteei ohartarazteko be-tarik ez dugunez, behatza pistolaren katuari helduta, adi-adi begiratzen diegu.Gure lagunak, berriz, segurtasun osoz itxura egiten jarraitzen dute…».

Zorionez ez zen ezer gertatu. Miresten nuen Ardotxi. Ekin-tzaile bikaina zen. Izugarrizko dohainak zituen arrisku egoe-ran patxadaz jarduteko. Askoz urduriago jartzen zen politika kontuekin ekintzekin baino.1971ko martxoan harrapatu zuen Poliziak Bilbon. Polizia-etxean gorriak eta bost igaro zituen.

Den-dena ederki kontatua utzi zuen “Confesiones de Men-txaka” oraindik argitaratu gabeko liburuan (Mentxaka bere bigarren goitizena zen garai haietan). Mereziko luke norbai-tek argitaratzea.Harez geroztik ur asko igaro da. Eta urteekin ajeak. Fisikoak eta bestelakoak. Alabaina, eutsi egin zion mili-tantziari. Eta nik miresten jarraitzen nuen.

Gainera, bide desberdinak hautatu genituen arren, eutsi egin genion adiskidetasunari ez ezik zenbait gai komunen hausnartzeko ohiturari. Erakunde desberdinetan kokatuak egon arren, eta diferentziak diferentzia, oso antzeko iritziak genituen geure herriarekiko eta bere arazo nagusiekiko.Orain ezingo diot gehiago galdetu: nola ikusten duk arazoa? Honek irtenbiderik badik? Zuhurra zen beti bere erantzuna.Agur, lagun zaharra. Aurten, Pirinioetako menditzarretara igotzen naizenean hitaz gogoratuko nauk eta galdetuko diat, berriro: nola ikusten duk egoera? Lainoa nagusi, hala hagoen tokitik eguzki izpirik ikusten dituk? Nire dolumin hunkituenak, Agur-tzane, Garazi eta Maddirentzat.

Etenetara bidean, 2007an

71

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

asUntos pEndiEntEs Joxerra Bustillo

Gara, 2005-03-30

En la agenda de políticos y responsables institucionales hay un apartado de «asuntos pendientes», que en el caso vasco sigue ahí, enfrente de las narices de Ibarretxe, Sanz, Zapatero, Chirac… sin que parezca existir inquietud alguna por solucio-narlo. Parece que la misma existencia de ese apartado les otor-ga un plus de glamour político, ya que la opinión pública está siempre a la expectativa por ver si algún día consiguen resolver alguno, como el de normalizar la vida política de Euskal Herria, por ejemplo. En la agenda personal de Joserra Goikoetxea, como en la de todos y cada uno de los que venimos a este mundo, también han quedado asuntos pendientes en la hora de su despedida.

Esa novela que reescribía en euskara, ese artículo sobre la situación política, esa comida para hablar de Gaindegia, esa subida al Adarra. Lamentablemente todos ellos quedarán pen-dientes, pero en el caso de la agenda de Ardotxi eso es una anécdota. Su agenda estaba tan repleta de asuntos resueltos, su vida ha estado tan ligada a la de este pueblo, a Agurtzane, Garazi y Maddi, que poco importa que dejase sin rematar al-gunas cosillas.

Su espíritu crítico, su troskismo euskaldun, eran sello incon-fundible de su personalidad. Siempre atento a lo que ocurría en su país, se nos ha ido sin ver concretado su sueño de una Euskal Herria soberana, una izquierda abertzale fuerte, unida y

Lagunak Etenetan, 2006an.

72

73

Lagunen txokoa

plural, una clase trabajadora dispuesta a avanzar con decisión. Hasta en su última hora ha sido fiel a su manera de ser. Siem-pre en la calle, en las luchas obreras y políticas, pulsando lo que sentían los corazones cerca de las barricadas, intentando explicar qué sucedía, hacia dónde se dirigían los acontecimien-tos, combinando la práctica con la teoría, como marxista que era.

Para nuestra desgracia, gentes como Ardotxi ya no están de moda en nuestro país. Ahora lo que prima es el político profe-sional, el periodista obediente, el funcionario dócil. Él no fue nada de eso. Con sus equivocaciones, con sus berrinches, con sus afiladas críticas, Joserra alumbró el camino a quien quiso escucharlo, nunca se dejó llevar por las posturas cómodas y se mantuvo fiel a dos ideas básicas: Euskal Herria y el socialismo.

Cuesta mucho subir a la cima con dignidad, sin rodeos, mi-rando de frente. Él lo ha conseguido; los demás seguiremos in-tentando completar el recorrido sin dejar demasiados asuntos pendientes. Nos vemos en Eteneta.

ardotxi, MiLa EskErJoxean Urkiola

Gara, 2005-03-30

Por conocerte, por tus interminables charlas donde todo estaba en cuestión, tus aportaciones, opiniones críticas. Mili-tante fino, trabajador incansable, amigo. Será imposible olvi-dar tus conversaciones en el bar, en la gela, cualquier sitio era

Polloen egindako ekitaldia.

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

74

bueno para opinar sobre lo que pasa en este país y su futuro, o tus fotos y tantas luchas obreras que nos has contado en tu nuestro “Iraultzen”. En estos tristes momentos alzamos una copa de buen vino en tu recuerdo.

ardotxiri bUrUz

Javier Salutregi, EGINeko zuzendaria

Ardotxi fue una persona que dejó huella profunda en EGIN. Y lo hizo por su personalidad singular e intrasferible en la que se mezclaban a partes iguales las diabluras candorosas de un niño, el humor socarrón de un baserritarra, la ternura, la en-trañabilidad, el compañerismo, la solidaridad, la amabilidad… Cualidades que todas envueltas configuraban a una de las me-jores personas, a un hombre de bien.

En su físico bonachón se encerraba una pasmosa terquedad a la hora de defender sus criterios. Era más escritor que pe-riodista, más analista que redactor… Pero no sabemos cómo, cuando cambiamos el diseño de EGIN, él “descubrió” que la vieja diagramación del anterior EGIN era la mejor.. Costó ha-cerle cambiar de idea.

Sin duda él estará en esa guirnalda formada por la tropa de amigos que han muerto tras pelear duro por sus ideas de amor y paz.

ardotxi Eta biok EhizEan Xabier Oleaga, GAINDEGIko kidea

Ardotxirekin hainbat arlotan egin dut topo. “Egin” egunka-rian lehen aldiz, Gaindegian azkenik. Oraindik ere ezina egiten zait Gaindegiaz gogoratzea Ardotxiz gogoratu gabe.

Baina solemnitateak eta kontsiderazio sakonak alde batera utzita, Ardotxiz oso gutxi ezagutzen den fazeta batetaz hitz egin nahi dut. Ehizarako afizioa ere konpartitzen nuen Ardo-txirekin. Urrian eta azaroan goizeko hiruretan jeiki eta Aranoko uso-pasako postuetara egin genituen bidaiak ditut gogoan. Kotxez Aranora iritsi, handik hiru ordu laurden oinez mendian zehar, gabaz. Zozketa egiten zen gunera iritsi, eta tokatzen zen

75

Lagunen txokoa

postuaren arabera, beste ordubete-edo mendian zehar, gabaz, postura iristeko. Uso gutxi suertatu zitzaizkigun urte hartan. Hori bai, hizketaldi luzeak, zahatoko ardoa, Idiazabalgo gazta eta fueta… Ehizako afizioa bera eztabaida-gai ideologiko ge-nuen… nola ez Ardotxirekin!. Ezina zen eztabaida ideologiko-ra ez eramatea edozein gai berarekin. Kontraesan bezala bizi genuen biok. Alegia, ehizarako gure joera primarioa eta natu-rarekiko harreman depredatorioa nola uztartu, beharrik gabe afizio hutsarengatik egindakoa… Azkenean biok utzi genion ehizara joateari, bakoitzak bere aldetik, tentazioaren eragina biok aitortzen bagenion ere elkarri.

Eta zenbat maite zuen ama, bere ama alarguna. Zein mai-tasunez hitz egiten zuen bere amaren sukaldaritzako trebe-tasunaz. Guk ehizatutako usoak prestatu zizkigun behin, txokolatez egindako saltsa gozoz. Ez zait inoiz ahazten.

Beti arte, Ardotxi, lagun ona.

ardotxiri bUrUz

Sabino Ormazabal, EGINeko lankidea

Respecto a Ardotxi me queda la imagen de una persona afable, respetuosa, soñadora, siempre deseosa de entrar al trapo de una buena discusión.

Antes de entrar en Egin trabajó con mi difunto hermano Agus en una librería de la Plaza Constitución de la Parte Vieja donostiarra: Satorra. Deseosos ambos de devorar aquellos

Ardotxi ehizean, 198-?.

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

76

libros todavía prohibidos, el negocio no fue lo suyo. Así, la librería dio paso en poco tiempo, y como en tantas otras oca-siones, a una taberna.

Y así entró en Egin, aunque ya no lo hiciera como “satorra” de la Cuarta. Sus primeras labores en el periódico las compa-ginó con sus estudios periodísticos. Finalmente encontró en la sección de Ekonomia a otras personas veteranas, cuyos per-files se complementaron. Durante años, esa sección fue una referencia de las numerosas luchas obreras de la época.

En las conversaciones entre sus compañeras y compañeros destacaba su sinceridad de planteamientos, sus ideales respec-to a otra forma de relacionarnos las personas en lo afectivo, en lo sexual, en lo familiar, en lo organizativo, en casa y en el trabajo, a la hora de tomar las decisiones y las responsa-bilidades… Crítico con su Egin, que lo querría diferente, lo defendía a capa y espada. Ansiaba otra sociedad más humana, más cariñosa, más rebelde, con otra concepción moral, sin su-peditaciones religiosas a lo civil. Se revolvía ante las injusticias, también ante las cercanas.

Pesimista ante el “monotema”, denso en sus escritos, ma-rrullero y cariñoso en las relaciones, añoraba el buen vino ante sus problemas estomacales, de los que trataba de escaparse mientras recortaba y fotocopiaba periódicos y papeles, hasta conseguir el mayor archivo del periódico. Incluso se le habilitó un espacio extra, con muchas baldas, en donde pasaba horas y horas para construir sus reportajes, sin que ello supusiera dejar el trabajo de calle, las entrevistas personales, a las que daba mucha importancia.

andoaingo oMEnaLdian: tErEsa todarEn hitzak

Andoainen, apirilaren 1ean.

Gaur goizean, eguzkiak Adarrako gailurrak maitasunez, suabeki laztandu ditu. Lanerako bidean, izpi epelek Etenetako crhomlecha ukitzen irudikatu zaizkit, atzo utzitako loreen gai-nean. Ardotxiren errautsen gainean, urre koloreko argia zabal-tzen…Berak hainbeste maite zuen mendiak bere baitan hartu

77

Lagunen txokoa

du Joserra, betirako: bere izpiritu libreak eguzkiaren izpietan

dirdira egiten du, bere senideei, bere lagun eta lankideei, au-

rrera egiteko deia luzatuz. Ardotxik, Joserrak, gure baitan bizi-

rik dirau, eta gure oroimenek, bestelako bizitza mota emango

diote lagun eta lankide zenari.

Dagokidan papera hirukoitza da, eta ez da erraza. Hiru ar-

lotan egon gara elkarrekin Ardotxi eta biok: hurrenez hurren,

Eginen, koadrilan, eta Iraultzenen. Lankide eta adiskide izan

gara. Hasiera batean, ni Madrilen korrespontsal bezala ari-

tzen nintzenean, noizbehinka, telefonoz hitz egiten genuen,

Ekonomiarako sekziorako zerbait eskatzen zidatenean. Adibi-

dez, 1988an abenduaren 14an Estatu espainolean burututako

greba orokorrari buruzko informazioa.

1991n, Egineko Hernaniko egoitzan lanean hasi nintzen,

eta lankide bezala ezagutzen joan ginen. Garai hartan, bere

alaba Garazi oso txikia zen, eta Ardotxi, beso batean haur txi-

kia eta bestean, El Capital edo beste liburu teoriko eta potolo

bat edukitzea zein zaila zen jab etzen ari zen…


agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

78

Urtebete beranduago, Eginen zuzendaritzako lanak egokitu zitzaizkidan. Beraz, Ardotxiren buru izan nintzen hainbat es-parrutan, 1995ean bera LABera joan arte. Tartean, bizitzaren kasualitate zoriontsu batengatik, ni “adoptatu” ninduen An-doaingo koardilan Ardotxi aurkitu nuen, lagun bezala. Beste-lako harremanak sakonduz joan ginen, harreman pertsonalak. 98an, geure bizitza profesional eta militanteak berriro elkar-tu ziren LABen, Iraultzenen, eta bera nire nagusi bihurtu zen. Gure arteko harreman mota ezberdinak bateragarriak izatea lortu genuen, eta geneukan lotura pertsonalak ez gaitu inoiz baldintzatu aldizkariari edo lanari buruz ikuspuntu ezberdinak genituenean, eztabaida sakonean sartzea. Aberatsa izan da.

Zuen aurrean gogoeta hau euskaraz luzatzeko gai banaiz, neurri handi batean Ardotxiri esker da. Gure arteko harremana erdaraz hasi zen; gaur egun euskara zen gure arteko hizkuntza arrunta.

Baina Egineko garaiaz ari ginen. Eta edozein egunkari edo aldizkari lan kolektibo baten ondorioa denez, Ardotxiren garai hartan harreman estuagoak eduki zituztenen laguntza eskatu du erretratu hau osatzeko. Hunkigarriak dira jaso ditudan ida-tziak; bakoitzak bere estiloan, baina hiruretan ezaugarri nagusi berdinak nabarmentzen dira: pertsona ona, oso ona; idealista; kritikoa baina leiala, konprometitua; tematia ere, burugogo-rra batzuetan. Iraultzailea eta eztabaidazalea. Beti kezkatuta egoerarekin, beti lan sakon eta luzeak prestatzen, publikatze-ko edo bere gogoetarako.

(…)Ardotxi izan da gure sindikatuaren aldizkaria egonkortze-

ko pieza nagusia. “Etengabeko Iraultza” Euskal Herrirako nahi zuen bezala, “etengabeko hobekuntza” nahi zuen al-dizkarirako. Lan sakonak, ondo oinarrituak, eredugarriak, oso gustukoak zeuzkan. Ordu pila ematen zuen bildutako do-kumentazioaren artean, kontraste eta hausnarketetan. Idaz-ten hasten zen, eta gehienetan, luzeegi geratzen zitzaizkion testuak. Joseba lankideak gogoratzen duen bezala, “hor ere, bizitzak beste atal batzuetan bezala, hala nola ideia gorrien defentsa koherentean; LABeko kideekin jokatutako pilota partiduetan; eguzki eta euri, txingor nahi elurrarekin hirian

79

Lagunen txokoa

barrena motorrean ibiltzean… hamasei urteko gazteen gar eta grinarekin aritzen hintzen. Baina Iraultzeneko maketa xuhu-rren kontra gehienetan galtzekoak izaten hituen…”

Kilometro asko egin ditu Ardotxik lan gatazkak gertutik ezagutzeko eta kontatzeko. Bere letra ia irakurtezinean, ka-settetik ateratzen zituen langileen hitzak, kezkak, borroka moldeak, eta ordenagailura pasa. Sindikatuaren iritzia bere lanetan ondo txertatzen zuen, arlo guztien ildoak jasoz. Zen-tzu honetan, azpimarratu nahi nuke emakumeen eskubideen alde aktiboki erakutsitako jarrera; esan daiteke jarrera feminis-ta izan dela, bai bizitza pertsonalean , bai bere artikuluetan.

Sindikatuen taupadak sentitzearren, sindikatu kideekin so-lasean ibiltzea gustatzen zitzaion. Eta, normalean, solasaldiak egoera politikoa aztertzen bukatzen ziren. Gure bulegotik at ordu erdi baino gehiago egon, eta non aurkituko nukeen ba-nekien: bataren edo bestearen despatxuan, “monotemari” bueltak ematen.

Ehunka, mila ordu bulego berean emanda, asko genekien bata bestearen izaeraz, kezkez, gabeziez, edo pozez. Historia eta kezka pertsonalez ere bai. Gure une onak eta txarrak ere pasa ditugu. Baina gai izan gara, kosta ala kosta, arazoak gain-ditzeko. Asko ikasi dut Ardotxirekin. Ikasitakoak asko lagun-duko dit hemendik aurrera egin behar dugun bide gogorrean.

Gora Ardotxi! Gora Euskal Herria askatuta eta gorria!

Teresa Toda, omenaldian.

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

80

bErtsoak Jokin Sorozabal

Itxaropenaz mintza dezagun,denok baitugu merezi!

Gure lagunak “adio” esandaez zuen hala ere etsi!

Borrokalari ta LAB-kideakgintuen guztiok hezi!

81

Berak zigun erakutsi!Gure ekina da eutsi (berriz)!

Askatasuna lortua baduhelmugarako hain gutxi!

Euskal Herria libro izango dazin dagizugu Ardotxi (berriz)!

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

andoaingo oMEnaLdian: JosEan barandiaranEn hitzak

Andoainen, apirilaren 1ean

LAB sindikatuak deituta, Ardotxiren sindikatuaren ize-nean, Andoaingo Goiko Plazan elkartu gara, senideok, lagu-nok, LABeko militanteok eta beste trintxerako lagunak, bera omentzeko.

Ardotxi Goiko Plaza honetatik oso gertu jaio zen, Uri Gain-en hain zuzen ere, zuen ezkerrera ikusiko duzuen jauregi horren ondoan zegoen etxe txiki batean. Leku egokiagoa ezin aukeratu.

Koadrilakook bere familiaren zati bat izan gara. Azken urte hauetan makina bat parranda egin dugu eta, denboraren po-derioz, Agurtzane, Garazi eta Maddirentzat ia familia bereko bihurtu gara.

Gaur, Andoaingo ttonttor honetatik, Adarra mendiaren itza-larekin eta atzo zabaldutako errautsak lekuko ditugularik, bere bigarren familiaren izenean Ardotxirekiko azpimarratu behar dugun lehenengo gauza da, bere Herriarekin, Euskal Herriare-kin zeukan konpromiso erabatekoa: euskararekin, iraultzare-kin, sozialki zein pertsonalki. Esan dezakegu bere bizitza osoan konprometituta egon zela (….).

Zenbat elkarrizketa balore burgesen aurka: familia, amodioa, koadrila eta abar luzeari buruz pentsatzen zenuen bestelako baloreak eraiki behar zirela, era militantean ere borrokatuz.

Para finalizar, unas últimas palabras de tus ami-gas y amigos. Ese rojo amanecer que tú tanto soñaste tendrá que adivinar lo que haremos sin ti, Joserra. Hoy parece que hasta las luces azu-les de las estrellas están apagadas, como si todo hubiese terminado. Pero por todo lo que hemos vivido juntos sabemos que seguiremos adelante.

Josean Barandiaranek irakurrita, koadrilaren izenean.

Josean Barandiaran omenaldian.

82

83

Lagunen txokoa

FLipTasioren komikia

Garan, 2005-04-03

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

84

rEFLExionEs sobrE ardotxi

Joxerra Bustillo, EGINeko lankidea

Conocí a Ardotxi en agosto de 1992 más o menos, cuan-do comencé a trabajar en Egin en Hernani. Hasta entonces tenía referencias suyas, había leído artículos y hasta colabo-rado puntualmente en la sección de economía-laboral en la que trabajaba. Debido a la situación colectiva en la que yo me incorporé como jefe de sección, al principio mantuvimos una relación correcta, sin más. Con el tiempo nos fuimos conocien-do y pese a algunas discrepancias -¿quién no las ha tenido en el trabajo?- llegamos a convertirnos en amigos, a apreciarnos, creo que mutuamente.

Recuerdo con cariño su postura contra la informatización del periódico, que yo no llegué a vivir, pero me la han contado en diversas versiones, incluidas la de él mismo, y la de varios compañeros de redacción y todas coinciden. Teorizó sobre el riesgo que suponía para los trabajadores pasar a utilizar orde-nadores en vez de las pesadas Olivetti de color gris. Fue una postura simbólica, que rememoraba las luchas de los trabaja-dores ingleses contra la máquina de vapor y que luego matizó. De hecho, ahora era un internauta avezado y mostraba con orgullo su amplio archivo electrónico, heredero del de papel que se quedó detenido el 15 de julio de 1998 en aquella sala suspendida sobre la rotativa, su segunda redacción.

En su trabajo era metódico, amante de escribir largo, con muchos datos. A veces se nos perdía a Txistu y a mí en el archi-vo, donde tenía su pequeña mesa de trabajo, y pasaba horas recabando datos sobre el sector naval mundial o la industria del acero, la desindustrialización de Ezkerraldea o cualquier tema que estuviera preparando para sacar el fin de semana. Pero a la vez que gustaba de escribir pesados informes (éra-mos el único diario que lo hacía), también se le daba el repor-taje sobre paros, huelgas y conflictos laborales, tan habituales en aquellos años. Le encantaba transmitir las vivencias de los trabajadores, de los sindicalistas, de los comités de empresa. Dar la voz a los protagonistas de las luchas, más que a las pro-pias fuerzas sindicales. No eran tiempos de notas de prensa ni de correos electrónicos. La información se hacía a pie de calle o como mucho por teléfono y desde luego no estaba

85

Lagunen txokoa

mediatizada como en la actualidad por las instituciones, em-presas e incluso las direcciones de los propios sindicatos.

En algún cajón de Egin dormirá el informe que me pasó con su visión de cómo se debe enfocar la información económica y laboral desde un punto de visa de izquierda, marxista. En letra menuda y con escaso interlineado, en el mismo exponía Ar-dotxi su pensamiento, más político que periodístico. A mí me abrumaba aquello. Yo que venía del local, más bien anarco, explorando aquellas teorizaciones…

Bromeábamos de política, de sus hazañas bélicas, del tros-kismo, de la izquierda abertzale. Tuvo la virtud, creo yo, de dejar a un lado algunos de sus principios izquierdistas para ir acercándose al mundo de la izquierda abertzale, pero sin per-der el grueso de su discurso anticapitalista. Su esquema era la construcción de un gran partido de izquierda y abertzale, con corrientes, congresos, mayorías y minorías y profundamente democrático en su funcionamiento, muy alejado de los esque-mas leninistas o vanguardistas de otras izquierdas. Yo compar-tía al 100% esa idea, la sigo compartiendo, y espero que algún día pueda hacerse realidad.

Lagunak Etenetan, 2010ean.

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

86

Muchos pensaban, “ya viene Ardotxi dando la lata con lo del partido”, pero lo cierto es que llevaba tanta razón en su idea que el único argumento que se le daba en contra era ese de “no es todavía el momento” o “en un futuro”. Fue su batalla de minoritario, pero que era capaz de intervenir en los debates, como el de Batasuna, sin problema alguno, aun sabiéndose perdedor. Nos pasábamos los respectivos papeles, siempre críticos con lo existente, y a sabiendas de que no te-nían mayor virtualidad práctica.

En ese sentido y aunque algunos lo consideraran un defecto, es su talante crítico (algunos dirán que destructivo) lo que más me gustaba de Ardotxi. Entró en el observatorio de Gaindegia y ya en la asamblea fundacional tuvo una intervención crítica respecto al escaso papel de la mujer en la directiva provisional y a la escasa presencia de representantes de medios en detri-mento de economistas, sindicalistas o empresarios. No faltaba a una reunión (la última, hace pocos días), aportaba su punto de vista, siempre enriquecedor, y si no se le hacía caso, no importaba, él seguía acudiendo, puntual, con su bolsa negra llena de papeles, mirando hacia adelante.

Otra cosa que otros destacarán: su papel de padre. Estaba orgulloso de irse del sindicato a casa a preparar la comida, atender a Garazi y Maddi. Le preocupaba la comunicación con ellas, que ya van creciendo, me preguntaba sobre cómo lleva-ba yo mi relación con mis hijos, de parecidas edades. Él creía que era muy complejo buscar el necesario equilibrio entre pa-dre-hijas y se preocupaba en buscarlo.

Siempre he conocido a Ardotxi con problemas de salud. Las huelgas de hambre, aquel pelotazo, la cárcel, habían hecho mella en su cuerpo. Las malditas hernias, las operaciones, le habían dado mucha guerra. Precisamente era ahora, des-pués de aquella complicada operación, cuando parecía estar mejor. Se cuidaba bastante comiendo, había estado en una casa de reposo, era medio vegetariano por obligación… y, sin embargo,un infarto le derrumbó. Con él la primera pregunta siempre era sobre su salud, a ver qué tal se encontraba. Un poco “quejica” sí que era, bien lo sabrá Agurtze, pero motivos tampoco le faltaron.

Un auténtico personaje. Conocía a gente de las más variadas ideologías, en ELA, en CCOO, en UGT, comunistas, socialistas, empresarios. Te sorprendía contando historias de personas

87

Lagunen txokoa

que estaban en sus antípodas. Ardotxi era en el buen sentido de la palabra, bueno. Un hombre bueno. Que hacía amigos con facilidad. Que sabía hablar con los que no pensaban como él. Un ejemplo a seguir, sin duda, para esa izquierda abertzale del futuro. Alejado de sectarismos, de dirigismos, siempre plu-ral, siempre abierto al otro, atesoraba muchas y buenas virtu-des políticas. Su carácter, su humildad, le hizo dejar a un lado ese camino para optar por otros: la familia, el periodismo, el sindicato.

Si hay algo que destacar en lo político de Joserra era eso: fiel a la izquierda, pero con inteligencia. Conoció el hacha, pero prefería la serpiente.


agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

88

corazonEs LibrEs Joxerra Bustillo, EGINeko lankidea

Tu vida ha sido una lucha constante

por realizar el sueño de una patria

liberada de dioses y patronos,

sin esclavos, sin humillados,sin presos.

No pudiste ver tu sueño realizado,

pero gracias a ti,

y a otros muchos como tú,

tal vez nuestros hijos puedan disfrutar

de una patria de todas y de todos,

euskaldun y solidaria

en la que no haga falta

seguir luchando por la patria,

porque estará inundada de corazones libres,

casi tan libres como el tuyo.


89

Lagunen txokoa

agUr Eta ohorE, LagUn zaharraJoxe Iriarte, Bikila

Viento Sur, mayo de 2005

No hace demasiado tiempo, eran los supervivientes de la, por unos llamada “guerra civil” y por otros, la “revolución y contrarrevolución” del 36, los que nos abandonaban. Y aun-que todavía, por suerte, queda alguna y algún longevo de aquella extraordinaria generación, empiezan a golpearnos cual fuerte chaparrón, las pérdidas de la que soportó (sopor-tamos) activamente las dos décadas que duró el crepúsculo de la dictadura franquista (¿cuántos seremos los que nos acorda-mos todavía del impactante y brillante folleto del mismo titulo que escribió nuestro inolvidable Ernest Mandel?) y la llamada “transición democrática”.

Es ley de vida, aunque la muerte, las más de las veces llega antes de lo esperado. Y sobre ella caben muchas reflexiones, tan complejas como las leyes que rigen la vida misma. Recuer-do las reflexiones de León Trosky sobre la muerte, desde la perspectiva de un ateo materialista dialéctico. Al fin y al cabo, lo mismo que la persona religiosa intenta encontrar el senti-do de su vida y previsible muerte en los designios de Dios, el ateo trata de dar sentido a su vida sobre presupuestos racio-nales. La militancia revolucionaria es una forma de dar sentido


agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

90

a nuestras vidas. Cuando ésta acaba a resultas de esa acti-vidad, adquiere un tono épico, incluso heroico. Todos recor-damos con especial cariño al camarada, el colega, que cayó abatido en el fragor de una manifestación, una huelga, una insurrección, una revolución. Incluso, en las mazmorras, como consecuencia de la tortura o de una represión asesina. Los que hemos desarrollado una militancia internacional, además de internacionalista, tenemos camaradas caídos en toda clase de geografías y circunstancias.

A los más, nos ha tocado vivir una época en la que mante-nemos como podemos nuestras convicciones revolucionarias, desarrollando una actividad políticamente contestataria e inte-lectualmente crítica, en el marco de una sociedad consumista y aburguesada, donde no hace mucho tiempo, se proclamaba a los cuatro vientos “el fin de la Historia”, y por tanto el fin de la utopía, de toda pretensión de propiciar una transformación revolucionaria de la sociedad. El capitalismo y la democracia representativa, serían según dicha proclama, la culminación de la sociedad y del genero humano.

Ardotxi se rebelaba contra esa sentencia. Desde su sindicato LAB, dirigiendo su revista teórica Iraultzen, analizaba las con-tradicciones de la sociedad capitalista, abogaba por un cambio profundo, trataba de fortalecer la conciencia y la actividad de la clase trabajadora vasca. Ciertamente, muchas de sus opi-niones las decía sólo en privado, en el círculos de sus íntimos, aunque de vez en cuando se desahogaba en artículos de opi-nión de Gara y Berriak, en los que mostraba su desacuerdo con la línea marcada por la dirección de Batasuna, y sobre todo con ETA, por cuyo cese de actividad abogaba desde hacia muchos años.

Si bien desde hace dos décadas militaba en las filas de la izquierda abertzale, él seguía fiel a muchos de los principios sobre los cuales forjó su anterior etapa militante.

No en vano, Ardotxi formó parte del grupo que tras rom-per con la estrategia impulsada por ETA, conformó la direc-ción de ETA VI, que posteriormente (estando él ya en prisión) se fusionaría con la LCR, dando nacimiento a la LCR-ETA VI. Tras la amnistía, volvió a su pueblo natal, Andoain. La cárcel le había dañado la salud. La militancia le supuso perder el traba-jo. Soportó dificultades físicas y económicas muy duras, hasta encontrar trabajo como periodista del área socio-laboral en el

91

Lagunen txokoa

periódico Egin y, con ello, recuperar la salud. Con el tiempo, dejó LKI y, aunque su principal actividad fue la del periodista militante, ligado a la izquierda abertzale, jamás cortó sus lazos con los viejos camaradas. Personalmente mantuvimos estre-chas relaciones, discusiones y no pocas coincidencias en lo re-lativo a la situación política de Euskadi, sus posibles salidas, y las tribulaciones que sufre la izquierda, llámesele abertzale, al-ternativa, revolucionaria. La que no ha tirado la toalla, aunque orgánicamente se encuentre fraccionada e incluso dividida en diferentes organizaciones. Personalmente siempre he tenido en gran estima mantener lazos de amistad y comunicación entre militantes de distintas opciones políticas. Ardotxi era uno de ellos.

No esperábamos su muerte. Le sorprendió paseando con su hija por la apacible Donostia, en un día repleto de turistas que disfrutaban de la cercanía de la montaña y el mar.

¡La montaña! En ella compartimos más de una aventura, pasando propaganda y personas por la frontera pirenaica. Pre-parando acciones antifranquistas, o disfrutando de la natura-leza. Sus cenizas vuelan ya al viento en el monte Adarra.

Agur eta ohore lagun zaharra.

Ardotxiren plaka Etenetan.

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

92

agianJoxerra Bustillo Kastrexana

(Urnieta, 2006-03-12/24)

Agian,Bizitzaren barrikadanBibotedun batekin topo egingo dut;“Epeleko” tabernanLagun batekin menua eta kafea hartuko ditut,Edo aldizkari bateanIraultzari buruzko artikulu luze bat irakurriko dut,Baina ez dira gauza bera izango.

Etenetara bidean, 2011n.

93

Lagunen txokoa

Lagunak Etenetan, 2011n.

Agian,mahaiaren alboankazetari batekin eztabaidatuko dut gure herriari buruz;Udaberri bete-beteanAdarrara igoko naiz adiskide batekin,Edo urrunean Beltzez jantzitako gizon bat ikusi ahal izango dut,Baina gauza bera ez dira izango.

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

94

zUtaz oroitzEan

Agurtzane

Zutaz oroitzean

ukabila jasotzen dugu,

feminismoaren ikurra marrazten,

eta mendi garaietako zeru aldean bilatzen

zure begien urdina.

gaUr bi UrtE Pello Esnal

Diario Vasco, 2007-03-28

Gaur bi urte -2005eko martxoaren 28a- astelehena zen: Aberri Egunaren biharamuna eta Pazko bigarrena. Baina guta-ko batzuentzat, Joxe Ramon hil zen eguna izango da.

Joxe Ramoni zor diot neure bizitzan izandako tiragoma ba-karra. Baina baita, tiragomarekin batera, eman zidan agindu hura ere:

-Txantxangorriei ez bota sekula. Txantxangorriak ez dituk hil behar…

Etenetara bidean, 2011n.

95

Lagunen txokoa

Eta doinu misterio-tsuan kontatu zidan zergatia; halako doi-nua baliatzen baitu hamalau urteko mu-tiko batek, konplizi-tatez, hamabi urteko bati bizitzako ezkutu-koak azaltzeko. Kon-tatu zidan nola, Jesus gurutzean zegoela, txantxangorri bat in-guratu zitzaion eta

nola mokoaz kendu zion buruko arantzetako bat eta nola odol-tanta atera zitzaion Jesusi burutik eta tanta hark busti zuen txantxangorriaren paparra. Eta nola, Jainkoaren esker onez, geroztik papar gorria duten txantxangorri guztiek…

Kontalari ona zen Joxe Ramon mutikotan. Ez nuen uste, ordea, Mentxakaren aitorpena bezalako kontakizun zirraraga-rririk utzi behar zigunik.

Bai: Joxe Ramon Goikoetxea Ardotxi da nire mutikotako Joxe Ramon hura, iaz plazaratutako Mentxakaren aitorpena li-buruaren egilea. Hor ditugu, xehe, zehatz, leial eta zintzo kon-tatuak, Joxe Ramonek Bilboko komisarian pasatako hamabost egunak. Hasi eta buka irakurri nuen liburua, atera berritan. Eta, ia urte erdi geroago ere, indar handiz entzuten dut tarte-ka liburuko zenbat pasar-teren oihartzuna.

Heriotzak kendu-ko dizkigu adiskideak. Baina betiko gelditzen zaizkigu, han-hemengo papar gorrietan, adiski-de horiek beren bizitzan ateratako arantzen az-tarnak. Ez. Heriotzari ere ez dagokio azken hitza.


Loreak Etenetan, 2007an.

agur

, men

txak

a! ar

dotx

iren

lagu

nak

96

EtorkizUna EhUntzEnTeresa Toda

2015-3-1

Gaur, 2015eko martxoaren hasieran, Muliskon izan naiz. Handik, inguru magiko hartatik, Adarra mendia ikusten da, eta hari ikusezin baten indarra sentitu dut, Muliskoko harri zaharrak eta Etenetakoak lotzen dituena. (Bitxia da, harri eta hari hitzen artean dagoen diferentzia bakarra “r”a da… Hain gauza ezberdinak, bata, berez sendoa; bestea arina, baina biak, azken finean, iraunekoak). Iragana, oraina, etorkizuna. Gaur iragana dena atzoko etorkizuna zen; gaur gertatzen zaiguna biharko iragana izan-go da. Etengabeko katea, historia ida-tziaren aurreko ema-kume-gizonak hasita, mendez mende, Ar-dotxi bezalako per-tsonak baita gu geuk eta gure ondokoek mugagabeki osatzen duguna.

Herri bat sortu du indar teluriko horrek; Mulisko inguruko mendiak bere beharra, bizitza, kultura, baita aisiare-kin ere landatu dituena. Lurrarekin eta Naturarekin lotuta, nor-tasun sendoa duen herri honek, bizirauteko borrokan dihardu. Gaur, aurreko mendeetan bezala. Ardotxi borroka horren ale bat izan zen, modu askotariko alea, gainera. Bere motxilan esperientzia bortitzak zein pozgarriak zeramatzan gizon ede-rrak bizitzaren ibilbide ezberdinak zapaldu zituen, bere begi urdinekin mundua aztertuz, bere buru argiarekin iraultza alda-rrikatuz. Bai, iraultza bat non euskal nazioaren eraikitze zein aldaketa sozial sakonaren ondoan sentimendu eta emozioen iraultza emango baitzen, benetako jendarte berriari bidea emanez.

Mulisko Gainean, 2015ean.

97

Lagunen txokoa

Hamar urte pasa dira Ardotxiren argibide luzeak entzun gabe. Hamar urte non Ardotxik ezagutu zuen munduan al-daketa sakonak eman diren, gehienak, zoritxarrez, ez berak amesten zuen iraultzarantz. Asko falta da, asko falta zaigu hara iristeko... Hori bai, berak ezinbesteko zeritzon egoeran gaude Euskal Herrian, baina egoera inperfektua da oraindik, Ardotxi, hortxe gabiltza, hormatzarrak botatzeko ahalegine-tan. Lana daukagu, bai!

Arlo pertsonalean, hamar urte hauetatik sei, Euskal He-rritik kanpo, behartua, pasa ditut. Denbora horretan, lagun asko izan ditut gogoan, nirekin “txaboloan”. Haien artean, joandako batzuk, Ardotxi bereziki. Haiengandik ikasitakoa la-gungarria izan zait, indartu egin nau. Baita modu zuzenean, bisitetan, Agurtzane, Garazi eta Maddik eman didatena ere. Maitasuna, irribarreak, pasadizo eta gertaerak, gutunak eta argazkiak… Bihotzean ditut horiek guztiak, betirako.

Mendiak ere bete ditu nire txangoak txaboloan, askotan. Mendian nintzen Ardotxi hil zen egunean, eta mendietara bueltatu naiz azken urte t’erdi honetan. Adarra eta haren in-gurua bereziki maite dut; eta igotzen naizen bakoitzean Ar-dotxiri muxu bat helarazten diot…

Aurrera egiten dugu, ko-lektiboki zein pertsonalki. Etengabe, batzuetan bide-ko bihurgunetan harrapatu-ta, baina aurrera. Bizitzen, lan egiten, kontraesanak gainditzen, lagunekin kon-partitzen, Natura eta herria zaintzen. Mulisko eta Ete-netako harriak zutik jarri zituztenei jarraipena ema-nez, gure garaiko Mulisko eta Etenetako guneak za-baltzen. Etorkizuna ehun-tzen, harriz eta hariz. Mulisko Gainean, 2015ean.

Egunkari eta aldizkarietako aipamenak Referencias en diarios y revistas

Jose Ramon Goikoetxea ‘Ardotxi’ ,‘Iraultzen’-eko zuzendaria hil da. Be-rria, 2005-03-29

Langile borrokak kronikagile konprometitua galdu du. Gara, 2005-03-29

Fallece ‘Ardotxi’ de un ataque al corazón. El Diario Vasco, 2005-03-29

“Ardotxi”ren gorpua erraustu dute. Gara, 2005-03-30

Ardotxi, mila esker / Joxean Urkiola. Gara,2005-03-30

Zuzendariari: In memoriam / Bikila. Berria,2005-03-30

Asuntos pendientes / Joxerra Bustillo. Gara,2005-03-30

Agur hunkigarria Ardotxiri. Berria, 2005-04-02

FLIP / Tasio. Gara, 2005-04-03

Ardotxi joan zaigu: Kazetaria, militantea, koherentea. Teresa Toda, Iraul-tzen, 131 zk , 2005-05

Homenaje desde la amistad. Iraultzen, 131 zk, 2005-05

Agur eta ohore, lagun zaharra / Bikila. Viento Sur, 2005-05

“Mentxakaren aitorpena”, militante baten testigantza / Martin Anso. Gara, 2006-09-14

Ardotxik bizitakoa, idatzitakoa / X. Martin. Berria, 2006-09-14

“Mentxakaren aitorpena”, Ardotxiren azken liburua. Noticias de Gipuz-koa, 2006-09-14

Komisariako galdeketa luzea nobela bihurtuta / Felix Ibargutxi. El Diario Vasco, 2006-09-14.

Familiartekoa naizen aldetik / Agurtzane Juanena. Berria, 2006-0-15 eta Aiurri, 2006-09-22

Joxe Ramon / Pello Esnal. El Diario Vasco, 2006-09-27

Petxo Idoyagari elkarrizketa / Pilar Iparragirre. Argia, 2056 zk.(2006-10-01)

Testigantza gisa / Aritz Galarraga. Gara, 2006-10-24

Iragana bizirik / Teresa Toda. Iraultzen, 138 zk. (2006-10)

Fikzioaz gaindi / M. Jauregi. Iraultzen, 138 zk. (2006-10)

Memoriaren lekukotza / Iratxe Retolaza. Berria, 2006-11-05

Aitorpena / Felipe Juaristi. El Diario Vasco, 2006-11-17

Langa irekitzea falta / Elixabete Garmendia. Argia, 2063 zk (2006-11-19)

Puig, Antich… / X. Mendiguren . Argia, 2076 zk. (2007-02-18)

Gaur bi urte / Pello Esnal. El Diario Vasco, 2007-03-28

Argazkien iturriak

Ardotxiren artxibo pertsonala, J. Gallego, Andoni Canellada, Gorka Rubio (Argazki Press),

LAB sindikatua, Karmele Pagola, Teresa Toda, Xabier Urmeneta.

Mila esker argazkilariei, baita Etenetarako bidean lagundu gaituzuen gainerako adiskideoi ere. Esker mila eta ez adiorik!

Bizitza osoan borrokatu direnak,bizitza osoan maitatu dutenak,ordezkaezinen artera doaz.

Baina betiko geratzen diragure bihotzetan.

Documents

agur, mentxaka! ardotxiren lagunak