letiim Yaynlar 3078 • Aratrma-nceleme Dizisi 505 ISBN-13:
978-975-05-3188-0 © 2021 letiim Yaynclk A.. / 1. BASIM
1. Bask 2021, stanbul
EDTÖR Tanl Bora DZ KAPAK TASARIMI Ümit Kvanç KAPAK Suat Aysu
KAPAKTAK RESM Balaban, “mece Yolunda”,
(erif Tekben Arivi’nden, Çala Ormanlar Ok’a teekkürlerimizle).
UYGULAMA Hüsnü Abbas
DÜZELT Remzi Abbas DZN Berkay Üzüm
BASKI Sena Ofset · SERTFKA NO. 45030
Litros Yolu, 2. Matbaaclar Sitesi, B Blok, 6. Kat, No: 4NB 7-9-11
Topkap, 34010, stanbul, Tel: 212.613 38 46
CLT Güven Mücellit · SERTFKA NO. 45003
Mahmutbey Mahallesi, Devekaldrm Caddesi, Gelincik Sokak, Güven
Merkezi, No: 6, Baclar, stanbul, Tel: 212.445 00 04
letiim Yaynlar · SERTFKA NO. 40387
Cumhuriyet Caddesi, No. 36, Daire 3, Seyhan Apartman, Harbiye
Mahallesi, Elmada, ili 34367 stanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 •
Faks: 212.516 12 58 e-mail:
[email protected] • web:
www.iletisim.com.tr
AHMET EMRE ATE 1980 ylnda stanbul’da dodu. Ortaörenimini Saint
Michel Fransz Lisesi’nde tamamladktan sonra e zamanl olarak stanbul
Bilgi Üniversitesi ile Portsmouth Üniversitesi Uluslararas likiler
Bölümü’nden 2004 ylnda mezun oldu. Yüksek lisansn Galatasaray
Üniversitesi Siyaset Bilimi Ana Bilim Dal’nda “smayl Hakk Baltacolu
ve Yeni Adam Dergisi” üzerine yazd tezle 2006 ylnda tamamlad.
Kazma-Kürek, Defter-Kitap’a temel olan teziyle, 2011 ylnda stanbul
Üniversitesi Uluslararas likiler Ana Bilim Dal’ndan doktor oldu.
2016 ylnda Siyasal Hayat ve Kurumlar alanndan doçent unvann ald.
Cumhuriyet ve Modern- leme (Dou Bat Kitabevi, 2015) adl
derlemesinin yan sra Türkiye’de Resim ve Po- litika (Gazi Kitabevi,
2021) ve Her Sayfas Altn Deerinde: Ahmed Ate (Büyüyenay, 2021) adl
kitaplar bulunmaktadr. Siyasi tarih, felsefe, kültür tarihi,
siyaset ve sanat ilikisi üzerine çalmalarn sürdürmektedir.
AHMET EMRE ATE
Köy Enstitüleri, Sekülarizm ve Romantik Milliyetçilik
Canm eim Zehra Gizem Ate’e ve biricik kzmz dil Ate’e...
ÇNDEKLER
ÖNSÖZ
............................................................................................................................................9
GR
................................................................................................................................................11
B R N C B Ö LÜ M
ULUS-DEVLET NASI VE MLLYETÇLK
.......................................................25
K N C B Ö LÜ M
TÜRKYE’DE ULUS-DEVLET NASI VE KÖYLÜ ETM
....................65
Türkiye’de köylü eitimi
......................................................................................................66
Köy Enstitüleri’nin öncüleri: Çifteler ve Kzlçullu deneyimleri
..................................................................................90
Ü Ç Ü N C Ü B Ö LÜ M
KÖY ENSTTÜLER DENEYM
................................................................................101
Köy Enstitüleri’nin ileyi ve faaliyetleri
...............................................................
118
Bir ideal-tip olarak Hasanolan Yüksek Köy Enstitüsü
..............................125
Dört muhalefet ve bir son: Köy Enstitüleri’nin kapatlma süreci
........135
D Ö R D Ü N C Ü B Ö LÜ M
KÖY ENSTTÜLER’NDE SEKÜLER DN VE ROMANTK MLLYETÇLK ETM
........................................................155
mparatorluktan ulus-devlete bir tabula
rasa..................................................156
Köy Enstitüleri’nde romantik milliyetçilik
..........................................................191
SONUÇ
........................................................................................................................................225
EKLER
...........................................................................................................................................239
E K 1 Trakya Umum Müfettilii’nin 4/9/934 Tarih 1930 Numaral
Tahrirat Sureti
..........................................................................241
E K 2 Hasan Âli Yücel’in ükrü Saraçolu’na Elyazs Mektubu
........................................................................................................247
KAYNAKÇA
...............................................................................................................................251
DZN
............................................................................................................................................267
9
ÖNSÖZ
Köy Enstitüleri, Türkiye’de toplum açsndan tartmal bir “or- tak”
hafza olmutur. Bu balamda, Sabahattin Eyübolu Cer- vantes’ten
esinlenerek “Bana Köy Enstitüleri hakknda ne dü- ündüünü söyle,
sana kim olduunu söyleyeyim,” ifadesi- ni kullanmtr. Gerek
muhafazakâr, gerek liberal, gerekse sol çevreler tarafndan farkl
nedenlerle eletirilen Köy Enstitüleri, Türkiye’de köy ile
Cumhuriyet modernlemesi arasndaki ili- kiyi anlamlandrmak için
önemli bir dönüm noktas olmutur.
Bu kitapta Köy Enstitüleri’nin köylü eitimi ve ulus-dev- let
inasndaki yeri ve önemi yeniden deerlendirilmeye çal- lmtr.
Günümüze kadar az tartlan bir kavram olarak ro- mantik
milliyetçilik, Köy Enstitüleri’nin üzerinden incelenmi bir konu da
deildir. Dolaysyla, Köy Enstitüleri’nde roman- tik milliyetçi
söylemi aratrmak ilk defa bu çalmayla gerçek- lemitir.
Bu çalma bir yolculuun hikâyesidir: Yolculuum boyun- ca yanmda olan
herkese teekkürü bir borç bilirim. Özellikle de “Eer bir gün; daha
büyük baarlar m yoksa, daha büyük insanl m diye soracak olursan;
biz içinde baarnn da oldu- u daha büyük insanl yeleriz,” diyerek
beni büyüten annem Benian Ate ile babam Ertunga Ate için ne
diyebilirim ki? Ver-
10
dikleri binbir çeit tavsiye arasndan seçtiim sadece bu yuka- rdaki
bile, onlara layk olup olamadm bana sorgulatr hâlâ.
Her yolculuk bir maceradr: nili çkl her bir maceraya ramen
yolculuuma devam etmemi salayan rehberlerim ol- du. Bu balamda,
Prof. Dr. Füsun Üstel, Prof. Dr. Birol Cay- maz, Prof. Dr. Cüneyd
Okay, Prof. Dr. Asm Karaömerliolu, Doç. Dr. Yeliz Okay ve Dr. Leyla
Sanl Oluç’un ilgi ve destekle- ri benim için paha biçilemez. Bir
akademisyenin hocalar olur da, örencisi hiç olmaz m? Bu kitap
açsndan, özellikle Ouz- han Altnkoz, Mehmet Orkun Genç ve Eren
Deniz Özçin ba- ta olmak üzere, örencilerimin bana verdikleri heves
ve cesa- reti unutamam.
Her yolculuun kahramanlar vardr: Füsun ve Leyla hocala- rm, beni
Adnan Binyazar ile tantrmasalard, ben; Mahmut ve Naciye Makal,
Osman Bolulu, Osman Nuri Poyrazolu, Emin Özdemir, Resul Aslanköylü,
Ali Dündar, Talip ve Halise Apay- dn, Osman Yalçn ve Ali Knac gibi
kahramanlarm bulamaz, Köy Enstitüleri’ni anlayamazdm. Bu balamda,
Adnan Binya- zar’a özel bir teekkür borçlu olduumu
belirtmeliyim.
Her yolculuk bir dayanma hikâyesidir: Amcam Toktam Ate’in “Hadi
artk, ne zaman bitireceksin? En iyi tez, bitmi bir tezdir...” ile
balayan tatl sktrmalarna bal olarak, o zamanlar çiçei burnunda
sevgilim Gizem’in zamanndan çok çaldm gibi, can dostlarm Dr. H.
Selen Akçal Uzunhasan, Arda Özkubat, Hayk Markarolu, Mardo Yaramyan
ve Dr. Be- güm Kurtulu Abdülhayolu’nun da zamanlarndan çok çalm-
mdr. Artk bunu telafi etmeye çalrken, yeni dostluklar da edinmeye
gayret ediyorum. Doç Dr. Ertan Karde’in bu anlam- da yeri, tam da
bu paragrafta, yani yanmdadr.
Ve son olarak, imdiye kadar bir tez olarak raflarda duran bu kitab
artk elinizde tutabiliyorsanz bunu bir kiiye borçluyuz. Daha önce
hiç görümediim ve tanmadm halde, samimiye- tini benden esirgemeyen
Tanl Bora’ya ve “letiim” ailesine ne kadar teekkür etsem
azdr.
Çekmeköy, 2021
11
GR
Le Temps est invention ou il n’est rien du tout.1
– HENRI BERGSON (1859-1941)
Henri Bergson, iki tür zamandan bahseder. Birincisi, “soyut
zaman”dr. kincisi ise “somut zaman”dr. “Soyut zaman”, sa- atlerce
belirlenen bir zaman olup, dolaysyla determinist ba- k açsna göre
yaratm sürecinden uzaktr. “Somut zaman” ise üretme niteliine sahip,
yaanan ve yenilenen bir deneyimdir.2 Zamann yaratma ve yaratlma
süreci, Bergson’un felsefesinden en çok etkilenmi olan Marcel
Proust’un Kayp Zamann Pein- de adl romannda ve sonra Orhan Pamuk’un
Kara Kitap’nda vurgulanan esas temalardan biri olmutur.
Marcel Proust romannda, bir fincan çayn eliinde yedii kurabiye ile
çocukluundaki tatlar ve kokular ilerleyen yana ramen anmsamakla
kalmyor, onlar yeniden ina ediyordu.3 Benzer biçimde Pamuk’un, Kara
Kitap’taki kahraman kaybo- lan eini aramaya koyulan eski bir
gazetecidir. Kahraman, ei-
1 “Zaman, bir icattr ya da hiçbir ey deildir.” 2 André Lagarde ve
Laurent Michard, Les Grands Auteurs Français, XXe Siecle,
Paris, Larousse-Bordas, 1997, s. 80. 3 Marcel Proust, Du Coté de
Chez Swann, Paris, Librairie Gallimard; André La-
garde ve Laurent Michard, Les Grands Auteurs Français, XXe Siecle,
Paris, La- rousse-Bordas, 1997, s. 238-239.
12
ni bulmak uruna stanbul’da atld macerada eski zamanlar yeniden
anmsamakta ve yeniden icat etmektedir.4
Pamuk, Proust ve Bergson’da olduu gibi Köy Enstitüleri (1940-1954),
kuruluundan günümüze 70 yl geçmesine ra- men halen anmsanmakta ve
tarihi de devaml olarak yeni- lenmektedir. Söz konusu tarihin
sürekli hafzalarda tutulma- syla, ortak bir hafza bilinci
gelitirilmi olur. Köy Enstitüle- ri örneinde görüldüü üzere verili
bir zaman ve mekân di- limindeki topluluun yaants ortak hafzaya
dönüür.5 Köy Enstitüleri’nin Türkiye’de toplum hafzasndaki yeri,
kurulu yldönümü olan her 17 Nisan tarihinde tekrar gündeme gel-
mektedir.
Türkiye’de kamuoyu, Cumhuriyet tarihinin “yarm kalan” böyle bir
kalknma ve aydnlanma projesini, salt 17 Nisan ta- rihlerinde deil,
belli bal her siyasi ve corafi farkll anlam- landrma noktasnda
anmaktadr. Yaratlan bu ortak hafzann, bir özleme dönümesi aslnda
“yaamn hznn artt ve tarih- sel altüst olularn yaand bir çada
kaçnlmazdr”.6 “Kaz- ma-kürek, defter-kitap” derken Köy Enstitüleri,
bu altüst olu- ta romantik milliyetçi dilin seküler bir yansmasn
temsil et- mektedir.
Köy Enstitüleri böylesi bir “nostalji” düzleminde yer almak- tadr.
Köy Enstitülüler ve Köy Enstitüleri’nin özlemini çeken- ler, Köy
Enstitüleri’ni Boym’un dedii gibi “özel veya kolek- tif bir
mitolojiye dönütürerek, o zamanlar mekân gibi yeni- den ziyaret
etmek isterler, insann bana bela olan zamann ge- ri çevrilemezliine
boyun emeyi reddederler”.7 Sonuç olarak, modernleme ve
sanayilemenin son kertede küresellemenin günümüzdeki boyutlarna
olan itiraz, bu özlemleri güçlendi- rir. Boym’a göre:
4 Karen Haddad-Wotling, “Albertine à Istanbul”, Le Magazine
Littéraire, n. 496, Avril 2010, s. 81-83.
5 “Ortak Hafza” kavram için bkz. Maurice Halbwachs, The Collective
Memory, New York, Harper-Colophon Books, 1950, s. 48.
6 Svetlana Boym, Nostaljinin Gelecei, stanbul, Metis Yaynlar, 2009,
s. 14-15. 7 A.g.e., s. 16.
13
[...] Bir ulusun nostos’u yalnzca yitirilmi bir cennet deil,
bir
özveri ve zafer mekân, geçmi aclarn mekândr. (...) Bireysel özlem,
ulusal ideolojide, bireysel hafzalar
aan geçmiin aclarna dayal kolektif bir aidiyete dönütürü- lür.
Geçmiteki bozgunlar ulusun birliinin salanmasnda za- ferler kadar
öne çkar. Ulus-devlet ayn zamanda duygusal bir sözleme olan,
geçmiin karizmasnn damgasn tayan top- lumsal sözlemeye
dayanr.8
Bireysel özlemler ve nostalji; “yerel”, “geleneksel” ve “ulu- sal”
olan üzerinden ekillenmeye balar. Böylelikle nostalji, “ulusal
geçmii ya da kimliin kamusal kavramlarn kiiselle- mi metalara
dönütürebilen bir mekanizma halini alr”.9 Geç- miin yeniden
yüceltilmesi, Ernest Renan’n millet kuramnda- ki sürekli plebisite,
ulus-devletlerin toplum sözlemesine bir baka anlatmla sürekli güven
oylamasna olanak salar.10 Tür- kiye’de gerek kamuoyunda
destekleyicisi olmakla, gerekse Köy Enstitülü olmakla duyulan
mutluluk ve gurur, aslnda bireysel ve toplumsal kimliin ulusal
aidiyet ve modernlemeye duydu- u özlemi ön plana çkarmaktadr.
Köy Enstitüleri nostaljisiyle, dönemin gelenekleri yeniden icat
edilir. Köy Enstitüleri’nin köylü eitiminin ilerlemesi ve toplumsal
kalknmann hzlanmas için kurulmas, günümüz “enstitü nostaljisinin”
bu kurumu baarl olarak hatrlamasn salamaktadr. Köy Enstitüleri,
ulus-devlet ina sürecinde Tür- kiye’deki köylü eitiminin köyü
“yurt”, köylüyü “yurtta” ya- pabilme konusundaki baarsnda temel
etken kabul edilmek- tedir.
8 Svetlana Boym, a.g.e., s. 42-43. 9 Esra Özyürek, Modernlik
Nostaljisi Kemalizm, Laiklik ve Gündelik Hayatta Si-
yaset, Boaziçi Üniversitesi Yaynevi, stanbul, 2007, s. 18. 10
Ernest Renan, Qu-est-ce qu’une nation?, Dominique Colas, La Pensée
Politique,
Paris, Larousse, 1992, s. 532-533.
14
Bu açdan, Türk köylüsünün modern vatandalk ve ulus- devlet
idealinden haberdar olmasnda ksacas köyün, folklo- run dnda ulusal
bir kültür edinmesinde Köy Enstitüleri yay- gn bir öneme sahiptir.
Kukusuz, kitle kültürü ve ulus-devlet inas birbirinden ayrlmaz ve
örneklerine sklkla rastlanan iki kadim dost gibidirler. “talya’y
yarattk, imdi talyanlar yarat- mak zorundayz,”11 tümcesi aslnda
yeni resmî tatillerin, kah- ramanlarn ve sembollerin yardmyla
ortaya çkan yeni bir ulu- sal eitimin habercisidir. Böylelikle,
ulusal eitim, kolektif bir hafza yaratarak ulus-devlet tarihine
katkda bulunur.12
Modern devletin rolünü belirlemesinde yardmc olan okul gibi kültür
ve eitim kurumlar tarihsellik13 yaratmakla birlik- te, toplumsal
olann kimliini de belirlemektedirler.14 Köy Ens- titüleri, bir
eitim ve kültür tarihinin nesnesi olduu kadar, si- yasi tarihin de
bir öznesi olmakta ve toplumsal bir kimliin ya- ni ulus-devlet
inasnda köylü olmann temsili kimliini omuz- larnda tamaktadr. Köy
Enstitüleri’nin kurumsal tarihi, bu kimlii kolektif bir hafza
olarak yaatmaktadr.
Eugen Weber’e göre, ulus-devlet inasnn ulusal eitimle ça- balad
okur-yazarlk atlmnn amac köylüyü Fransza dö- nütürmekti.15 Köy
Enstitüleri nostaljisi de benzer bir amaçtan bahsetmektedir ve bu
savnda hakldr. “Tarih kutsaldr, çün- kü ulus kutsaldr. Hafzamz ulus
sayesinde tutunabilmitir,”16 diyen Pierre Nora, gerek Fransa
gerekse Türkiye gibi dier ör- neklerde tarihsel deiikliklerin ortak
hafzay kitleselletirdi-
11 Eric Hobsbawm, Terence Ranger, Gelenein cad, stanbul, Agora
Kitapl, 2006, s. 306.
12 Dipesh Chakrabarty, “Postcoloniality and the Artifice of
History: Who spekas for Indian Pasts?”, Representations, n. 37,
Special Issue: Imperial Fantasies and Postcolonial Histories, K,
1992, s. 18.
13 Philippe Poirrier, Les Enjeux de l’Histoire Culturelle, Paris,
Editions du Seuil, 2004, s. 142.
14 Roger Chartier, Au Bord de la Falaise, L’Histoire entre
Certitudes et Inquiétude, Paris, Editions Albin Michel, 1998, s.
77-78.
15 Eugen Weber, Peasants into Frenchmen: The Modernization of Rural
Fran- ce 1870-1914, Stanford, Stanford University Press, 1976, s.
303. ve Maurice Agulhon, La République au village, Paris, Plon,
1970.
16 Pierre Nora, Hafza Mekanlar, Ankara, Dost Kitabevi Yaynlar,
2006, s. 22.
15
ini iddia etmektedir. Üçüncü Cumhuriyet dönemi, tarih bilin- ci ile
ulus inas arasndaki ilikiyi berraklatrmaktadr. Pierre Milza,
Fransa’daki Üçüncü Cumhuriyet dönemi reformlarnn, Türkiye’deki
cumhuriyet ilanndan sonra gerçekleen reform- lara esin kayna
olduunu dayanmac (solidarist) ve orga- nik toplum imgelemleriyle
göstermektedir. Bir baka anlatmla, Türk ulus-devlet modernlemesi
Fransa’nn Üçüncü Cumhuri- yeti’ndeki laik eitim örgüsünün bir
benzeriydi.
Köy Enstitüleri nostaljisinde varolan ve sürekli olarak yeni- den
üretilen miras, tarihsel bir dönemin belirli bir kolektif ta-
rafndan kutsallatrlmasdr. Söz konusu kolektif kimlik ya- ni
köylüler, hafza ortamlarnn kalmamas nedeniyle hafza mekânlarn kendi
kendilerine –anlatlarla– yaratmaktadrlar.17 Milli ef smet nönü
döneminde (1939-1945) krsal nüfusun (köylünün) eitimini ve bu yolla
köyün otarik kalknmas- n hedefleyen Köy Enstitüleri Türkiye’de
ulus-devlet ina süre- cinde (1928-1945) sui generis (nevi ahsna
münhasr) kolektif kimlie dayal nostaljik bir ortak hafza
yaratmtr.
Bu arada Türkiye’de kinci Dünya Sava’nn bitimiyle çok partili
hayata geçiin (veya dönüün)18 yaand bir dönem- de Köy
Enstitüleri’yle ilgili yazlan doru veya yanl, tarafl ve- ya tarafsz
iddialara da deinmek gerekir. Söz konusu iddiala- rn bazlar Köy
Enstitüleri’nde komünizm propagandas yapl- dndan bahsederken
bazlarysa bu söylenenlerin tam aksine Köy Enstitüleri’nin köyden
kente göçü durdurduunu ve böy- lelikle proleterlemeyi engellediini
belirtir.
Köy Enstitüleri üzerine aratrrken bir taraftan dönemin Tu- ranclar
olarak bilinen ar milliyetçi düünürlerin dier ta- raftan yine ayn
dönemin baz solcu yazarlarnn bu kurumla- r eletiriyor olmalar Köy
Enstitüleri’nin birbirine zt iki kutup arasnda arafta kaldn
ispatlar niteliktedir. Üstelik Köy Ens- titüleri’yle ilgili yaplan
eletiri ve yorumlar bunlarla da snr-
17 A.g.e., s. 17. 18 1945-1950 aras dönemsellie çok partili hayata
geçi demek yerine dönü
denmesinin sebebi için bkz. M. Asm Karaömerliolu, “Türkiye’de Çok
Parti- li Demokrasiye Dönüün Toplumsal Dinamikleri”, Toplum ve
Bilim, no. 106, 2006, s. 174.
16
l kalmayp, Enstitülerdeki programn stakhovinist (az gelimi ülke
koullarnda emek üretkenliinin etik ve ideolojik kam- panyalarla
arttrlmas) yapsndan19 programn yetersizliine, mezunlarn köye
zorunlu hizmet için dönmekteki isteksizlik- lerinden kz-erkek
örenci yurtlarnn uzun bir dönem ayr ol- mamasnn sakncalarna varana
kadar çeitli noktalara kadar dalmtr.
Kukusuz bu kitap söz konusu iddialara birer cevap arama niteliinde
olmayacaktr. Tüm bu iddialara balangçta yer ve- rilmesinin
sebebiyse zamannda tartmalara yol açan bir kuru- mun üzerine
günümüzde net bir yargnn olmamasdr. Hak- kndaki çou öznel olan
yazlarn nicel çokluunun aksine analitik yaznn neredeyse yok denecek
kadar az olduu bir gerçektir. Says yüz sekseni bulan inceleme, an
ve tarihî ro- man arasnda siyasi tarih ve siyaset bilimi içerikli
az sayda ça- lma bulunmaktadr.20 Bu noktada, nesnellik açsndan Fay
Kirby’nin kitabn hariç tutmak gerekir. Keza yakn dönemde Tanl
Bora’nn Hasan Âli Yücel adl kitabnn içindeki “kitap- çk”
niteliindeki Köy Enstitüleri bölümünü es geçmemeliyiz. Tanl Bora’nn
sonunda Hasan Âli Yücel üzerinden kurduu sempati ve/veya empati
ilikisinin benzerini,21 bu kitapta Köy Enstitüleri ile ben de
kurmaya çaltm.
Fakat Edward McNall Burns’ün, bir siyaset felsefecisi olarak
Bertrand Russell için söylediklerine benzer biçimde, Köy Ens-
titüleri de –Bertrand Russell gibi–, “Aydnlanmann rasyonaliz- mini,
utiliteryanlarn pratikliini, pozitivistlerin materyalizmi- ni ve
bilimciliklerini, sosyalistlerin kolektivizmini ve ekono- mik
determinizmini”22 içindeki romantizm felsefesinde barn-
19 Asm Karaömerliolu, Orada Bir Köy Var Uzakta, Erken Cumhuriyet
Dönemin- de Köycü Söylem, stanbul, letiim Yaynlar, 2006, s.
96-97.
20 Söz konusu güncel tezler arasnda bkz. Elmire Canboa, Rural
Education in Turkey: The Village Institute System (1937-1954),
yaynlanmam yüksek li- sans tezi, California Eyalet Üniversitesi,
Long Beach, 1980 ve Deniz Ilgaz, The Village Institutes and the
Kemalist Ideology in the Turkish Republic, yaynlanma- m doktora
tezi, Boaziçi Üniversitesi, 1995.
21 Tanl Bora, Hasan Âli Yücel, stanbul, letiim Yaynlar, 2021, s.
11-12. 22 Edward McNall Burns, Çada Siyasal Düünceler 1850-1950,
Ankara, Birey
ve Toplum Yaynlar, 1984, s. 103.
17
drmaktadr. Köy Enstitüleri’nde romantizmin ve sekülarizmin ortak
paydada incelenmesinin sebebi aslnda Aydnlanmac ro- mantizmin gerek
modernliin kayna olarak yorumlanan bir idealar bütünü gerekse
Fransz Devrimi’nden kinci Dünya Sa- va’nn sonuna kadar uygulanan
bir tarihsel proje olmasdr.23
Romantik milliyetçilik ve Aydnlanma kendi içerisinde ne kadar
rasyonalizmi, pratik akl, pozitivizmi, bilimcilii, seküla- rizmi
içeriyorsa kinci Dünya Sava süreci ve sonras ksa bir döneme özgü
Köy Enstitüleri de o kadar romantik milliyetçi- lii içermektedir.
Dolaysyla romantik milliyetçilik ile Aydn- lanma düüncesini
birbirlerinden bamsz birer olgu olarak kabul etmek yanltr. Ayn
ekilde, Köy Enstitüleri’nde varo- lan romantik milliyetçiliin,
ulus-devlet inasnda köylü eiti- minin vatandalk temelinde önemli
bir pay olduunu iddia etmek mümkündür.
Bu kitabn amac 1940-1946 yllar arasnda Türkiye’de köy- lü eitimi
açsndan Köy Enstitüleri’nin farklln incelemek- tir. Ulus-devlet
inas balamnda enstitülü köylülerin ve me- zun olduktan sonra
köydeki örencilerinin vatandalk olgusu- nu içselletirmeleri Köy
Enstitüleri’nin romantik milliyetçi söy- lem ve pratii sayesinde
gerçeklemitir. Türkiye’de Tek-Par- ti döneminden miras kalan
modernlemeci rejimin krsalda- ki mobilizasyonu, Milli ef smet nönü
döneminde romantik milliyetçi “köylü vatanda”24 yaratarak devam
ettirilmeye ça- llmtr. Bir baka anlatmla, Köy Enstitüleri’nin eitim
poli- tikas, 1940’lara kadar merkezi ulus-devlet siyasetine alama-
yan köylüyü –canlandrlacak köy söylemiyle– vatandalatr-
maktr.
“Canlandrlacak köy” perspektifiyle smail Hakk Tonguç, Köy
Enstitüleri’nde kültür eitimiyle i eitimini birletirmek- tedir.
Köyün ve doann imece yöntemiyle “canlandrlmas” ve ulus-devlet ina
projesinde krsal nüfusun siyasal mobilizasyo-
23 Ahmet Çidem, Aydnlanma Düüncesi, stanbul, letiim Yaynlar, 2001,
s. 13-22.
24 Engin Tonguç, Devrim Açsndan Köy Enstitüleri ve Tonguç, stanbul,
Ant Ya- ynlar, 1970, s. 529.
18
nu hedeflenmitir. Bu noktada Köy Enstitüleri’nde uygulanan köylü
eitimi, köy ile vatan arasnda kurulmas istenen roman- tik
milliyetçi ba, imece yöntemi ve canlandrlacak köy söy- lemi
sayesinde ilevselci seküler din haline dönütürmütür.
Kitabn amacna hizmet edecek önemli bir noktaysa sözlü ta- rih
çalmasdr. Sözlü tarih çalmasyla birlikte Köy Enstitü- leri’ndeki
romantik milliyetçi hedef, mezunlarn ve öretmen- lerin nezdinde
incelenmitir. Böylelikle, köy okullarna öret- men yetitirmek için
kurulan Köy Enstitüleri’nin hedeflerine –salt eitsel deil ayn
zamanda siyasi yönlerini de inceleye- rek– ulus-devlet inas ve
romantik milliyetçilik açsndan ba- klmtr.
Kitaptaki incelemeler toplam dört ana bölümden oluuyor. kitabn ilk
ve belki ana ilkesini oluturacak ulus-devlet ina- s ve romantik
milliyetçilik teorilerine bir bölüm ayrlmtr. kinci Bölüm’de
Türkiye’deki köylü eitiminin ana hatlar in- celenerek Köy
Enstitüleri’nin ulus-devlet inasndaki köycülük politikasndan farkll
ve ötekilii aratrlmtr. Üçüncü Bö- lüm’de, Köy Enstitüleri’nin
kurulu, ileyi ve kapatl hikâye- si incelenmitir. Dördüncü
Bölüm’deyse, Köy Enstitüleri’nde- ki eitim politikasnn, ulus-devlet
inas ve vatandalk bala- mnda romantik milliyetçi bir söyleme sahip
olup olmad tar- tlmtr.
Kitabn Birinci Bölümü’nde ulus-devlet inasnda kültür po-
litikalarnn bir ürünü olarak romantik milliyetçilik incelen- mitir.
Bilindii gibi, seküler dinlerin ulus-devlet inasn e- killendirdii
yaygn kabul görmektedir. Fakat vatandalk kav- ramnn toplumdaki
farkl snflarca benimsenmesi için fark- l milliyetçilik söylemlerine
ihtiyaç duyulmutur. Seküler din- ler üst-kültür yaratmakta baarl
olmakla birlikte, alt-kültürle- rin mobilizasyonu farkl
milliyetçilik dinamiklerine bal kal- mtr. Ulus-devlet inasndaki
seküler din yönteminin krsal kesimde benimsenmesi için romantik
milliyetçilik köy eitimi sisteminde böylelikle önem kazanmtr.
Romantik milliyetçi hareket, köy doasn ulusallatrma yo- luyla köyün
ulus-devlet inasna katlmn kolaylatrmtr.
19
Birinci Bölüm boyunca milliyetçilik kuramlar ele alnrken ro- mantik
milliyetçilik ve ulus-devlet vatandal kuramsal ola- rak
incelenmitir. Ayn zamanda 1789 sonras Avrupa’daki kr- sal nüfusun
eitimine verilen önem incelenerek Fransz Devri- mi’nden günümüze
ulus-devlet inas ve modernleme süreçle- rine deinilmitir. Bu
balamda, Ernest Gellner’in yüksek kül- tür iddias ve John
Breuilly’nin modernist milliyetçilik kuram ile Elie Kedourie’nin
yabanclama sonucu doan milliyetçilik kuram ve Johann Gottfried
Herder’in doa ve tarih temelli lin- guistik ve folklorik
kültürcülüü, romantik milliyetçiliin ta- nmlanmasnda faydal
olmutur.
Kitabn kinci Bölümü’nde Türkiye’de köy(lü) eitimine ta- rihsel
açdan deinilmitir. Ardndan, bu süreçleri izleyen si- yasal
mobilizasyon ve seküler din tartmalar ele alnacaktr. Böylelikle,
Köy Enstitüleri’nin kuruluundan önceki süreçte köy(lü) eitimi
düüncesinin modernleme ve köy mobilizas- yonu açsndan önemi
vurgulanacaktr. Köylü eitim ve siyaset ilikileri açsndan Merutiyet
öncesi ve sonras dönemler ile tek-parti ve sonras dönemler
arasndaki benzerlikler ve farkl- lklar ortaya konmutur.
Köycülük söylemi ve köylü eitimi, Türkiye tarihinde mo- dernleme ve
ulus-devlet inas süreciyle merkezî iktidarn “yüksek kültürü” olarak
gündeme gelmitir. Dolaysyla, Köy Enstitüleri’nden önceki köylü
eitimi adna atlan hamlelerin Köy Enstitüleri’nden farkllklar bu
bölümde incelenmitir. Örnein, Tek-Parti dönemi Halkevleri ve
sonrasnda Halkoda- lar faaliyetlerindeki ilevselci seküler dinin
eksiklii, Köy Ens- titüleri’nde imece yöntemini ortaya çkararak
romantik milli- yetçi söylemin kurumsallamasn salamtr.
Kitabn Üçüncü Bölümü’nde Köy Enstitüleri’nin tarihçesi in-
celenmitir. Bu noktada Köy Enstitüleri tarihi, hazrlk döne- mi olan
1936-1939 yllar hariç tutulursa üç döneme ayrlabi- lir. Birinci
dönem, 1940 ile 1946 arasnda yaanan Köy Ensti- tüleri’nin “bonanza”
dönemidir. kinci dönem 1946-1950 ara- snda dönemin babakanlarndan
Recep Peker’in sözüyle Köy Enstitüleri’nin “milliletirilmesi”
olarak adlandrlan durakla-
20
ma dönemidir. Üçüncü dönem ise 1950-1954 aras Köy Ensti- tüleri’nin
tasfiye dönemidir. Bu noktada kitabn, Köy Enstitü- leri’nin
1940-1946 yllar arasndaki dönemine odaklanmas- nn nedeni aslnda
Hasan Âli Yücel ve smail Hakk Tonguç’un salt bu dönemde görev
alarak enstitünün özgünlüünü sala- m olmalardr.
Üçüncü Bölüm’de Köy Enstitüleri’nin faaliyet ve süreçleri, yaanan
toplumsal ve siyasal olaylar ile dönemin hükümetle- ri ve siyasi
partileri (CHP-DP) ekseninde incelenecektir. Böy- lelikle, 1940’tan
tamamen kapatlaca 1954 ylna kadar ama özellikle kurucu kadrolarn ve
fikirlerinin tasfiye edildii 1946 ylna kadar25 toplam 21 Köy
Enstitüsü’nün deneyimi kapsam- l biçimde anlatlmtr. Bu bölümde, Köy
Enstitüleri’nin tart- mas ve muhalefeti çok olan yaam süreci,
özellikle 1940-1946 arasndaki ileyii kapsamnda ele alnmtr.
Kitabn Dördüncü Bölümü’nde Köy Enstitüleri’nin eitim programlarnda
ve mezunlarnn an, söylei ve romanlarn- daki ulus-devlet inasna ve
modernlemesine yönelik yorum- lar incelenmitir. lk olarak, Köy
Enstitüleri’nde okurken gös- terilen teknik ve kültür derslerinin
ulus-devlet modernleme- si ve aklclyla nasl badatrld incelenmitir.
Bu balam- da, vatandalk ile ulus-devlet kavramlar köyün doas, din
ve laiklik anlaylar üzerine yaplan yorumlar ve bunlara verilen önem
analiz edilmitir.
Köylü eitimi ve Köy Enstitülü olmak üzerine gerçekletiri- len ve
sözlü tarih yönteminden yararlanarak yaplan görüme- ler ufuk açc
olmutur. Böylelikle, Köy Enstitüleri’nin roman- tik milliyetçi
kültür politikasnn, mezunlar tarafndan içsel- letirilme süreci ve
biçimi ortaya çkmtr. Bir baka anlatmla, i eitimi ve kültür dersleri
sayesinde Köy Enstitüleri’nin salt amacnn köye öretmen yetitirmek
olmad aratrlmtr. Sözlü tarih çalmasnda Enstitülerde vurgulanan
imece yön- teminin köy-doa-ulus üçlüsünü pastoral bir
kooperativizm- le birletirdii incelenmitir. Söz konusu pastoral
korporatizm,
25 Pakize Türkolu, Tonguç ve Enstitüleri, 2. bask, stanbul, Türkiye
Bankas Kültür Yaynlar, 2004, s. 542-548.
21
mece yöntemiyle “canlandrlacak” köy, yurt veya ulus-dev- letin bir
parças, “canlandrlacak” köylü ise yurtta yani ulus- devletin
vatanda olacaktr. Köy Enstitüsü mezunlar arasnda köy-doa-ulus
üçlüsü kolektif bir aidiyet yaratrken tarihsel ve ulusal bir bellek
oluturmada Herder’in romantik milliyetçilii ön plana çkmaktadr.
Herder’in düüncesiyle ilgili olarak Sez- gi Durgun unlar ifade
etmektedir:
Herder’deki organisizmi Almanya’nn corafya, toprak ve rk balantsnda
görürüz; yine Herder’den beslenerek farkl co- rafi kimlik üreten
Fransz corafi kimlii siyasal anlamda ye- rel kimlikleri merkeze
eklemlerken Herder’in “çoulluktaki bütünlük” fikrinden
esinlenmitir. Herder’in kaynaklk ettii farkl corafi kimlik okumalar
Türkiye’yi analiz etmek için de önem tamaktadr.26
Mekân ulusallatrc, ulusu mekânlatrc özellii olan Köy
Enstitüleri’nin mezunlaryla yaplan sözlü tarih çalma- s ise
derinlemesine görüme teknii –mülakatlar– ile gerçek- lemitir. Baka
bir anlatmla, mülakatlar kalitatif çalma tar- zyla ele alnmtr.
Kantitatif metodun yani rakamlarla ölçüle- bilirliin tartmal ve
yetersiz kald fenomenler incelenirken derinlemesine görüme
tekniinin kalitatif savunusu gündeme gelmitir. Bu nedenle, sözlü
tarih çalmas boyunca kitabn so- runsal saysal veriler yerine kiisel
ve kolektif hayat hikâyeleri üzerine younlamaktadr. Böylelikle,
insan zihnindeki ve dav- ranlarndaki uyumluluk ile tarihsel ve
siyasal teori yorumlan- maktadr.27
26 Sezgi Durgun, Memalik-i ahane’den Vatan’a, stanbul, letiim
Yaynlar, 2011, s. 25.
27 Sözlü tarih aratrmasndaki kalitatif yöntem hakknda detayl bilgi
için bkz. Stéphane Béaud, “L’usage de l’entretien en sciences
sociales”, Politix, n. 35, 1996, s. 234; Pierre Bourdieu, La Misère
du Monde, Paris, Seuil, 1993, s. 904 ve Birol Caymaz, Türkiye’de
Vatandalk, Resmi deoloji ve Yansmalar, 2. bas- k, stanbul, stanbul
Bilgi Üniversitesi Yaynlar, 2008, s. 57-64.
22
Sonuç olarak, 1951-52 öretim yl sonuna kadar 1.398 ka- dn 15.943
erkek olmak üzere28 toplam 17.341 öretmen yeti- tiren29 Köy
Enstitüleri’nin ulus-devlet ve romantik milliyetçilik açsndan kendi
aralarnda göstermi olduu benzerlikler kadar farkllklarn da olduu
tartlm olacaktr. Böylelikle, Köy Enstitüleri nostaljisinin aslnda
Bergson’un deyimiyle bir za- mane icad olup olmad, kolektif
kimliinin türdelii yann- da mikro düzeyde farkllklarnn olup olmad
tartlacaktr.
Öte yandan, Köy Enstitüleri’nde köyün ekonomik anlam- da kalknmasnn
yan sra yerel nüfusun “yurttalaacak” ye- ni nesline içselletirilen
düünce biçimi ve davran kalplar tanmlanacaktr. Türk
modernlemesinin, Cumhuriyet dönemi krsal kesimde öncü vatanda
kadrolarn yetitirme, yeni reji- me bal vatanda yaratma fikri,
1940’l yllarn sonuna gelindi- inde Köy Enstitüleri’ndeki ilevselci
seküler din halini alan ro- mantik milliyetçi söylem ile aça
çkarlacaktr.
E.H. Carr’n ifadesiyle, “tarihçilerin düünceleri de öteki in-
sanlarnkiler gibi zaman ve yer ortamyla kalplanmtr”.30 Henri
Bergson’un “somut-soyut zaman”, Marcel Proust’un “nostaljisi” ve
Orhan Pamuk’un geçmiin izlerini aray, Köy Enstitüleri’nin tarihini
de –her tarih gibi– yeniden aramay merulatrmaktadr. Enstitülerdeki
ilevselci seküler din hali- ni alan romantik milliyetçi söylem,
enstitü nostaljisiyle birlik- te bizleri, geçmiin izlerini aramaya
ve yeniden yorumlamaya sevk etmitir. Lord Acton’n u sözlerini, Köy
Enstitüleri ve ro- mantik milliyetçilik aratrmasnda bir iyi niyet
göstergesi ola- rak önsözün sonuna eklemek doru olacaktr:
Tarih bizi yalnz baka zamanlarn uygunsuz etkisinden de- il, kendi
zamanmzn uygunsuz etkisinden, çevrenin tiran-
28 Bu tezin “gender biased” bir yöntemle aratrma yapmamasnn önemli
bir nedeni Köy Enstitüleri’ndeki kadn ile erkek mezun örencilerin
saysnda- ki eitsizlikten kaynaklanmaktadr. Dolaysyla, tezin sözlü
tarih çalmasnda enstitülerdeki kadn-erkek ilikileri üzerine
deinilmemitir.
29 Niyazi Altunya, Köy Enstitüsü Sistemine Toplu Bir Bak, 2. bask,
stanbul, Umut Matbaaclk, 2009, s. 27.
30 Edward Hallett Carr, Tarih Nedir?, stanbul, letiim Yaynlar,
2005, s. 51.
23
lndan ve soluk aldmz havann basncndan da kurtaran ey
olmaldr.31
Köy Enstitüleri tarihinden bahsederken, Köy Enstitüleri ile ilgili
saysz farkl yorumlarn tarihsiciliinden kurtularak, ro- mantik
milliyetçilii anlamak ve o balamda Köy Enstitüle- ri’nin özgünlüünü
incelemek amacndaym. Umarm bu kita- bn, ulus-devlet inasnda Köy
Enstitülü olmak üzerine geli- tirilen incelemeler, Lord Acton’n
sözünü ettii hava basncn- dan kurtulmay kolaylatrr.
Yazar, öretim üyesi, öretmen, milletvekili, avukat, hâkim vb. pek
çok meslek grubunda ve belirgin bir sosyal tabakada yer alan Köy
Enstitüsü mezunu olan 17.341 öretmen arasn- dan sonraki yllarda
300’e yakn yazar ve air, 47 milletvekili, 20 öretim görevlisi, 30
hukukçu çkmtr.32 Köy Enstitüleri dendii zaman akla gelen bunca
ismin, mezun olduklar ens- titüleriyle kamuoyunda yarattklar farkl
izlenimlerin doru- luk ve gerçekliklerini ayrt edebilmek için bu
kitap yararl ola- caktr.
31 Lord Acton, Lectures on Modern History, 1906, s. 33. 32 Alper
Akçam, “Anadolu Rönesans’nda Köy Enstitüleri”, Kuruluunun 70.
Y-