Hugvísindasvið

„Hold loðir yðr í klóm“

Hrafnar og heiðin minni

Ritgerð til BA-prófs í íslensku

Aðalheiður Elfríð Heiðarsdóttir

Maí 2015

Háskóli Íslands

Hugvísindasvið

Íslenska

„Hold loðir yðr í klóm“

Hrafnar og heiðin minni

Ritgerð til BA-prófs í íslensku

Aðalheiður Elfríð Heiðarsdóttir

Kt.: 190287-3279

Leiðbeinandi: Ármann Jakobsson

Maí 2015

Ágrip

Í heiðnum sið voru hrafnarnir Huginn og Muninn þekktir á miðöldum fyrir hlutverk sín

sem boðberar Óðins og fjölmiðlar miðaldanna. Nöfn þeirra koma víða að, meðal annars

í ýmsum kvæðum og ritum. Hins vegar hefur minna borið á umfjöllun annarra hrafna

þessa tíma og samband þeirra við goðheima og heiðinn sið því lítið rannsakað.

Til umfjöllunar í ritgerðinni eru hrafnar og mismunandi birtingarmyndir þeirra í

bókmenntum á 13. og 14. öld. Þróunarsaga fuglanna verður ekki skoðuð heldur einungis

litið til þessa tímabils. Ekki verður einvörðungu litið til hrafna Óðins heldur verða

ónafngreindir hrafnar mismunandi rita og kvæða teknir fyrir líka og þeirra

birtingarmyndir skoðaðar. Helstu rit sem notuð eru til heimilda um hrafna á þessu

tímabili eru meðal annars valin eddukvæði úr Eddukvæðum í útgáfu Gísla Sigurðssonar,

dróttkvæðið Haraldskvæði | Hrafnsmál, Snorra-Edda í útgáfu Finns Jónssonar og

Íslendingabók: Landnámabók í útgáfu Jakobs Benediktssonar.

Í inngangi er minnst lauslega á hrafna Óðins, Hugin og Munin, og hlutverk þeirra

sem fjölmiðla miðalda. Síðan er meginviðfangsefni ritgerðarinnar, ásamt köflum

hennar, kynnt til sögunnar og að lokum sett fram rannsóknarspurning. Kannað verður

hvort hlutverk hrafna hafi ef til vill verið stærra í lífi fólks á 13. og 14. öld en hingað til

hefur verið talið. Tilgangurinn er því að rýna í samband fuglanna við goðheima og

hvernig það samband birtist í kvæðum og lausamáli. Einnig verður litið til þess hvernig

þetta samband hafi haft áhrif á fólk þessa tíma.

Efnisyfirlit

1. Inngangur ......................................................................................................................... 5

2. Heimildir .......................................................................................................................... 6

3. Snorra-Edda og skáldamál ............................................................................................... 8

4. Eddukvæði .................................................................................................................... 13

5. Haraldskvæði | Hrafnsmál .............................................................................................. 19

6. Landnáma ...................................................................................................................... 21

7. Niðurstöður ................................................................................................................... 24

Heimildaskrá ...................................................................................................................... 27

5

1. Inngangur

Huginn og Muninn

fljúga hverjan dag

jörmundgrund yfir.

Óumk eg of Hugin

að hann aftur né komi-t

þó sjámk meir um Muninn (Gísli Sigurðsson 1998:74).

Huginn og Muninn eru þekktustu hrafnar íslenskra miðaldabókmennta, þeir voru

boðberar Óðins og unnu sem nokkurs konar fjölmiðlar þess tíma. Þeir fóru um heim

allan, sáu hvað gerðist og fluttu Alföður fréttirnar. Aðrir hrafnar í miðaldabókmenntum

hafa ekki þótt jafn áhugaverðir og virðist sem hræfuglar vígvallanna og fyrirboðar

orustna hafi því fallið í skuggann af hinum nafnkunnu hröfnum Óðins.

Í eftirfarandi ritgerð verða skoðaðir hrafnar og litið til hinna ýmsu birtingarmynda

þeirra í miðaldakveðskap. Fyrstur er kafli með fróðleik um þær heimildir sem helst er

stuðst við, næst á eftir verður fjallað um hrafna í Snorra-Eddu og skáldamáli. Þá verða

valin eddukvæði athuguð, einnig dróttkvæðið Haraldskvæði | Hrafnsmál og að lokum

verður litið til Landnámu áður en niðurstöður verða dregnar saman. Meginviðfangsefnið

er að sýna fram á tengsl hrafna við goðheima. Athuguð eru einnig hlutverk Hugins og

Munins og hvernig þeir virtust stuðla að því að fólk tengdi hrafna við goðheima hvenær

sem þeir sáust.

Leitað verður svara við þeirri spurningu hvort tengsl milli hrafna og goðheima hafi

ávallt verið til staðar í miðaldaritum frá 13. og 14. öld og skoðuð birtingarmynd þess

sambands í (ákveðnum) ritum og kvæðum. Einnig verður hugað að því hvernig þessi

tengsl hrafna við goðheima hafði áhrif á fólk miðalda.

6

2. Heimildir

Áður en ritað var á skinn og seinna meir pappír á Íslandi, geymdist allur kveðskapur og

sögur í manna minnum. Þulið var upp á mannamótum eða á heimilum og vitneskjan

fluttist frá kynslóð til kynslóðar. Vitanlega var ekki hægt að halda kvæðunum og

sögunum án breytinga því með hverju árinu, og mismunandi þulum eða bragarháttum,

gat innihaldið breyst. Sumt gleymdist, annað var skreytt á nýjan máta og jafnvel var

bætt inn í kvæði til að auðveldara væri að muna þau. Eftir að ritun á forníslenskri

bókmenntasögu hófst, flokkuðu fræðimenn miðaldakveðskap í eddukvæði og

dróttkvæði. Ferlið var þó ekki án vandkvæða því margur kveðskapurinn á heima í

báðum flokkum og ekki alltaf auðvelt að greina þar á milli (Vésteinn Ólafsson, 2006a,

bls. 52).

Eddukvæðin hafa talist standa nærri þjóðkvæðum þar sem fjallað er um atburði sem

gerst hafa á forsögulegum tímum. Viðfangsefni þeirra eru almenn og fjarlæg í tíma;

fjallað er um fornar hetjur, goðin og goðheima. Ýmis fróðleikur fyrirfinnst því innan

þessa flokks frásagnar- og fræðslukvæða sem sögðu frá lífi og venjum goðanna úr

heiðinni trú. Eddukvæðin eru talin bera vitni um aldarlangt líf kvæðagreinar sem

varðveittist í munnlegri geymd. Viðfangsefni dróttkvæðanna eru á hinn bóginn nær

skáldunum í tíma og þau eru gjarnan notuð til að lýsa einhverjum sem er enn á lífi eða

sem hefur látist nýlega. Þá er jafnan fjallað um fólk sem flestir, ef ekki allir, hafa heyrt

minnst á; svo sem konunga eða kappa sem fallið hafa í hetjulegum bardögum. Ef

dróttkvæði eru vandlega skoðuð má gjarnan sjá merki þess að yfirstéttin borgaði

skáldunum vel fyrir verkin og hlaut lofgjörð í kvæðaformi í staðinn.

Líkt og áður var nefnt gat verið lítill munur á þessum tveimur flokkum kvæða.

Bragarhættir og skáldskaparmál eddukvæðanna er einfaldara en dróttkvæðanna sem eru

flóknari að gerð og skipulagi. Hins vegar geta efni kvæðanna oft tengt þessa tvo flokka

en einnig valdið vandræðum í flokkuninni. Hér má nefna kvæði sem fjallar um goðin en

er þó sett saman að dróttkvæðum hætti og flokkast þá sem dróttkvæði. Á hinn bóginn

má nefna kvæði sem hefur form eddukvæðis en fjallar um nýlátinn höfðingja og er þá

flokkað sem eddukvæði, jafnvel þótt efnið vísi til nýlegs atburðar og hafi ekkert með

goðheima að gera.

Eddukvæði eru í flestum tilvikum frásögukvæði eða dramatísk að gerð. Þau eru því

oftast samblanda af frásögn og samtali eða hrein eru samtalskvæði. Finna má mörg

dæmi um slíkt en eitt hið frægasta frásagnar- og fræðslukvæðið er Völuspá sem byrjar á

þessa leið:

7

Hljóðs bið eg

allar kindir,

meiri og minni

mögu Heimdalar

vildu að eg Valföður

vel fyr telja

forn spjöll fira

þau er fremst um man (Gísli Sigurðsson 1998:3).

Hér er ályktað að völva sé mælandi og ávarpi Óðin. Kvæðið segir frá endalokum

heimsins en einnig upphafi hins nýja.

Dróttkvæði eru á hinn bóginn oft lýrísk og lýsa persónulegri afstöðu skáldsins í stað

þess að fræða fólk um almenna hluti hins hversdagslega lífs. Frásagnarkvæði í þessum

flokki koma þó einnig fyrir, líkt og Haraldskvæði þar sem hrafn talar við valkyrju og

segir frá orustum. Eddukvæðin hafa ekki nafngreinda höfunda, þau virðast oftast hafa

borist frá einni kynslóð til annarrar í munnlegri geymd og því erfitt að vita hvaðan þau

eru upprunnin. Hins vegar eru mörg dróttkvæðanna merkt höfundum (Vésteinn Ólason,

2006a, bls. 52-54).

Íslendingasögur, sem taldar eru ritaðar á 13. og 14. öld (Vésteinn Ólason, 2006b,

bls. 39), eru á hinn bóginn lausamálsrit og teljast ekki til kveðskapar. Þó hefur verið

litið á þær sem nokkurs konar sambland af drótt- og eddukvæðum. Sögurnar eru

lausamálsfrásagnir á sinni þjóðtungu, þær segja frá hversdagslegum atburðum í lífi fólks

og goðin koma einnig þar við sögu. Íslenska þjóðfélagsgerðin endurspeglaðist gjarnan í

sögunum og byggt er bæði á munnlegum og bókmenntalegum þáttum (Byock, 1990,

bls. 21-23).

Í Snorra-Eddu, riti frá 13. öld eftir Snorra Sturluson, má finna margan fróðleikinn

um goðin, hagi þeirra og háttalag. Höfundur veitir ríkulega innsýn í veröld fjarlægrar

fortíðar þar sem heiðinn siður ríkir. Snorra-Edda nýtist sem hið ágætasta lærdómsrit ef

fólk vill fræðast um norræn trúarbrögð, heiti í skáldskap eða heimssýn forn norrænna

manna. Ritið skiptist í fjóra hluta: Prologus, Gylfaginningu, Skáldskaparmál og

Háttatal. Ritsmíðin var unnin eftir að kristin trú barst til Íslands og þar af leiðandi er

Snorra-Edda uppfull af kristnum áhrifum, þó fróðleikur ritsins sé mestmegnis sprottinn

úr heiðni. Það þótti mikilvægt að nýta sér hin fornu trúarbrögð til fróðleiks um eldri

8

tíma því sá fróðleikur veitti innsýn í eldra samfélag og lifnaðarhætti forvera okkar

(Ármann Jakobsson, 2009, bls. 93-94).

Landnáma sem stuðst verður við var gefin út í ritinu Íslendingabók Landnámabók á

vegum Jakobs Benediktssonar. Margt sem fyrirfinnst í Landnámu má telja til

endursagnar Íslendingasagna. Þó má benda á að hin elsta gerð Landnámu, sem er glötuð

í dag, var talin eldri en Íslendingasögurnar. Þetta rit segir frá landnámi Íslands og þeim

köppum sem settust hér að og einnig koma goðin og heiðnir siðir fyrir.

Þessi framangreindu rit ná að mestu yfir sama tímatalið; 13. og 14. öldina. Því

verður ekki fjallað um þróun hrafnsins í sögu heiðinnar trúar, og seinna meir kristni,

heldur verður einvörðungu litið til þessa tímaskeiðs. Sýnt verður fram á hvað þessi rit

hafa sameiginlegt þegar kemur að hlutverkum og birtingarmyndum hrafna og sambands

þeirra við goðheima.

3. Snorra-Edda og skáldamál

Áhugaverðasti kafli Snorra-Eddu er vafalaust Gylfaginning. Þar segir frá konunginum

Gylfa, sem er fróður maður og valdamikill, en hann vill afla sér vitneskju um goðin og

goðheima því hann fýsir að vita hvers vegna þau hafi svo mikil völd í heiminum. Hann

fer í ferðalag til Ásgarðs í dulargervi en goðin vita þá þegar erindi hans og bregða fyrir

sig sjónhverfingu. Gylfi gengur inn í háa höll og hittir fyrir Óðin sem birtist honum í líki

þriggja manna sem bera nöfnin Hár, Jafnhár og Þriðji. Spyr Gylfi þessa þrjá tíðinda án

þess að vita í raun við hvern hann mæli. Hann vill vita hver sé fremstur goðanna áður en

hann spyr margra spurninga um goðheima. Ekki stendur á svörunum og er honum sagt

að Óðinn sé æðstur allra og að hann sé einnig þekktur sem Alfaðir því hin goðin eru

sem börn hans (Finnur Jónsson, 1931, bls. 10).

Óðinn var sagður mjög vitur og hann vissi allt það sem gerðist í heiminum hverju

sinni. Tvær ástæður þóttu aðallega liggja að baki hinnar miklu visku hans. Önnur var sú

að hann hafði drukkið úr Mímisbrunni þar sem Mímir, guð mikillar og djúprar speki,

hafði safnað saman hinum ýmsu vísindum. Óðinn þurfti þó að gefa annað auga sitt til að

fá sopann góða en honum þótti það lítil fórn fyrir viskuna sem honum hlotnaðist í

staðinn. Hin ástæða þekkingarinnar var sú að tveir hrafnar sátu á öxlum hans og

hvísluðu að honum helstu tíðindum heimsins. Hrafnar þessir voru nefndir Huginn og

Muninn. Þeir eru án efa þekktustu hrafnar miðalda vegna hlutverks þeirra sem boðberar

Óðins. Á hverjum degi flugu þeir um heiminn allan og sneru svo aftur til húsbónda síns

í dagslok og deildu með honum hverri þeirri frétt og atburði sem þeir höfðu orðið vitni

9

að. Segir svo í Gylfaginningu: „Hrafnar ii. sitia a ꜹxlum honvm ok segia ieyro honvm

avll tiþinde, þꜹ er þeir sia eþa heyra;. . . “ (Finnur Jónsson 1931:42). Kemur hér fram að

hrafnarnir tveir eru helsta þekkingarveita Óðins. Þau tengsl sem þegar hafa verið nefnd

milli Alföður og hrafnanna eru talin gefa góða skýringu á því hvers vegna Óðinn hafi

verið nefndur hrafnaguð. Í Skáldskaparmálum Snorra-Eddu kemur einnig fram að Refr

nokkur hafi kveðið um hrafnaás og vísar þar í Óðin (Finnur Jónsson, 1931, bls. 88).

Nöfn þeirra Hugins og Munins hafa lengi þótt merkileg og eru þess verð að skoða

nánar. Hugmyndin um tengsl hrafnanna tveggja við Alföður hefur komið fram í hinum

ýmsu kenningum, jafnvel þótt nöfnin tvö séu ekki alltaf nefnd. Þau hafa vafalaust ekki

verið mótuð fyrr en á 9. eða 10. öld en þó hefur Óðinn verið tengdur hröfnum mun

lengur en það. Myndir frá 6. og 7. öld sýna meðal annars að hann hafi sést í fylgd

tveggja fugla og því er ástæða til að halda að þar séu hrafnarnir tveir sem um ræðir

(Simek, 1993, bls. 132-133). Út frá nöfnunum hefur verið ályktað að fuglarnir eigi að

vera sem persónugerðir, vitrænir hæfileikar Óðins. Líkt og hugur og minni hans, fylgja

hrafnarnir honum ætíð og skilja ekki við hann, nema takmarkaðan tíma í senn Nöfnin

hafa verið skýrð hvort um sig og má rekja þau til orðanna hugr og munr. Sagt er frá

Hugin og Munin sem fljúga hvern dag yfir jörðina og að þeir séu taldir vera hugur og

minni Óðins holdi klædd (Turville-Petre, 1964, bls. 229-230). Hægt er að finna

málfræðileg dæmi sem styðja þessa merkingu nafnanna. Það kemur meðal annars fram í

Íslenskri orðsifjabók (Ásgeir Blöndal Magnússon, 1989, bls. 386 og bls. 640) að Huginn

sé af sama stofni og hugur eða hugsun en Muninn sé aftur á móti tengdur sögninni að

muna og af því væri hægt að leiða að nafn hans vísaði til minnis Óðins.

Hæfileikinn að geta sent hug sinn eða hugsun eitthvert án þess að líkaminn fylgi á

eftir hefur gjarnan verið tengdur við shamanisma eða seið. Óðinn var þekktur fyrir að

nota seið og hann hefur verið kallaður galdramaður mikill í ýmsum ritum og sagt að

hann hafi kunnað mikið fyrir sér; bæði sem seiðkarl og brellumeistari. Ekki er því

ástæða til að ætla annað en að hann hafi getað sent hug sinn yfir víða veröld, klæddan í

fjaðurham hrafna, til að afla sér margs konar vitneskju (Ármann Jakobsson, 2009, bls.

120). Í eddukvæðinu Grímnismálum, og í Gylfaginningu, má greina áhyggjur Óðins:

. . .Óumk eg of Hugin

að hann aftur né komi-t

þó sjámk meir um Munin (Gísli Sigurðsson 1998:74).

10

Hér segir hann frá því að hann óttist að Huginn og Muninn snúi ekki aftur til sín. Þó er

ekki vitað hvort hann á við hrafnana tvo eða hug sinn og minni. Þykir þetta góð

vísbending um hætturnar sem steðja að þeim sem stunda shamanisma en einnig

vísbending um tenginguna milli huga hans og minni og hrafnanna sem fljúga óravegu

frá honum.

Huginn og Muninn koma aftur fyrir í Gylfaginningu eftir að búið er að kynna þá

sem boðbera Óðins framarlega í kaflanum. Þá er sagt frá dauða ássins Baldurs en hann

var drepinn fyrir slysni af Heði hinum blinda. Æsir syrgðu Baldur mikið því hann var

uppáhald flestra og heittelskaður annar sonur Óðins. Útför hans var mikilfengleg en

hann var brenndur á skipi sínu Hringhorni sem þá var stærsta skip heimsins. Talið er

upp hverjir sóttu brennuna og er þar nefndur fyrstur Óðinn og „með honvm for Friɢ ok

valkyrivr ok hrafnar hans. . .“ (Finnur Jónsson 1931:66). Sú staðreynd að þessi tiltekni

hópur fari fremstur í röðinni að útför Baldurs, þykir undirstrika enn fremur samband

þeirra við dauðann. Viðtakendur fallinna manna fara eftir allt fremstir í röðina til að

kveðja hinn látna. Valkyrjurnar og hrafnar Óðins tengjast dauðanum náið, líkt og

Alfaðirinn sjálfur; sem er guð orusta og dauða. Meðal annars segir í Egils sögu Skalla-

Grímssonar að her sé kallaður skógur Óðins eða „Óðins eiki“ (Sigurður Nordal

1933:188) og í Ágripi af Nóregskonunga sögum er sagt frá því að þeir sem falli í

bardögum fari til Óðins (Bjarni Einarsson, 1985, bls. 86). Hrafnarnir eru á hinn bóginn

hræætur sem fylgja bardagamönnum eftir í von um að fá æti í gogginn þegar vopnin

syngja og valkyrjurnar ráða því hverjir sigra og hverjir fari til Valhallar eftir dauðann.

Víða er minnst á hrafna sem hræætur og í Eyrbyggja sögu segir frá bardaga þar sem

„hrafn naut hræva“ (Einar Ól. Sveinsson og Matthías Þórðarson 1935:42).

Fuglarnir svörtu voru einnig nefndir vígafuglar, eða fuglar orustuvallarins, og

komust þá enn í tengingu við goðheima þar sem þeir vofðu yfir hinum dauðu og litu á

dráp sem gjafir frá hermönnum. Í Droplaugarsona sögu, sem finna má í

Austfirðingasögum, segir frá Helga Droplaugarsyni sem hefur unnið hreystiverk í

bardaga. Merkilegt er að skoða 5. vísu, þar sem segir hvernig hann færir hröfnum fallna

menn að gjöf:

Helgi vann með herjum,

hjǫrr gall at valfalli,

vítt kn ttu þat þjóðir,

þegns verk í styr fregna,

11

þás gnývirðir gerði

Gǫndlar stígs at vígi,

heiðr at Hildar veðri

hrafns rr, þría sára (Jón Jóhannesson 1950:174).

Þetta kvæði má túlka á tvenna vegu. Annað hvort hafi Helgi viljað færa hröfnum hina

föllnu sem gjafir eða viljað heiðra Óðin með drápunum. Hinir föllnu voru oft nefndir

Hugins barr, fæða hrafna, vegna ásóknar fuglanna í hræ. Einnig koma fyrir í Eyrbyggja

sögu heitin: hrafn-vín sem merkir blóð og Munins tugga sem merkir hræ. (Einar Ól.

Sveinsson og Matthías Þórðarson, 1935, bls. 47). Hér má því sjá á ný tengingu við

goðheima þar sem nafn annars hrafna Óðins hefur verið notað sem samheiti yfir aðra

hrafna. Tengsl fuglanna við hina dauðu voru við hæfi því Óðinn var guð hermanna en

einnig hinna föllnu eins og áður hefur komið fram. Í Gylfaginningu segir meðal annars

að hann og ásynjan Freyja skiptu með sér valnum, hinum föllnu, á vígvöllum:

halfan val

hon kys hverian dag,

en halfan Oþinn a (Finnur Jónsson 1931:31).

Þeir föllnu menn sem voru valdir sérstaklega af Óðni, eða valkyrjum hans, fengu það

hlutverk að ganga í her dauðra manna sem Óðinn réði yfir. Þessir menn kölluðust

einherjar og þeir áttu að berjast fyrir Alföður í Ragnarökum; þegar heimurinn færist.

Bardagamenn töldu einnig til heilla að sjá hrafna áður en haldið var til orustu. Þá

var álitið að Óðinn styddi við bakið á þeim og hrafnarnir færðu þær fregnir að sigur

væri vís (Turville-Petre, 1964, bls. 59). Dæmi um slíkt má meðal annars finna í Ágripi

af Nóregskonunga sögum. Hákon nokkur jarl blótar til goðanna og sér tvo hrafna. Telur

hann þá vera senda af valkyrjum og hann tekur því sem tákni að þessi dagur hafi verið

valinn til bardaga. Svo segir í vísu 81:

Ok haldboði hildar

hrægamma sá ramma.

Týr vildi þá týna

teinlautar fjǫr Gauta (Bjarni Einarsson 1985:118).

Eftir að Hákon sá hrafnana, sem eru nefndir hrægammar í vísunni, vill hann halda til

orustu og drepa Gauta.

12

Hrafnar skreyttu gjarnan gunnfána norrænna hetja. Ástæða þess var sú trú að þeir

segðu ekki einungis til um sigur heldur gætu líka tryggt hann (Turville-Petre, 1964, bls.

59). Í Orkneyinga sögu segir frá Sigurði jarli og móður hans sem er fjölkunnug. Mikill

bardagi er yfirvofandi en hún gefur syni sínum merki sem hún hefur unnið lengi að.

Þetta merki gerir þann sem það er borið fyrir sigursælan en það verður bani þess sem

merkið ber. Það var „gǫrt í hrafns mynd, ok þá er vindr blæss í merkit, þá var sem hrafn

beindi fluginn“ (Finnbogi Guðmundsson 1965:25). Sigurður vann bardagann en þrír

menn sem höfðu borið merkið voru felldir.

Í Heimskringlu Snorra Sturlusonar er Óðni lýst í Ynglinga sögu sem miklum manni

og höfðingja yfir þeirri borg sem kallaðist Ásgarður. Óðinn er farsæll hermaður og

sigursæll og hann eignaðist mörg ríki og fór víða. Menn trúðu því að hann ætti vissan

sigur í öllum bardögum. Það var siður að hann legði hendur sínar yfir höfuð manna áður

en þeir færu í orustur og blessaði þá. Töldu menn þessa blessun færa þeim mikla lukku

og velgengni á orustuvellinum. Trúað var blint á þennan Óðin og ef eitthvað bjátaði á

kölluðu menn á hann til að öðlast sálarró. Óðinn þessi kunni ýmislegt fyrir sér og gat

meðal annars blindað óvini sína í orustum og segir einnig frá því að hann hafi getað

skipt um ham þegar honum þóknaðist (Snorri Sturluson, 1966, bls. 4-7). Hér má

greinilega sjá hvernig goðið úr Gylfaginningu er orðið að manni en heldur þó kröftum

sínum. „Hann átti „hrafna ii, er hann hafði tamit við mál ; flugu þeir víða um lǫnd ok

sǫgðu honum mǫrg tiðendi“ (Snorri Sturluson 1966:7). Líkt og goðið á þessi maður tvo

hrafna sem auka visku hans dag frá degi, en þó eru fuglarnir í Ynglinga sögu ekki

nefndir á nafn.

Heimskringla segir einnig frá að Óðinn kunni þá íþrótt sem kallast seiður og þeim

seið fylgdi mikill kraftur. Með honum gat hann meðal annars spáð fyrir um framtíðina,

ráðið mönnum bana og tekið vitið frá þeim. Hins vegar fylgdi því mikið ergi ef

karlmaður lagði stund á seið og þótti sú íþrótt ekki karlmannleg. Hugtakið ergi hefur

mjög fjölbreytilegt merkingarsvið. Það telst vera andstæða hins karlmannlega og sanna

og einnig bendir það til skorts á karlmennsku og þykir enn fremur tengjast hinu

kvenlega sterkum böndum. Hægt er meðal annars að tala um ergi ef karlmaður klæðist

kvenmannsfötum eða ef tveir karlmenn stunda kynmök. Þá var ergi einnig notað um

lauslátt kvenfólk. Hugtakið lýsir hegðun sem þykir andstæð því sem talið var eðlilegt

fyrir hvort kynið um sig (Ármann Jakobsson, 2008, bls. 55-57).

13

4. Eddukvæði

Í eddukvæðum bregður fyrir nöfnum Hugins og Munins og sjást þeir einna helst sem

bein tenging við Óðin og goðheima. Einnig er minnst á hrafna almennt í kvæðunum og

þar má sjá þrenns konar hlutverk fuglanna: þeir eru boðberar, vígafuglar og hræætur. Í

einungis einu eddukvæðanna, Grímnismálum, eru báðir hrafnar Óðins nefndir á nafn en

eftir það er einungis minnst á Hugin í hinum kvæðunum. Einnig er nafn hans oftar nefnt

í ýmsum dróttkvæðum. Til fróðleiks og útskýringar má benda á að nafn Hugins er oftar

en ekki notað sem samheiti yfir aðra hrafna innan kvæðamáls. Turville-Petre (1964, bls.

58) segir meðal annars að þar sem Huginn var nafn yfir einn hrafn þá gat það hæglega

yfirfærst á alla hrafna í kveðskap. Nafn Munins er einnig notað á þá vegu en þó ekki í

jafn miklum mæli þegar kemur að eddukvæðum. Hægt er að finna ýmsar heimildir um

slíka notkun nafns Hugins, meðal annars í Egils sögu Skalla-Grímssonar þar sem Egill

kallar blóð Hugins varra, eða sæ Hugins, og vísar þar til allra hrafna sem hræfugla og

blóðsvallara. Bardagar voru einnig oft kallaðir veislur Hugins og samheitið því aftur

notað yfir hrafna upp til hópa. Greinilega má sjá að hér er um hrafna almennt að ræða

því þegar menn voru vegnir flykktust fuglarnir að í leit að æti. Hrafnar eru tvímælalaust

helstu hræfuglar Íslands því ekki er um marga aðra fugla að ræða sem sækja jafn stíft í

hræ hér á landi (Sigurður Nordal, 1933, bls. 58). Simek (1993, bls. 132 og bls. 173)

hefur þó einnig bent á að í eddukvæðunum sé Huginn fremur samheiti yfir hrafnana tvo

en í dróttkvæðum séu hins vegar nöfnin Huginn og Muninn notuð sem samheiti yfir

hrafna almennt. Ber því að hafa það í huga hverju sinni þegar lesin eru hin fornu rit.

Rætt hefur verið hvernig hrafnar birtast á mismunandi vegu og hvernig hægt er að

tengja þá við goðheima og Óðin. Mikilvægt er að hafa í huga hvernig lesendur túlka

sambandið við goðheima í hvert skipti sem þeir sjá hrafna í texta. Við lesturinn er brýnt

að finna út af hverju og undir hvaða nöfnum hrafnar birtast og hvernig hægt sé að lesa í

tilvist þeirra. Ekki er alltaf greinilegt hvenær hrafnar hafa fengið yfirnáttúruleg hlutverk,

eða sýna á beinan hátt tengsl við Óðin eða hin goðin, en við náinn lestur textans er þó

yfirleitt fljótlegt að sjá slíkt. Hver tenging þarf ekki að vera stór, hvert dæmi getur verið

agnarsmátt. Ef litið er til þeirra eddukvæða þar sem hrafnar birtast þá er hægt að skoða

frekar þessar birtingarmyndir og taka mismunandi dæmi. Eddukvæðin sem verða til

frekari umfjöllunar eru: Grímnismál, Helgakviða Hundingsbana I, Helgakviða

Hundingsbana II, Reginsmál, Fáfnismál, Sigurdrífumál, brot af Sigurðarkviðu og

Guðrúnarkviða II.

14

Grímnismál er hið fjórða eddukvæða í Konungsbók og ritinu Eddukvæði í útgáfu

Gísla Sigurðssonar (1998). Kvæðið segir frá sonum Hrauðungs konungs; Agnari og

Geirröði. Þeir tveir eru fóstraðir af karli nokkrum og kerlingu og líkur eru á að þar sé

um að ræða Frigg og Óðin. Þegar drengirnir eru komnir á fullorðinsár, veðja þau tvö um

hvort Geirröður, sem nú er orðinn konungur, sé nískur við gesti sína eða ekki. Óðinn

bregður sér í dulargervi til að hitta hann en þá hefur Frigg þegar varað Geirröð við því

að bráðum komi til hans fjölkunnugur maður. Þegar Óðinn hittir svo konunginn er hann

pyntaður milli elda þar til Agnar, sonur Geirröðar, aumkar sig yfir hann og gefur honum

að drekka. Þá segir Óðinn loks deili á sér. Þegar Geirröður uppgötvar við hvern er að

eiga bregður honum við, stekkur á fætur en hrasar og fellur á sverð sitt og deyr.

Í 20. vísu kvæðisins eru hrafnarnir Huginn og Muninn nefndir og um þá er sagt að

þeir fljúgi dag hvern yfir jörmundgrund, eða hina miklu jörð eins og það útleggst á

nútímaíslensku. Í síðari hluta vísunnar kemur fram, eins og áður var sagt, að Óðinn

óttist að Huginn og Muninn, hugur hans og hugsun (hugur og minni), komi ekki aftur til

hans (Gísli Sigurðsson 1998:74). Engar nýjar upplýsingar fást í Grímnismálum, aftur er

sagt frá því hvernig þeir ferðast fyrir jörðina hvern dag og huga að öllu því sem gerist.

Enn er þeirra helsta hlutverk að vera sem fjölmiðlar Alföður. Í lok hvers dags snúa

hrafnarnir svo aftur til goðheima og flytja Óðni öll þau tíðindi sem þeir hafa orðið vitni

að og auka þannig dag frá degi við visku hans. Þær upplýsingar sem liggja fyrir í þessu

kvæði gefa sterklega til kynna að ekki sé almennt um samheiti að ræða, heldur sé hér

um að ræða hrafna Óðins og því er gefin bein tenging við goðheima án neinnar dulúðar

eða getgátna um hverjir þessir fuglar hafi verið. Í hinum kvæðunum er það þó ekki jafn

einfalt og ekki alltaf auðvelt að átta sig á því hvort um er að ræða einn, tvo eða fleiri

hrafna þegar nafn Hugins birtist.

Næsta eddukvæði þar sem minnst er á Hugin er Helgakviða Hundingsbana I.

Helgakviðurnar eru þrjár: Helgakviða Hundingsbana I, Helgakviða Hjörvarðssonar og

Helgakviða Hundingsbana II. Kviðurnar þrjár í Konungsbók fjalla um hetju að nafni

Helgi sem er endurborinn tvisvar. Einnig koma fyrir valkyrjurnar Sigrún, Sváva og

Kára. Í kvæðinu er augljós hetjudýrkun og upphafning Helga sem minnir á stíl

dróttkvæða.

Hið fyrsta kvæðanna þriggja markar upphaf hetjukvæða í Konungsbók og það er 56

erinda frásagnarkvæði undir fornyrðislagi. Kviðan segir frá fæðingu og æsku Helga af

ætt Völsunga. Í 5. vísu er Borghildur að eiga son sinn og mælir hrafn við annan að nú sé

fæddur maður „sá er varga vinur“ (Gísli Sigurðsson 1998:165) en merkir það að hann sé

15

vinur úlfa því hann gefi þeim að éta með því að vega aðra menn. Spáir fuglinn því við

fæðingu Helga að hér hafi fæðst mikill kappi og hermaður. Talið var að fuglarnir, sem

nærðust á hræjum fallinna manna, gleddust ávallt yfir því að nýir kappar væru fæddir og

færu fljótlega að mála jörðina rauða með blóði fjandmanna sinna. Mögulega er hér um

að ræða þá Hugin og Munin, þar sem þeir voru fuglar spádóma og fyrirboða. Þegar

kemur að enda þessa sama kvæðis, eða 54. vísu, er Huginn nefndur á nafn. Þar heilsar

valkyrjan Sigrún Helga meðan úlfur hennar étur „af Hugins barri“ (Gísli Sigurðsson

1998:176). Líkt og áður hefur verið nefnt var barr Hugins fallnir menn á vígvöllum og

því greinileg tenging hér milli hrafna sem náæta og hrafna Óðins sem tóku glaðir til

matar síns af líkum dauðra manna.

Helgakviða Hundingsbana II er þriðja og jafnframt síðasta kvæði Helgakviðnanna í

Konungsbók. Hér má enn og aftur sjá hrafna koma fyrir sem hræfugla og einnig

vígafugla er hafa tengingu við goðheima. Segir frá Völsungum og nefndur er ófriður

milli Sigmundar konungs Völsungssonar, föður Helga, og hermanns mikils sem ber

nafnið Hundingi. Helgi drap Hunding og fékk þaðan viðurnefnið Hundingsbani. Hann

sigldi svo með her sinn að Brunavogum þar sem þeir hittu fyrir Sigrúnu valkyrju. Þau

ræða saman en hún spyr Helga í 7. vísu hvar hann hafi háð orustu og þar með alið

hrafna á líkum óvina sinna (Gísli Sigurðsson, 1998, bls. 194). Merkilegt er hvernig

Sigrún orðar spurninguna því hún segir:

Hvar hefir þú, hilmir,

hildi vakta

eða gögl alin

Gunnar systra? (Gísli Sigurðsson 1998:194).

Gunnur er hér valkyrjuheiti og kallar Sigrún þær valkyrjur systur sínar. Gögl valkyrja

merkir hrafnar og þar má því sjá tengingu hrafna við goðheima, vígvelli, valkyrjur og

sterka tengingu við Óðin. Alfaðirinn stendur nærri þeim dauðu og þá sérstaklega þeim

sem falla í bardögum. Hann bíður þeirra í Valhöll þar sem þeir ganga í her hans sem

einherjar. Óðinn er því herforingi mikilla skara dauðra manna. Hann er einnig þekktur

fyrir að vera ábyrgur fyrir velgengni manna í orustum og oftar en ekki finnst mönnum

sem Óðinn hafi svikið sig ef þeir falla á vígvellinum. Grimm segir í riti sínu Teutonic

Mythology (1882, bls. 147) að þessum guði sigurs hafi fylgt tveir úlfar og tveir hrafnar

sem átu hina föllnu. Fólk á þessum tímum lifði lífi sínu samkvæmt því sem það hélt að

goðin ætluðust til af því. Fyrirboðar og yfirnáttúruleg dýr hafa þar af leiðandi ekki þótt

16

annað en eðlileg fyrirbæri (Simek, 1993, bls. 190). Seinni hluti Helgakviðu

Hundingsbana II segir frá dauða Helga og komu hans til Valhallar þar sem hann hittir

fyrir Óðin. Alfaðir gefur honum tækifæri til að fara aftur í land hinna lifandi svo hann

geti hitt Sigrúnu í síðasta skipti. Hún gengur svo í hauginn til Helga og minnist á átfreka

hauka Óðins og meinar þá hrafna í almennum skilningi:

Nú em eg svo fegin

fundi okkrum

sem átfrekir

Óðins haukar

er val vitu . . . (Gísli Sigurðsson 1998:204).

Helgakviða Hundingsbana II þykir bera skýr dæmi um samband Alföður og goðheima

við hrafna í þeirra mörgu mismunandi hlutverkum; hvort sem um ræðir Hugin og Munin

eða hrafna almennt. Bent hefur verið á að fuglarnir svörtu hafi samband við valkyrjur og

þeir hafa einnig verið tengdir Óðni með því að vera kallaðir átfrekir haukar hans (Gísli

Sigurðsson, 1998, bls. 204).

Dæmi um hvernig Óðinn tengist bardögum og vígum má finna í kvæðinu

Reginsmálum. Meðal annars gefur hann góð ráð varðandi hernað og segir líka frá

góðum fyrirboðum ungra manna áður en haldið er til orustu. Einnig kemur fram að hinir

dauðu séu gjafir handa hröfnum og talað er um þá föllnu sem fæðu þeirra. Hlutverk

þeirra sem náæta er mikilvægt því það færir þá nær Óðni, goði víga og herforingja

dauðra manna (Turville-Petre, 1964, bls. 59). Í þessu kvæði hittir Sigurður Fáfnisbani

Óðin undir dulnefninu Hnikar. Sigurður hefur siglt af stað til að hefna sín á sonum

Hundingja fyrir dráp föður síns. Óveður mikið reið yfir en það bjargaði Sigurði að hann

hitti fyrir Hnikar þennan sem stígur um borð og lægir storminn áður en skipið sekkur.

Hnikar þylur svo upp fyrir Sigurð ýmis ráð fyrir uppvaxandi stríðsmenn. Hann kynnir

sig í 18. vísu með orðunum:

Hnikar hétu mig,

þá er Hugin gladdi. . . (Gísli Sigurðsson 1998:227).

Óðinn gefur hér upp eitt af sínum mörgu viðurnefnum og notast jafnframt við nafn

annars hrafna sinna til að veita deili á sér. Hvort sem um Hugin sjálfan er að ræða eða

einungis samheiti yfir alla hrafna, sýnir þetta fram á mikilvægt samband milli hans og

fuglanna svörtu sem voma yfir hinum föllnu á vígvöllum. Í 20. vísu er athyglisvert að

17

sjá þegar Óðinn segir að það viti á gott fyrir hermenn að sjá hrafn á leið til orustu.

Augljóst er hvernig Alfaðirinn vísar hér til þeirrar staðreyndar að hann er hrafnaguðinn

og ef menn sjái hrafna fyrir orustur þá viti þeir að hann fylgist með og mun styðja skildi

þeirra og sverð (Gísli Sigurðsson, 1998, bls. 227). Hins vegar er ekki einungis um víg á

orustuvöllum að ræða þegar kemur að því að heiðra Óðin með drápum eða

blóðsúthellingum.

Í síðustu vísu Reginsmála er sagt frá hvernig blóðörn var dreginn fólki í nafni

Óðins. Að rista blóðörn var sú athöfn að skera rifin frá hryggnum og draga þar út

lungun og leggja þau yfir herðar manna. Útskýrt er hvernig hinn látni var gefinn „Óðni

til sigurs sér“ (Gísli Sigurðsson 1998:229). Dráp sem slíkt, ofbeldisfullt og kvalafullt

sem það var, var því talið til heiðurs honum og þótti sjálfsagt að hann gleddist yfir þeirri

athöfn. Í enda vísunnar er meðal annars sagt: „og Hugin gladdi“ (Gísli Sigurðsson

1998:229) en það er enn önnur tilvísun í hrafna Óðins og tengingu þeirra við Alföðurinn

og víg manna. Kvæðið Reginsmál gefur góða hugmynd um sambandið á milli Óðins og

hrafna því þar er goðið sjálft látið segja að fuglarnir séu góðir fyrirboðar fyrir orustur.

Einnig sýnir kvæðið tengingu Óðins og hrafnanna við bardaga og pyntingar. Umdæmi

þeirra nær því greinilega yfir víðara svið heldur en fallna menn á vígvöllum eða

fyrirboða. Vissulega fólst dauði í blóðerninum en það sem skipti máli var verknaðurinn

sem var til heiðurs Alföður. Dauði mannsins sem pyntaður var skipti ekki öllu máli í

þessu samhengi.

Kvæðið Fáfnismál hefst á inngangi í óbundnu máli þar sem Sigurður vegur Fáfni á

Gnitaheiði. Koma þar á eftir 22 vísur með samtali þeirra beggja þar sem Fáfnir er í

dauðateygjunum. Eftir dauða Fáfnis, bragðar Sigurður á hjartablóði hans en skilur þá

skyndilega fuglsraddir. Igður kvaka kringum hann og vara við vélum Regins, fóstra

hans. Í vísu 35 segir fjórða igðan við Sigurð:

Horskur þætti mér

ef hafa kynni

ástráð mikið

yðvar systra,

hygði hann um sig

og Hugin gleddi,

þar er mér úlfs von

er eg eyru ség (Gísli Sigurðsson 1998:239).

18

Hér telur igðan að Reginn sé úlfur í sauðagæru og viturlegt væri að drepa hann. En sá

verknaður gleddi hrafninn Hugin. Það má túlka orð hennar á tvo mismunandi vegu:

annars vegar þannig að Óðinn gleddist yfir mannsdrápi og Huginn hér einungis nefndur

sem vísun í goðið, eða þá að vísað sé til hins fallna manns sem gjöf til hrafna (Gísli

Sigurðsson, 1998, bls. 239). Hvort sem um samheiti allra hrafna er hér að ræða eða

hrafninn Hugin, þarf ekki að skipta öllu máli. Það sem er mikilvægt er samband hrafna

við hina dauðu og goðheima.

Hrafnar koma einnig fyrir í Sigurdrífumálum og broti af Sigurðarkviðu en þó er

ekki getið um þá Hugin og Munin. Sigurdrífumál fjalla um Sigurð Fáfnisbana. Sagt er

frá atburðum sem gerast eftir að hann vó Fáfni. Hann fer á Hindarfjall og hittir þar

valkyrjuna Sigurdrífu sem kennir honum rúnafræði og speki sem ungar hetjur eins og

Sigurður eiga að kunna (Gísli Sigurðsson, 1998, bls. 251). Í Sigurdrífumálum er í fyrstu

vísu talað um „hrafns hrælundir“ (Gísli Sigurðsson 1998:243) þar sem hrælundir vísa í

völl sem er þakinn hræjum. Hér er vísað til hrafnsins sem hræætu og honum eignaður sá

völlur sem þakinn er föllnum mönnum. Í því hlutverki er hægt að sjá sambandið við

Óðin; þar sem hinir dauðu tengja hann og hrafna rétt einu sinni enn.

Brotið af Sigurðarkviðu segir frá dauða Sigurðar. Í 11. vísu kallar hrafn hátt:

Ykkur mun Atli

eggjar rjóða. . . (Gísli Sigurðsson 1998:257)

Hér hefur hrafninn fengið það hlutverk í kvæðinu að vera slæmur fyrirboði um dauða

Gunnars og Högna sem sviku Sigurð og stóðu fyrir drápi hans. Á þeim tímum sem ritað

hefur verið um goðin og sögur þeirra hefur ef til vill ekki þótt mikið tiltökumál að

hrafnar gætu talað við fólk vegna þess að allir hafa þekkt Hugin og Munin og hlutverk

þeirra sem boðbera. Ráða mætti af þessu kvæði að annar hvor þeirra hrafna Óðins hafi

talað við Högna og Gunnar, því ef til vill var guð orusta ekki samþykkur svikum eða

vélabrögðum.

Guðrúnarkviða II fjallar um dráp Niflunga. Gullið sem Fáfnir lá á í ormslíki var

tekið af Gunnari og Högna og varð af því ófriður milli Gjúkunga og Atla. Mikið er um

átök í kvæðinu og í 29. vísu kveður Guðrún að hún geti eigi glaðst né fengið von síðan

. . . sárla drukku

hrægífur, Huginn

hjartblóð saman (Gísli Sigurðsson 1998:299).

19

Nafn Hugins kemur hér fram sem annað hvort vísun í fuglinn sjálfan eða sem samheiti.

Í ljósi aðstæðna þykir líklegra að almennt sé um hrafna að ræða þar sem hrææturnar

hafa flykkst að þegar Sigurður var veginn. Einnig má benda á, til frekari styrkingar á

tengslum hrafna við goðheima, að úlfar, hrægífur, eru sagðir drekka blóðið með

hröfnunum og er þekkt að Óðinn hafði tvo úlfa sér við hlið. Hér gæti því verið um að

ræða tengingu þeirra úlfa við hrafna hans eða þá að hér sé verið að tala um úlfana sem

valkyrjur riðu á til vígvalla.

5. Haraldskvæði | Hrafnsmál

Mörg kvæði sem ort voru á miðöldum hafa einungis varðveist í bútum. Haraldskvæði

eða Hrafnsmál, dróttkvæði sem talið er vera ort á 9. öld, er engu öðruvísi því það er

hvergi geymt í heild sinni heldur hefur það verið sett saman úr mörgum brotum sem

geymst hafa í hinum ýmsu ritum. Kvæðið gengur undir tveimur nöfnum, hefur verið

eignað þremur skáldum og er geymt í fjórum lausamálstextum sem taldir eru vera frá

um 13. öld. Fyrstu vísurnar er einungis að finna í Fagurskinnu en samtals hefur það rit

að geyma 20 vísur dróttkvæðisins. Þar er sagt frá örlæti Haralds hárfagra og lýsingar

gefnar af hirð hans. Í Heimskringlu er að finna sjö vísur kvæðisins. Í Flateyjarbók er

einnig að finna sjö vísur þess og síðan tvær í Snorra-Eddu (Ármann Jakobsson, 2009,

bls. 79-83).

Nöfnin Haraldskvæði og Hrafnsmál hafa hvergi fundist í miðaldatextum en þau eru

lýsandi heiti sem fræðimenn hafa valið kvæðinu vegna innihalds þess. Upphaf

kvæðisins er sem kynning en þar er sagt hvar hvít og haddbjört mey ræðir við hrafn einn

og spyr hann hvar hann hafi hafst við fyrst hann snúi aftur „með dreyrgu nefi“ (Bjarni

Einarsson 1985:60). Þessa mey, sem talin var valkyrja, leikur forvitni á að vita hvers

vegna goggur hrafnsins er litaður blóði og vill vita hvort hann færi tíðindi af orustu.

Hrafn þessi segir meyjunni að hann komi frá orustu og hann segir tíðindi af konungi

einum sem nefndur er Haraldur. Talið hefur verið að um Harald hárfagra, Harald

hárfagra Hálfdánarson, sé þar að ræða; enda vísurnar innlimaðar í sögu hans í

Fagurskinnu og Heimskringlu. Raunar koma fyrir vísur í kvæðinu þar sem hvergi er

minnst á hrafn eða Harald en í ljósi þess á hvaða vegu kvæðið byrjar þá þykja nöfnin

hæfa vel. Erfitt getur þó verið að eigna sumar vísur kvæðinu vegna þess hversu ólíkar

þær eru innbyrðis (Ármann Jakobsson, 2009, bls. 80).

Valkyrjan vill vita hvernig orustan sem hrafninn fylgdist með fór og tala þau um víg

og bardaga. En hins vegar er í seinni hluta kvæðisins fjallað um kvennamál Haraldar og

20

hún vill einnig vita hvernig háttalag sé innan hallar hans (Ármann Jakobsson, 2009, bls.

84). Í þriðju vísu spyr valkyrjan hrafninn hvaðan hann komi með blóðugan gogg og

hold manna í klóm sér. Orð hennar sýna skýrt hvert hlutverk hrafna var í orustum og á

vígvöllum: þeir voru hrææturnar og vígafuglarnir; þá mátti ávallt finna þar sem menn

höfðu fallið. Fuglarnir svörtu fylgjast með bardögum og vofa yfir valnum rétt eins og

Óðinn gerir sjálfur þegar hann sækir einherja sína. Þessi lýsing valkyrjunnar á

hrafninum sýnir hversu vel slíkur fugl hæfir goði dauðans. Hann svarar valkyrjunni í

fjórðu vísu með eftirfarandi orðum:

Haraldi vér fylgðum

syni Halfdanar,

ungum Ynglingi,

síðan ór eggi kómum (Bjarni Einarsson 1985:60).

Athyglisvert er að sjá hvernig hrafninn segist hafa fylgt Haraldi allt frá því að fuglinn

sjálfur kom úr eggi. Hér virðist Haraldi hafa verið fenginn hrafn sem átti að fylgja

honum gegnum lífið og fuglinn svarti virðist standa fyrir það að vera boðberi tíðinda af

Haraldi og hans högum. Einnig tekur hrafninn það að sér að éta þá sem Haraldur fellir

og hægt er því að segja að hann fylgi Haraldi eftir vegna þess að sá síðarnefndi er mikill

kappi. Blóð- og náslóð fylgir þeim mönnum sem taldir voru kappar á miðöldum og

hrafninn veit að nóg verður um kræsingarnar kringum þennan mann. Hægt er að tengja

þetta við Óðin og hans hrafna, Hugin og Munin, því þeir hafa ávallt fylgt Alföður eftir

og tengjast honum í gegnum valinn.

Bein vísun er í hrafn Haraldskvæðis sem vígafugls og fugls orustu þegar valkyrjan

mælir:

Hold loðir yðr í klóm,

hræs þefr gengr ór munni . . . (Bjarni Einarsson 1985:60).

Líkt og áður hefur verið nefnt var Óðinn goð dauðra manna og oft var litið svo á að

hinir dauðu væru sem gjafir gefnar honum og hröfnum til heiðurs. Ágætis dæmi um

samband Alföður við hrafna sem viðtakendur hinna dauðu er að finna í Skjaldedigting

þegar Helgi trausti Ólafsson kveður:

Ásmóðar gafk Óðni

arfa þróttar djarfan;

guldum galga valdi

21

Gauts tafn, en ná hrafni (Finnur Jónsson 1973:94).

Hér segir Helgi frá þegar hann var nýbúinn að drepa Þorgrím Ásmóðsson og telur að

með drápi sínu hafi hann gefið Óðni hinn látna mann en hræið hafi verið gefið hröfnum

til átu. Annað gott dæmi um slíkt fyrirfinnst í Gísla sögu Súrssonar þar sem segir í 34.

vísu:

Sték of einn, áðr ynni

árflognis mik sáran,

hrælækjar gafk hauki,

huggendr, munins tuggu

(Björn K. Þórólfsson og Guðni Jónsson 1943:106).

Hrælækjar vísar í valinn, haukur og árflognir vísa í hrafn. Bardagamaðurinn segist hér

hafa satt hrafna á hræjum.

Merkilegt er að hrafninn í Haraldskvæði veiti þessari mey allar þær upplýsingar

sem hana fýsir að vita. Mætti helst hugsa til þess að fuglinn gegni hér sama hlutverki og

Huginn og Muninn sem hafa það að vinnu að flytja Óðni fréttir og tíðindi alls staðar að

úr heiminum. Hins vegar má einnig benda á að líkt og völva þylur hrafninn upp

vitneskju sína eftir að vera spurður tíðinda. Allt frá því á fornöld og fram til hámiðaldar

var haldið að ýmsar konur hefðu forspárhæfileika, þann eiginleika að segja frá hinum

ýmsu atburðum er gerst hefðu eða ættu eftir að gerast, og voru þær tignaðar sem völvur.

Þær voru spurðar spurninga og þuldu upp vitneskju sína frammi fyrir áheyrendum.

Fréttaflutningur fuglsins minnir því óneitanlega á hlutverk völvanna (Simek, 1993, bls.

263-264).

6. Landnáma

Hrafnar voru þó ekki einungis þekktir sem viðtakendur hinna dauðu eða holdi klædd

vitund Óðins. Mörg dæmi fyrirfinnast einnig um fuglana í öðrum hlutverkum sem eru

ekki síður mikilvæg hvað varðar samband þeirra við goðheima. Þar má nefna hin ýmsu

blót sem haldin voru til heiðurs hröfnum. Einnig voru fuglarnir oft séðir sem fyrirboðar

um góða hluti eða slæma. Dæmi um hrafn sem góðan fyrirboða, eða tákn frá Óðni, má

nefna úr Ólafs sögu Tryggvasonar, þegar Hákon jarl nam land við Gautasker og blótaði

þar mikið. Vildi hann vita hvort goðin væru honum hliðholl fyrir þann bardaga sem var

í vændum. Eftir blót hans fljúga tveir hrafnar yfir og krunka hátt og mikið. Hákon tekur

þessu sem góðum fyrirboða og telur að hrafnarnir séu sendir af Óðni. Alfaðir á því að

22

hafa samþykkt blótið og þá ákveður jarlinn samstundis að þetta sé góður dagur fyrir

bardaga og heldur af stað með allt sitt lið. Líkt og áður hefur verið nefnt þá hefur

gjörðum Hákonar ekki einungis verið stjórnað af trú hans á stuðning Óðins, heldur

einnig þeirri staðreynd að hann hefur talið návist hrafnanna vera fyrirboða um sigur

hans í orustunni (Bjarni Aðalbjarnarson, 2002, bls. 260). Hér áður hefur Hákon jarl

verið nefndur og Fagurskinna sem heimild um þetta blót en svo merkilega vill til að þar

sá hann hrafnana sem sendiboða valkyrja en ekki Óðins.

Í Landnámu er ritað um fund Íslands og þar er meðal annars fjallað um mann að

nafni Flóka Vilgerðarsonar. Hann fékk seinna meir viðurnefnið Hrafna-Flóki.

Viðurnefni þetta fékk hann eftir að „Hann fekk at blóti miklu ok blótaði hrafna þrjá, þá

er honum skyldu leið vísa. . .“ (Jakob Benediktsson 1986:37). Hröfnunum var seinna

meir, þegar nær dró landi, sleppt einum af öðrum „ok er hann lét lausan enn fyrsta, fló

sá aptr um stafn; annarr fló í lopt upp ok aptr til skips; enn þriði fló fram um stafn í þá

átt, sem þeir fundu landit“ (Jakob Benediktsson, 1986, bls. 36). Þátttaka hrafnanna í

fundi Íslands er hluti gamallar frásagnarhefðar þar sem fuglar hafa tekið þátt í

landafundum. Sem dæmi má nefna Nóa á Örkinni sem notaði dúfur til hins sama og

hrafnar voru notaðir í Landnámu.

Blót Flóka til hrafnanna er talið dæmigert fyrirbæri úr norrænum jarðvegi. Í ýmsum

heimildum norrænnar trúar hefur komið fram að hrafnar hafi tengst guðsdýrkun og þá

sérstaklega hafi þeir tengst Óðni. Dæmi um slíkt má taka úr Ynglingasögu í fjórðu

útgáfu Heimskringlu I, þegar konungurinn Aun heldur mikið blót og gefur Óðni son

sinn til þess að hann verði sjálfur langlífari (Bjarni Aðalbjarnarson, 2002, bls. 48).

Einnig er rætt um blót í Flateyjarbók I þegar Hallfreðr vandræðaskáld kveður fyrir Ólaf

konung:

lata allir ytar

Odins blot firir roda

nu er ek neyddr fra Niardar

nidium Krist at bidia (Flateyjarbók I 1944:363).

Hér virðist hann barma sér yfir kristnitökunni og tilbeiðslu Krists í stað hinna gömlu

goða.

Talið er að blót á miðöldum, jafnt fyrir sem eftir kristnitökuna, hafi verið til þess

ætluð að efla goðmögnin; hin æðri máttarvöld sem réðu yfir mönnum og athöfnum

þeirra á þeim tímum. Tilgangurinn var því sá að ná sambandi við annan heim sem ekki

23

var byggður mönnum heldur goðunum. Menn nýttu sér þessi blót til að biðja um hjálp

eða til að sýna hinum æðri goðum virðingu sína. Ávallt þurfti að færa fórnir í einhvers

konar formi til að ná sambandi við goðin; hvort sem gefinn var matur, vopn eða aðrar

eigur. Blóðfórnir voru þó mikilvægastar og hið æðsta form þeirra voru mannfórnir en

mikill heiður þótti að blóta fólki. Talið var að slíkt gleddi goðin og þá sérstaklega Óðin

sem var goð dauðans. Einnig var blótað ef vel gekk í orustum því annars átti fólk á

hættu að fá reiði goðanna yfir sig fyrir að vanþakka þá hjálp sem þeim hafði verið veitt

(Simek, 1993, 39-40).

Hrafnarnir sem Hrafna-Flóki blótaði til eru séðir hér sem tengiliðir til að ná

sambandi við Óðin og með því að blóta til þeirra er óbeint verið að blóta Óðni til heilla

og biðja hann um að líta til þeirra sem vilja ná sambandi við hann. Þetta blót styður

áðurnefndar túlkanir þess að Óðinn sé hrafnaguð og tengdur hröfnum á mun sterkari

hátt en hin goðin. Blótið taldist vissulega hafa verið til heilla því ferðin til lands var vel

heppnuð (Jón Hnefill Aðalsteinsson, 1997, bls. 23-24). Líklega er einnig hægt að túlka

söguna á þann veg að Óðinn hafi tekið sér líki hrafnanna og tengst blóti Hrafna-Flóka

beint (Turville-Petre, 1964, bls. 60). Hrafnablót sem slíkt, þar sem fuglarnir gegna

hlutverki fulltrúa Alföðurs, er því ekki fráleitt fyrirbæri og getur ennfremur sýnt fram á

tengsl hræfuglanna svörtu og goðheima (Jón Hnefill Aðalsteinsson, 1999, 263-264).

Huginn og Muninn endurspeglast í þessum þremur hröfnum Hrafna-Flóka á þá vegu

að tengslin milli fuglanna og goðheima eru skýr. Hrafnarnir voru með blótinu notaðir til

að ná beinu sambandi við goðheima. Einnig höfðu þeir það hlutverk að vísa

skipsmönnum leið að landi en í þá daga var ekki notast við áttavita og ekki var hægt að

nota kort þar sem Ísland var ekki kortlagt. Sú staðreynd að mennirnir treystu fuglunum á

þennan hátt og létu þá leiða sig áfram, sýnir að þeir litu upp til þeirra og hefðu jafnvel

lýst þeim sem yfirskilvitlegum dýrum en það sýnir fram á sterkt samband fuglanna við

goðin. Án efa hefðu menn ekki treyst svo blint á villt dýr nema af góðri ástæðu.

24

7. Niðurstöður

Birtingarmyndir hrafna á 13. og 14. öld virðast hafa verið margs konar. Annars vegar

var litið á þá sem vígafugla, blóðþyrstar hræætur, og birtingarmyndir þeirra í kvæðum

og sögum ekki fallegar. En hrafninn var hins vegar einnig talinn tengiliður milli goða og

manna sem fyrirboði, spáfugl og sendiboði.

Gylfaginning Snorra-Eddu kynnir til leiks þá Hugin og Munin sem hina nafntoguðu

hrafna miðalda og boðbera Óðins. Nöfn þessara tveggja hrafna voru síðan notuð sem

samheiti yfir aðra hrafna og því þótti ástæða til þess að ætla að hrafnar Óðins hafi birst í

mannheimum í líki venjulegra hrafna. Huginn og Muninn eru ástæða þess að Óðinn er

kallaður hrafnaguð og orsök þess að hrafnar voru ávallt tengdir Óðni og goðheimum.

Snorra-Edda er góð heimild um hvers vegna hrafnar þóttu mikilsverðir fyrr á öldum.

Heiðnir menn heiðruðu goðin öll en Óðinn þótti þó hinn æðsti þeirra og vitrastur. Þar

sem hann var kallaður guð hrafna og oft tengdur við fuglana svörtu þá hefur ekki þótt

mikil ráðgáta hvers vegna fuglarnir hafi verið taldir mikilsverðir og boðsendarar

goðheima. Fuglarnir eru þekktir sem útsendarar Óðins og ávallt hefur verið talin ástæða

til að ætla að Óðinn sjálfur væri kominn í gervi þeirra.

Eddukvæðin sem fjallað var um segja frá hröfnum sem fyrirboðum, hræætum og

vígafuglum. Þar má sjá samheiti yfir hrafna notuð en einna helst er hægt að bendla þá

hrafna við Óðin á beinan hátt vegna víga og fallinna manna. Goð dauðans fylgdist með

bardögum og þótti vitað mál að hann réði því hverjir sigruðu eða töpuðu. Hrafnar sem

birtust mönnum á vígvöllum, eða nokkru áður en orustur hófust, voru því strax tengdir

hrafnaguðinum og þóttu þeir hafa þann sama hæfileika og hann hafði; að hafa áhrif á

sigur. Þeirra helsta hlutverk innan eddukvæðanna virtist þó vera sem neytendur fallinna

manna og fulltrúar Óðins sem goði dauðans.

Hrafnar koma fyrir í mismunandi hlutverkum í ýmsum dróttkvæðum og í hverri

birtingarmynd er hægt að bendla þá við goðheima. Sérstaklega er þetta áberandi í

dróttkvæðinu Haraldskvæði | Hrafnsmál en þar kemur fyrir hrafn einn sem talar við

unga mey sem líklega hefur verið valkyrja og segir hann henni tíðindi af Haraldi

hárfagra. Kvæði þetta er mikilvægt fyrir rannsókn á hröfnum og tengingu þeirra við

Hugin og Munin; því kvæðið er eitt fárra þar sem nafnlaus hrafn gegnir stóru hlutverki.

Mikilvægt er að skoða á hvaða hátt þessi fugl geti tengst goðheimum en svarið liggur

hjá þeim föllnu mönnum sem hrafninn hefur heimsótt, jafnvel á sama tíma og Óðinn

sjálfur vomaði yfir líkum þeirra.

25

Í ýmsum fornritum er möguleiki á að kynnast hröfnum, meðal annars í hlutverkum

góðra fyrirboða, þá jafnan áður en til bardaga er haldið; líkt og kom fyrir hjá Hákoni

jarli í Landnámu og Fagurskinnu. Fyrirboðar sem slíkir eru ávallt bendlaðir við

goðheima því talið er að Óðinn standi að baki vígamönnum og orustum. Jafnframt

fyrirfinnast hrafnar sem koma á beinu sambandi við goðheima þegar þeim er blótað til

heilla. Gott dæmi um slíkt má einnig finna í Landnámu. Þar er hins vegar að finna

tvenns konar mögulegar birtingarmyndir hrafna eftir blótið. Í fyrsta lagi er sá möguleiki

fyrir hendi að Óðinn hafi birst Hrafna-Flóka í fuglslíki, en á hinn bóginn gætu hrafnarnir

hafa verið útsendarar Óðins. Enda þótt Flóki hafi blótað hröfnunum í Landnámu til

heilla er eðlilegt að líta svo á að hann hafi framið svokallað Óðinsblót; þar sem hrafnar

tengdust guðsdýrkun í norrænni trú og þá einkum í sambandi við dýrkun á Alföður. Líkt

og bent var á í Snorra-Eddu var hann nefndur hrafnaguð og hafði sérstakt samband við

hrafna. Innan hinna ýmsu rita og kvæða hefur Óðinn einnig verið bendlaður við hrafna,

svo sem á vígvöllum. Þar sem Óðinn var goð dauða og orusta var litið á drápin sem

verknaði honum til heiðurs. En að sama skapi voru hinir föllnu menn gjafir til hrafnanna

sem æti þeirra.

Niðurstaðan er því sú að hrafnar á miðöldum hafi alltaf haft vissa tengingu við

goðheima í þeim ritum sem skoðuð voru. Hvort sem það samband sjáist á vígvöllum eða

annars staðar. Hrafnar boðuðu þetta samband því Alfaðir var þekktur sem hrafnaguðinn

og því var hann á einn eða annan hátt tengdur við alla þá hrafna sem nefndir eru í ritum

og kvæðum. Vitað var að Óðinn gat skipt um ham og að hann notaði seið og því var

ekki óalgengt að fólk á 13. og 14. öld teldi hann geta birst í líki fuglanna svörtu. Einnig

voru Huginn og Muninn vel þekktir og þótti ástæða til að ætla að þeir hefðu birst fólki

og síðan hefðu þeir horfið aftur til Óðins til að bera honum tíðindi. Goðheimar

endurspegluðust því í þeirri mynd sem hrafnarnir birtust hverju sinni; hvort sem þeir

voru hræætur, boðberar, fyrirboðar eða fuglar orusta.

Sambandi fuglanna við goðheima á 13. og 14. öld voru því engin takmörk sett.

Hvort sem hrafnar svifu yfir höfðum manna á sumardegi eða kroppuðu í hold fallinna

hermanna, var ástæða til að ætla að þar væru komnir útsendarar og tengiliðir við Óðin

og goðheima. Heiðin trú byggði að miklu leyti á því innbyggða valdi; fólk gat aldrei

vitað hvenær eða hvort fylgst væri með því.

Greinilega má því sjá hvernig fleiri hrafnar en Huginn og Muninn þjónuðu sem

tenging við goðheima og Óðin. Ef hrafn sást á flugi fyrir orustu þótti það góðs viti og

var það túlkað sem skilaboð frá Óðni um að hann fylgdist með hermönnunum. Talið var

26

að ef blótað væri til hrafna þá myndi Óðinn veita blessun sína yfir ferðalög eða víg.

Flest dæmin um hrafna sem tengingu við hið yfirnáttúrulega má finna á vígvöllum.

Hrææturnar vofa yfir hinum föllnu, kroppa í bláleitt holdið og taka við þeirri gjöf sem

drápið færði þeim. Þessi tenging hrafnanna við hina dauðu þykir sýna fram á samband

þeirra við Óðin sem gjarnan var kallaður bardagaguð eða guð hinna dauðu.

Goðsögulegu hrafnarnir Huginn og Muninn urðu til þess að aðrir hrafnar voru taldir

tengiliðir við goðheima. Ef hermaður sá einn hrafn á vappi, eða flugi, lá beint við að

álykta að þar væri annar hrafna Óðins kominn og þar með hafði fuglinn fengið

trúarlegan mátt sem tengiliður við æðsta goðið. Heiðnir menn virtust líta á alla hrafna

sem tengingu eða skilaboð frá goðheimum og virtist ekki skipta máli ef einn eða fleiri

hrafnar sáust.

27

Heimildaskrá

Ármann Jakobsson. (2009). Illa fenginn mjöður. Lesið í miðaldatexta. Reykjavík:

Bókmenntastofnun, Háskólaútgáfan.

Ármann Jakobsson. (2008). Hversu argur er Óðinn? Seiður, kynferði og Hvamm-Sturla.

Í Torfi H. Tulinius (ritstj). Galdramenn. Galdrar og samfélag á miðöldum, (51 –

72). Reykjavík: Hugvísindastofnun Háskóla Íslands.

Ásgeir Blöndal Magnússon. (1989). Íslensk orðsifjabók. Reykjavík: Orðabók

Háskólans.

Bjarni Aðalbjarnarson (útg). (2002). Heimskringla I. (Íslenzk fornrit, 26. bindi).

Reykjavík: Hið íslenzka fornritafélag.

Bjarni Einarsson (útg). (1985). Ágrip af Nóregskonunga sögum. (Íslenzk fornrit, 29.

bindi). Reykjavík: Hið íslenzka fornritafélag.

Björn K. Þórólfsson og Guðni Jónsson (útg). (1943). Vestfirðingasögur. (Íslenzk fornrit,

6. bindi). Reykjavík: Hið íslenzka fornritafélag.

Byock, J.L. (1990). Íslendingasögur og kenningar um formgerð frásagna: munnleg hefð

og bóksögur í ljósi samfélagsgerðar. Þýð. Gísli Sigurðsson. Tímarit Máls og

menningar, 51, 2:21-39.

Einar Ól. Sveinsson og Matthías Þórðarson (útg). (1935). Eyrbyggja saga. (Íslenzk

fornrit, 4. bindi). Reykjavík: Hið íslenzka fornritafélag.

Finnbogi Guðmundsson (útg). (1965). Orkneyinga saga. (Íslenzk fornrit, 34. bindi).

Reykjavík: Hið íslenzka fornritafélag.

Finnur Jónsson. (1931). Edda Snorra Sturlusonar. København: Gyldendal.

Finnur Jónsson. (1973). Den norsk-islandske Skjaldedigtning. B I-II. (1. bindi).

Kaupmannahöfn: Rosenhilde og Bragger.

Flateyjarbók I. (1944). (1.bindi). Sigurður Nordal ritaði formála. Flateyjarútgáfan:

Prentverk Akraness H.F.

Gísli Sigurðsson. (1998). Eddukvæði. Reykjavík: Mál og menning.

28

Grimm, J. (1882). Teutonic mythology. James Steven Stallybrass (þýð). Bindi I.

London: George Bell and Sons.

Jakob Benediktsson (útg). (1986). Íslendingabók: Landnámabók. (Íslenzk fornrit, 1.

bindi). Reykjavík: Hið íslenzka fornritafélag.

Jón Hnefill Aðalsteinsson. (1997). Blót í norrænum sið: rýnt í forn trúarbrögð með

þjóðfræðilegri aðferð. Reykjavík: Háskólaútgáfan.

Jón Hnefill Aðalsteinsson. (1999). Blótminni í Landnámabók. Í Haraldur Bessason og

Baldur Hafstað (ritstj), Heiðin minni: Greinar um fornar bókmenntir (bls. 257-282).

Reykjavík: Heimskringla.

Jón Jóhannesson (útg). (1950). Austfirðingasögur. (Íslenzk fornrit, 11. bindi).

Reykjavík: Hið íslenzka fornritafélag.

Sigurður Nordal. (1933). Egils saga Skalla-grímssonar. (Íslenzk fornrit, 2. bindi).

Reykjavík: Hið íslenzka fornritafélag.

Simek, R. (1993). Hugtök og heiti í norrænni goðafræði. Heimir Pálsson (ritstj.).

Ingunn Ásdísardóttir (þýð). Reykjavík: Heimskringla.

Snorri Sturluson. (1966). Heimskringla: Nóregs konungasögur. (3.bindi). Finnur

Jónsson (útg). Oslo: Universitetsforlaget.

Turville-Petre, E.O.G. (1964). Myth and religion of the North: the religion of ancient

Scandinavia. London: Weidenfeld & Nicolson.

Vésteinn Ólason. (2006a). Kveðskapur af fornum rótum – eðli og einkenni. Í Vésteinn

Ólafsson (ritstj), Íslensk Bókmenntasaga I, (bls. 47–72). Reykjavík: Mál og

menning.

Vésteinn Ólason. (2006b). Íslendingasögur og þættir. Uppruni íslendingasagna. Í

Vésteinn Ólafsson (ritstj), Íslensk Bókmenntasaga II, (bls. 39-52). Reykjavík: Mál

og menning.