Ak Parti Dönemi Türkiye Ekonomisi

7/29/2019 Ak Parti Dnemi Trkiye Ekonomisi

1/104

ERDAL TANAS KARAGL

AK PART DNEM

EKONOMS

TRKYE

RAPOR


2/104


3/104

AK PAR DNEMRKYE EKONOMS


4/104

COPYRIGHT 2013 SETA

SETA Yaynlar XXIII. Bask : ubat 2013ISBN : 978-605-4023-22-6

Kapak Tasarm : M. Fuat Er

Tasarm ve Uygulama : mare YazarBask : Peln Oset, Ankaraletm : SETA Syaset, Ekonom ve Toplum Aratrmalar Vak

Nenehatun Cad. No.66 GOP ankaya 06700 AnkaraTel: 0 312 551 21 00 | Faks: 0 312 551 21 90www.setav.org | [email protected]


5/104

AK PAR DNEMRKYE EKONOMS

Erdal anas Karagl

Aratrma Asstanlar

Ahmet Semh Bngllk stklal Mhokur


6/104


9/104

7

TABLOLAR LSTE S

ablo 1. Ekonomlern K Ba Gelre Gre Snandrlmas 32

ablo 2. Orta Vadel Program (OVP) 2013-2015 Beklentler 32

ablo 3. Yllara Gre Kamu Net D Bor Stoku/GSYH ve Net D Bor Stoku/GSYH 46

ablo 4. Yoksulluk Snr Yntemlerne Gre Fertlern Yoksulluk Oranlar 61ablo 5. lke Gruplarna Gre D caret (Mlyon Dolar) 77

ablo 6. 2011 Yl GSYH Mktar (Mlyar Dolar) 84


10/104


11/104

9

EKLLER LSTES

ekl 1. Yllara Gre GSYH Byme Oran (%) 28

ekl 2. Yllk Ortalama Reel GSYH Byme Oranlar, 2002-2011 (%) 29

ekl 3. 2011-2017 Dnem Selm OECD lkeler Yllk Ortalama Reel GSYH Byme ahmnler (%) 30

ekl 4. Yllara Gre K Ba GSYH Mktar (ABD Dolar) 31ekl 5. Yllara Gre Enasyon Oranlar (%) 37

ekl 6. Merkez Bankas Rezervler(Altn+Dvz) : (2002-2012) ( Mlyar Dolar) 38

ekl 7. rkyede Yllara Gre Bte A/GSYH Oran (%) 42

ekl 8. Yllara Gre Merkez Ynetm Bte ersndek Faz Gderlernn GSYHye Oran (%) 44

ekl 9. Yllara Gre zelletrme Gelrler (Mlyon Dolar) 45

ekl 10. Yllara Gre Kamu Net Bor Stoku/ GSYH Oran (%) 47

ekl 11. Yllara Gre AB anml Genel Ynetm Bor Stoku/GSYH Oran (%) 48

ekl 12. rkyede Yllara Gre szlk Oranlar (%) 52

ekl 13. rkyede Sosyal Harcamalar (Mlyon L) 57

ekl 14. rkyede Sosyal Harcamalar / GSYH (%) 58

ekl 15. 2013 Yl Btesnden Bakanlklara Ayrlan Pay (Mlyar L) 58

ekl 16. Gnlk K Ba 1 Dolarn Alt Fert Yoksulluk Oran 61

ekl 17. Yllara Gre Gn Katsays 62

ekl 18. Yllara Gre oplam Mll Etm Btes/Merkez Ynetm Bte ndek Pay (%) 63

ekl 19. Yllara Gre Kamu Salk Harcamalarnn Bte ndek Pay (%) 64

ekl 20. Yllara Gre Uluslararas Para Fonuna (IMF) Borlar (Mlyar SDR) 68

ekl 21. Uluslararas Dorudan Yatrm Grler (Fl Grler, Mlyon Dolar) 70

ekl 22. 5 Yllk CDS Spreadler 72

ekl 23. Yllara Gre hracat Mktar (Mlyar Dolar) 78ekl 24. Yllara Gre Resm Kalknma Yardmlar (Mlyon Dolar) 79

ekl 25. Selm lkelern Yatrm-asarru Oranlarnn GSYHye Oran 86

ekl 26. 2011 Yl Car Ak/GSYH Oran (%) 89

ekl 27. 2010 Yl Ar-Ge Harcamalarnn GSYHye Oran (%) 91


12/104


13/104

11

N S Z V E T E E K K R

Kuruluundan ksa bir sre sonra, 2002 ylnda ilk genel seimlerine katlan AKParti seimlerden birinci karak tek bana iktidar olmutur. ktidara geldikten

sonra, ekonomi, siyaset, d politika ve dier alanlarda Yeni rkiye olarakadlandrlan bir dnemi de balatmtr. Bu dnemde bata ekonomi olmakzere gerekletirdii yapsal dnmler dnem boyunca art arda AK Partiyiiktidara tamtr.

2002de AK Partinin iktidara gelmesinin ardndan uygulamaya koyulan malidisiplin, yapsal reormlar ve kararl zelletirme politikalar sayesinde; rkiyenintemel makroekonomik gstergeleri birok lkeden daha iyi duruma gelmitir.emel ekonomik gstergelerdeki iyileme, lkeye sermaye giriinin artmasna,daha iyi artlarda d bor salamasna ve yaam standartlarnn ykselmesine

katk yapmtr. Ayrca, sosyal yardmlar ile yoksul ailelere temel sosyal hizmetlerisalayan devlet kurumlarnn kapasiteleri arttrlm ve bu abalar yoksulluunazaltlmasna da katk salamtr.

rkiye ekonomisindeki bu iyilemeler kresel ekonomik krizin yaand vednya ticaret hacminin darald bir dnemde gereklemitir. Kresel ekonomikkrizle beraber deien ekonomik dengeler sonrasnda, hkmetin bata Ortadouve Arikaya ynelik almlar rkiyenin bu lkelerle olan ticari ilikileriningelimesini de salamtr. Bylece, rkiye baarl ihracat perormans ilegelimi lkelerden ayrmtr. Bu ayrma, 10 yllk ekonomik dnmn birsonucu olarak karmza kmaktadr.

Ayrca, 2023 yl iin bir dizi siyasi, ekonomik ve sosyal hedeer belirlenmi, buhedeere ulamak iin uzun vadeli program ve projeler tasarlanmtr. rkiyede2023 iin zellikle ekonomik byme, ihracat, enerji ve Ar-Geye dayal yeni


14/104

A K P A R T D N E M T R K Y E E K O N O M S

12

strateji ve modellerin gelitirilmesi ile hem 2023 hedeerine ulalmasna hem dednyada en byk ilk 10 ekonomi arasna girmesine imkan salayacaktr.

Ekonomide 10 yllk sreci btn ynleriyle ele alan bu raporun lke ekonomisineve belirlenen hedeere ulamaya katklar salayacana inanyorum. Raporunhazrlanmasnda emei geen herkese ok teekkr ediyorum.

aha zhanSEA Bakan


15/104

13

YNETC ZET

EKONOMK BYME VE K BAI GSYH1. 2001 ylnda yaanan ekonomik krizden sonra alnan tedbirler ve uygu-

lanan ekonomik istikrar programlar sayesinde rkiye ekonomisi, 2002-2007 aras dnemde yaklak yzde 7 orannda bymtr.

2. 2008 ylnda yaanan kresel ekonomik krizden dolay birok gelimi l-kede daralma yaanrken, rkiye i talep ve ihracat oranndaki art ilebirlikte 2009 ylnn son eyreinden 2012 yl nc eyreine kadar ara-lksz bymesini srdrmtr.

3. OECD tahminlerine gre, rkiye 2011-2017 dneminde yllk ortalamayzde 6,7 byme oranyla OECD lkeleri arasnda en hzl byyen lkeolacaktr.

4. Kii ba GSYH miktar 2002 ylnda 3.492 dolar iken, bu miktar 2011 yln-da 10.469 dolar seviyesine kmtr. rkiye 2013-2015 OVPde kii banaden geliri 2015 ylnda 12.859 Dolara ykseltmeyi ve yksek gelirli eko-nomiler grubuna girmeyi hedeemitir.

5. rkiyenin gelimekte olan lkelerin karlat en nemli sorunlardanbiri olan Orta Gelir uzana girmemesi iin yurtii retimde katmadeeri yksek rnlerin retimine ncelik vermesi, ekonomik bymeyikstlayan tasarru miktarn artrmas ve rekabet gc yksek sektrlereodaklanmas zorunlu hale gelmitir.

FYAT STKRARI6. 1990l yllardan itibaren her iktidar enasyon orann srdrlebilir se-

viyelere indirmek iin aba harcam; akat AK Parti ncesinde iktidarda


16/104


14

bulunan hkmetler siyasal alanda yaanan belirsizlikler nedeniyle, uzunvadede uygulanmas gereken enasyonla mcadele programlarn uygula-mada baarsz olmulardr.

7. 2001 yl sonunda yzde 54,4 olan enasyon oran 2004 ylnda tek hane-ye derek son 34 yln rekoru saylan yzde 9,4e dmtr. 2012 ylndagerekleen yzde 6,16 enasyon oran, 1968 ylndan beri tarihin en dkenasyonu olarak tarihe gemitir.

8. 2005 ylnda paradan alt sr atlmasyla bol srl rakamlarn ortaya -kartt teknik ve operasyonel sorunlar alm kayt ve ilemlerde sadelikve parasal tutarlarn iade edilmesinde pratik aydalar salanmtr.

9. 2012 ylnda uygulanan sk para politikas sayesinde gerekleen yzde6,16 enasyon oran 1968 ylndan beri tarihin en dk enasyon oranolmutur. Enasyonda bu d trendinin 2013 ylnda da devam etmesibeklenmektedir.

10. 2002 ylndan itibaren, rkiye Cumhuriyet Merkez Bankas rezervlerinde heryl art meydana gelmitir. Merkez Bankas altn dhil, dviz rezervleri 2002ylnda 28 milyar Dolar iken, 2012 ylnda 122.1 milyar Dolara ulamtr.

KAMU MALYES GRNM11. 2002-2008 yllar arasnda hazrlanan ve uygulamaya koyulan btelerin

yaps gvenilir, ea ve ngrlebilir nitelikte olmutur. Bu dnemde bt-e dengesi ve mali disiplin tesis edilmitir. Harcama azaltc politikalarnyan sra, byk apta gerekletirilen zelletirme uygulamalar hkme-tin temel politikalar arasnda yer almtr. Gelir ve gider politikalar arasn-da gerekletirilen uyum, bte giderlerinde salanan etkinlik ve tasarruile vergi gelirlerinde gsterilen yksek perormans sayesinde bte gerek-lemelerinde olumlu gelimeler kaydedilmitir.

12. AK Parti ekonomide, bte politikalarnn ekonomik bymeyle uyumluve tasarru nlemlerinin de yapsal reormlarla desteklendii bir politikabenimsemitir. 2001 ekonomik krizinden sonra, merkezi ynetim bteierisindeki aiz giderlerinin GSYHye oran 2001 ylnda yzde 17,1 iken2012 ylnda yzde 3,5e dmtr.

13. 2002 Acil Eylem Plan ile arlkla vergi ve harcama reormlar yaplm, ya-psal reorm tedbirleri ad altnda zelletirmeler hzlandrlm, reel sektryeniden yaplandrlm ve d ticarete ynelik tedbirler alnmtr. zel-

letirme kapsamnda Kler gruplandrlarak uygun stratejiler erevesin-de zelletirilmitir. Gerekleen mali disiplin, yapsal reormlar ve kararlzelletirme politikalar sayesinde; bte ann GSYH iindeki pay azal-mtr. Bu oran 2002 ylnda yzde 11,9 iken daha sonraki dnemlerde Ma-astricht Kriteri olarak tanmlanan yzde 3n altnda kalmtr.


17/104

Y N E T C Z E T

15

14. AB anml Genel Ynetim Bor Stokunun GSYHye oran 2002 ylnda yz-de 74 olarak gerekleirken, bu oran 2011 ylnda yzde 39,2e dmtr.

15. 2002-2012 yllar arasnda 3 genel seim, iki yerel seim ve 2 reerandumgereklemesine ramen poplist politikalar uygulanmamtr. Bu sayede2002 ylndan itibaren srdrlen mali disiplin ve yapsal reormlar geleceeynelik beklentilerin olumlu bir grnm kazanmasn salamtr. Ayrca,rkiye ekonomisi, kamu maliyesinde gerekleen bu gstergeler sayesinde,2012 ylnda AB lkelerinde devam eden bor krizinin olumsuz etkilerinibertara etme ve politika uygulamada geni manevra alan bulmutur.

SOSYAL DEVLET16. 1990l yllarda isizliin zm dorultusunda uzun vadeli uygulamalaryerine ksa vadeli uygulamalar tercih edilmi ve igcne katlm oran ge-limi lkelere kyasla olduka dk seviyelerde kalmtr.

17. 2001 yl ekonomik krizinden sonra isizlik oran yzde 10,3 civarnda gerek-leirken, bu oran kresel ekonomik krizin etkisiyle 2009 ylnda yzde 14,8eykselmitir. 2012 yl ilk 9 aynda ise yzde 9,1 orannda gereklemitir.

18. rkiyedeki sosyal yardm sisteminde, 2001 yl sonras dzenlemeleriyledeme gcnden yoksun kiilerin salk hizmetleri karlanmakta, muhta

durumda olan ocuk, renci, yal ve engellilere ynelik ayni ve nakdi yar-dmlar yaplmaktadr.

19. rkiyede yoksulluk daha ok krsal alanlarda olduu iin, bu dnemdeyardmlarn byk ksm da bu alanlarda younlamtr. Yoksullarn ye-rinde tespitine dayal uygulamalar neticesinde sosyal yardmlardan yarar-lanan kii saysnda ve sosyal yardm programlarnn harcamalarnda sonyllarda art yaanmtr. 2002 ylnda 1.376 milyon L olan sosyal harca-malarn miktar 2011 ylnda 18.216 milyon L civarnda gereklemitir.

20. Sosyal gvenlik reormu kapsamnda Bireysel Emeklilik asarru ve Yat-rm Sistemi Kanunu uygulanmaya balamtr. Sosyal Sigortalar ve GenelSalk Sigortas Yasas ile herkesin sosyal gvenlik emsiyesi altna girme-sine, sigorta iin deme gc olmayan yoksullarn genel salk sigortas pri-minin devlet tarandan denmesine balanlmtr. Yine Sosyal GvenlikKurumu Yasas ise Emekli Sand, Ba-Kur ve Sosyal Sigortalar Kurumubirletirilerek, ek at olarak bilinen yeni modelle ayr sosyal gven-lik kuruluu yerine tek bir Sosyal Gvenlik Kurumu oluturulmutur.

21. 2011 ylndan itibaren, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlnn kurulmas,

AK Parti hkmetlerinin sosyal yardm ve hizmetlere ne kadar nem ver-diinin de bir gstergesidir.

22. Gelir dalmnda 2002 ylndan sonra nemli iyilemeler salanmtr.rkiye statistik Kurumu (K) tarandan gerekletirilen 2010 yl yok-sulluk aratrmas sonularna gre; kii ba gnlk harcamas 1 Dolarn


18/104


16

altnda kalan ert oran 2002 ylnda yzde 0,20 iken; 2006 ylnda 1 Do-larn altnda ert kalmamtr.

23. Gelir dalmndaki eitsizlii gsteren Gini Katsays 2002 ylnda 0,44iken 2011 ylnda 0,38e dmtr.

24. 20002001 ylnda ilkretimdeki okullama oran yzde 95,8 iken, 20102011 dneminde okullama oran yzde 98,41e; ortaretimde okullamaoran 2000 2001 ylnda yzde 43,95 dzeyinde iken 2010-2011 yllndabu oran yzde 69,33e ykselmitir.

25. 20032004 ylndan itibaren ilkretim okullarnda; 20062007 ylndanitibaren de ortaretim okullarnda rencilere ders kitaplar cretsiz ola-

rak verilmektedir.26. AK Parti hkmeti tarandan 2003 ylnda balatlan Salkta Dnm

Program ile birlikte salk sistemi bir deiim srecine girmitir. Hasta-nelerin idari ve mali adan zerk bir yapya kavuturulmas hedeenmive zel sektrn de salk alannda yatrm yapmas zendirilmitir. Yinesalk alan iyiletirmeleri balamnda ilk dea Aile Hekimlii uygulamasbalatlm ve kalknmada ncelikli blgelerde yaanan salk personeli ek-sikliinin giderilmesi hedeenmitir.

ULUSLARARASI KURULULAR LE LKLER27. 2001 ekonomik krizi ile birlikte rkiye IMFden tarihindeki en byk

borlanmasn gerekletirmitir. 2002 ylnda 23.5 milyar Dolar olan krediborlarnn, 2013 yl ilk yarsnda, yaklak 11 yllk bir sre ierisinde biti-rilmesi planlanmtr.

28. 2008 ylnda sona eren 19. Stand-by anlamasnn kresel ekonomik krizinbalad tarihe denk gelmesine ramen ve kresel ekonomik krizin tmgelimi lkeleri olumsuz etkiledii dnemde IMF ile yeni bir Stand-by an-lamas yaplmayaca hkmet tarandan kamuoyuna duyurulmutur.

29. rkiye, IMFden yllarca kaynak kullanan bir lke durumunda iken artkkaynak aktaran ve dnyay krizden koruyacak bir lke konumuna gelmi-tir. 2012 ylnda IMFye uluslararas rezervler arasnda saylmak kaydyla 5milyar Dolar katkda bulunmay taahht etmitir.

30. 1950-2002 yllar arasnda lkeye giren toplam dorudan yabanc yatrmmiktar 20 milyar Dolarn altnda iken, yalnzca 2006 ylnda 20 milyarDolarn stnde gereklemitir. rkiye son 9 ylda 110 milyar Dolar do-rudan yabanc yatrm ekmi ve kurumsallaan ekonomisi sayesinde 2012

yl iin dorudan yabanc yatrm asndan dnyann en cazip 13. lkesiolmay baarmtr.

31. rkiyenin ekonomik gstergeleri birok lkeden iyi durumda olmasnaramen kredi notu haksz bir ekilde yatrm yaplabilir seviyenin altndatutulmutur. Bunun da ekonomiye maliyeti ok ar olmutur.


19/104

Y N E T C Z E T

17

32. rkiyenin gerekletirmi olduu ekonomik, inansal ve siyasi istikrarpiyasalar tarandan kabul grrken, kredi derecelendirme kurulularnn

piyasadaki bu kredibiliteyi kredi notuna yanstmadklar grlmtr. r-kiye ile daha yksek kredi notuna sahip olan lkelerin 5 yllk CDS primle-ri karlatrldnda, rkiyenin piyasa tarandan verilen kredi notununderecelendirme kurulular tarandan verilen nottan daha yksek olduugrlmektedir. Piyasalarn rkiyeye verdii notu kredi derecelendirmekurulular kasti olarak uzun sredir dikkate almamlardr. Bu tablonundikkat ekici hususlarndan biri piyasa verileri ile kredi notlar arasndakibu kopukluun byk ve uzun sreli oluudur. Kredi derecelendirme ku-rulularnn uzun dnem projeksiyonlarn gz nnde bulundurduklarn

iddia etmelerine ramen bu kadar uzun bir sre CDSlerden kopuk olmala-r gelecee ynelik uyarda bulunma zelliklerini kaybettiklerinin bir gs-tergesi olmutur.

33. nde gelen uluslararas derecelendirme kurulularndan biri olan Fitch, ni-hayet Kasm 2012de rkiyenin kredi notunu BBB- yaparak yatrm ya-plabilir seviyeye ykseltmitir. rkiye, bu not artrm ile 1994 ylndan buyana ilk kez yatrm yaplabilir seviyede not almtr. Dier derecelendirmekurulularnn ise halen not artrmama konusunda direndikleri grlmtr.

34. rkiye, 2013 yl banda derecelendirme iin Standard & Poors ile szle-mesine son vermi ve szlemesi bulunan Moodys ile de devam etme kararvermitir. Dier yandan, daha nce rkiye ile szlemesi olmayan Fitch de-recelendirme kuruluu ile ayrca derecelendirme iin szleme imzalamtr.

35. stanbul Finans Merkezinin (FM) kurulmas ile inansal enstrmanlarneitlenmesi bu enstrmanlara kredi notu derecelendirmesi getirilmesi zo-runluluu hem yerli derecelendirme kurulularnn (kurulacak-mevcut)glenmesine hem de mevcut uluslararas derecelendirme kurulularnaolan bamlln azaltlmasn salayacaktr. rkiyenin blgede salad

politik gc ekonomik boyuta tamas ve kredi derecelendirme konusun-da nc olmas beklenmektedir. Ayrca, rkiyenin dk olan tasarruorannn artmasna da katk salayacaktr.

36. rkiyenin kredi notunun ykselmesi ile beraber, Yeni evik Sistemi, M-tekabiliyet Yasas ve kentsel dnm bata Krez sermayesi olmak zerelkeye yabanc sermaye akmasn motive edecektir.

37. rkiye, kalknma yardmlarnda artk donr lke konumuna gelmi veyapt yardmlar ile lkelerin kapasiteleri gelitirilmesine katk salamtr.2011 ylnda gerekleen kalknma yardmlar 1.2 milyar Dolar amtr.

DEEN KRESEL EKONOM VE TRKYE38. 2008-2009 yllarnda yaanan kresel ekonomik krizin etkisi ile dnyadaki

dengeler deimi ve ekonomideki arlk gelimi lkelerden, gelimekte


20/104


18

olan lkelere kaymaya balamtr. Deien dengeler sonrasnda, rkiyeded politika kararlar ekonomi ile uyumlu biimde uygulanmaya balam-

tr. rkiye bu dnemde kresel ekonomik krizin etkilerini bertara etmeyibaararak ihracatta alternati pazar araylarna ynelmi ve kriz ortamnndourduu dezavantajl ortam lehine evirmitir.

39. Hkmetin Ortadou ve Arikaya ynelik almlar rkiyenin bu lke-lerle olan ticari ilikilerinin gelimesini salamtr. ABye gerekleen ihra-catn 2012 ylnda toplam ihracat iindeki pay yzde 46dan yzde 38,2yedmesine ramen, Ortadouya ve Arikaya gerekleen ihracat sayesindehem AB lkelerine gerekleen ihracatta meydana gelen d telai edilmihem de 2012 ylnn tamamnda geen yla gre yzde 13,1 art meydanagelmitir. rkiyenin kresel ekonomik krizin olumsuz etkilerini bertaraetmek iin, Arika, Kuzey Arika ve Ortadou lkelerine ynelmesi aslnda,yeni imknlar ve pazarlar gelitirme yetenei olduunun bir ispat olmutur.

40. rkiyenin gerekletirdii kalknma yardmlar ile uzun vadede yardmnyapld lke ile siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel ilikiler iin ok uygunbir zemin hazrlamtr. Bu anlamda kalknma yardmlar lke eitlenme-sine katk salamtr.

41. 2001 krizinden sonra srekli olarak art gsteren ihracat miktar, kresel

ekonomik krizin etkisiyle 2009da ivme kaybetse de 2010 ylndan sonrayeniden arta gemitir. 2002 ylnda 36 milyar Dolar olan ihracat miktar2012 ylnda 152.6 milyar Dolar olarak gereklemitir.

2023 HEDEFLER VE GELECEK BEKLENTLER42. rkiye Cumhuriyetinin 100. kurulu yl dnm olan 2023 ylnn daha

anlaml hale getirilmesi balamnda, hkmet 2023 yl iin bir dizi siyasi,ekonomik ve sosyal hedeer belirlemi ve bu hedeer dorultusunda uygu-lanacak tm politikalarn kararllkla uygulanmas gerektiini vurgulam-tr. Bu hedeer erevesinde 2023 ylnda 2 trilyon Dolar GSYH ve 25 binDolar kii ba milli gelir hedeenmitir. Ayrca 2023 ylnda ihracat mik-tarnn 500 milyar Dolara kartlmas amalanmtr. Bu hedeer arasndaen iddial olan ise 2023 ylna kadar rkiye ekonomisinin dnyann ilk 10ekonomisi arasna girmesi olmutur.

43. rkiyenin 2023 ylnda, dnyann ilk on ekonomisi ierisinde yer almasiin, ekonomik bymenin srekli ve istikrarl hale gelmesi gerekir. Bu er-evede, ncelikle yatrmlarn ihtiyac olan yurtii tasarruar ile karlan-

mas zorunlu hal almtr.44. rkiyede Ar-Geye aktarlan kaynak son yllarda artmasna ramen son

10 yllk dnemde ise bu oran GSYHnin yzde 1in altnda bulunmakta-dr. Ar-Ge harcamalarnn GSYHye oran 2010 ylnda OECD lkelerindeortalama yzde 2,4, AB lkelerinde yzde 1,95 ve Gney Korede ise yzde


21/104

Y N E T C Z E T

19

3,75 seviyelerinde olduu gz nnde bulundurulduunda, rkiyede ge-rek ekonomik bymenin istikrarl seyretmesi gerekse 2023 hedeerinin

yakalanmas iin Ar-Geye aktarlan kayna arttrmas gerekmektedir.

45. Cari an azaltlmas ve kontrol altnda tutulmas iin rkiyede iktisadihedeerle uyumlu enerji politikalarnn uygulanmas zaruri bir durum ola-rak ortaya kmaktadr. Bu balamda rkiyede enerjiye olan bamllnazaltlmas iin balatlan almalar hzlandrlmaldr.

46. rkiyede cari an GSYHye oran 2011 ylnda yzde 10 civarnda ger-eklemitir. Bu nedenle, 2012 yl ekonomik byme yksek cari aknedeniyle yavalatlm ve ekonomik byme beklentilerinin aa yn-

l revize edildii bir yl olmutur. Bu amala, rkiyede hi retilmeyenmallarn retilmesi yeni tevik sisteminin temel odak noktalarndan birisiolmaldr. Bu abalar ithalat azaltc bir etki yapacak ve ithalatn azalmasda cari a drc bir rol oynayacaktr.

47. asarruar, yatrmlarn bymeye katk salamasndaki en temel kaynak-tr. Bu nedenle rkiyede 2023 hedeeri dorultusunda yatrmlarn ihti-yac olan yurtii tasarruar ile karlanmas zorunlu bir hal almtr. stan-bulun blgesel ve kresel inans merkezi olmas hem lkeye uluslararason giriine katk salayacak hem de yurtii tasarruar artrc etki yapa-

ca iin yabanc sermaye giri klarnn istikrarszlk unsuru olmasnengelleyecektir.

48. Ar-Ge yatrmlar uzun yllardr byk miktarda olan lkeler gnmzdebilim ve teknoloji alannda byk admlar atm; sanayi ve retimleri ilekresel piyasada rekabet edebilirliklerini salamlatrmlardr. Dolaysy-la, rkiyenin baarl lke rneklerini dikkate alarak Ar-Ge alanna dahaazla arlk vermesi gerekmektedir. rkiyede son yllarda bymeye kat-kda bulanan ihracata, Ar-Ge sonucu ortaya kacak yksek katma deerliretimin eklenmesi ile uzun dnemde hedeenen byme oranlarna ula-

lmas daha kolay olacaktr.49. Balatlan projeler ve zellikle de kentsel dnm projesi ile hem ehirle-

me hem de ekonominin ivme kazanmasna nemli katklar salayacaktr.Kentsel dnm projesi lkeye sermaye giriini hzlandracak bu da eko-nomik bymeyi daha da artracaktr.


22/104


23/104

21

1. GR

rkiye ekonomisi, uzun yllar boyunca siyasi baarszlklarn glgesinde kalarakpotansiyelinin altnda bir perormans sergilemitir. 1990l yllarda yaanan siyasi

belirsizlikler bata ekonomi olmak zere birok alan olumsuz ynde etkilemitir.Bu dnemde, yksek enasyon, d bor, yksek bte a ve cari ak nedeniyle ive d oklara kar dirensiz hale gelen ekonomi krlgan bir yapya brnmtr.

Bu dnemde ayrca, kamu aklarnn artmas, ngrlen bankaclk reormlar-nn yaplmamas, dviz kurunun ar deerlenmesi ve dzeltici devalasyonunyaplamamas sonucu yksek bir cari ak meydana gelmitir. Bu sorunlara karalnmas gereken nlemler koalisyon hkmetlerinin siyasi zaynn glgesin-de kalm ve zamannda engellenememitir. Dolaysyla, rkiye tarihinin en arkrizlerinden biri olan 2001 krizini yaamasna neden olmutur. Yaanan bu kriz

sonrasnda da dnemin hkmeti IMF ve Dnya Bankas gibi uluslararas kuru-lulardan tarihin en byk yardmn almak zorunda kalmtr.

Kriz sonrasnda yaplan 2002 genel seimleri sonucu siyasi arenada varln sr-dren kkl partiler parlamento dnda kalm ve lke siyasetinde yeni bir d-nem balamtr. Kuruluundan ksa bir sre sonra ilk dea 2002 genel seimlerinekatlan AK Parti, bu seimlerden birinci karak rkiyede siyaset, ekonomi, dpolitika ve dier alanlarda Yeni rkiye olarak adlandrlan sre ve rkiyedeyaklak 11 yl sonra tekrar tek partili iktidar dnemi balamtr.

2002 ylnn sonlarna doru iktidara gelen AK Parti hkmeti, ekonomik ve si-yasi istikrar salayacak admlar atmtr. Bu dnemde, bankaclk sisteminde yenidzenlemeler yaplm, sk maliye politikas uygulanm ve zelletirmeler hz-landrlmtr. Bu giriimler ile rkiye ekonomisi uzun sreli aralksz bir by-me trendini yakalamtr. Bu dnemde ticari ve ekonomik ilikilerini gelitirmek


24/104


22

amacyla Uzak Dou, Kuzey Arika, Arika, Ortadou ve Latin Amerika lkeleriile ihracat pazarn geniletmitir. Bu sayede, rkiye 2009 ylndaki ekonomide

ksmi daralmaya ramen, 2009 yl son eyreinden itibaren ekonomik byme-sini aralksz srdren nadir lkelerden biri olmutur.

Ayrca, kamu maliyesinde salam bir mali yapnn temelleri atlm, kamu hantalgrnmnden ve bor-aiz kskacndan kurtarlmtr. rkiyede bte ve borgstergeleri Maastricht kriterlerine uyumlu hale gelmi, uzun yllar ciddi bir prob-lem olan enasyon uygulanan sk para politikas ile kontrol altna alnarak 2004ylnda tek haneye indirilmi ve 2005 ylnda paradan alt sr atlmtr. Ayrca, yolharitas nitelii tayan, mali hede ve politikalardan oluan Orta Vadeli Programlar

hazrlanmtr. Her yl hazrlanan bu programlar kapsamnda er yllk makroe-konomik politikalarn yan sra temel gelime eksenleri belirlenerek ana sektrleriniyiletirilmesi ile ekonomik bymede sreklilik ve istikrar hedeenmitir.

Ekonomik gstergelerdeki sz konusu iyilemelerin salanmas ile sosyal yardmve sosyal hizmet alannda salanan imkanlarda art, sosyal gvenlik sistemindekiiyilemeler, eitim ve salk alanna ayrlan kaynan miktarnda gerekleen ar-t AK Partiyi 2007 ve 2011 seimlerinde de tek bana iktidara tamaya nemlilde katk salamtr.

On yllk iktidar dneminde AK Parti hkmetlerinin ekonomide gerekletir-

dii reormlar sayesinde rkiye ekonomisinin bugn, kresel ekonomik krizlemcadele eden Euro Blgesi lkelerine nazaran birok temel makroekonomikgstergelerde ok daha iyi bir perormans sergiledii gzlemlenmitir. rkiyeekonomisinin bu dnm, uluslararas piyasalarda karlksz kalmayarak 18yldan sonra ilk kez bir uluslararas kredi derecelendirme kuruluu tarandan ya-trm yaplabilir seviyede kredi notu almasna katk salamtr.

Gelinen bu srete, ileriye ynelik daha kalc admlarn atlmas hedeine odak-lanlm ve bu amala Cumhuriyetin 100. Kurulu yl dnm olan 2023 yl iin

bir dizi siyasi, ekonomik ve sosyal hedeer belirlenmitir.Bu almada, AK Parti ncesi ekonomi politikalarna ksaca deinilerek rkiyeekonomisinin 10 yllk AK Parti iktidar dneminde uygulanan ekonomi politi-kalar analiz edilecektir. Bu dorultuda ekonomik byme, d ticaret ve para po-litikas reormlar ile iyat istikrarnn salanmas, mali disiplin ile kontrol altnaalnan bte aklar ve uluslararas piyasalarda rkiyenin sz sahibi olmas iinizlenen yntemler detayl bir ekilde incelenecektir. Ayrca, 2023 ekonomi hede-leri ve bu hedeerin gerekletirilmesi dorultusunda belirlenen hedeer ve gele-cek beklentileri tartlacaktr.


25/104


26/104


27/104

25

2.EKONOMK BYMEve K BAI GAYR SAF

YURT HASIL A (GSYH)

2.1 EKONOMK BYME

rkiye, 1990-2002 yllar arasn dk ekonomik byme, yksek bor miktar-

lar, adaletsiz gelir dalm ve kronikleen yksek enasyon ile mcadele ederekgeirmitir. Bu dnemin en nemli yapsal sorunlarndan biri olan kamu mali-yesi alannda gerekli reormlarn yaplamamas, kamu aklarnn artmasna vemakroekonomik dengelerin bozulmasna neden olmutur.1 Yine bu dnemdekimakroekonomik istikrarszlk ortam, irma ve bireylerin ksa vadeli kararlar al-masna, ekonomide kaynak ve gelir dalmnda bozulma yaanmasna ve retimkapasitesinin dmesine yol amtr. Ayrca ekonomik durumun olduka zayolduu 1990-2002 yllar arasnda sermaye hareketlerinin kontrolsz biimde ser-best kalmas, ekonomide krlganlklar arttrm ve rkiye ekonomisinin reel

aiz dk kur dngsne girmesine yol amtr.2001 ylnda ekonomik aktivitedeki daralma, bankaclk sektrne yeni mevduataknn snrl kalmasna ve mevcut tasarruarn bir ksmnn zlmesine yolaarken; belirsizlik ve gven sorunu, mevduatlarn vadesinin daha da ksalmas-na ve rk Liras yerine dviz cinsinden tutulmasna yol amtr. Ekonomidekibozulmann yan sra, kresel ekonomideki yavalama ve gelimekte olan eko-nomilerde yaanan sorunlar bankalarn bir dier nemli kayna olan yurtdpiyasalardan salanan onlarn miktar ve maliyetini olumsuz ynde etkilemi velke ekonomik krize girmitir.

1. R. Akn reli, rkiye Ekonomisinin Makroekonomik Dengelerinin Analizi(1990-2006), 2. Ulusal ktisatKongresi, zmir, ubat, 2008.


28/104


26

2001 ekonomik krizi sonras iktidara gelen AK Parti, kararl bir ekilde demokra-tik ve ekonomik reorm programlarna nem vermitir.2 Hkmetin AB yelii

srecinde gsterdii istek ve bu ynde uygulad reormlar sayesinde, ekonomikgstergelerde iyileme belirtileri grlmeye balamtr. Ekonominin liberalizas-yonu erevesinde inans sektrnn salamlatrlmas, zel sektrn desteklen-mesi ve sosyal gvenlik sisteminin yeniden yaplandrlmas gibi uygulamalarancelik verilmesi sayesinde makro istikrar ortam olumaya balamtr. Bu ge-limeler ile birlikte yatrm ortamnn iyilemesi ve bu balamda zelletirmele-rin, irket satn alma ve birlemelerin salad motivasyon unsurlar, ekonomikbyme oranlar, byk bir i piyasann varl ve tm bu aktrlere bal olaraklke risk priminin dmesi ekonomik bymeye nemli katklar salamtr.3

Ekonomide ngrlebilirliin artyla birlikte aizlerin greli olarak olduka d-k seviyelere gerilemi olmas, yatrmlarn nndeki psikolojik engelin alma-sna olanak salam ve zel kesim sabit sermaye yatrmlarnda yksek oranlartlar kaydedilmitir. Faizlerdeki d tketici kredileri yoluyla zel tketimiartrc etki yapmtr. rk lirasnn reel olarak deerlenmesi ve ertelenmi t-ketimin de devreye girmesi, zel tketimin olduka yksek oranlarda artmasnsalamtr. Ayrca, piyasa mekanizmasnn glendirilme abalar artm ve eko-nomide devletin paynn azaltlarak zel sektrn rolnn daha da artrlm, reelsektrn kaynak ihtiyacn etkin bir ekilde karlayan mali sektrn gelitirilmive igcnn niteliklerinin amz koullarnn gerektirdii ekilde ykseltilmi,kamu hizmetlerinde etkinlii artrlm, kaynak isrann nlenmi ve kamununbaz alanlarda retimden ekilerek piyasadaki dzenleyici ve denetleyici rol g-lendirmitir.4 Yapsal reormlar kapsamnda alt yap yatrmlarna arlk verilmi,blgesel gelimilik arklar azaltlm, eitim, salk ve sosyal gvenlik alanlarn-da dzenlemeler yaplmtr.

Ayrca, 2001 krizi sonras kresel piyasalardaki genileme ve ucuz kredi imknla-r, inans piyasalardan gelimekte olan lkelere aktarlan sermaye miktarlarnda

ciddi artlarn yaanmasna neden olmutur. Bu dnemde dnya ekonomisindegenileyen likidite olanaklar, rkiye ekonomisindeki yksek reel aiz oranlarile birleerek lke ekonomisini dnya piyasalar asndan cazip hale getirmitir.5Bu sayede, 2001 ylnda, yaanan ekonomik krizin etkisiyle yzde 5,7 oranndadaralan ekonomi, 2002 ylnda toparlanarak yzde 6,2 orannda byme gerek-letirmitir (ekil 1).

2. Ziya ni, Te riumph o Conservative Globalism: Te Political Economy o the AKP Era, Koc University,

February, 2012.3. Mstakil Sanayici ve adamlar Denei (MSAD), rkiye Ekonomisi Raporu 2010 , stanbul, Mays,2010.

4. .C. Kalknma Bakanl, Katlm ncesi ekonomik programlar,.

5. Nazan Susam, Uuk Bakkal, Kriz Sreci Makro Deikenleri ve 2009 Bte Byklklerini Nasl Etkileyecek,Maliye Dergisi, say 155, emmuz-Aralk, 2008.


29/104

2 . E K O N O M K B Y M E V E K B A I G A Y R S A F Y U R T H A S I L A ( G S Y H )

27

2003 ylnda yzde 5,3; 2004 ylnda yzde 9,4; 2005 ylnda yzde 8,4 ve 2006ylnda yzde 6,9 oranlarnda byyen rkiye ekonomisinde, byme mal ve

hizmet ihracatnda gzlenen yksek perormansn yan sra, i talep canlanma-sndan kaynaklanmtr.

Ayrca, yksek enasyon ve yksek kamu aklar nedeniyle sk para ve maliyepolitikalar uygulanmtr. Ekonomi rekabet gc kazanarak, sk para politikasenasyonu drc etki yapm, sk maliye politikas kamu dengelerini iyileti-rerek ve gelecee dnk beklentiler iyilemi ve risk primi dmtr. Uygulanansk maliye politikalar dolaysyla kamu tketim ve yatrm harcamalar daralr-ken, zel sektrn ekonomide retime katks artmtr. zel sektrn nnn

almas ve zelletirmeler ile kamu kesiminin ekonomi ierisindeki paynn azal-tlmas hedeenmi ve bankaclk sistemi de reel sektrn kaynak ihtiyacn etkinbir ekilde karlayacak yapya kavuturulmutur. Bu dnemde, yabanc yatrmartlar da retime nemli miktarda katk yapmtr.

Bu nedenlerden dolay, rkiye ekonomisi, 2001 ylnda yaanan ekonomik kriz-den sonra alnan tedbirler ve uygulanan ekonomik istikrar programlar sayesin-de d oklara kar dayankllk kazanmaya balam ve lke ekonomisi 1950ylndan sonra en yksek byme hzlarndan birine, 2002-2007 yllar arasndaulamtr. Ayn zamanda bymede, dorudan yatrmlar ile ksa ve uzun vadeli

sermaye hareketleri etkili olmutur.6 Yabanc sermaye sayesinde yurt ii tasarru-lar daha yksek oranlarda yatrm mmkn hale getirerek, sermaye ve ara malithalatn arttrmtr.

Bu dnemde ekonomik byme rakamlarndaki artn nedenlerinden birisideAB tanml brt kamu bor yk, AB-27 ortalamalarnn ok altna dm, netkamu bor stoku, hem milli gelire oran olarak, hem de mutlak deer olarak azal-m olmasdr. Bilindii zere, bor deme yk yatrmlar ve sermaye birikiminikstlamakta ve dolaysyla ekonomik bymeyi olumsuz ynde etkilemektedir.nk d borlarn gelecekte retim zerinde yksek vergi beklentisi yaratarak,

zel sektr tarandan planlanan verimli yatrmlarn yaplmamasna ve hkmettarandan uygulanacak istikrar programlarnn olumsuz ynde etkilenmesineneden olacaktr. Bor yknn az olmas da tam tersi bir etki yaparak ekonomikbymeyi hzlandrc bir etki yapacaktr. Bununla beraber, bu dnemde ekono-mik zgrlk gerekleen ekonomik byme iin nemli bir aktr olmutur.Bilindii zere, bir lkede ekonomideki byme oran o lkedeki ekonomininzgrlk alannn geniliine bal olarak deimektedir. Ekonomik zgrlk ala-n geniledike ekonomide srdrlebilir yksek byme hzna ulama olaslyksek olacaktr.

6. Ercan Sancak, Nedret Demirci, Ulusal asarruar ve rkiyede Srdrlebilir Byme iin asarruarnnemi, Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, Cilt, 8, (8) 2, ss.159-198, 2012.


30/104


28

2008 ylndan itibaren belirtilerini gsteren kresel ekonomik kriz, bata ABDolmak zere Yunanistan, rlanda, talya ve Portekiz gibi Avrupa Birliine (AB)

ye lkelerin ekonomilerini derinden etkilemitir. rkiye, 2008 ylnda yaanankresel ekonomik krizden, daha ok ticaret kanal ile ksmen etkilenmi ve 2009ylnda ekonomik bymede yzde 4,8 orannda bir daralma yaamtr. Bu daral-ma neticesinde, d ticaretinin byk ksmn AB lkeleri ile gerekletiren rki-ye alternati pazarlara ynelmitir. talep ve ihracat oranndaki art ile birlikte2009 ylnn son eyreinden itibaren ekonomi poziti ynl byme srecinegirmitir (ekil 1).

Reel sektrn yeniden yaplandrlmas ve canlandrlmas ile tm sektrlerinekonomik bymeye katk salad 2010-2011 yllarnda rekor saylabilecekbyme oranlar gereklemitir. Yine bu dnemde, rkiye ekonomisi, 2011 y-lnda yzde 8,5lik byme oran ile yzde 9,2 byyen inden sonra dnyadaen hzl byyen ikinci ekonomi olmutur. Ayrca, sk mali disiplin ve istikrarlekonomi politikalar sayesinde ve bata Euro Blgesi olmak zere kriz etkilerininkresel ekonomide ciddi boyutlarda hissedildii bir ortamda poziti bymesinisrdrmeye devam etmitir. lke ekonomisi 2002-2011 yllar arasndaki on yllkdnemde ise yllk ortalama yzde 5,2 orannda reel GSYH byme gerekletir-mitir (ekil 2).

Kaynak: TK 2012, * Orta Vadeli Program 2013-2015

ekil 1. Yllara Gre GSYH Byme Oran %


31/104


29

Bata AB lkelerinde devam eden bor krizi, kresel ekonomide yaanan daral-ma ve 2011 ylnda gerekleen cari ak nedeniyle, rkiyenin 2012 ekonomikbyme hedei 2011 ylna oranla dk kalmtr. 2012 ylnda uygulanan parapolitikalar kapsamnda zellikle d denge, kredi genilemesi ve sermaye akm-larndan kaynaklanan krlganlklara kar ekonominin dayanklln artrmak

hedeenmitir. Dolaysyla bir yandan ekonominin dengeli bir bymeye devametmesi amalanrken (cari an kontrol altna alnarak yumuak iniin salan-mas), dier yandan d inansmann daha kaliteli bir hale getirilmesi hedeen-mitir.7 Bu hedeer dorultusunda hem ksa vadeli aiz oran aracyla enasyonoran uyumlu seviyede tutulmaya allm hem de uygulanan aiz koridoru ilegnlk ve haalk rekanslarda parasal durua ince ayar yaplabilmitir.8

2012 ylnn ilk eyreklik dneminde cari an kontrol altnda tutulmas iinekonomide tasarlanan bymede yumuak ini sreci baar ile gereklemitir.2012 ylnn ilk 9 aylk dneminde gerekleen byme bir nceki yln ayn d-nemine gre daha dk olsa da, Euro Blgesi lkelerinden daha yksek seviye-de gereklemitir. Ayrca, cari a azaltmak iin zellikle ithalatta gerekleenazal ile hem ekonomik byme bir nceki yla gre hz kesmi hem de cari akkademeli olarak azalmtr. Dier yandan, 2012 ylnda i ve d talep arasndadengelenme salamak iin alternati pazarlarn gelitirilmesi ile ihracat oranndahatr saylr bir art yaanmtr. 2013-2015 OVPde GSYH byme oran 2012yl iin yzde 3,2, 2015 yl iin yzde 5 olarak belirlenmitir.

7. A. Hakan Kara, Kresel Kriz Sonras Para Politikas, rkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas (CMB),Haziran, 2012.

8. a.g.e

Kaynak: IMF Dnya Ekonomik Grnm Raporu, Nisan 2012, Trkiye statistik Kurumu TK.

ekil 2. Yllk Ortalama Reel GSYH Byme Oranlar, 2002-2011 %


32/104


30

rkiye ekonomisi yakn tarihinde ciddi ekonomik bunalmlar geirmesine ra-men bugn, ekonomik gstergeleri ou lkeden daha iyi duruma gelmitir.

OECD tahminlerine gre, rkiyenin 2011-2017 dneminde yllk ortalama yz-de 6,7 byme oranyla OECD lkeleri arasnda en hzl byyen lke olacannbelirtilmesi9 de bu ngry glendirmektedir (ekil 3). Ayrca OECD taran-dan 2012 ylnn Kasm aynda yaymlanan ekonomik ngr raporunda rki-yenin son on yl ierisinde kresel ekonomik krizin etkilerinin ksmen hissedildi-i 2008 ve 2009 yllar haricinde iyi bir ekonomik perormans gerekletirdii vesergilenen bu perormans sayesinde de OECD lkeleri arasnda ekonomisi yzde2,9 orannda en azla byyen lke olaca belirtilmitir.10

2.2 EKONOMLERN SINIFLANDIRILMASIrkiye ekonomisi 2001 krizi sonras yaad ekonomik daralmann ardndankresel ekonomik krizinin balad yl olan 2008 ylna kadar yksek bymeoranlarn gerekletirmitir. rkiye ekonomisinde 2002-2011 yllar arasndaki10 yllk dnemde, yllk ortalama yzde 6,5 byme oran gereklemitir. Buoran phesiz rkiyenin son 30 ylda gerekletirdii ortalama byme hz olanyzde 4,7 byme oran ile karlatrldnda olduka yksek olmutur.

9. Te Organisation or Economic Co-operation and Development (OECD), Economic Outlook 2010. http://www.oecd-ilibrary.org/economics/oecd-economic-outlook-interim-report-september-2010_eco_outlook-v2010-sup1-en.

10. Te Organisation or Economic Co-operation and Development (OECD),http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/economics/oecd-economic-outlook-volume-2012-issue-2_eco_outlook-v2012-2-en.

Kaynak: OECD Ekonomik Grnm

ekil 3. 2011-2017 Dnemi Seilmi OECD lkeleri Yllk Ortalama Reel GSYH Byme

Tahminleri %


33/104


31

2002-2011 yllar arasnda lke ekonomisinde salanan bu byme perormans,kii ba GSYH rakamlarna da yansmtr. Kii ba GSYH miktar 2002 ylnda

3.492 dolar iken, bu miktar 2011 ylnda 10.469 dolar seviyesine kmtr (ekil 4).

rkiye gerekletirdii bu byme perormans ile gelimekte olan lkelerin kar-lat en nemli sorunlardan biri olan orta gelir tuza problemini yaamadanyksek gelirli ekonomiler grubuna girmeyi hedeemitir. Bilindii zere, ortagelir tuza, kii bana den GSYH bakmndan orta gelir seviyesine gelmi l-kelerin belirli bir gelir bandnda skp kalmalarn, dolaysyla yksek gelir sevi-yesine geememelerini iade etmektedir. Ayrca, orta gelir tuzana den lkeler,standart imalat sanayi rnlerinde rekabet gc zayayan; dier taraan inovas-yona dayal byyen zengin lkelere yaklamakta zorlanan lkelerdir.

Dnya Bankas tarandan belirlenen lke gruplamalarna gre kii ba 1.005Dolar ve altnda geliri olanlar dk gelirli, 1.006-3.975 Dolar aras gelire sa-hip olanlar alt orta gelirli, 3.976-12.275 Dolar aras gelire sahip olanlar st ortagelirli ve 12.276 Dolar ve zerinde gelire sahip olanlar da yksek gelirli lkegruplar olarak adlandrlmaktadr (ablo 1).11

11. World Bank, Country Classiication, 2012.http://wdronline.worldbank.org/worldbank/a/incomelevel.

Kaynak: Dnya Bankas 2012 http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD

ekil 4. Yllara Gre Kii Ba GSYH Miktar ABD Dolar


34/104


32

Tablo 1. Ekonomilerin Kii Ba Gelire Gre Snfandrlmas

Ekonomilerin Snfandrlmas Kii Bana Yllk Ortalama Gelir

Dk Gelirli Ekonomiler 1.005 Dolar ve Alt

Orta Gelirli Ekonomiler 1.006 12.275 Dolar Aras

Alt Orta Gelirli Ekonomiler 1.006 3.975 Dolar Aras

st Orta Gelirli Ekonomiler 3.976 12.275 Dolar Aras

Yksek Gelirli Ekonomiler 12.276 Dolar ve zeri

Kaynak: Dnya Bankas

rkiye, son yllarda gerekletirdii ekonomik byme ile gelimekte olan lke eko-

nomileri iindeki konumunu ykseltmitir. Fakat uzun vadeli ekonomik hedeerasndan deerlendirildiinde, rkiyenin bugn baz Gneydou Asya (ayland,Filipinler, Malezya) ve Latin Amerika lkelerinin (Meksika, Uruguay, Venezella)de iine dt orta gelirli lke grubundan ivedilikle kurtulmas gerekmektedir.

Bu nedenle, rkiyenin gelimekte olan lkelerin karlat en nemli sorun-lardan biri olan orta gelir tuzana girmemesi iin yurtii retimde katma deeriyksek rnlerin retimine ncelik verilmesi, ekonomik bymeyi kstlayan ta-sarruun artrlmas ve rekabet gc yksek sektrlere odaklanmas zorunlu hale

gelmitir. Ayrca, rkiye ekonomisinde verimlilik ve rekabet gcn arttrcpolitikalarn yan sra retim, teknoloji ve eitim alanlarnda da yeni atlmlarnyaplmas zorunlu hale gelmitir. novasyon ve Ar-Ge alanndaki gelimeler ne-ticesinde retim ve ihracatta yksek katma deer getiren ileri teknolojili rnle-re doru hzl gei, orta gelir tuzana yakalanmadan yksek gelirli ekonomilergrubuna girmeyi kolaylatracaktr. Bu amala, rkiye 2013-2015 OVPde 2015ylnda kii bana den geliri 12.859 Dolara ykseltmeyi ve bylece yksek ge-lirli ekonomiler grubuna girmeyi hedeemitir (ablo 2).

Tablo 2. Orta Vadeli Program OVP 2013-2015 Beklentileri

2012 2013 2014 2015

GSYH Milyar TL, Cari Fiyatlarla 1.435 1.571 1.740 1.999

GSYH Milyar Dolar, Cari Fiyatlarla 799 858 919 998

Kii Bana Den Milli Gelir GSYH Dolar 10.673 11.318 11.982 12.859

GSYH Bymesi Yzde 3,2 4,0 5 5

Kaynak: 2013-2015 OVP


35/104


36/104


37/104

35

3. FYAT ST KR ARI

3.1 ENFLASYON

Ekonomik istikrarn ciddi ekilde yitirildii 1990l yllarda, ksa vadeli aiz oran-lar yksek seviyelere ulam, rk Lirasnda yaanan deer kayb ve seim d-nemlerinde artan kamu harcamalar yurtii talebi canl tutarak enasyon orannciddi seviyelerde artrmtr. Bu dnemde yurtii tasarruar giderek azalm, yur-tii talep artm ve ekonomideki kaynak a byk oranda d borlanma yoluy-la karlanmtr. Ayrca, iyat ve cret ayarlamalarnda gemi yllarn enasyonoranlarnn baz alnmas, enasyonun drlmesi nndeki yapsal engeller ola-rak kalmtr. 1994 ekonomik krizi dneminde dviz kurlarnda meydana gelenhzl ykseli maliyetleri olumsuz etkilemi ve kamu kesimi iyat ayarlamalar ge-cikmeli olarak uygulanm, sonu olarak da enasyon i hanelere ykselmitir.12

Bu yllarda hkmetler enasyon orann srdrlebilir seviyelere indirmek iinaba harcam; akat iktidarda bulunan hkmetler siyasal alanda yaanan be-lirsizlikler nedeniyle, uzun vadede uygulanmas gereken enasyonla mcadeleprogramlarn uygulamada baarsz olmulardr. Siyasi istikrarszlk ve gereklimali disiplinin salanamamas gibi durumlar bu giriimlerin sonusuz kalmasnaneden olmutur.

2001 ekonomik krizinden sonra uygulanmaya balayan enasyon hedeemesirejimi ile hedeer nceden belirlenmi ve kamuoyuna duyurulmutur. Bilindi-

i zere, enasyon hedeemesi rejiminin uzun vadeli bir avantaj, kamuoyunun

12. rk Sanayicileri ve adamlar Dernei (SAD), 1996 Ylna Girerken Dnya ve rkiye EkonomisiRaporu, stanbul, Ocak, 1996.


38/104


36

ilgisini ksa vadeli mdahaleci politikalardan uzaklatrp dk ve istikrarl en-lasyon gibi makroekonomik bymeyi destekleyen bir politika amacna yakla-

trmasdr. Ayn zamanda enasyon hedeemesi, sadece para politikasnn deil,maliye politikalarnn da hesap verilebilirliini ve disiplinini artrmaktadr.13 Mer-kez Bankas belirli bir sre sonunda belirlenen hedee ulalacan taahht ede-rek, tm para politikas aralarn yine bu belirlenen enasyon hedeine ulamakiin kullanmtr.14 Bu uygulama altnda Merkez Bankasnn kullanm olduutemel politika arac ksa vadeli aiz oranlardr. Merkez Bankasnn enasyon vedier ekonomik byklklere ilikin ngrleri, gelecekteki enasyonist bask-lara kar nceden uyar nitelii tam ve aiz kararlarnn alnmas aamasndaMerkez Bankasna yol gstermitir.

Balatlan reorm programlar ve gelitirilen ekonomik programn ortaya kard- koullar rkiyede 20 yl akn bir sredir yksek enasyona yol aan makro-ekonomik yapnn da deimesine n ayak olmutur. Ekonomik krizin byklve meydana getirdii etkiler neticesinde, hem reel sektrn hem de mali sekt-rn yeniden yaplanmasna gidilmi ve bu zorunlu yaplanma sreci ekonomikprogramn ierdii kkl deiikliklerle desteklenmitir. 2001 ylnda dalgal kurrejimine gei, Merkez Bankasnn bamszl, parasal ve mali disiplinin korun-mas gibi aktrler enasyon artn engellemitir.15 2001 krizinin yaanmas iledviz kuru hedeemesine dayal para politikas terk edilerek rtk enasyonhedeemesine geilmi ve bu sayede 2001 yl sonunda yzde 54,4 olan enasyonoran 2004 ylnda son 34 yln rekoru saylan tek haneli rakam olan yzde 9,4edmtr (ekil 5).

Enasyonun tek haneli rakamlardaki seyrini 2008 kresel ekonomik krizi olumsuzetkilemitir. 2008 ylnda yzde 10,1 olan enasyon oran 2009 ve 2010 yllarndatekrar tek haneye inmitir. 2010 ylnda yzde 6,4 olarak gerekleen enasyonrakam, 2011 ylnda ilenmemi gda rnleri, petrol ve altn iyatlar gibi parapolitikasnn kontrol edemedii arz oklar nedeni ile ykselmitir. 2011 ylnda

yzde 10,45 olarak gerekleen enasyon oran, 2012 ylnda yzde 6,16 ile 1968ylndan beri tarihin en dk enasyon oran olmutur. Enasyondaki bu dtrendinin 2013 ylnda da devam etmesi beklenmektedir.

AK Parti ynetiminde rkiye, iyat istikrar odakl geni kapsaml bir ekonomikprogram enasyon beklentilerindeki yksek tahminlere ramen srdrebilmi-tir. Ayrca, bu dnemde canlanan i talebin enasyonist bir bask yapmas da n-lenmitir. Bylece enasyon ngrleri baarl bir ekilde ynetilerek ekonomidegven art salanmtr. Bu hamleler sayesinde rkiyede enasyonist srece yol

13. Nazan Yiit, Enasyon Hedeemesi, Ankara niversitesi, ktisat Anabilim Dal, Yksek Lisan Dal, Ankara,2006.

14. A. Hakan Kara, Musa Orak, Enasyon Hedeemesi, Merkez Bankas, Aratrma ve Para Politikas GenelMdrl, Ekim, 2008.

15. rk Sanayicileri ve adamlar Dernei (SAD), rkiye Ekonomisi 2004 , stanbul, Aralk ,2004.


39/104

3 . F Y A T S T K R A R I

37

aan etmenlerin banda gelen dviz kuru, kamu kesimi ve genel iyatlama davra-nnda nemli kazanmlar elde edilmitir.

3.2 TLDEN ALTI SIFIR ATILMASI VE REZERVLER

rkiyede yaanan yksek enasyon, parada ar deer kaybna neden olmu ve1980lere kadar ekonomideki nakit ihtiyac ksa vadelerle tedavle kartlan stdeerde yeni banknotlarla karlanmtr.16 Ekonomik deerlerin milyon, mil-yar, trilyon ve katrilyon ile iade edilmesine neden olmu; lkede herkesin ironiile milyoner olarak anlmaya balamtr. Bu balamda, dnyann en byk ku-prl banknotunun rkiyede kullanlmas lke parasnn itibarn da olumsuzetkilemitir. Ayn zamanda parann bol srl olmas, parasal deerlerin gnlk

yaamda ve eitli ilemlerde, hem yazmnda hem de iade edilmesinde eitlizorluklarn yaanmasna yol amtr.17 1990l yllarda paradan alt sr atlmaskonusu birka kez gndeme gelmi akat dnemin ekonomik ve siyasi koullarn-da ortaya kan belirsizliklerden dolay uygulamaya geilememitir. 2005 ylndaise paradan sr atlmas reormunun baarya ulamasnda gerekli koullar olan;siyasi kararllk, kamuoyu destei ve ekonomide salanan istikrar sayesinde rkLirasndan alt sr atlmas karar alnmtr.18

16. Mehmet Alagz, Paradan Sr Atmann Gerekeleri, Sonular ve rk Lirasna ade-i tibar, Selukniversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, (14), ss. 39-56, 2005.

17. Ahmet uran Adyaman, rk Lirasndan Sr Atlmas Operasyonu ve Olas Ekonomik Sonular,Saytay Dergisi, (52), ss.101-120, 2004.

18. brahim Al, Parasal Reormlar Kapsamnda rkiyedeki Paradan Sr Atlmas Operasyonu zerine BirAratrma, Karadeniz eknik niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, rabzon, Haziran, 2007.

Kaynak: T.C. Merkez Bankas 2012, TK 2012

ekil 5. Yllara Gre Enfasyon Oranlar %


40/104


38

Enasyonun kontrol altna alnmaya baland 2004 yl ile birlikte 2005 yln-da paradan alt sr atlmas, enasyonu drc bir ara olarak kullanlmtr.

Paradan alt sr atlmasyla bol srl rakamlarn ortaya kartt teknik ve ope-rasyonel sorunlar alarak kayt ve ilemlerde sadelik ve parasal tutarlarn iadeedilmesinde pratik aydalar salanmtr. Bylece bu dnemde enasyonun tekhaneli rakamlara drlmesi ile birlikte ok uzun sre kupr kompozisyonundadeiiklik yaplmamas da salanmtr. 2004 ylndan itibaren enasyonun tekhaneye drlmesi ve rk Lirasndan alt srn atlmas, Lnin itibarn daykseltmitir.

Dier yandan, 2001 krizinden sonra uygulanan dalgal kur rejimi ile Merkez Ban-

kas hem dviz kurundaki ar oynakl nlemek iin belirli aralklarla piyasalaramdahale etmek, hem de rezerv biriktirmek amacyla gnlk dviz alm ihaleleridzenlemeye balamtr. Rezervler, iyat istikrarn salamak amac gden MerkezBankasna para politikalarn etkin bir ekilde uygulanmasnda esneklik ve hareketalan salamtr.19 Rezervler, para ve kur politikalarna olan gveni salayp bupolitikalar desteklemitir. Ayrca Hazine i ve d bor servisi iin gerekli dviz li-kiditesi bulundurmak, i ve d oklara kar krlganlklar azaltmak ve uluslararaspiyasalarda lke ekonomisine duyulan gveni artrmak iin rezerv tutmutur. 2002ylndan itibaren, rkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (CMB) rezervlerinde heryl art meydana gelmitir. Merkez Bankas altn dhil, dviz rezervleri 2002 y-lnda 28 milyar Dolar iken 2012 yl sonu itibariyle 122.1 milyar Dolara ulamtr(ekil 6). 1 ubat 2013 itibariyle de 125.2 milyar dolara ulamtr.

19. rkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas (CMB), Merkez Bankalarnda Rezerv ve Risk Ynetimi-CMBRezerv ve Risk Ynetimi, 2011.

Kaynak: T.C. Merkez Bankas

ekil 6. Merkez Bankas RezervleriAltn+Dviz : 2002-2012 Milyar Dolar


41/104


42/104


43/104

41

4. KAMU MALYES

GRNM

4.1 BTE PERFORMANSI

rkiyede yaanan ekonomik krizler, genelde bte a, d bor ve cari a-n ykselmesinden kaynaklanmtr.20 2001 ekonomik krizi ncesi dnemde dekamu kesimi borlanma gereksiniminde belirgin artlar yaanm, kriz ncesidnemde bte aklar ve cari aklar srdrlemez boyutlara ykselmitir. Budnemde aiz oranlar artm ve bunun sonucunda i bor aiz demeleri bteyeciddi boyutlarda yk getirmitir. 2001 krizi ncesinde 1999, 2000 ve 2001 yllarn-da kamu bte aklarnn milli gelire oran srasyla yzde 11,86, yzde 10,93 veyzde 16,91 olarak gereklemitir.21 Bu nedenle 2001 ekonomik krizinden sonra2002 ylnda IMF ile imzalanan Stand-by anlamasnn nemli maddelerindenbiri de kamu kesimi dengesini salamak olmutur.

Kamu bor stokunun milli gelirin tamamna yakn seyrettii, vergi gelirlerinintmnn bor-aiz demelerine gittii bir ekonomide, yapsal dzenlemelerlesalanacak yeni bir mali yapnn oluturulmas dnda geerli bir alternatiin ol-mad grlmtr. Bu amala, 2002 ylnda yaplan genel seimler sonrasndabalayan yeniden yaplanma srecinde salanan mali disiplinle bte a azaltl-m ve buna bal olarak kamu mali dengesinde iyileme yaanmaya balamtr.

AK Parti, 2003 ylnda uygulad istikrar programlar ile enasyonun drl-mesi ve bte ann azaltlmas ynnde uygulamalara gitmitir. 2004-2007

20. rk Sanayicileri ve adamlar Dernei (SAD), 1995 ylna Girerken Dnya ve rkiye EkonomisiRaporu, stanbul, Ocak, 1995.

21. .C. Maliye Bakanl; 2006 Bte Gerekesi, .C. Hazine Mstearl, Aralk, 2005.http://www.hazine.gov.tr/stat/e-gosterge.htm.


44/104


42

yllar dneminde de kamu maliyesi asndan daraltc tedbirlerin younluk ka-zand hkmet programlar uygulamasna devam edilmitir. Mali alanda, mali

milat kaldrlm, vergi yk tabana yaylm, vergi mevzuat basitletirilmi, vergibar projesi uygulanm ve vergi a ile mkelle says artrlmtr. Bu nedenle,toplanan vergi gelirlerinin artrlmas uygulanan programlarn vergileme ayanoluturmutur. 2004-2005 yllarnda, bte ann GSYHye orannn azaltlmas,btede i borlanma ihtiyacnn en dk seviyelerde tutulmas, reel aiz oranla-rnn drlmesi ve daha nceden belirlenen aiz d azla hedeerine konsolidebtenin byk lde katk salamasna ynelik politikalar uygulanmtr. 2005ylnda zellikle aiz d azla hedeinin tutturulmasna ynelik dzenlemeleredevam edilirken, ayn yl iin hedeenen ve gerekleen vergi gelirleri ile harca-

ma miktar birbiriyle uyum iinde gereklemitir. Bylece 2005 ylnda toplananvergiler, hedeenenin zerinde olurken, gelirlerin harcamalar karlama oran daartarak bte dengesinde iyileme gereklemitir.

2002-2008 yllar arasnda hazrlanan ve uygulamaya koyulan btelerin yapsgvenilir, ea ve ngrlebilir nitelikte olmutur. Harcama azaltc politikala-rn yan sra, byk apta gerekletirilen zelletirme uygulamalar hkmetintemel politikalar arasnda yer almtr. Gelir ve gider politikalar arasnda gerek-letirilen uyum, bte giderlerinde salanan etkinlik ve tasarru ile vergi gelirle-rinde gsterilen yksek perormans sayesinde bte gereklemelerinde olumlugelimeler kaydedilmitir. Merkezi ynetim bte giderlerinin GSYHye oran ileaiz giderlerinin hem bte iindeki hem de GSYH iindeki oran azaltlm, btea belirgin bir ekilde drlm ve her yl istikrarl bir ekilde elde edilenaiz d azla neticesinde kamu kesimi borlanma gerei ve kamu bor stokununGSYHye orannda kayda deer dler salanmtr (ekil 7).

Kaynak: Maliye Bakanl, Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl BMKO

ekil 7. Trkiyede Yllara Gre Bte A/GSYH Oran %


45/104

4 . K A M U M A L Y E S G R N M

43

Bu olumlu bte perormans, kresel ekonomik krizin balang yl olan 2008ylnda da devam etmitir. 2008 ylnda bte ann GSYH iindeki pay da

yzde 1,8 olarak gereklemitir.22 2008 ylnn son eyreinden itibaren kreselekonomide meydana gelen daralmaya bal olarak rkiye ekonomisi yavalamaeilimine girmitir. Bu durum, 2008 yl bte gelirine de yansm, zellikle caridnem ekonomik gelimelerine daha duyarl olan vergilerde bir d yaanm-tr. Bu dorultuda kamu aklar ve kamu bor stokunun GSYHye orann azalt-mak iin yksek aiz d azla vermek, nceki yllarda olduu gibi 2008 ylnda damaliye politikasnn en nemli hedeerinden biri olmutur. 2009 ve 2010 ylndaharcama reormuna ilikin dzenlemelere devam edilmi ve kamu harcamalar-nn etkinliinin salanmasna nem verilmitir.

Bu dnemde ve 2011 ylnda kamu harcamalarnn etkin bir biimde gerekleti-rilmesine ynelik almalarda sosyal gvenlik, salk ve personel alanlarna n-celik verilmitir. zellikle 2011-2012 yllar, mali disiplinin srdrld yllarolmutur. Bu yllardaki kamu harcamalarnda kalknma potansiyelini destekleyicimahiyette olan altyap yatrmlarna ve sosyal amal alanlara ncelik verilmitir.Kamu maliyesi alanndaki disiplinli tutumun srdrlecei ynndeki politikalarda OVP beklentilerine yansm, 2012 ylnda GSYHye oran yzde 2,3 olan btedengesinin 2015 ylnda yzde 1,8 olaca hedeenmitir.

2001 ekonomik krizinden sonra, merkezi ynetim bte ierisindeki aiz giderle-rinin GSYHye oran 2001 ylnda yzde 17,1 iken 2012 ylnda yzde 3,4e d-mtr (ekil 8). Bte rakamlarnda gze arpan en nemli gelimelerden biride daha nceki dnemlere kyasla vergi gelirlerindeki art ve aiz demelerinde-ki azal olmutur. Yine bu dnemde maliye politikalarnn temel hedei nemlioranda aiz d azla vererek kamu bor stokunun azaltlmas ve bu borlarn ev-rilebilirliini salamak olmutur. Bu hedeer erevesinde gelir arttrc ve harca-ma disiplini salayc tedbirlere ve dzenlemelere nem verilmitir. Bylece bteiindeki en byk gider kalemi olan, aiz demelerinden sosyal koruma olarak

adlandrlan sosyal yardm, hizmet ve sosyal gvenlik kurumlarna aktarlmtr.

22. rk Sanayicileri ve adamlar Dernei (SAD), 2011e Girerken Dnya ve rkiye Ekonomisi Raporu,stanbul, Aralk, 2010.


46/104


44

4.2 ZELLETRME

1990l yllarda koalisyon hkmetlerinin gerekli reormlar yapmamas, poplistpolitikalarn yol at yksek bte aklar ve zelletirilmelerin gereklememe-si ya da hedeenenin altnda kalmas 2001 krizinin balca nedenleri olmutur. Budnemde zelletirmelerin zamannda yaplmamas bor ykn artrarak, bor-lanma maliyetlerini de artrmtr. 2002de ise AK Partinin iktidara gelmesininardndan ise poplist uygulamalar terkedilerek mali disiplin salanm, yapsalreormlar yaplmasna ilikin yol haritas belirlenmi ve zelletirme politikalarkararllkla uygulanmtr.23 Bylece kamudaki ar ykn ve srekli artan bor-lanma ihtiyacnn nne geilerek ekonomide verimlilik artrlmtr. Bu politika-lar kapsamnda Kler gruplandrlarak uygun stratejiler erevesinde ivediliklezelletirilmitir.

1985-2002 yllar arasnda toplam zelletirme gelirleri 8 milyar Dolar iken, sade-ce 2005 ylnda toplam 8 milyar Dolar aan miktarda zelletirme salanmtr.Bu zelletirmeler ile lkeye yaplan yatrmlar ve dviz gelirleri artmtr. Ser-maye piyasasn genileten ve mali yapnn glendirilmesini salayan bu durumsayesinde ekonomi 2008 kresel ekonomik krizden asgari dzeyde etkilenmitir. ve d bor inansmanna katk salayan zelletirmeler, kamu btesi zerinde

ar yk olan Klerin devlet zerindeki ykn de azaltmtr. Bylece devleteek gelir salanm ve ekonomik zgrlk alan genilemitir. 2010, 2011 ve 2012

23. Erdal anas Karagl, Gemiten Gnmze rkiyede D Borlar, SEA Analiz, 2010.

Kaynak: Maliye Bakanl, Merkezi Ynetim Bte Byklkleri 2012* OVP 2013 2015

ekil 8. Yllara Gre Merkezi Ynetim Bte erisindeki Faiz Giderlerinin GSYHye Oran %


47/104


45

yllarnda yaklak 7.5 milyar Dolar zelletirme geliri salanmtr (ekil 9). Buzelletirme gelirleri ile hazinenin borlanma ihtiyac azaltlm ve kamunun rol

asgariye indirilmitir.

4.3 BORLAR

rkiye ekonomisinde d bor sorunu ciddi bir sorun olarak uzun yllar devametmitir. 1990l yllarda yksek d bor yknden dolay yatrm miktarlarn-da ve GSYH byme oranlarnda nemli dler yaanmtr. Bor miktarndameydana gelen artlar, yatrmlardan elde edilen kazantan alnacak vergilerinbor ve aizin demesinde kullanlmas ve vergilerin yksek olaca beklentisi,yabanc yatrmclarn yatrm yapmasn engellemitir.24 Bu da yatrmlarn azal-

masna, lkenin bor deme kapasitesinin dmesine ve yabanc sermaye girii-nin nemli lde azalmasna neden olmutur. Dier taraan, reel aiz oranlarve dviz iyatlarnda ciddi artlarn yaand dikkat ekmektedir. Bu artlar ne-ticesinde lke bor yknn denmesi uzun yllar alacak ekilde artmtr.25 Aynzamanda, bu yllarda yaanan siyasi istikrarszlk ve ynetim krizleri beraberindeyaygnlaan rvet, yolsuzluk, banka hortumlamalar ve zelletirme politikalar-nn yanl uygulanmas, yatrm yapan yatrmclara uygulanan ideolojik ayrmc-lklar ve uygulanmas gereken ekonomik tedbirlerin kararllkla uygulanamamasda sermaye giriini azaltmtr.

24. Paul Krugman, Financing vs Forgiving a Debt Overhang, Journal o Development Economics, 29,pp.253-268, 1988.

25. Ali Yavuz, Balangcndan Bugne rkiyenin Borlanma Serveni Durum ve Beklentiler , SD FenFakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20, ss.203-226, Aralk, 2009.

Kaynak: T.C. Babakanlk zelletirme daresi Bakanl 2012

ekil 9. Yllara Gre zelletirme Gelirleri Milyon Dolar


48/104


46

rkiye ekonomisinin kresel piyasalardaki riskli grnmne ek olarak bu d-nemde kredi derecelendirme kurulularnn yaynlad raporlar, borlanma ma-

liyetlerini artrmtr. 1990-2001 yllar arasnda ksa aralklarla seimlerin yapl-mas ve kurulan tm koalisyon hkmetlerinin ksa mrl olmas, bu dnemdesiyasi ve ekonomik istikrar ortamnn olumasn engellemitir. Dolaysyla baa-rl bir ekonomik programn oluturulup uygulanmas iin gerekli olan sreninortalama 4-5 yl olduu dnldnde bu dnem koullar daha iyi anlal-maktadr. 2001 ekonomik krizi ncesi yaklak 15 yllk zaman diliminde politikrisk ve kutuplamalar ile ksa mrl koalisyonlarn varl, sosyal atma, grevve kitlesel eylemler neticesinde istenilen ekonomik istikrar salanamamtr. Yinebu dnemde siyasi partilerin kamu kaynaklarn kullanabilmek iin birbirleriyle

mcadele ierisine girmeleri, kamu harcamalarn arttrd gibi ortaya kan se-im ekonomisi de lke ekonomisine azlasyla zarar vermitir.

Gemi yllardan itibaren rkiyede d bor olgusu, iktidara gelen hkmetleredevrolan bir mirasa benzetilmektedir. Yaanan krizler bor ykn arttrm ve1990l yllarn bandan itibaren bor yknde ve kamu kesimi borlanma gerein-de durdurulamayan artlar yaanmtr. Aklar kapatmak zorunda olan kamu ke-simine yksek aizlerle dn para verilmi, bylece i ve d borlar hzla artmtr.

AK Parti, devrald d bor miktarnn GSYH ierisindeki orann azaltmay ba-arm ve borlarn geri denmesini ve evrilebilirliini salamtr. 2002 ylndanitibaren uygulana politikalar ile GSYHde ve dolaysyla ihracatta meydana gelenart ile birlikte bor gstergelerinde iyilemeler salanmtr. Hatta, rkiye borgstergelerinde bir ok Avrupa lkesinden daha iyi duruma gelmitir.26 ablo 3tegrld gibi 2002 ylnda net d bor stokunun GSYHye oran yzde 38,4 ikenbu oran 2011 yl itibariyle yzde 23,9 olmutur.

Tablo 3. Yllara Gre Kamu Net D Bor Stoku/GSYH ve Net D Bor Stoku/GSYH

Yllar Kamu Net D Bor/GSYH Net D Bor Stoku/GSYH %

2002 25,2 38,42003 17,2 31,6

2004 13,4 26,4

2005 6,5 20,6

2006 4,0 20,6

2007 1,3 20,7

2008 2,1 20,8

2009 2,7 23,9

2010 1,2 23,7

2011 0,6 23,9Kaynak: T.C. Hazine Mstearl, D Bor statistikleri

26. Erdal anas Karagl, Gemiten Gnmze rkiyede D Borlar, SEA Analiz, Austos, 2010.


49/104


47

Ayrca, 2002 yl itibariyle kamu net d bor stokunun GSYH iindeki pay 25,2iken 2011 ylnda bu oran yzde 0,6 olmutur. 2012 ylnda ise bu oran sr olmu-

tur. 2011 ylnda bymenin motoru zel sektr olurken, lke net d bor stoku-nun GSYHye oran da yzde 23,9 olarak gereklemitir.27 10 yllk AK Parti ik-tidar dneminde, net d bor stokunun GSYH ierisindeki oran kresel ekono-mik krizin etkilerinin hissedildii 2009 yl haricinde srekli azalmtr (ablo 3). Dbor orannn yksek olmas hem byme hzn hem de mali disiplini etkilediiiin bu dnemde bor ynetimi ve kamu mali ynetimi alanlarnda dzenlemeleryaplarak ekonomik bymede istikrar salanmtr.

Dier yandan, AB anml Genel Ynetim Nominal Bor Stoku, AB ekonomikve parasal birliine geiin n koulu olan Maastricht Kriterleri AB lkeleri ilekarlatrma asndan aslnda ok nemli bilgiler vermektedir. Euro blgesi iinbor stokunun st snr milli gelirin (GSYH) yzde 60 olarak kabul edilmekte-

dir. Bu tanmlamada da rkiyenin Bor Stoku / GSYH oran 2004 ylndan itiba-ren st snrn altnda gereklemitir. AB anml Genel Ynetim Bor StokununGSYHye oran 2002 ylnda yzde 74 olarak gerekleirken, bu oran 2004 ylndayzde 54,9 ve 2011 ylnda yzde 39,2ye inmitir (ekil 11).

Bu dorultuda belirtmek gerekirse hesaplanan tm gstergeler, bor orannda-ki dn tanmlardan deil, rkiyenin uygulad mali disiplinden ve ger-ekletirdii ekonomik perormanstan kaynaklandn ortaya kartmaktadr.28Kresel ekonomik kriz etkilerinin zellikle AB lkelerinde ciddi ekilde hissedildi-i bir dnemde, rkiyenin bu alanda gerekletirdii iyileme olduka nemlidir.

27. .C. Hazine Mstearl, D Bor Gstergeleri, Ekim, 2012. http://www.hazine.gov.tr/irj/portal/anonymous?Navigationarget=navurl://ca8a5b252eea63752b1cb4e1cc81997&InitialNodeFirstLevel=true

28. Erdal anas Karagl, Gemiten Gnmze rkiyede D Borlar, SEA Analiz, Austos, 2010.

Kaynak: Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl BMKO

ekil 10. Yllara Gre Kamu Net Bor Stoku/ GSYH Oran %


50/104


48

Kaynak: Hazine Mstearl 2012

ekil 11. Yllara Gre AB Tanml Genel Ynetim Bor Stoku/GSYH Oran %


51/104


52/104


53/104

51

5. SO SYAL DE VLE T

5.1 STHDAM VE SZLK

1990l yllardan itibaren tarm sektrnde artan makineleme, azalan sbvansi-yonlar ve dk cretler nedeniyle, krsal alanlardan kentlere g artm ve bununsonucunda da isizlik oranlar artmtr.29 Bu dnemde istihdam, tarm sektrn-den sanayi ve hizmet sektrne kayarken, kentsel ekonomide yeni i pozisyonla-r yaratlm, ancak krsal kesimde de ciddi i kayplar yaanmtr. Bata sana-yi sektr olmak zere yatrm miktarnda srekliliin salanamamas ve tarmkesimindeki igc azlasnn tarm dndaki sektrler tarandan yeterli ldeistihdam edilememesi bu dnemin tipik zellikleri arasnda yer almtr.30 lkedeisizlik daha ok kentsel bir sorun niteliinde boy gsterirken, genler, kadnlarve dk eitimliler arasnda younlamtr. 1990l yllarda isizliin zmdorultusunda uzun vadeli uygulamalarn yerine ksa vadeli uygulamalar tercihedilmi, ekonomik byme ve isizlik arasndaki ark igcne katlm orannetkilemi, bunlarn sonucunda da igcne katlm oran gelimi lkelere kyaslaolduka dk seviyelerde kalmtr.31 rkiyede zellikle bu yllarda uygulanankalknma programlarnda isizlik ve istihdam politikalarna yeterince nem veril-memi, ksa vadeli uygulamalarn sorunu zecei beklentisi ekonomik aktivite-lerin geriledii her dnem isizlik orann da artrmtr.

29. Erdal Karagl ve ekin Akgeyik, rkiyede stihdam Durumu; Genel Eilimler, SEA Rapor, Mays 2010.

30. E. Yasemin Uyar Bozdalolu, rkiyede sizliin zellikleri ve sizlikle Mcadele Politikalar , AdnanMenderes niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20, 2008.

31. Mehmet Hseyin Bilgin, rkiyede sizliin Yapsal Analizi , neri Dergisi, 19(5), Ocak, stanbul, ss.137-143.


54/104


52

Yine, 1990-2001 yllar arasnda yaanan yksek enasyon oran, dviz kurla-rndaki dalgalanmalar, 1994-2001 krizlerinin oluturduu kaos ortam ve buna

bal olarak i talepte meydana gelen daralma, kontrol edilemeyen yksek reelaiz oranlar ve yatrmlarn azalmas neticesinde artan igc istihdamnn kar-lanamamasna neden olmutur. Bu balamda belirtmek gerekirse; igc pi-yasalarndaki sorunlar zellikle kriz dnemlerinde etkilerini daha net biimdegstermitir.

2001 kriziyle ykselen isizlik oranlar kronik hale gelmi ve rkiyenin istihdamyaratmayan bir byme trendine sahip olduu ortaya kmtr. Dolaysyla 2001ylndan itibaren gerekleen srekli bymeye ramen, isizliin drlmesin-

de ayn istikrar yakalanamamtr.32

nk sermaye youn retim, verimlilik ar-t ayn zamanda tarm sektrnn istihdam alanndaki paynn dk olmas,igcne her yl yaklak 800 bin kiinin katlmas ve bymenin ithalata dayalkarakterinin de cari ak yaratmasnn da isizlii etkiledii grlm, isizlik ora-n 2002-2007 yllar arasnda ortalama yzde 10 civarnda seyretmitir. AK Partibu anlamda isizlii azaltmak ya da belirli bir seviyeye drmek iin uzun vadelihedeer koymu ve yeni retim kapasitelerinin gelitirilmesi iin politikalar belir-lemitir. Uygulanan tevik sistemlerinde yeni i alanlarnn oluturulmas ve istih-damn artrlmas ynnde de admlar atlmtr. Bu hususta belirtilmesi gereken,birok bileene sahip olan isizlik orann azaltlmas birden azla alanda yaplacakuygulamalarla gerekletirilecei iin hkmetin istihdam dorudan etkileyecekunsurlara younlamas ve yapsal tedbirlere arlk vermesi gerekmektedir.

32. Dani Rodrik, Te urkish Economy Aer Te Crises, Harvard Kennedy School, Cambridge, MA 02138,November, 2009.

Kaynak: TK gc statistikleri

ekil 12. Trkiyede Yllara Gre sizlik Oranlar %


55/104

5 . S O S Y A L D E V L E T

53

2003 yl ncesinde ve i Bulma Kurumu olan ve istihdama katks kurumii istihdam gemeyen i bulma kurumu 2003 ylnda rkiye Kurumuna (-

Kur) dntrlmtr. Bu dnm ile birlikte kurum, igc piyasas politi-kas aralarn etkin bir ekilde kullanan ve istihdam yaratma srecinde akti roloynayan bir yapya kavumutur. sizlik sigortas onunun da kuruma devredil-mesiyle -Kurun bu yeni yaps, igcn istihdama hazrlayc ve ynlendiricipolitikalar retme imkan salanmtr. Bu politikalar kapsamnda, i ve meslekdanmal yaplm, zel istihdam kurumlar tevik edilmi ve arac kurumsallkglendirilmitir.33

Kresel ekonomik kriz nedeniyle isizlik oran 2009 ylnda yzde 14,8e yksel-mitir (ekil 12). 2009 ylnda isizlikte yaanan bu art, kriz nedeniyle rkiyeninihracat yapt lkelerde talep daralmasnn yaanmas ve ihracat yapan sektr-lerin bu durumdan olumsuz etkilenmesinden kaynaklanmtr. Bu dorultuda,2009 ylnda kresel ekonomik krizin oluturduu olumsuzluklardan kurtulmakamacyla bir takm tedbirler devreye sokulmutur.34 Kriz nedeniyle durgunlaanekonomik aktivitenin canlandrlmas iin retim ve istihdam zerindeki potan-siyel etkilerin snrlandrlmas ynnde nlemler aada sralanmtr;

stihdam kayplarnn nne geebilmek amacyla ksa alma denei ve i-sizlik sigortas deme koullar iyiletirilmitir.

Mahalli idarelere aktarlan kaynak miktarlar arttrlm, GAP ve dier altyapprojelerine ek kaynak salanmtr.

Bu dnemde, kriz nedeniyle ortaya kan d likidite skntsnn giderilmesiiin vergi kolaylklar hayata geirilmitir.

gc maliyetlerini drmek ve istihdam imknlarn arttrmak iin, iverensigorta primini drc dzenlemeler yaplmtr.

Yurtii talebin desteklenmesi amacyla krizden nemli lde etkilenen sek-trlerde eitli vergi indirimlerine gidilmitir.

Ekonomik kalknmann hzlandrlmas ve blgeleraras gelimilik dzeyinin

asgari seviyeye indirilmesi iin tevik sistemi kapsamnda vergi indirimi uygu-lamalarna gidilmitir.

Bu nlemler neticesinde 2009 ylnda yzde 14,8 olan isizlik oran 2010 ylnagelindiinde dzelmeye balamtr. Ekonomide kaydedilen toparlanma, diergelimi lkelerden arkl olarak isizlik rakamlarnda gerilemeyi de beraberindegetirmitir. Krizin istihdam zerindeki etkisinin greli olarak snrl kalmasndave yaanan hzl toparlanmada, alnan ekonomik tedbirlerin yannda ksa almauygulamas ve istihdam tevikleri gibi istihdam korumaya ynelik tedbirlerin denemli katks olmutur.35

33. ekin Akgeyik, rkiyede Ekonomi ve Sosyal Politikalar inde 2000li Yllarda Sosyal Politika rendleri:Deiim ve Reorm Gndemi, Meydan Yaynclk, 2011.

34. Erdal anas Karagl, Cari Ak artmalar Glgesinde rkiye Ekonomisi, SEA Analiz, Kasm, 2011.

35. Ulusal stihdam Stratejisi, Ulusal stihdam Stratejisi asla (20122023)


56/104


54

Dier yandan, isizliin karar alclar arasnda yakn zamana kadar genellikle sa-dece bir byme sorunu olarak alglanm olmas, bu soruna kar kapsaml ve

btncl bir strateji gelitirilmesini nlemitir. Son yllarda sorunun ciddiyetinindaha iyi kavrand grlmektedir. zellikle kresel kriz dalgasnn yaratm ol-duu isizlik basks sorunun istihdam odakl bir zeminde ele alnmasn zorunluklm, akti igc piyasas politikalar giriimleri n plana kmtr. stihdamnartrlmas, Dokuzuncu Kalknma Plannda belirlenen gelime eksenlerinden biriolmu ve bu amala Planda igc piyasasnn gelitirilmesi, eitimin igc tale-bine duyarllnn artrlmas ve akti igc piyasas politikalarnn gelitirilmesipolitika ncelikleri olarak belirlenmitir. Buna ilaveten de Ulusal stihdam Strate-jisinin hazrlanmas ngrlmtr.

Bu amala, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl (SGB), Ulusal stihdam Stra-tejisi hazrlk almalarna 2009 ylnda balamtr. Hazrlk almalar, istih-dam alannda uzman akademisyenler ile kamu grevlilerinin katlmyla olutu-rulan stihdam Danma Kurulu tarandan yrtlmtr. Stratejinin hazrlan-masnda istihdamn artrlmas politikalarnn ancak btncl bir anlayla genelbir strateji erevesinde yrtldnde baarl sonular ortaya karabileceigerei, temel motivasyon olmutur. Strateji drt temel politika ekseni zerineina edilmitir. emel politika eksenleri belirlenirken, makroekonomik politi-kalarn istihdam tevik edecek biimde srdrlmesi, igcnn verimliliininartrlmas, igc piyasalarnn katlktan arndrlmas, alanlarn istihdam g-vencesinin artrlmas, istihdama eriimde glklerle karlaan zel politika ge-rektiren gruplarn igcne katlmnn desteklenmesini ve btn bu reormlarnsosyal koruma emsiyesi geniletmesi amalanmtr. Ulusal stihdam Stratejisiuygulamaya halen konulmay beklemektedir. abi ki, 2023 hedeeri dorultusun-da bu stratejinin uygulanmas gerekir.

2011 ylnda yzde 9,8e ve 2012 yl ilk 9 aylk dnemde de yzde 9,1 seviye-sine inmitir. Bu dn esas kaynaklarnda birisi phesiz, bu dnemde art

trendine devam eden ihracat nemli bir rol oynamtr. Ayrca, kresel ekonomikkriz etkilerinin asgari dzeye indirilmesi ile birlikte, OECD tahminlerine gre iserkiyedeki isizlik oran 2012 ylnda yzde 9 ile, yzde 11,1 olan Euro Blgesilkelerinden daha dk olacaktr. 2013 ve 2014 yllarnda ise rkiyedeki isiz-lik orannn yzde 9,3 ve yzde 8,7 orannda gerekleerek yine Euro Blgesi l-kelerinden daha iyi bir oranda gerekleecei ngrlmektedir.36 OVPde isizlikorannn 2012 ylnda yzde 9 ve 2015 ylnda yzde 8,7 olaca hedeenmitir.

36. OECD Economic Outlook, Vol. 2, November 2012.


57/104


55

5.2 SOSYAL KORUMA: SOSYAL YARDIMLAR VE SOSYAL

GVENLK1994 ve 2001 yllar arasnda lke ekonomisinde byme oranlarnda yaananistikrarszlk, yksek bor-aiz sarmal ve eitli istikrar programlarna karn,yksek oranl ve deiken enasyon oranlar bu dnemin genel zellikleri olarakortaya kmtr.37 Bu kt tablo doal olarak gelir eitsizliini arttrm ve netice-sinde de kentsel yoksulluk orannda ciddi artlar yaanmaya balamtr. 1990lyllarda, sosyal yardm politikalarnn uygulanmasnda ilgili kurulular arasn-da etkin bir ibirlii salanamamtr. Sosyal hizmet ve yardmlar konusundakidanklk 2000 ylna kadar devam etmitir. Bu dnemde kurumlar arasndaki

ibirlii eksiklii ve nitelikli personel sknts gerek ihtiya sahiplerine istenendzeyde hizmet sunulamamasna neden olmutur. 2001 ekonomik krizinden son-ra yoksul olan veya yoksulluk izgisinin altna dme riski tayan kesim, lkenusunun ounluunu oluturur hale gelmitir.38

2001 ylnda Dnya Bankasndan, Sosyal Riski Azaltma Projesi (SRAP) adaltnda 2001-2006 yllarn kapsayacak ekilde 500 milyon Dolar kredi alnm-tr. SRAPn hedei zellikle ekonomik krizlerin yoksul haneler zerindeki et-kisinin azaltlmas ve hanelerin gelecekte meydana gelebilecek benzer risklerle

baa kma kapasitelerinin iyiletirilmesidir.

39

Dolaysyla, SRAP projesi ile r-kiyedeki yoksulluun izlenmesi ve azaltlmas iin kurumsal ortamn glendi-rilmesi amalanmtr. Zira ekonomik krizden etkilenen gruplar iin yeni sosyaldestek programlarnn gelitirilmesi de dahil olmak zere yardm giriimleri ilehassas gruplara ynelik sosyal korumann glendirilmesi salanmtr. Ayrca,SRAPdan sonra baz yardm ve proje programlar devam etmitir.40

rkiyedeki sosyal yardm sisteminde, 2001 yl sonras dzenlemeleriyle ok kap-saml sosyal yardm programlar olduu gibi, bu programlar ok sayda kurum vekurulu tarandan yrtlmtr. Sosyal yardm sistemi kapsamnda; deme g-

cnden yoksun kiilerin salk hizmetleri karlanmakta, muhta durumda olanocuk, renci, yal ve engellilere ynelik ayni ve nakdi yardmlar yaplmaktadr.Herhangi bir ayrm gzetmeksizin muhta kesimleri kapsayan ayni ve nakdi yar-dm programlar da yrtlmektedir. Yaplan yardmlar eitim, salk, barnma,yakacak, isizlere, yallara ve zrllere yaplan yardmlar ierdii gibi giyim ve

37. .C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl Sosyal Yardmlar Genel Mdrl, Sosyal Yardm statistiklerBlteni, Haziran, 2012.

38. Orhan Bilge, Ekonomik Krizlerin Yoksulluk zerine Etkileri , .C. Babakanlk Sosyal Yardmlama veDayanma Genel Mdrl, Ankara, Mays, 2009.

39. World Bank, Project and Operations; http://web.worldbank.org/Wbsite/External/Countries/Ecaext/urkeyinturkishextn/0,,contentMDK:20815989~pagePK:1497618~piPK:217854~theSitePK:455688,00.html

40. Ersin Bier, Yoksullukla Mcadele Proje Destekleri ve Proje Desteklerinin Zaman Serisi OlarakModellenmesi, .C. Babakanlk SYDGM, Ankara, 2009.


58/104


56

ev eyas yardmlar eklinde de gerekletirilmektedir.41 Bu programlar ereve-sinde yardm yaplan kii says ve programlara aktarlan kaynak miktarlar, sosyal

yardmlara olan ihtiya dorultusunda yllar itibariyle art gstermitir.42

2002 ylndan itibaren sosyal yardm sisteminin deien koullara cevap verebil-mesi ve kaynaklarn etkin kullanlmasna ynelik almalar hz kazanmtr. 2004ylnda Sosyal Yardmlama ve Dayanma Genel Mdrl ekilat ve GrevleriHakknda Kanunla Fon Genel Sekreterlii, Babakanla bal bir Genel Mdrlkolarak tekilatlandrlm, bylece Fon idaresi bu tarihte kurumsal bir yapya kavu-mutur. Yeni yaplandrma ile mevcut sosyal yardm programlarnn ekonomik vesosyal yoksunluk ierisinde bulunan vatandalara daha etkin ve daha hzl bir ekil-

de ulatrlmas amalanmtr. 2011 ylnda ise Sosyal Yardmlar Genel MdrlAile ve Sosyal Politikalar Bakanlna bal olarak aaliyetlerini srdrmektedir.

2005 ylnda belediyelere de, belediye snrlar ierisinde sosyal hizmet ve yardmaaliyetlerini yapma veya yaptrma grevi verilmitir. Bu dzenlemelerle hizmetve yardmlardan yararlanacak kiilerin belirlenmesi, yardmlarn zamannda veverimli bir ekilde yaplmas amalanmtr. Bu balamda deerlendirildiindeserbest piyasa merkezli bir yaklam politikas benimseyen, kamunun ekonomikalandaki etkisini asgari dzeye indirgeyen, i piyasa ile uluslararas piyasay b-tnletirmeyi amalayan AK Partinin sosyal politika uygulamalarnda benimse-

dii ekonomi politikalarnn derin izleri bulunmaktadr.43Bu dnemde sosyal yardmlar ile ekonomik krizlerin yoksul haneler zerindekietkisinin azaltlmas ve bu hanelerin gelecekte meydana getirebilecei benzer risk-lerle baa kma kapasiteleri iyiletirilmitir. Yoksul ailelere temel sosyal hizmet-leri salayan kamu kurumlarnn kapasitesi arttrlmtr. Bu dorultuda nusunen yoksul kesimini hedeeyen, temel salk ve eitim hizmetlerinin daha iyi kul-lanlmas kouluna dayanan bir sosyal destek sistemi uygulamas olan artl Nakitranserleri (N) gerekletirilmitir. Ayrca yoksullara ynelik gelir getirici veistihdam olanaklarn arttrc nitelikteki sosyal hizmetlere eriim arttrlmtr.

Ayrca, Btnleik Sosyal Yardm Hizmetleri ile sosyal yardm veren kurumlararasnda etkin egdm salanarak tek at altnda toplanmtr. Bylece sosyalyardm yararlanclarna ait salkl bir veri taban oluturularak, sosyal yardm-lardan mkerrer yararlanmann nne geilebilmitir. Sosyal Yardm sunumundahane yaklamna geilerek, ulalamayan yoksul kesimlere ulalmaya balanm-tr. Bu ama kapsamnda oluturulan tek bavuru ormu ile sosyal hizmetlerdestandardizasyon salanmaya balanmtr.

41. .C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl Sosyal Yardmlar Genel Mdrl, Sosyal Yardm statistiklerBlteni, Haziran 2012.

42. Hande Hacmahmutolu, rkiyede Sosyal Yardm Sisteminin Deerlendirilmesi , DP-Uzmanlk ezleri,Ankara, 2009.

43. Selahaddin Bakan, Hakan zdemir, Sosyal Politika Asndan CHP ile AKPnin Karlatrlmas, AkademikYaklam Dergisi, lkbahar, 3(1), 2012.


59/104


57

rkiyede yoksulluk daha ok krsal alanlarda olduu iin, AK Parti iktidar d-neminde yardmlarn byk ksm da bu alanlarda younlamtr. Yoksullarn

yerinde tespitine dayal uygulamalar neticesinde sosyal yardmlardan yararlanankii saysnda ve sosyal yardm programlarnn harcamalarnda son yllarda artyaanmtr. Gerekletirilen bir dier uygulama da sosyal yardm yararlancla-rnn belirlenmesine ynelik Puan projesinin gerekletirilmesi olmutur. Buuygulama ile sosyal yardm yararlanclar tarasz bir ekilde belirlenerek, tmyardm kategorileri gz nnde bulundurulmu, yararlanclarn blgesel arkl-lklar ve kr-kent ayrm erevesinde llebilen gstergelere dayal hane halkziyaretleri ile dorulanabilen bir puanlama sistemi gelitirilmitir. Sosyal yardmbavurusu yapanlarn muhtalk ve kiisel verilerinin merkezi veri tabannda tes-

pit edilmesi ve mkerrer yardmlarn nlenmesi iin kurumlar aras veri payla-m amacyla puanlama sistemi sonularna gre yardm alacak yararlanclarbelirlenmitir.

rkiyede ekonomideki iyilemelere bal olarak, sosyal harcamalar (sosyal yar-dm ve hizmet) iin ayrlan kaynakta da artlar meydana gelmitir. 2002 ylndaGSYHnin yzde 0,5ini olutururken 2011 ylnda bu oran (SGK tarandan ya-plan ve tazminat nitelii tayan demeler de dahil olmak zere) yzde 1,42yeykselmitir (ekil 14).44 Ayn zamanda, 2002 ylnda 1.376 milyon L olan sosyalharcamalarn miktar 2011 ylnda 18.216 milyon L civarnda gereklemitir(ekil 13).

44. .C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl Sosyal Yardmlar Genel Mdrl, Sosyal Yardm statistiklerBlteni, Eyll, 2012.

Kaynak: Sosyal Yardmlar Genel Mdrl SYGM

ekil 13. Trkiyede Sosyal Harcamalar Milyon TL


60/104


58

2011 ylndan itibaren, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlnn kurulmas da, AKParti hkmetlerinin bu alana ne kadar nem verdiinin bir gstergesi olmutur.2013 yl btesinde dier bakanlklarn bte iindeki paylar ile karlatrld-nda Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlnn toplam bte iindeki paynn dahayksek olduu grlmektedir. 2012 ylnda 8.8 milyar olan Aile ve Sosyal Politi-kalar Bakanl btesi, 2013 ylnda 14.7 milyar Lye kartlmtr (ekil 15).

Sosyal korumada en nemli admlardan birisi de, sosyal gvenlik sisteminin kk-l bir reorma tabi tutulmasdr. Sosyal gvenlik sistemi, 1990l yllarda en azlaypranan kavram ve kurumlardan birisi olmutur. oplumsal deiimler, demog-

Kaynak: Sosyal Yardmlar Genel Mdrl SYGM

ekil 14. Trkiyede Sosyal Harcamalar / GSYH %

Kaynak: 2013 Merkezi Ynetim Bte Kanun Tasars

ekil 15. 2013 Yl Btesinden Bakanlklara Ayrlan Pay Milyar TL


61/104


59

raik basklar, emeklilik onlarnn etkin bir ekilde ynetilememesi bu dnem-de geleneksel sosyal gvenlik sistemini iasn eiine getirmitir. Problem ancak

2000li yllardaki reorm yaklamlar ile alabilmitir. Yapsal uyum programla-rnn etkinliini desteklemede nemli bir ilevsel rol oynam ve inansal istikrarakatkda bulunmu olan reorm sreci ile sosyal gvenlik aklarnn 40 yllk birperiyotta gerileyecei ve 2045 ylnda sistemin dengeye ulaaca varsaylmtr.Ayrca deiim program bireysel emeklilik sistemini reorme edilmi zorunlu si-gortaclk sistemiyle bir arada kurgulam, bylece kamunun modeldeki arlvarln korumutur.45

Sosyal gvenlik reormu kapsamnda Bireysel Emeklilik asarru ve Yatrm Sis-temi Kanunu hayata gemitir. Bu yasa ile bireylerin emeklilie ynelik tasarru-larnn yatrma ynlendirilmesi ile emeklilik dneminde ek bir gelir yaratlmas-n, bylece bireysel reah seviyesinin ykseltilmesini amalamaktadr. Yasann birdier hedei ise, bireysel tasarruar tevik ederek, yatrm onlarn gelitirmektir.

Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Yasas uygulamaya konulmutur. Budzenleme ile sigortallar arasndaki hak ve sorumluluklar eitlemeye almakta-dr. Genel Salk Sigortas ile her kesin sosyal gvenlik emsiyesi altna girmesine,sigorta iin deme gc olmayan yoksullarn genel salk sigortas priminin devlettarandan denmesine balanlmtr. Yeni sistem zellikle emeklilik haklar asn-

dan tm sigortallara paralel bir emeklilik ormlasyonu getirmeyi ngrmtr.Ayrca, Sosyal Gvenlik Kurumu Yasas Emekli Sand, Ba-Kur ve Sosyal Sigor-talar Kurumunun ek at olarak bilinen yeni modelde ayr sosyal gvenlikkuruluu yerine Sosyal Gvenlik Kurumu oluturulmutur. ek at ilkesinin sosyalgvenlikte operasyonel ve kurumsal maliyetleri azaltaca varsaylmakta, birleme-nin igcnn kamu ve zel sektr arasnda geiini kolaylatraca ngrlmekte-dir. Kurumsal yapnn tek kurum olarak dzenlenmesi hizmetlerin inansmanndastandardn yakalanmasna olanak salayaca gibi kaynak etkinliini destekleyenbir sre de yaratacaktr.46 Ayrca bu kurum tek at altnda toplanmadan ve ya-

plandrlmadan nce idari zerlik yoktu. Bu nedenle kurumsal yaplardaki normve standart arkllklar, mesleki aaliyetlerde, salk hizmetlerinden yararlanma dave yasal dzenlemelerde akl sistemler yrtlmekteydi. Bu karmak ve merkezi-yeti sistem iinde iyi bir ynetim, doru karar verebilme, yksek hizmet kalitesi vesrdrlebilir mali yap mmkn olmamtr. kurumun tek at altnda birleti-rilerek Sosyal Gvenlik Kurumunun oluturulmas ise bu etkinsiz yapnn sistema-tiinin zme kavumas asndan yeni bir sreci balatmtr.47

45. ekin Akgeyik, rkiyede Ekonomi ve Sosyal Politikalar inde 2000li Yllarda Sosyal Politika rendleri:Deiim ve Reorm Gndemi, Meydan Yaynclk, 2011.

46. Anne-Marie Brook, Edward Whitehouse, Te urkish Pension System: Further Reorms o Help Solve TeInormality Problem OECD Working Paper (No. 529), Paris: OECD, 2006.

47. Erdal Gm, rkiyede Sosyal Gvenlik Sistemi: Mevcut Durum, Sorunlar Ve neriler, SEA Analiz,Austos, 2010.


62/104


60

5.3 GELR DAILIMI

2001 ekonomik krizi ncesi gelir dalmndaki adaletsizliin artmas sosyal veekonomik sorunlarn yaanmasna da neden olmutur. Dolaysyla, rkiyede ge-lir dalmnn daha adil bir hale getirilmesinin ncelikli bir durum olduu ortayakmtr. 2002 sonras AK Parti tarandan uygulanan kalknma programlar vetevik sistemlerinde blgeleraras gelimilik arknn azaltlmas iin politikalarbelirlenirken, daha adil bir gelir dalmn salanmas da hedeenmitir. Ayn za-manda, rekabeti engelleyici uygulamalar yasaklayan yasal dzenlemeler, serma-ye piyasasn gelitirici dzenlemeler ve enasyonu azaltc uygulamalar da gelirdalmnn daha adil dzeyde gerekletirilmesine nemli katklar salamtr.

Bu dnemde, yoksulluk lmnde dnya genelinde kullanlan tm kstaslar-da ciddi iyilemeler yaanmtr. Bu iyilemelerin temelinde, ekonomide sala-nan gelimeler, GSYHde art ve ekonomik bymenin sreklilii, risk priminindmesi ve dolaysyla bte iindeki aiz giderlerinin azalmas nedeniyle sosyaltranserlerde meydana gelen artlar vardr. Faiz giderlerinin bte iindeki pay2002 ylnda yzde 43,2 iken; 2012 ylnda bu oran yzde 13,4e dmtr. Aynekilde aiz giderlerinin GSYHye oran 2002 ylnda yzde 14,8 iken; 2012 ylnda3,4 olmutur. 2002 ncesi dnemlerde vergi gelirlerinin tamamna yakn aiz gi-derlerini karlamaktadr. 2002 ylnda ise vergi gelirlerinin yzde 85i aiz gider-

lerine tekabl ederken, 2012 ylnda vergi gelirlerinin yzde 17si aiz giderlerineaktarlmtr.

Sosyal yardm niteliindeki transerlerin GSYHye oran 2002 ylnda yzde 0,3iken bu oran 2010 ylnda yzde 1,2ye kmtr.48 Bu rakamlardan da anlalacazere, son yllarda rkiyede sosyal yardm sisteminin kapsam ve ierii giderekgenilemitir.

rkiye statistik Kurumu (K) tarandan gerekletirilen 2010 yl yoksullukaratrmas sonularna gre; kii ba gnlk harcamas 1 Dolarn altnda kalan

ert oran 2002 ylnda yzde 0,20 iken; 2006 ylnda bu oran sr olmutur (ekil16). Yani 1 Dolarn altnda ert kalmamtr. Yine, kii ba gnlk harcamas 2.15Dolarn altnda kalan ert oran 2002 ylnda yzde 3,04 iken; 2011 ylnda iseyzde 0,14e dmtr. Kii bana gnlk harcamas 4.3 Dolarn altnda olanert oran 2002 ylnda yzde 30,3 iken, 2011 ylnda yzde 2,79a dmtr. Buyoksulluk eii deerlerine gre rkiyede yoksul ert oranlarnda azalma oldu-u dikkat ekmektedir. Ayrca, 2002 ylnda gda yoksulluu yzde 1

Documents

Ak Parti Dönemi Türkiye Ekonomisi