TÜRK- İSLAM MEDENİYE·ri . AKADEMIK ARAŞTIRMALAR . .

DERGISI

Yılda iki kez yayınlanan ulusal ve uluslar arası hakemli bir dergidir.

Editöı·:

Prof. Dr. Mehmet AYDIN '

Editör Yardımcısı:

Yrd. Doç. Dr. Alunet ARAS

Yayııı Sekreter1jası:

Yrd. Doç. Dr. Ahmet ARAS

Yrd. Doç. Dr. Mehmet ŞAHİN

Yrd. Doç. Dr. DicleAYDIN

Sayı: 4

KONYA- 2007

İSLAMi YÖNETİMDE DEMOKRASi V AR MIDIR?

Dr. Nuran KOYUNcu·

ABSRACT

Tlıe lslamic world have a aZot of idea about democracy and lslamic mmıagment . Same lslmnist resardıers maintain lslamic govemment already' !ıave a democracy and Islmnic gozoemment like a democracy a lot of poiııts. W e aim resare/ı this point and tell about this subject ideas.

I. GİRİŞ

20. Yüzyılın sonlarından itibaren tüm dünyayı etkileyen küresel politik hareketlerden birisi de demokrasidir. Şüphesiz İslam ülkeleri de bu dalgadan oldukça etkilenmiştir. Tüm dünyada etkin bir rejim olarak kabul edilen demokrasinin hükümetlerin gücünü artırdığı bu nedenle de uygulanması gerektiği düşünülmüştür.

Günümüz siyasi düşüncesine hakim olan demokrasi, Batı değerler sistemi içerisinde fertlerin "toplumda ortak söz ve eylem hakkına sahip olabilmek"1 için verdiği mücadelenin, ürünüdür. Demokrasinin "özgürlük, eşitlik ve uzlaşma" temelleri üzerinde yükselen bir sistem olduğu dikkate alınırsa, Batı insanının mücadele verdiği alanlar kendiliğinden ortaya çıkarı. İnsanlık tarihine bakıldığında, mücadele veren sınıfların, sahip oldukları hakların genişletilmesi veya yeni hak kazanımı yönünde taleplerinin olduğu gözlenmektedir3.

Günümüzde hala demokrasinin, kesin ve tek bir tanımı yapılamamaktadır4 •

M.Ö. 5. Yüzyılda ortaya atılan bu kavram, daha da gelişerek ortaya çıktığı batı

* S.Ü.hukuk Fakültesi Türk Hukuk TariJıi Araştırma Görevlisi 1 AFŞAR Turrıiçin, Felsefe Sözlüğü, İstanbul1994, (demokrasi mad.). 2 TEMREN Yıldız, Tasavvuf Düşüncesinde Demokrasi, Ankara 1995, s. 2. 1 KUTUP Muhammed, Çağdaş Fikir Akımları, (çe\': ERYA YSOY Beşir), İstanbul 1986, s. 285;

DUVERGER Maurice, Siyasal Rejimler, (çe\': TUNÇDOGAN Teoman), İstanbul 1995, s. 14; ARISTOTOLES, Politika, (çe\·: TUNÇA Y Mete), İstanbul 1983; s. 117; FAHAD, s. 7 vd.

4 Maya, demokrasiyi "Atina' dan beri halkın idaresi veya hükümet etmesidir" diye tanımlar.

MA YO Henry B, Demokrasi Teorisine Giriş, (çev. KONGAR Emre), Ankara 1984, s. 18; Rm·itch, "demokrasinin bir süreç, birlikte yaşama \'e iş yapma biçimi" olduğtınu belirtmektedir. KÖKER Levent, Demokrasi Üzerine Yazılar, İstanbul 1992, s. 25; Ateş, "kişilerin, gurupların, sınıfların vb. kendilerini ilgilendiren veya ilgilendirebilecek konularda alınacak kararların oluşunuma

katılmaları" olduğtınu ileri sürmektedir. ATEŞ Toktamış, Demokrasi, İstanbul 1994, s. ll; James Bryce, "toplumun, nitelikli vatandaşlarının iradesiyle yönetildiği bir yönetim biçimi" olduğtınu ifade etmektedir, Robert M. lVIadever ise "demokrasi, çoğtınluğtın yönetirrıi, yani kitlelerin yönetimi değildir, çünkü despotları ve diktatörleri de bazı durumlarda uyruklarının çoğtınluğtıntın desteğini alnuşlardır. Ne kadar biiyük çağtınluk sağlaıunış olursa olsm1, demokrasi bir yönetme yolu değil daha çok kimin yöneteceğini ve daha geniş olarak toplumtın hangi araçlara ulaşmak için yönetileceğini saptaına yoludur" demektedir. BURNS Edward M, Çağdaş Siyasal Düşünceler, Ankara 1984, s. 5/26; SARTORİ Giovaımi, Demokrasi Teorisine Geri Dönüş, (çev: KARAMUSTAFAOGLU Ttınçer-TURHAN Mehmet), Ankara 1996, s. 3 vd; ÇAM Esat, Siyaset Bilimine Giriş, İstanbul 2000, s. 387-388.

245

medeniyetlerini de aşmış ve evrensel bir nitelik kazanmıştır5. Her insanın tabi haklara ve özgürlüklere sahip olduğu ve insanların eşitliği düşünceleri ancak 17. Yüzyıldan itibaren dillendirilmeye başlanmıştır. Bu fikirlerin pratiğe dönüşümü ise 18. Yüzyılda gerçekleşmiştir. Demokrasi fikrinin, teoriden pratiğe

dönüştüğünü gösteren en önemli olay Fransız İhtilalidir. 1789 Fransız İnsan ve Vatandaşlık Hakları Beyannamesinin 3. maddesinde "Her hakimiyetin özü millettir. Hiç kimse milletten gelmeyen bir otoriteyi kullanamaz" denilmektedir6.

Demokrasinin özelliklerini "halk egemenliği, hükümetin yönetilenlerin rızasına dayanması, çoğunluğun yönetimi, azınlık haklarının korunması, temel insan haklarının güvence altına alınması, özgür ve adil seçimler, kamın önünde eşitlik, hükümetin anayasa ile sınırlandırılması, toplumsal, ekonomik ve siyasal çoğulculuk, hoşgörü ve uzlaşma değerlerinin benimsenmesi" şeklinde

özetlenebilir7. "Halk tarafından yönetim" formülünde ifadesini bulan klasik demokrasi teorisi, bütün ergin vatandaşların hür ve eşit iradeleriyle toplum yönetimine katılmaları anlayışına dayanır. Günümüzde siyasal katılım, seçimler vasıtasıyla sağlanır. Yönetilenler seçim yoluyla kendi görüşünde olanları

iktidara getirebileceği gibi yine seçimle bu kişileri iktidardan alabilirlers.

İslam dünyasının, batı kaynaklı olarak geliştirilen birçok müessese üzerinde ortak bir noktaya varamadığı açıktır. Bazılarınca demokrasi İslamiyet'te zaten mevcuttur. Yani göz ardı edilemeyecek bir gerçek vardır ki, o da İslamiyet'in kendine has bir demokrasiye sahip olduğudur9 • Bu görüşün doğruluğunun ispatı ise demokrasi ile İslami yönetim arasındaki bir takım benzeriikierin ortaya koyulması yoluyla yapılmaktadır. Bununla birlikte İslami yönetimin demokrasiye paralel yönlerinin aranmasındaki temel amacın Batı'yı

"meşrulaştırma" olmadığı da önemle vurgulanmaktadır. Dinden bağımsız düşünüldüğünde, yönetim biçimleri içerisinde İslam'ın genel hükümleriyle en kolay uyumlu hale getirilebilecek yönetim biçiminin demokrasi olduğu ileri sürülmektedir10• Günümüz İslam düşünürlerinin bu }<onu ile ilgili bir çözüm

'ERDOGAN Mustafa, Anavasal Demokrasi, Ankara 1999, s. 205. " FENDOGLU Hasan Tah~in, Hukuk Tarihimizde Temel Haklar, Konya 1994 s. 98; KAI-IVECİ

Niyazi, Demokrasi ve İslam, Ankara 1995, s. 6. 7 ÖZÇELİK Selçuk, Anayasa Hukuku, c. I, Konya 1994, s. 116-117; KU BALI Hüseyin Nail, Anayasa

Hukuku Dersleri - Genel Esaslar ve Siyasi Rejimler-, istanbul 1971, s. 233 vd, TANÖR Bülent­YÜZBAŞIOGLU Necmi, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, İstanbul 2001, s. 82; KAHVECİ, Demokrasi, s. 7-8; ATEŞ T, Demokrasi, s. 11. 'KAPANİ Miinci, Politika Biliınine Giriş, Ankara 1975, s. 103-104; "Demokratik rejim yönetenlerin

yönetilenler tarafından seçilmesi olarak tammlamr. Seçim sistemleri, seçimle iş başına gelen meclisierin sayısı ve yapısı, yürütme gücüyle ilişkileri değişik biçimlerde olabilir, bir yerde özgür, dürüst seçimler yapılıyorsa orada demokrasi var demektir." ARİSTOTALES, s. 117.

" ESPOSITO L Jhon-VOLL O. John, Islam and Deınocracy, Newyork 1996, s. 1 vd. 10 Effendy, makalesinde Islam ile demokrasinin uyumlu olup olmadığuu incelemektedir. Netice

olarak ise İslam' ın, demokrasinin bazı temel prensiplerini içerdiğiıli belirtmektedir. Bıınunla birlikte İslam dünyasııun büyük bir çoğıınluğımda demokratik tecrübe eksikliğinin var olduğıınu vurgulamaktadır. EFFENDY Bahtiar, "Islam and Deınocracy", Studia Islamica, vol. 2, no. 3,

246

arayışı içerisinde oldukları da bir gerçektir. Zira demokrasi, kaçınılmaz olarak müslümanların içerisinde bulundukları ve kendisinden etkilendikleri bir sistemdir. Kur'an verilerine uygun olarak yapılan tartışmalar, demokrasiye bir karşıtlık değil, yeniden tanımlanan demokrasiye taraftarlık şeklinde kendini göstermektedir11. Bazı araştırmacılar ise bu iki rejimin birbirini tam olarak karşıladığı ve İslami yönetim modelinin tam bir demokrasi rejimi olduğu iddialarının kabul edilemeyeceğini savunmaktadırıı.

Biz makalemizde bu iki yönetim sistemi arasında kurulan paralellikleri ve konuyla ilgili kıyaslamaları kısaca değerlendirdik

IL İSLAMi YÖNETİM İLE DEMOKRASiNİN KARŞILAŞTIRILMASI

Demokrasi ve İslami yönetim rejimi arasında yapılan kıyaslamalar genellikle, demokrasinin unsurlan olarak kabul edilen halkın yönetime katılımının, seçimlerin ve insan haklarının İslami rejimde de var olup olmadığının sorgulanması noktasında yoğunlaşmaktadır.

Bir siyasi sistem olarak demokrasinin temel felsefesi, insan iradesinin üstünlüğünü ve mutlaklığını kabul etmesidir. Demokrasiye göre hür iradeye sahip olan insan, hayatını düzenieyecek kuralları belirlemede serbest olmalıdır. Dolayısıyla halkın veya milletin üzerinde olan ve onu yönlendiren bir başka

Indonesian 1995, s. 6; MARLOWE Louise, Hierarch and Egalitarianism in Islarnic Tought, Cambridge 1997, s. 24-25; RAHlvlAN Taıuilur, "Justice in Islam", Islarnic Order, vol. ll, no: 2, Pakistan Second Quarter 1989, s. 28.

11 Bazı İslarnist yazariara göre demokrasi İslam'ın içine sokulabilir. Nil1ai amaç İslam'ın ruluınu gerçekleştirmektir. Bu nihai amaç için demokrasi gibi batılı teknikler kullanılabilir. KRAtv1ER G., "Islamist Nations of Democracy", Middle East Report, July-August 1993, s. 71; HATEMi Hüseyin, "İslam Düşüncesinde Devlet Terakkisi", İlim ve Sanat Dergisi, sy. 34, Ankara 1993, s. 19.

12 Ja'fari gibi birçok Müslüman araştırmacı demokrasinin İslamiyet'le uyumıum red eder. Bu yazariara göre demokrasi, hükümet için uygtın bir sistem değildir, uygulamaya koyulamayacak bir rüyadır. JA'FARİ Taqi Muhammed, "Theocracy and Democracy", Al-Tawhid, Tel1ran Octaber 1983, s. 132; 1-luntington \'e Fukuyama gibi batılı yazarlar da İslam'ın demokrasiyle uymmmu red eder hatta tehdit olarak görürülcr. HUNTİNGTON P. Samuel, The Third Wawc: Deınocratization in the Late Twentieth Century, London 1991, s. 307-311; İslam halifesinin otokratik bir lider olduğtmu savunan Bahgat Korany, Rex Brynen ve Paul Noble gibi batılı yazarlar mevcuttur. Bu yazariara göre şüra meclisi de otokratik yöneticinin danışhğı bir organdır. KORANY Bahgat, "Monarch.ical İslam \\·ith a .Dcmokratic Vencer", in Political Liberalization and Demokratization İn the Arap World, vol. 2, London 1998, s. 173; Yine batılı yazarlardan Hudson, İslam devlet yapısı için demokrasi kelimesinin kullanılamayacağuu iddia eder. HUDSON C. Michael, Arap Politics: The Search for Legi timacy, Ya le 1986, s. 83 vd; FUKUY AtvlA Francis, The Emi of History and La st Man, New York 1992, s. 45; LHVIS, The lv1iddle East, s. 56; Binder, İslamiycti yokluklar demeti olarak nitelendirmekte ve İslamiyette self deterıninasyon ve liberalliğin söz konusu olmadığını nırgulaınaktadır. BiNDER Leonard, "Islamic Liberalism: A Critique of Devolopment Ideologies, Chicago 1988, s. 225; CHOUE!RI Youssef, "The Political Discomsc of Contemporaray Islamist 1-.'lovements", Islamic Fundamentalism", (ed: SIDAAHMED Salam Abdel-EHTESHAMİ Anoushiravan), Colarado 1996, s. 32; SAVORY M. Roger, "Islam and Democracy: The Case of the Islamic Republic of Iran", The Classical and lvledieval lslaınic World-From Classical to Modem Times, (cd: BASWORTH C.E.- ISSAW! Charles-SAVORY Rogcr-UDOVITCH AL), Princeton 1989, s. 827.

247

irade söz konusu değildir13 • İslami yönetim sistemi ile gunurnüz demokratik sistemi arasında belki de en büyük farkhlık buradadır14• Çünkü İslarn'a göre ferdin ve fertlerden oluşan toplurnun iradesinin üzerinde Allah'ın iradesinin üstünlüğü kabul edilrniştirıs. İslamiyet'te hakimiyetin gerçek sahibi Allah olmakla birlikte İslam toplumunu yöneten halifedir. Btınurıla birlikte halife hiçbir zaman egemenliğin gerçek sahibi konumunda değildir. Sınırlı yasama yetkisine sahip olan devlet başkanı asli kaynaklarda ayrıntılı olarak düzenlenmiş hususlarda hukuki düzenlerneler yapamayacağı gibi yetkisi yürütme ve yargı alanlarinda da kendiliğinden kısıtlanrnış dururndadır16• Anlaşılacağı üzere demokrasi insan iradesine İslamiyet ise Allah iradesine dayanmaktadır.

Demokrasinin belirleyici ve vazgeçilmez unsurlarından birisi de yönetilenlerin kendi hür iradesiyle yöneticilerini seçrnesidir17. iktidarı elde etme yolları tarih boyunca tartışılrnış ve bu usuller siyasi sisternin tipini belirlernede önemli etkenlerden biri sayılmıştır. Eski tarihlerden itibaren !iderler, askeri başarıları, dini veya karakteristik nitelikleri gibi çeşitli etkenler sayesinde iktidarı elde etmişlerdir. Liderliğin seçimler yoluyla kazanılması ise demokrasinin göstergesi olarak kabul edilrniştir18 • Buradan yola çıkarak İslam alimlerinin ne tür bir sistem hedeflediklerini tespit etmek mümkündür.

Sünni İslam hukukçuları halifenin seçim yoluyla belirlenmesi usulü üzerinde ittifak halindedirler19. Seçim usulü, halifenin sağ eli üzerine onun halifeliğirıi kabul eden kimselerin sağ ellerini koymaları ile gerçekleşir ki buna İslam hukukunda "biat" denilmiştir. İslam hukukçuları demokrasinin seçim unsurunu kelime anlamı kabul etmek, razı olmak olan bu müessese ile eşleştirrnektedirler2o. Biat rnerasimiyle birlikte seçime katılan kimseler halifeyi seçtiklerini ve ona hukuk çerçevesinde itaat edeceklerini, halife de hukuka uygun bir yönetim göstereceğini belirtmekte ve taraflar bu esaslar üzerinde

ı 1 EFFENDY, Islam and Democracy, s. S; W AIT, Islam.ic Political Thought, s. 54. ı' Savory, şfırayı İslami demokrasinin temeli olarak görmekle birlikte İslam hukukunda 1.

Hakimiyetin insana değil Allah'a ait oluşu, 2. Devletin Allah'ın koyduğu hükümlerle yönetilmesi nedenleriyle batılı anlamda bir demokrasiden sözedilemeyeceğini ifade etmektedir. SA VORY, s. 839; PERRY Glenn E., "The l\1iddle East's "Primitive Democra!ic~' Tradition", Digest of l\1iddle East Studies Winter 2000, vol. 9, no. 2, s. 42; NEITLER Ronald L; Islam, "Politics And Democracy: Malıamed Talbi and Islamic Modernism", The Political Qaterly, vol.71, no. 4, Malden 2000, s. 55.

ı' PULLAPILLY K. Cyriac, Islam in the Contemporary World, Indiana 1980, s. 74; SHOIL Mu.hamrnad, Adıninistrative& Cultııral History Of Islam, Lahare 1992, s. 2-3; SAVORY, s. 839.

ı.; CİN Halil-AKYILMAZ GLU, Türk Hukuk Tarihi, Konya 2003, s. 83-84. ı7 GHADBİAN Najib, Demokratization and the Islamİst Challenge in Arab World, New Jersey

1997, s. 5; SİSK Timothy D., Islam and Democracy, Washington 1992, s. 18-19. ıK DA VER Blilent, Siyaset BiliınineGiriş, Ankara 1993, s. 135. 1'1 HAMİDULLAH, İslam Tarihine Giriş, (çe\': ÖZCAN Ruhi), İstanbu11994, s. 132. 2" Bey'at, kısaca "halkm yöneticiye bağlılığını belirtmek içiı1 reymi ortaya koyması" şeklinde

tanırrılanınaktadır. Ayrıntı için bkz. KERİMOGLU Yusuf, "Bey' af', ŞİA.

248

r sözleşınektedirlerıı. Hz. Peygamberin ölümünden sonra ise dört halifenin belirlenınesi · seçim usulüyle gerçekleşmiştir. Peygamber'in başlattığı bu uygulama, dönem dönem kesintiye uğraınakla birlikte bazı yapısal

değişikliklerle Osmanlı Devleti'ne kadar devam etmiştir 22• İslam hukukçuları yöneticileri belirleme metodu konusundaki İslam öğretisinin, bugünkü demokratik seçim uygulaınaları ile çok önemli bir paralellik gösterdiğini

savunınaktadırlar. Buna göre benzerlik, her ferdin kendi reyini hür iradesiyle belirtıne§i konusunda da mevcuttur. Çünkü "zorbalıkla ve kılıç zoruyla alınan bey'at geçerli kabul edilmeıniştir"23.

Yönetilenlerin yöneticilerini seçmesi ve böylece yönetime kahlıını,

doğrudan demokrasilerde halkın bizzat toplanıp karar almasıyla, temsili demokraside ise halkın bizzat seçtiği temsilcileri aracılığıyla sağlanır. İslam hukukunda ise Halife seçimi "ehl-i hall ve'l akd" olarak nitelendirilen seçici bir heyet tarafından yapılınası gerekir24• Bununla birlikte bu heyetin kimlerden oluşacağı ve seçim nisabı konusunda görüş birliği söz konusu değildir. On birinci Yüzyılın iki önemli hukukçusu Maverdi ve Ebü Ya'la el-Ferra, halifeyi seçecek ehl-i hall ve'l akdde esas olarak üç niteliğin bulunması gerektiğini ileri sürmüşlerdir: 1. alim olma 2. adil olma 3. rey ve tedbir sahibi olına25 . Buna göre şuur, ahlak ve ilim bakımından yüksek derecedeki insanlar seçmen olabilir. Seçınenler, adil olan, halifeliğin şartlarını bilen ve adaylardan hangisinin devlet ve millete daha yararlı olabileceğini kavrayabilen kişiler olmak zorundadır. Dolayısıyla herkes halifeye biat ehne niteliğine sahip değildir. Bir kısım

hukukçular bu gruba girenleri çok dar yomınlayarak sadece ınüçtehit

hukukçuların seçirn hakkı olduğunu savunurken, zamanla yorumlar genişleyerek ordu kumandanları ve halkın ileri gelenleri de seçici kurulun içine dahil edilmiştir. İslam hukukçulannın elu-i hall ve'l akdin niteliklerini belirlerken genellikle Raşid halifeler devrinde seçimlere katılan kimseleri örnek almışlardır26. Anlaşılacağı üzere demokrasi ile İslami seçim yöntemi arasındaki temel fark İslam hukukunda seçimi yapacak olanların belirli niteliklere sahip olması gerektiği düşüncesidir.

İslam hukukunda devlet başkanının seçiminde yetkili olan seçici kurulun asgari sayısının ne olması gerektiği hususu da tartışmalıdır. Bazı İslam hukukçuları yalnızca devlet merkezindekilerin biatını yeterli görürken, bir kısmı

ıı A YDlN M. Akif, Türk Hukuk Tarihi, İstanbul 2001, s. 109; CİN Halil-AKGÜNDÜZ Ahmet, Türk l lukuk Tarihi, Konya 1Y89, c. 1, s. 212; CİN-AKYILMAZ, Türk Hukuk, s. 89.

21 PERRY, s. 35. ı• "Hz. Ömer: 'Bir kimse, müslümanlara danışmadan, ister kendisi başkan olmaya, ister başkasını

başkanlığa geçirıneğe kalkışırsa (vazgeçmediği takdirde) onu öldürmelisiniz' buyurmuştur."

BiLMEN Ömer Nasuhi, Kur'an-ı Kerim'in Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri, c. I, istanbul (tsz}, s. 48-! vd. 2< LAMBTON A.K.S, S ta te and Gm·emment in Medivial Islam, London 1985, s. 18. ı; Ebu Y A'LA el-Ferra, el-Ahkaınü's Sultaniyye, Beynıt 1983, s. 19; lvlAVERDİ, Ebu'! Hasan: el

Ahkamu's Sultani ye, (çev: ŞAFAK Ali), İstanbul 1976, s. 6. ,., 1 !AivlİDULLAII, İslam Tarihi, s. 126-127; C İN-AK YILMAZ, Türk Hukuk, s. 8Y-90.

249

ise il merkezlerinden seçilip gönderilecek temsilcilerin katılımını aramaktadır27.

Bunun yanı sıra seçmen niteliğine sahip bütün ümmetin kahlımını arayan İslam hukukçuları da bulunmaktadır28 . Dolayısıyla bu konuda da bir görüş birliği yoktur. Dört halife dönemindeki halife seçimlerine bakıldığı zaman ne sınırlı sayıda seçmenin ne de bütün ümmetin kahlımının söz konusu olmadığı

görülmektedir. O dönemdeki seçimler dönemin şartları gereği hilafet merkezindekilerin katılımı ile yapılmışhr29.

Demokrasinin bir diğer önemli unsuru halkın yönetime kahlımıdır.

Demokrasinin bu unsururum Halifenin tek başına karar almasını engellemesi ve böylece yönetilenlerin devlet yönetimine katılımını sağlaması bakırnından şüra prensibi yoluyla İslam hukukunda da uygulama alanı bulduğu ileri sürülmektedir30• İslami yönetirnde Allah'ın koyduğu hüküm ve prensiplerle çelişmeyecek şekilde halkın ya bizzat ya da temsilcileri aracılığıyla yönetime katılabileceği savıınulmuştı.ır31 • Şura (müşavere-danışma) ülke yönetiminde çoğunluk veya azınlık farkı gözetilmeksizin herkesin görüşünü almayı öngören bir prensiptir32. Buna göre halifenin devlet yönetimi ile ilgili kararları etrafındaki şüra heyetine daroşarak belirlemesi, onun tek başına hareketini engelleyecektir. Aynı zamanda İslam hukuku, bireylerin yöneticilere verdiği vekaletin sınırsız olmadığını savunur. İşte şüra bu sınırlamalardan birisini oluştı.ırur. Danışma yöneticilere yüklenmiş bir görevdir33. İnsanlar nasıl iş bölümü yaparak gerek

27 "İslam hukukçularının çağtmluğu tüm Müslümaniarın seçmen olmasıru kabul etmemişlerdir. Çünkü o dönemlerde btınun pratiği yoktm. Zamanla fukaha arasında genel kabtıl gören görüş ise imamı, müslümanların temsilcisi olabilecek vasıftaki belirli kişilerin seçmesidir. Bu seçmeniere "ehlu'l hal ve'! akd" adı verilmiştir." KAHVECİ Niyazi, İslam Siyaset Düşüncesi (XV. Asra Kadar), Ankara 1996, s. 273; LA!VfBTON, s. 18.

2" Bu konuda bilgi için bkz. AYDIN M. Akif, "İslam Hukuktmda Devlet Başkanırun Tayin Ustılü" İslam ve Osmanlı Hukuku Araştırmaları, İstanbul1996, s. 145-146.

2" "Bazı fakilüer de Hz. Peygamber'in amcası Abbas'ın Hz. Ali'ye "Elini uzat, sana lıiat edeyim" demiş olmasmı ve halkın da onu izlemesini örnek göstererek, tek bir kişinin bile halifeyi seçebilmesinin geçerli olabileceğini ileri sürmüşlerdir." ÜÇOK Coşkım-MUMCU Ahmet-BOZKURT Gülnihal, Türk Hukuk Tarihi, Ankara 1996, s. 68; CİN-AKYILMAZ, Türk Hukuk, s. 90.

'" SHAW Stanford, "19. Yüzyıl Osmaıüı Reform Hareketleri \'C i\1erkezi Yasama Meclisleri", (ç•~v: ÖZGÖREN Püren), Tarih ve Toplum, İstanbtıl 1990, s. 203; AYDIN Ali Arslan, "İslam'da Ştıranın Manası, Yeri ve Önemi", İslami Yönetimin Temeli Şüra, s. 14-15; FENDOGLU, Temel Haklar, s. 67-68.

·' 1 MOUSALLI Ahmad S., "Hasan al- Turabi's İslamist Discourse on Democracv and Shura", Mi d die Eastern Studies, vol. 30, no: 1, London January 1994, s. s?: .

' 2 TİBİ B., "Islam and Modern European ldeologies", International Journal of !VliddleEast Studies, vol. 18, 1986, s. 16; HASSAN F., "The Concept of State and Law in Islam, America 1881, s. 82; MiTCHELL P. Rid1ard, The Society of Müslim Brothers, New York 1969, s. 248; ESPOSİTO J., Islam and Politics, New York 1991, s. 147; SİSK, s. 18-19.

ı.ı HAMiDULLAH Mtıl1ammed, islam Peygamberi, (çev: TUG Salih), c. II, istanbul 1993, s. 890; FENDOGLU, Temel Haklar, s. 68; TUNAGÜR Yaşar, "İslam, Dindir ve Devlettir", İslami Yönetimin Temeli Şüra, s. 45 vd; DOGAN Lütfi, "Şüra, Meşveret Nedir", İslami Yönetimin Temeli Şüra, s. 62 vd; ŞAHİNOGLU M. Nazif, "Şüra'ya Bir Bakış", İslami Yönetimin Temeli Şfıra, s. 75 vd; GÜNENÇ Halil, "İslam, Şüranın Şeklini Zamana Bırakmıştır", islami Yönetimin Temeli Şüra, s. 142 vd; EMEK Halis, "Şüra En Doğruyu Bulmak içindir", İslami Yönetimin Temeli Şfıra, s. 157 vd.

250

şahsi gerekse ailevi işlerinde farklı fikirlerden yararlanmaya çalışıyorsa, aynı şekilde ülke yönetiminde söz sahibi olanlar da, tek başına hakim olma tutkusundan kurtulup yönetilenlerin görüşlerinden yaralanma gereği duyarlar. Nitekim Hz. Muhammed, ashabını her zaman düşünmeye ve fikir üretmeye alıştırmak amacıyla, fikir alışverişlerinde bulunmuş ve onları görüşlerini

açıklamaya teşvik etmiştir3-!.

İslam hukukuna göre şura iki amaca hizmet etmektedir. Birincisi islami yönetimin• demokratik kurallara göre işlemesine, ikincisi, hükümetin kontrolüne35. İslami araştırmacılar şürayı temel hak ve özgürlüklerin garantisi olduğunu ileri sürerler. Halk temsilcilerini seçerek bir meclis oluşturmaktadır36_ Şura heyeti ile bugünkü demokratik rejimin unsurlarından olan parlamento arasında büyük benzerlikler kurulmaktadır37_ Her ikisinde de amaç, halkın yönetime katılımı ve yöneticinin tek başına karar almasını engellenmektir3s_

Demokrasi rejimi, eşitliği ve kişi haklarını ön planda tutar39• Demokrasi ile İslami yönetimi aynı noktada uzlaşhrmak isteyenlerce İslamiyet'te de bütün

:<ı Müşavere etmenin faydaları arasında müşavere edilen mesele hakkında ashabın düşüncelerinin öğrenilmesini sağlaması da belirtilmektedir. EMİNOGLU Tahsin, Esbab-ı Nüzul, Konya 1978, s. 203-206; KARAMAN Hayrettin, "İnsan Hakları ve İslam", Yeni Türkiye, İnsan Hakları Özel Sayısı, yıl. 4, sy. 21, s. 223 vd.

'ö MOUSALU S. Ahrnad, "Hasan Al-Banna's Islaınist Discourse on Constituonal Rııle and Islaınic State", Journal of Islaınic Studies, vol. 4, no: 2, Oxford Jııly 1993, s. 174; SİSK, s. 19.

·10 MEVDUDİ, İslam'da Hükümet, (çev: GENCELİ Ali), Ankara (tsz), s. 491-492; Ebu ZEHRA Muhammed, İslam'da Siyasi ve İtikadi Mezhepler Tarihi, (çev: FIGLAU Ethem Rııl1i- ESKİCİOGLU Osman), İstanbııl1970, s. 123.

·'7 Birçok Batılı yazar İslami demokrasinin temelini şüra heyetine dayandırmaktadır. SAVORY, s. 827; El-GİNDY Gamil Mohammed, "The 'Sl1tıra' and Human Rights in Islaınic Law: The Revelance of Democracy, in Rııle of Law in the Middle East and the lslaınic World: Human Rights and the Judicial Process", (ed: Eugene COTRAN AND Mai YA!I.1ANİ), London and Newyork 2000, s. 164-168; NAJJAR F.M, "Democracy in Islamıc Political Philosophy", Stvdıa lslaınıca,Paris 1980,s. 107; EL­RAYES l'vl.D., Al-Nazariyyat Al-Siyasiyya Fi.'l-lslaın, Cairo 1957, s. 9/159/302-310; AL- JAMAL Muhammed Hamid, Adva' Ala'l-Dımugratiyya Al-Arabiyya, Cairo 1960, s. 2-l-40; Al-AQQAD M. Abbas, Al-Dimuqratiyya Fi'I-Islanı, Cairo 1952, s. 37-43; PERRY, s. 36; Zeydan'a göre "parlamento İslam'a uygım bir yöntemdir. Çok ciddi konularda referanduma baŞ\'urulınası veya halktan güvenoyu isteıunesi, uzmanlada sürekli görüşülmesi gerekir. Önemli olan işlevdir; meclisin isminin ştira meclisi olması gerekmez." ZEYDAN, İslam Hukuktmda Fert ve Devlet,(çev: ARZU Cemal), İstanbul1978, s. 49-52.

" Mousallı ise şüra ve demokrasinin göstermek istediklerinin büyük benzerlik taşıdığını ancak bağlı olduğu kaynak bakırnından farklılıklar taşıdıklarını belirtmektedir. Ştiranın temelinde Allah'ın hakimiyeti esası geçerli iken, demokraside ise hakimiyet insan iradesine dayanmaktadır.

MOUSALLI, s. 57; Nettler ise şüra ile gerçek demokrasi arasmda farklılıklar olduğıu1lı

belirtmektedir. N ETILER, s. 55; KORANY, s. 173; CHOUEIRI, s. 24. ''' Schacht ve Gibb gibi batılı yazarlar İslamiyetİn hak ve özgürlükleri tanııunadığını ileri

sürmektedirler. Bkz. GIBB !·!. A.R, "Constitutional Organisation" in Law in the Middle East, (ed. KI-IADDURİ M-LİEBESNEY l-L), Washington OC 1955; SCHACHT Joseph, "Law and Justice", İn The Cambridge History of Islam,( ed: HOLT P.M.J, Cambridge 1970;. BiNDER, s. 225.

251

inananların Allah karşısında eşit olduğu40 ve zengin ile fakir, asil ile soylu veya herhangi bir ırk ayrımı yapılmadığı savunulur41 • İslami yönetim ile_ demokrasi farklı yöntemleri kullansalar da sonuç olarak aynı yere ulaşırlar. ıslamiyet'in insan haklarının varlığını kabul etmesi sonucun aynılığıru, btınu bir hak olarak değil görev olarak nitelemesi ise metottaki farklılığı ortaya koymaktadır42•

Kuran ve sünnet kişi haklarını garanti etmiştir43 . O dönemde bu hakların yazıya geçirilmemiş olması insanların bu hakka sahip olmadığını gösterınez. Bu hakkın Allal1. tarafından kullarına verildiği ve müslümanların bu haklara uyma zorunluluğu kabul edilmiştir. Aynı zamanda İslami rejim, mürninler arasındaki adaletin, eşitliğin ve ferdi hukuk dokunulmazlığının temininde yöneticilere büyük görevler yüklemiştir44• İslam hukuku adaletin sağlanması ıçın günümüzde hala geçerliliğini koruyan "cezaların şahsiliği, kanunsuz suç ve ceza olmaz" ilkelerini benimsemiştir. Temel kaynaklarda suç olarak rıitelendirilmeyen bir suçla kimse suçlanmayacağı gibi cezalandırılamaz da.ı5.

Yargılama alanındaki bu güvence başlangıçta Hz. Peygamberin bizzat kendisi, onun ölümünden sonra ve· İslam ülkesinin genişlernesiyle birlikte atanan temsilciler aracılığıyla yerine getirilmişfu46• İslam hukukunda insan haklarını koruyucu bir takım temel prensipler bulunrnaktadıı-47. Bu prensipleri genel olarak şu şekilde sıralanmış br:

ı. Hakimiyet Allah'a aittir. Hakimiyetin Allah'a ait olması insan haklarının korunmasının ternelidir. Çünkü hakimiyete sahip olma arzusu genellikle toplumlarda şiddete yol açrnışhr. mikimiyet Allal1.'a ait olduğu için ele geçirme konusunda herhangi bir mücadele söz konusu olamayacakhr.

2. Hilafet ve Emanet prensibi. Bu prensip otorite sahibinin Allah önünde sorumlu olmasını gerektirir. Dolayısıyla zülüm edemez.

'" MARLOWE, s. X; Tanzil-ur Ralunan eşitlik ve adaletin inananlar arasında Allah ve elçilerince konındttğtınu ve düzenlendiğini belirhnektedir. RAHMAN Tanzil-ur, Justice, s. 28; NAJJAR, s. 120-121; EL-RA YES, s. 9/159 /302-310; AL- JAMAL, s. 24-40; Al-AQQAD, s. 37-43; PERRY, s. 36.

' 1 Ralunan, Hz. Peygamberin, kLZı Fatıma eğer bir hırsLZlık suçu işlerse elinin koparılacağı emriııi örnek olarak vermektedir. RAHMAN TarLZil-ur, Justice, s. 31; RAl-IMAN TarLZil-ur, "Love, Brothcrhood and Equality in İslam", Islarııic Order, voL 9, no: 2, Karaelli Second Quarter 1987; s. 18; lvfUNAVYAR Mulıammad, Iqbal's fdea of Deınocracy, lslaınic Order, voL 7, no: 4, Karachi 1985, s. 55.

42 WEERAMANTARY C G, Islaınic Jurisprudence An [nternational Perspective, London 1988, s. 123. .. '' AL-KHAT!B Nırman Ahmed, "[slarııic Tought and Political Parties", Islam Today, jordan April

1986, s. 13. 44 C RANE D. Robert, "The Esseııce Of lslarııic Law", The Journal of Islamic Law, voL 3, no: 2,

Fall/Winter 1998, s. 189; ALGAR I-lamid, "lslamic Governınent", Islam and Revoluation: Writings and Declarations of Imam Khomeini,(ed and trans: ALGAR I-Iamid), Berkeley 1981, s. 27 vd; HA TEMİ, İslam Düşüncesinde Devlet, s. 18 vd.

4 ' Nur 24/4; MOHAMAD Nasran B. M, "lslamic Law of Evidence in Confession (Iqrar) Definitions and Conditions", İslamiyyat, voL 15, Malaysia 1994, s. 71.

'" RAHlvtAN TarLZil-ur, Justice, s. 32. •~ TABALİA lv1ohammed AI-Kutb, Islam and Human Riglıts, Cairo 1976, s. 249; AL-KHATIB, s. 14;

PERETZ-MOENCH-MOHSEN, s. 25.

252

r r

ı 3. Şura prensibi: Bu prensiple yöneticiye yönetilenlere danışmak ve onların fikrini almak zorunluluğu getirilmiştir. Bu temel kural aynı zamanda yönetilenlerin siyasi bir hakkıdır8.

4. Adalet prensibi. Bu prensibe Kuran' da ve Sünnette büyük önem verilmiştir9.

5. Özgürlük, hukuk ve siyasi alanda sahip olunan eşitlik İslami hükümetin dayandığJ temel prensiplerdendir. Bu prensiple insanlar ister zayıf ister güçlü ya da zengin veya fakir olsun kendi görüşlerini sunmak için fırsat eşitliğine

sahiptir50.

6. Hukuk ve görev. İslam hukukunda hem yönetenlerin hem de yönetilenlerin haklan ve görevleri ile ilgili düzenlemeler söz konusudur. Dolayısıyla bir başıboşluk söz konusu değildir. Yapılması gerekenler hukukça belirlenn1iştir. Bununla birlikte ayrıntılar ve zamanla oluşan gereksinimleri belirlemek içtihada bırakılnuştırsı.

III. SONUÇ

Yukarıda verdiğimiz bilgiler ışığında İslam ve demokrasinin kuramsal olarak bir takım ortak özelliklere sahip olduğu görülmektedir52. İslami yönetim ile de!nokrasi sistemi arasındaki bu benzerliklerden yola çıkarak demokrasi ile İslami yönetim arasında bir uyurnun var olduğunu savunulabiJir53. Günümüz demokrasisinin vazgeçilmez ı.ınsurları olarak kabul edilen devlet başkanının seçimi, halkın yönetime katılımı ve insan hakları üçgeni, İslam hukuk sisteminin ruhunda kendine özgü şekliyle mevcuttur.

İslami yönetim modeli ile demokrasi rejimi elbette ki birçok noktada birleşebilir. Ancak İslami yönetim sistemi ile demokrasinin benzer yönlerini bulma girişimlerinin, İslam'ın nil1ayetinde insan yaşamının her evresini kapsayan ilahi kaynaklı bir din, demokrasinin de insanların huzur ve mutluluğu için icat edilen bir yönetim rejimi olduğu gerçeğinin kabul edilmesiyle anlam kazanabiieceği düşüncesindeyiz.

"Avrupa İslam komitesinin başkanı Salem Azzam şürayı hükümet etnw yöntemi, karar \'erıne ve uygulama otoritesinin ilerleme politikasının formülü olarak nitelemektedir. İslam Konseyinin dekiare ettiği iki önemli belgede önemle vurgulanan prensipler arasında şürayı da göstermektedir. AZZAM Salem, "A ivlodel an Islaınic Constitution", lslaınic Order, vol. 6, no: ı, Karaebi 198-1, s. 120.

"' AZ7am adaleti de temel prensipler arasında zikretmektedir. AZZAM, s. 22. ,,, AL-Kl-lA Tl B, s. 14; MUNA VV AR, s. 55. ' 1 Bl-IAT Rashid Abdur, "lqbal on the Problem of ljtihad", Haındard lslaınicus, vol. XV, no. ı,

Pakistan Spring ı992, s. 95; MUSA Samat Abdul, "Human Rights: An Overview of lslaınic

Dimensions", lslaınivvat, vol: ı5, Mala\·sia ı99-!, s. 5-!. 'l TİBİ Bassam, "İsİ; m, Demokrasi v~ Bir İslami Dedet Vizyomı", Dünya, İslaıniyet ve Demokrasi,

(Çe\·: TEZEL Yahya Sezai), Ankara ı999, s. 67; ÇELiK 1 lüsl'yin, "Usul-i Meşveret Demokrasi midir?", Türkiye Günlüğü, sy. 31, Ankara Kasım-Aralık 199-!, s.]()().

''E L-A W A IVluhaınmed Selim, On the Political System nf the lslamic State, Indianapolis 1980, s. 83-Sh; llATElvlİ, İslam Düşüncesinde Devlet, s. 18 ni.

253

Gözden uzak tutulması gerekli bir diğer önemli nokta ise dünyada birbirinden farklı, birçok demokrasi tanıını ve uygulaması bultınduğudur. Dolayısıyla İslam dünyası bir yandan İslam'ı doğru anlamak ve doğru yorumlamak, diğer yandan da demokrasiyi bu çerçevede tanımlamak zorun­dadır. Böyle bir yol, İslam ve demokrasinin buluştuğu bir orta noktanın oluşmasına katkıda bulunabilir.

Diğer taraftan fertlerin ve toplumların mutluluğuna katkıda bulunma gayesi ve arzusu olan herkes için, en makul olan şey -kavram karmaşasına kapılmadan- din olarak İslam'ın evrensel değerlerinden, idari bir mekanizma olarak da demokrasinin öngördüğü temel hak ve özgürlüklerden yararlanmanın yollarını aramakhr. Adı ne olursa olsun, insanların huzur ve mutluluğu için yürütülen çabalara İslam'ın herhangi bir i tirazı olmayacağı ortadadırs.ı.

KAYNAKÇA AL- JAMAL Muhammed Haınid, Adva' Ala'l-Dımugratiyya Al-Arabiyya,

Cairo ı960. Al-AQQAD M. Abbas, Al-Dimuqratiyya Fi'l-Islam, Cairo ı952. ALGAR Hamid, "Islaınic Government", Islam and Revoluation: Writings

and Declarations of Imam Khoıneini,(ed and trans: ALGAR Hamid), Berkeley ı981.

AL-KHATIB Nurnan Ahmed, "Islamic Tought and Political Parties", Islam Today,Jordan April ı986.

AZZAM Salem, "A Model an Islaınic Constitution", Islamic Order, vol. 6, no: ı, Karachi ı984.

BHAT Rashid Abdur, "Iqbal on the Problem of Ijtihad", Harnciard Islamicus, vol. XV, no. ı, Pakistan Spring ı992. . BİLMEN Ömer Nasuhi, Kur'an-ı Kerim'in Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri, c. I, Istanbul (tsz). ·

BİNDER Leonard, "Islamic Liberalisın: A Critique of Devolopınent Ideologies, Chicago ı988.

CHOUEfRI Youssef, "The Political Discourse of Conteınporaray Islamist Movements",. Islamic Fundamentalism", (ed: SIDAAHMED Salaın Abdel­EHTESHAMI Anoushiravan), Calarada ı996.

CİN-AKYfLMAZ, Türk Hukuk Tarihi, Konya 2003, s. 83-84. CRANE D. Robert, "The Essence Of Islamic La\'1'", The Journal of Islamic

Law, vol. 3, no: 2, Fali/Winter 1998. ÇELİK Hüsevin, "Usul-i Meşveret Demokrasi 'ni.idir?", Türkive Günlüğü,

sy. 31, Ankara Kasım-Aralık 1994. J

, Ebu ZEHRA Muhamn1ec!, İş,lam'da Siyasi ye İtikadi Mezhepler Tarihi, (çev: FIGLALI Ethem Ruhi- ESKICIOGLU Osman), Istanbul 1970.

EFFENDY Bahtiar, "Islam and Deınocracy", Studia Islamica, vol. 2, no. 3, Indonesian 1995. ·

"' LEWfS Bcrnard, "The lvliddle East, Westernizeti Despite itself", .Middle East Quarterly, vol. fll, no. 1, !Vlarch 1996, s. 55-56. .

254

EL-A WA Muhammed Selim, On the Palilical System of the Islamic S ta te, Indianapolis 19ŞO.

El-GİNDY Gamil Mohammed, "The 'Shura' and Human Rights in Islamic Law: The Revelance of Democracy, in Rule of Law in the Middle East and the Islamic World: Hurpan Rights and the Judicial Process", (ed: Eugene COTRAN AND Mai YAMANI), London and Newyork 2000.

EL-RA YES M.D., Al-Nazariyyat Al-Siyasiyya Fi'l-Islam, Cairo 1957. ESPOSITO L. Jhon-VOLL O. John, Islam and Democracy, Newyork 1996. FUKUYAMA Francis, The End of History and Last Man, New York 1992. GHADBİAN Najib, Demokratization and the Islamİst Challenge in Arab

World, New Jersey 1997. GIBB H, A.R,."Conslitutional Organisation" in Law in the Middle East, (ed.

KHADDURI M-LIEBESNEY H.), Washington OC 1955. HASSAN F., "The Concept of State and Law in Islam, America 1881. HATEMi Hüseyin, "İslam Düşüncesinde Devlet Terakkisi", İlim ve Sanat

Dergisi, sy. 34, Ankara 1993. HUDSON C. Michael, Arap Politics: The Search for Legilimacy, Yale 1986. HUNTİNGTON P. Samuel, The Third Wawe: Democratizalion in the Late

Twentieth Century, London 1991. JA'FARİ Taqi Muhammed, "Theocracy and Democracy", Al-Tawhid,

Tehran Octaber 1983. KAHVECİ Niyazi, Demokrasi ve İslam, Ankara 1995 KERİMOGLU Yusuf, "Bey' at", ŞİA. KORANY Bahgat, "Monarchical İslam. with a Demokratic Veneer", in

Palilical Liberalizalion and Demokralization In the Arap World, vol. 2, London 1998.

KRAMER G., "Islamist Nations of Democracy", Middle East Report, July­August 1993.

KUBALI Hüseyin Nail, Anayasa Hukuku Dersleri- Genel Esaslar ve Siyasi Rejimler-, Istanbul1971

LEWIS Bernard, "The Middle East, Westernized Despite itself", Middle East Quarterly, vol. III, no. 1, March 1996.

MARLOWE Louise, Hierarch and Egalitarianism in Islamic Tought, Cambridge 1997.

MEVDUDİ, İslam'da Hükümet, (çev: GENCELİ Ali), Ankara (tsz). MİTCHELL P. Richard, The Society of Müslim Brothers, New York 1969. MOHAMAD Nasran B. lyl, "Islaınic Law of Evidence in Confession (Iqrar) ·

Definitions and Conditions", Islamiyyat, vol. 15, Malaysia 1994. MOUSALLI Ahmad S., "Hasan al- Turabi's İslamİst Discourse on

Democracy and Shura", Middle Eastern Studies,vol. 30, no: 1, London January 1994.

MOUSALLI S. Ahmad, "Hasan Al-Banna's lslaınist Discourse on Constituonal Rule and Islaınic State", Journal of Islamic Studies, vol. 4, no: 2, Oxford July 1993.

MUNAVV AR Muhaınınad, lqbal's Idea of Deınocracy, lslaınic Order, vol. 7, no: 4, Karaebi 1985.

255

);

<i ı ··lı

ı; •.

MUSA Samat Abdul, "Human Rights: An Overview of Islarnic Dirnensions", Islarniyyat, vol: 15, Malaysia 1994.

NA]JAR F.M, "Democracy in Islamıc Politicai Philosophy", Stvdıa Islamıca, Paris 1980.

NEITLER Ronald L; Islam, "Politics And Democracy: Mohamed Talbi and Islarnic Modernism", The Political Qaterly, vol.71, no. 4, Malden 2000.

ÖZÇELİK Selçuk, Anayasa Hukuku, c. I, Konya 1994 PERRY Glenn E., "The Middle East's "Primitive Dernocratic" Tradition",

Digest of Middle East Shıdies vol. 9, no. 2. Winter 2000 PULLAPILLY K. Cyriac, Islam in the Contemporary World, Indiana 1980. RAHMAN Tanzilur, "Justice in Islam", Islamic Order, vol. ll, no: 2,

Pakistan Second Quarter 1989. RAHMAN Tanzil-ur, "Love, Brotherhood and Equality in İslam", Islamic

Order, vol. 9, no: 2, Karachi Second Quarter 1987. SA VORY M. Roger, "Islam and Democracy: The Case of the Islarnic

Republic of Iran", The Classical and Medieval Islaınic World-From Classical to Modern Times, (ed: BASWORTH C.E.- ISSAWI Charles-SAVORY Roger­UDOVITCH A.L.), Princeton 1989.

SCHACHT Joseph, "Law and Justice", İn The Cambridge History of Islam,( ed: HOLT P.M.), Cambridge 1970. -

SHOIL Muhammad, Adıninistrative& Cultural History Of Islam, Lahare 1992.

SİSK Timothy D., Islam and Democracy, Washington 1992, s. 18-19. TABALİA Mohamıned Al-Kutb, Islam and Human Rights, Cairo 1976. TANÖR Bülerıt-YÜZBAŞIOGLU Necmi, 1982 Anayasasına Göre Türk

Anayasa Hukuku, Istanbul2001. TİBİ B., "Islam and Modern European Ideologies", International Journal of

MiddleEast Studies, vol. 18, 1986. . TİBİ Bassaın, "İslam, Demokrasi v~ Bir İslami Devlet Vizyonu", Dünya, Islamiyet ve Demokrasi, (çev: TEZEL Yahya Sezai), Ankara 1999.

WEERAMANT ARY C. G, Islamic Jurisprudence An International Perspective, London 1988.

ZEYDAN, İslam Hukukunda Fert ve Devlet,(çev: ARZU Cemal), İstanbul 1978.

256