ALBERT HOURANI • Arap Halkları Tarihi

ALBERT HOURANI Lübnanlı Hıristiyan bir aileden gelen Hourani, 1915’te Manches-ter’da doğdu. Oxford’da Madalen College’da okuduktan sonra bir süre Beyrut Ameri-kan Üniversitesi’nde okutmanlık yaptı. Chatham House’da Arnold Toynbee’yle çalış-tı. İkinci Dünya Savaşı sırasında Kahire’de Britanya Ortadoğu Bürosu’nda çalıştı veFilistin davasına ilgi gösterdi. 1948’de Oxford’a döndü, 1980’deki emekliliğine kadarakademik çalışmalarına orada devam etti. 1958-1971 yılları arasında St. Antony’sCollege’da Ortadoğu Merkezi’nin müdürlüğünü yaptı. 19. yüzyıl sonlarında ve 20.yüzyılın başlarındaki Arap milliyetçiliği hakkında çok sayıda makalesi yayımlandı.Arabic Thought In The Liberal Age (1962) ve A History of Arab Peoples (1991) başlıklıkitaplarıyla büyük ün kazandı. Hourani 1993’te İngiltere’de öldü.

A History of the Arab Peoples© 1991 Albert Hourani ve Faber and Faber Limited© 1991 John Flower (Haritalar)Bu kitabın yayın hakları Anatolialit Ajansı aracılığıyla alınmıştır.

İletişim Yayınları 428 • Araştırma-İnceleme Dizisi 65ISBN-13: 978-975-470-613-0© 1997 İletişim Yayıncılık A.Ş. / 1. BASIM

1-12. Baskı 1997-2016, İstanbul13. Baskı 2020, İstanbul

KAPAK Ümit KıvançUYGULAMA Hüsnü AbbasDÜZELTİ Sait KızılırmakBASKI Sena Ofset · SERTİFİKA NO. 45030

Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11Topkapı 34010 İstanbul Tel: 212.613 38 46

CİLT Güven Mücellit · SERTİFİKA NO. 45003

Mahmutbey Mahallesi, Deve Kaldırım Caddesi, Gelincik Sokak,Güven İş Merkezi, No: 6, Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 00 04

İletişim Yayınları · SERTİFİKA NO. 40387

Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbulTel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58e-mail: iletisim@iletisim.com.tr • web: www.iletisim.com.tr

ALBERT HOURANI

Arap Halkları Tarihi

A History of the Arab Peoples

ÇEVİREN Yavuz AloganYAYINA HAZIRLAYAN Tanıl Bora

Oxford, St. Antony’s College’dekimeslektaşlarıma ve öğrencilerime

‹Ç‹NDEK‹LER

Önsöz ...............................................................................................................................13Teflekkür..........................................................................................................................15Tarihler Üzerine Not .................................................................................................17Girifl ..................................................................................................................................19

B‹R‹NC‹ KISIM

B‹R DÜNYANIN OLUfiMASI(Yedinci Yüzy›ldan Onuncu Yüzy›la)...............................................................25

B‹R‹NC‹ BÖLÜM

Eski Bir Dünyada Yeni Bir GüçAraplar›n içine do¤duklar› dünya................................................................................27fiiir dili.................................................................................................................................33Muhammed ve ‹slam’›n do¤uflu .................................................................................36

‹K‹NC‹ BÖLÜM

Bir ‹mparatorlu¤un OluflumuMuhammed’in halefleri: bir imparatorlu¤un fethi .................................................45fiam halifeli¤i....................................................................................................................49Ba¤dat halifeli¤i ..............................................................................................................57

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Bir Toplumun OluflumuSiyasal birli¤in sona ermesi...........................................................................................63Birleflmifl bir toplum: ekonomik temeller ..................................................................69‹nanç ve din birli¤i ..........................................................................................................72‹slam dünyas› ...................................................................................................................82

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

‹slam’›n EklemlenmesiOtorite sorunu .................................................................................................................87‹ktidar ve Allah’›n adaleti ..............................................................................................91fieriat ..................................................................................................................................94Peygamber’in gelenekleri .............................................................................................99Gizemcilerin yolu ..........................................................................................................101Ak›l yolu ..........................................................................................................................105

‹K‹NC‹ KISIM

MÜSLÜMAN ARAP TOPLUMLARI (Onbirinci ilâ Onbeflinci Yüzy›llar)

BEfi‹NC‹ BÖLÜM

Müslüman Arap Dünyas›Devletler ve Hanedanlar .............................................................................................113Araplar, Farslar ve Türkler..........................................................................................117Co¤rafi bölünmeler......................................................................................................120Müslüman Araplar ve di¤erleri .................................................................................127

ALTINCI BÖLÜM

K›rsal KesimToprak ve kullan›m›......................................................................................................130Afliret toplumlar› ...........................................................................................................137

YED‹NC‹ BÖLÜM

Kentlerde HayatPazarlar ve kentler .......................................................................................................142Kent nüfusu...................................................................................................................144Hukuk ve ulema............................................................................................................147Köleler .............................................................................................................................150Kentteki Müslümanlar ve gayri müslimler .............................................................151Kentteki kad›nlar ..........................................................................................................154Kentin nizam› ................................................................................................................156Kentteki evler ................................................................................................................160Kentler zinciri.................................................................................................................163

SEK‹Z‹NC‹ BÖLÜM

Kentler ve Hükümdarlar›Hanedanlar›n oluflumu................................................................................................165Ç›kar birli¤i ....................................................................................................................169K›rsal kesimin denetimi...............................................................................................173Siyasal otorite üzerine düflünceler ...........................................................................178

DOKUZUNCU BÖLÜM

‹slam’›n Yollar›‹slam’›n temel ilkeleri...................................................................................................185Allah’›n dostlar› .............................................................................................................191

ONUNCU BÖLÜM

Ulema KültürüUlema ve fieriat.............................................................................................................198Ö¤retinin aktar›lmas› ...................................................................................................203Kelâm ..............................................................................................................................208El-Gazzali ........................................................................................................................209

ONB‹R‹NC‹ BÖLÜM

Ayr›flan Düflünce Yollar›Filozoflar›n ‹slam›..........................................................................................................214‹bn Arabi ve teosofi .....................................................................................................218‹bn Teymiye ve Hanbeli Okulu ..................................................................................222fiiili¤in Geliflmesi ...........................................................................................................225Yahudi ve H›ristiyan ö¤retisi .....................................................................................230

ON‹K‹NC‹ BÖLÜM

Saray Kültürü ve HalkHükümdarlar ve efendiler ..........................................................................................233fiiir ve öykü.....................................................................................................................237Müzik...............................................................................................................................242Dünya anlay›fl› ..............................................................................................................245

ÜÇÜNCÜ KISIM

OSMANLI ÇA⁄I (Onalt›nc›-onsekizinci yüzy›llar)

ONÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Osmanl› ‹mparatorlu¤uSiyasal iktidar›n s›n›rlar› ..............................................................................................255Osmanl› hükümeti........................................................................................................261Osmanl›lar ve ‹slam gelene¤i ....................................................................................268Arap eyaletlerinde hükümet......................................................................................273

ONDÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Osmanl› Toplumlar›‹mparatorlukta nüfus ve servet ................................................................................279Arap eyaletleri ...............................................................................................................282Arap eyaletlerinin kültürü ..........................................................................................286‹mparatorlu¤un ötesi: Arabistan, Sudan, Fas .......................................................291

ONBEfi‹NC‹ BÖLÜM

Onsekizinci Yüzy›lda De¤iflen Güçler DengesiMerkezi ve yerel otoriteler.........................................................................................298Arap Osmanl› toplumu ve kültürü ...........................................................................303‹slam dünyas›.................................................................................................................306Avrupa ile de¤iflen iliflkiler..........................................................................................308

DÖRDÜNCÜ KISIM

AVRUPA ‹MPARATORLUKLARI ÇA⁄I (1800-1939)

ONALTINCI BÖLÜM

Avrupal› Güçler ve Reform Hükümetleri (1800-1860)Avrupa’n›n yay›lmas›....................................................................................................315Avrupa hâkimiyetinin bafllang›c›...............................................................................319Reform hükümetleri ....................................................................................................322

ONYED‹NC‹ BÖLÜM

Avrupa ‹mparatorluklar› ve Baflat Seçkinler (1860-1914)Ba¤›ms›zl›¤›n s›n›rlar› ...................................................................................................330Afrika’n›n bölünmesi: M›s›r ve Ma¤rip ...................................................................334Hâkim ç›karlar ittifak› ..................................................................................................337Topra¤›n denetimi........................................................................................................339Halk›n içinde bulundu¤u koflullar.............................................................................345‹kili Toplum ....................................................................................................................348

ONSEK‹Z‹NC‹ BÖLÜM

Emperyalizm Kültürü ve ReformEmperyalizm kültürü....................................................................................................352Entelijansiyan›n yükselifli .............................................................................................355Reform kültürü..............................................................................................................358Ulusçulu¤un do¤uflu....................................................................................................363‹slam gelene¤inin süreklili¤i.......................................................................................365

ONDOKUZUNCU BÖLÜM

Avrupa Gücünün Zirvesi (1914-1939)Büyük Britanya ve Fransa’n›n üstünlü¤ü................................................................370Britanya ve Frans›z ç›karlar›n›n üstünlü¤ü..............................................................375Göçmenler ve toprak ..................................................................................................378Yerli seçkinlerin geliflmesi...........................................................................................380Siyasal anlaflma giriflimleri..........................................................................................384

Y‹RM‹NC‹ BÖLÜM

De¤iflen Hayat ve Düflünce Tarzlar› (1914-1939)Nüfus ve k›rsal kesim...................................................................................................389Yeni kentlerde hayat ...................................................................................................392Ulusçuluk kültürü .........................................................................................................397Seçkinlerin ve kitlelerin ‹slam› ...................................................................................403

BEfi‹NC‹ KISIM

ULUS-DEVLETLER ÇA⁄I (1939’dan itibaren)

Y‹RM‹B‹R‹NC‹ BÖLÜM

‹mparatorluklar›n Sonu (1939-1962)‹kinci Dünya Savafl›.......................................................................................................411Ulusal Ba¤›ms›zl›k .........................................................................................................414Süveyfl krizi.....................................................................................................................424Cezayir savafl› ................................................................................................................428

Y‹RM‹‹K‹NC‹ BÖLÜM

De¤iflen Toplumlar (1940’lar ve 1950’ler)Nüfus ve ekonomik geliflme ......................................................................................433Büyümeden yararlananlar: Tüccarlar ve toprak sahipleri...................................439Devletin gücü ................................................................................................................441Kentteki zengin ve yoksul ..........................................................................................445

Y‹RM‹ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Ulusal Kültür (1940’lar ve 1950’ler)E¤itim sorunlar›.............................................................................................................450Dil ve kendini ifade etme ...........................................................................................454‹slami hareketler ...........................................................................................................459

Y‹RM‹DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Arabizmin Zirvesi (1950’ler ve 1960’lar)Popüler ulusçuluk .........................................................................................................463Nas›rizm’in itibar›..........................................................................................................4701967 krizi .......................................................................................................................473

Y‹RM‹BEfi‹NC‹ BÖLÜM

Arap Birli¤i ve Uyumsuzluk (1967’den itibaren)1973 krizi .......................................................................................................................479Amerikan etkisinin üstünlü¤ü ...................................................................................482Arap ülkelerinin birbirine ba¤›ml›l›¤›........................................................................487Araplararas› uyumsuzluk ............................................................................................490

Y‹RM‹ALTINCI BÖLÜM

Manevi Karmafla (1967’den itibaren)Etnik ve dinsel bölünmeler.........................................................................................499Zengin ve yoksul...........................................................................................................501Kad›nlar›n toplumdaki yeri.........................................................................................505Bir miras ve miras›n yenilenmesi ..............................................................................508Rejimlerin istikrar› .........................................................................................................514Rejimlerin k›r›lganl›¤›....................................................................................................521

HAR‹TALAR .................................................................................................................527

TABLOLARPeygamber Ailesi ..........................................................................................................551fiii ‹mamlar› ....................................................................................................................552Halifeler...........................................................................................................................553Önemli Hanedanlar......................................................................................................554Ondokuzuncu ve Yirminci Yüzy›lda Hükümdar Aileleri ......................................556

B‹BL‹YOGRAFYA.......................................................................................................557

D‹Z‹N ..............................................................................................................................593

ÖNSÖZ

Bu kitabın konusu İslam dünyasının Arapça konuşan bölümleri-nin İslam’ın zuhurundan günümüze kadar olan tarihidir. Bunun-la birlikte, bazı dönemleri, örneğin hilafetin ilk dönemlerini, Os-manlı İmparatorluğu’nu, Avrupa ticaretinin ve hakimiyetinin ya-yılmasını ele alırken konuyu aşmak zorunda kaldım. Konununhem çok geniş hem de çok dar olduğunu öne sürmek mümkün-dür: Mağrip’in tarihi Ortadoğu’nunkinden farklıdır ya da Arap-ça’nın başlıca dil olduğu ülkelerin tarihi öteki Müslüman ülkele-rin tarihinden ayrı olarak görülemez, denebilir. Ne var ki, bir yer-de çizgi çekmek zorunludur ve bu çizgiyi, kısmen kendi bilgiminsınırları nedeniyle, kendi tercih ettiğim yerde çekiyorum. Bu kita-bın, ele aldığı farklı bölgeler arasında yeterli bir tarihsel deneyimbirliği olduğunu ve bu birliğin bütün bu bölgeler hakkında tekbir tarihsel çerçeve içinde düşünmeyi ve yazmayı mümkün kıldı-ğını göstereceğini umuyorum.

Bu kitap konuyu incelemeye henüz başlayan öğrencilere ve bukonuda bir şeyler öğrenmek isteyen okurlara hitap ediyor. Böyle-sine geniş bir alanı kapsayan bir kitapta, söylediklerimin çoğu,uzmanlar için açıktır ki, başkaları tarafından yapılan araştırmalarıtemel alıyor. Belli başlı gerçekleri aktarmaya ve bunları başkala-rınca yazılanların ışığında yorumlamaya çalıştım. Bu çalışmalaraborcumu bibliyografyada belirtiyorum.

13

Böylesine uzun bir dönemi kapsayan bir kitabı yazarken isim-ler hakkında kararlar vermek zorunda kaldım. Coğrafi bölgeleribelirtmek için modern ülkelerin isimlerini, bu isimler geçmiştekullanılmış olmasalar da, kullandım; kitap boyunca aynı isimlerikullanmanın, bunları dönemlere göre değişik olarak kullanmak-tan daha kolay olduğu görüldü. Böylece, “Cezayir” ismi, sadecemodern yüzyıllarda kullanılmış olsa da, Kuzey Afrika’daki belirlibir bölgeyi belirtmek için kullanıldı. Genel olarak İngilizce oku-yanlara aşina gelebilecek isimler kullandım. “Mağrip” sözcüğü“Kuzey-batı Afrika” dan daha çok bilinir; ancak aynısı “Maşrık”sözcüğü için geçerli olmadığı için, bunun yerine “Ortadoğu” is-mini kullandım. Tek bir sözcükle ifade etmek daha basit olacağıiçin, İberya yarımadasının Müslüman bölgeleri için “Endülüs” is-mini kullandım. Günümüzde egemen bir devlete ait olan ismi, budevletin henüz ortaya çıkmadığı bir dönem hakkında yazarkenkullandığımda kabaca betimlenmiş belirli bir bölgeyi kastetmişoluyordum; modern dönemi yazarken, aynı ismi, devletin sınırla-rı içinde yer alan bölgeyi belirtmek için kullanıyorum. Örneğin,kitap boyunca “Suriye” ismi, hem fiziksel hem de toplumsal or-tak özellikleri olan ve genellikle tek bir tarihsel deneyime sahipbelirli bir bölgeyi anlatıyor, ancak bu sözcüğü Birinci Dünya Sa-vaşı’ndan sonraki dönemde, savaşın ardından kurulan Suriyedevletini kastederek kullanıyorum. Bu tür kullanımların, devlet-lerin varolmaları ve sınırları hakkında herhangi bir siyasal yargıanlamına gelmediğini söylemeye gerek yok. Kitapta kullanılanbaşlıca coğrafi isimler Harita 1’de gösterilmiştir.

14

TEfiEKKÜR

Bu kitabı yazmam için beni teşvik eden ve yayına hazırlayan Pat-rick Seale’ye, kitabı okumak ve hataları düzeltmek için zamanharcayan ve nasıl daha iyi olabileceğine dair önerilerde bulunanarkadaşlara, Patricia Crone, Paul Dresch, Leila Fawaz, CornellFleischer, Martin Hinds, Charles Issawi, Tarif Khalidi, PhilipKhoury, Ira Lapidus, Wilferd Madelung, Basim Musallam, RobinOstle, Roger Owen, Michael Rogers ve Mary Wilson’a, teşekkürediyorum. Benimsediğim düşünce çizgisini, geniş bilgisinin yanısıra dikkate değer bir içgörüyle izleyen Paul Deresch’e özel olarakteşekkür borçluyum.

İçlerinde Julian Baldick, Karl Barbir, Tourkhan Gandjei, IsraelGershoni ve Venetia Porter’ın bulunduğu öteki dostlar ve meslek-taşlar bana gerekli olan bilgiyi sağladılar.

Birbirini izleyen taslakları fedakârlık ve maharetle temize çe-ken Elizabeth Bullock’a, editörlerim Faber ve Faber, Will Sulkinve John Bodley’e, haritaları çizen John Flower’a, zor bir elyazma-sını duyarlık ve zekâ ile baskıya hazırlayan Brenda Thompson’a,provaları titizlikle düzelten Bryan Abraham’a ve indeksi hazırla-yan Hilary Bird’e minnetlerimi ifade ediyorum.

Arapça’dan yapılan çevirilerin bazıları bana, bazıları başka çe-virmenlere aittir; bazılarını da mevcut çevirilerden hareketleuyarladım. Çevirileri ya da kitaplardan alınan bölümleri kullan-

15

mama izin veren aşağıdaki yayınevlerine teşekkür ediyorum:A. J. Arberry’in Arabic Poetry (1965) ve Poems of al-ı Mutanabbi

(1967) çevirileri ve John A. Williams’ın Al-Tabari: the Early Abba-sid Empire, C. I (1988) çevirisi için Cambridge University Press.

Badr Shakir al-Sayyab’ın bir şiirinden Christopher Middletonve Lena Jayyusi tarafından çevrilen satırlar (Salma Khadra Jayyu-si, ed. Modern Arabic Poetry içinde, yayın hakkı: Columbia Uni-versity Press, New York 1987) için Colombia University Press.George Makdisi’nin The Rise of Colleges’inden (1981) bir bölümiçin Edinburgh University Press.

Alifa Rifat’ın Distant View of a Minaret’inden, Denys Johnston-ıDavies’in çevirdiği (1983) bir bölüm için Quarter Books.

Genel editörlüğünü E.Yar-Shater’in yaptığı The History of al-ıTabari’den alınan bir bölüm, C. 27’deki, J. A. Williams’ın çevirdiğiThe Abbasid Revolution (yayın hakkı: State University of NewYork 1985) için State University of New York Press.

A. J. Arberry’in The Koran Interpreted’ından (yayın hakkı Geor-ge Allen ve Unwin Limited 1955) yapılan alıntılar için UnwinHyman Limited.

J. Lassner, The Topography of Baghdad in the Early MiddleAges’den (1970) bir çeviri için Wayne State University Press.

16

TAR‹HLER ÜZER‹NE NOT

İslam’ın erken dönemlerinden itibaren Müslümanlar olayların tari-hini Muhammed’in İ. S. 622 yılında Mekke’den Medine’ye göçtüğügünden itibaren başlattılar. Bu göç Arapça’da Hicret olarak bilinir veAvrupa dillerinde Müslüman takvimine gönderme yapmanın nor-mal yolu AH harflerinin (Anno Hegirae, hicrî -çn.) kullanılmasıdır.

Müslüman takvimine göre bir yıl Hıristiyan takvimindeki bir yılile aynı uzunlukta değildir. Hıristiyan takviminde bir yıl dünyanıngüneşin çevresinde yaptığı tam bir devirle ölçülür ve yaklaşık ola-rak 365 gündür. Müslüman takviminde ise bir yılın uzunluğu ayındünya çevresinde yaptığı tam bir devirle belirlenen on iki aydanibarettir ve bir güneş yılından yaklaşık 11 gün daha kısadır.

Müslüman tarihlerinin Hıristiyan tarihlerine dönüştürülmeyöntemiyle ilgili bilgi, G. S. P. Freeman-Grenville’in The Muslimand Christian Calendars’ında (Londra, 1977) bulunabilir.

Kitapta, bağlamın Müslüman takviminin kullanılmasını önemlihale getirdiği durumlar dışında Hıristiyan tarihleri kullanılmıştır.

Hükümdarlar ve yöneticiler için iş başına gelme ve ölüm (ya daazledilme) tarihleri, öteki kişiler için doğum ve ölüm tarihleri ve-rilmiştir. Doğum tarihi bilinmiyorsa sadece ölüm tarihi (örneğin,ö. 1456); kişi yaşıyorsa sadece doğum tarihi (örn. d. 1905) veril-miştir. Tarih sadece yaklaşık olarak biliniyorsa “yaklaşık” sözcü-ğü ya da “y” harfi kullanılmıştır (örn. y. 1307-58).

17

Dipnotlar asgari sayıda tutulmuş, genellikle doğrudan alıntı yapılan kay-naklara yer verilmiş, sık yararlandığım kitaplara da birkaç gönderme ya-pılmıştır. İngilizceye çevirisinin güvenilir olduğunu bildiğim metinleri yaolduğu gibi aldım ya da çevirime temel olarak kullandım. Kur’an’a yapı-lan göndermelerde, A. J. Arberry’in The Koran Interpreted (Londra, 1955)başlıklı çevirisi temel alındı; ilk sayı sureyi, ikincisi ayeti belirtiyor.

(*) Kur’an’ın Türkçesi için Ali Bulaç’ın meâline dayanılmıştır (PınarYayınları, İstanbul 1983)

18

Giriş

Tunus hükümdarına hizmet eden bir Arap bilgini 1382 yılındaMekke’ye hacca gitmek için izin istedi ve izni aldığında gemiyleMısır’daki İskenderiye’ye hareket etti. Kendisinin ve atalarınınönemli ve çeşitli roller oynadıkları Mağrip ülkelerini, elli yaşında,bir daha asla dönmemecesine terk ediyordu.

Abdurrahman İbn Haldun (1332-1406) İspanya’nın Araplar ta-rafından fethinden sonra Güney Arabistan’dan bu ülkeye gelerekSevil’e yerleşen bir aileye mensuptu. Kuzey İspanya’nın Hıristi-yan krallıkları güneye doğru yayıldıklarında aile Tunus’a taşındı.Geleneksel kültüre sahip ve devlete hizmet eden pek çok aile ay-nı şeyi yaptı ve bunlar Mağrip (İslam dünyasının batı kesimi)kentlerinde, yerel hükümdarlara hizmet eden bir soylular tabaka-sı oluşturdular. İbn Haldun’un büyükbabasının babası Tunus’unsaray siyasetinde önemli bir rol oynadı, gözden düştü ve öldürül-dü. Büyükbabası da devlet görevlisiydi; ama babası emekli birbilgin hayatı yaşamak üzere siyaset ve devlet hizmetinden ayrıldı.İbn Haldun, babasından, Tunus’un cami ve okullarında ders ve-ren veya kenti ziyaret eden bilginlerden o dönemin ölçüleri için-de özenli bir eğitim aldı ve gençliğinde gidip yaşadığı başka kent-lerde de öğrenimini sürdürdü. Bir adamın ona bilgi verebilecekherkesten bilgi alması, İbn Haldun’un miras edindiği geleneğinbir parçasıydı. Otobiyografisinde konuşmalarını dinlediği kişile-

19

rin isimlerini verir ve üzerinde çalıştığı konulardan söz eder:Müslümanların Hazreti Muhammed aracılığıyla Arap dilinde ifa-de edilen Allah Kelâmı (Sözü) olarak gördükleri Kur’an; Hadis yada Peygamber’in söylediklerinin ve yaptıklarının oluşturduğu ge-lenekler; Fıkıh, yani resmen Kur’an ve Hadis’i temel alan hukukve toplumsal ahlak bilimi; din bilimlerinin onsuz anlaşılamaya-cağı Arap dili; ve aynı zamanda temel bilimler, matematik, man-tık ve felsefe. İbn Haldun öğretmenlerinin kişilikleri ve hayatlarıhakkında ayrıntılar verir ve bu kişilerin çoğunun, kendi ana ba-basıyla birlikte, ondördüncü yüzyılın ortalarında dünyayı kasıpkavuran büyük veba salgını, “Kara Ölüm” sırasında öldüklerinianlatır.

Genç yaşta dil ve fıkıh bilgisinde edindiği üstünlük İbn Hal-dun’un Tunus Hükümdarı’nın hizmetine girmesini, önce kâtipli-ğe, daha sonra sorumluluk gerektiren ve bu nedenle pek güvenliolmayan görevlere getirilmesini sağladı. Bu dönemi yirmi yıl sü-ren rastlantılarla dolu bir hayat izledi. Tunus’tan ayrıldı ve Mağ-rip’deki başka hükümdarların hizmetine girdi, Müslüman İspan-ya’nın yaşayan son krallığı olan Granada’ya (Gırnata) gitti, oradailtifat gördü, atalarının yaşadığı Sevil’in Hıristiyan hükümdarınagörevli olarak gönderildi, ancak orada kuşku uyandırınca aceleCezayir’e gitmek zorunda kaldı. Tekrar resmi göreve başladı, sa-bahları hükümet işleriyle uğraşıyor, sonra camide ders veriyordu.Steplerde ve dağlarda yaşayan Arap veya Berberi aşiret reislerinin,hizmet ettiği hükümdarlara siyasal olarak bağlanmalarındaönemli rol oynadı. Bu aşiret reisleriyle ilişkilerinde kazandığı iti-bar, efendisinin gözünden düştüğü zamanlarda ona yararlı oldu.Bu gözden düşme durumu hayatında pek çok kez tekrarlandı. Birkeresinde bir Arap aşiret reisinin koruması altında Cezayir’in kır-sal kesimindeki bir kalede dört yıl (1375-9) geçirdi. Bunlar, dün-ya işlerinden elini eteğini çektiği ve zamanını geniş bir çerçeveliMağrip hanedanları tarihi yazarak geçirdiği yıllardı.

Mukaddime (Prolegomena) adını taşıyan bu tarihin ilk bölümügünümüze dek ilgi uyandırmayı sürdürmüştür. Bu bölümde İbnHaldun, hanedanların yükselişini ve düşüşünü tarihsel anlatılarıngüvenilirliği bakımından bir köşetaşı olabilecek tarzda açıklama-ya çalıştı. Steplerde ve dağlarda yaşayan, tahıl yetiştiren ya dahayvan besleyen, örgütlenmiş baskı gücüne sahip olmayan ön-

20

derleri izleyen halkların, insan toplumunun en basit ve en erkenbiçimi olduğuna inanıyordu. Böyle bir halk belirli bir doğal erde-me ve enerjiye sahipti, ancak tek başına istikrarlı hükümetler,kentler ya da yüksek bir kültür yaratamazdı. Mümkün olduğukadar özel yetkiye sahip bir hükümdarın olması gerekiyordu veböyle bir hükümdar ancak asabiyyet’e, yani, iktidarı elde etmeyeve elde tutmaya yönelmiş bir anonim ruha sahip bir taraftarlargrubu oluşturabilmesi ve bu gruba hâkim olabilmesi halinde ken-disini kabul ettirebilirdi. Bu grup en iyi şekilde stepte ya da dağdayaşayan insanlardan oluşturulabilir; ister gerçek ister hayali olsunaynı soydan gelme duygusuyla veya karşılıklı bağımlılıktan kay-naklanan bağlarla bir arada tutulabilir, ortaklaşa kabul edilen birdinle güçlendirilebilirdi. Bir güce ve tutarlı bir taraftarlar grubunasahip olan hükümdar bir hanedan kurabilirdi; hükümdarlık istik-rar kazandığında kalabalık kentler gelişecek ve bu kentlerde uz-manlık gerektiren zanaatlar, lüks hayat tarzları ve yüksek kültürolacaktı. Ne var ki her hanedan kendi çöküşünün tohumlarınıiçinde taşıyarak doğar. Hanedan, tiranlıkla, israfla ve yönetme ni-teliklerinin kaybıyla zayıflayabilirdi. Fiili iktidar hükümdardanona bağlı olan grubun üyelerine geçebilir, ancak hanedan benzerbiçimde oluşan bir başka iktidarla er ya da geç yer değiştirebilir-di. Bu gerçekleştiğinde, sadece hükümdar değil, hükümdarınüzerinde iktidar kurduğu bütün bir halk ve bunların yarattıklarıhayat da yok olabilirdi. İbn Haldun’un bir başka bağlamda belirt-tiği gibi, “koşullarda genel bir değişiklik olduğu zaman, sanki bü-tün alem değişmiş ve bütün dünya başkalaşmıştır.”1 “Kendi za-manlarında dünyanın en büyük güçleri”2 olan Grekler ve Persler,yerlerini, güçleri ve bağlılıkları sayesinde Arabistan’dan İspan-ya’ya kadar uzanan bir hanedan yaratmış olan Araplara bırakmış-lardı; ama onların yerine de İspanya ve Mağrip’de Berberiler vedaha doğuda Türkler gelecekti.

Hükümdarların dönen talihleri hizmetkârlarını da onlarla bir-likte sürükledi. İbn Haldun İskenderiye’ye gittiğinde yeni bir ka-riyere başlıyordu. Kahire’ye gitti - daha sonra hacca gidecekti. Ka-

21

1 Abd el-Rahman İbn Haldun, Mukaddime (Kahire, tarihsiz), s. 33; İngilizce’yeçevirisi, F. Rosenthal, The Muqaddimah (Londra, 1958), 1, s. 65.

2 A.g.e., s. 163; İng. çev. C.I, s. 330.

hire gördüklerinden çok farklı ölçekte bir kent olarak onu çarptı:“dünyanın metropolü, evrenin bahçesi, ulusların buluşma yeri,halkların karınca yuvası, İslam’ın kutsal tapınağı, iktidarın mer-kezi.”3 Kahire, Mısır’ın yanı sıra Suriye’yi de kapsayan zamanınen büyük Müslüman devletlerinden birinin, Memlûk sultanlığı-nın başkentiydi. İbn Haldun burada hükümdara takdim edildi,göze girdi, kendisine ilk kez düzenli bir gelir bağlandı, sultanlıkokullarının önce birinde sonra bir başkasında öğretmen olarakbir yer edindi. Tunus’taki ailesini yanına çağırdı, ancak bindiklerigemi batınca bütün aile fertleri yok oldu.

İbn Haldun ölene kadar Kahire’de yaşadı. Zamanının büyükbölümünü okuyup yazarak geçirdi. Ancak hayatının ilk dönemibir kez daha tekrarlandı. Yarattığı etkide değişimler oldu ve göz-den düştü. Bu yüzden düşmanlarını suçlar, ancak bütün bunlarkendi kişiliğinden de kaynaklanmış olabilir. Hükümdar onu çe-şitli kereler sultanlık mahkemelerinin birine yargıç olarak atadı,ama o her defasında ya görevini kaybetti ya da kendi isteğiyle ay-rıldı. Sultan’la birlikte Suriye’ye gitti ve Kudüs ile El Halil’deki(Hebron) kutsal yerleri ziyaret etti. Kuzey Hindistan’dan Suriyeve Anadolu’ya kadar uzanan bir imparatorluk kuran, Asyalı bü-yük fatihlerden Timur Şam’ı kuşattığı sırada Suriye’ye bir kez da-ha gitti. Timur’la görüştü. Onun şahsında komuta gücünün birörneğini gördü. Bu gücün temelini ordu ve halk oluşturuyordu.Bu halk yeni bir hanedan kurabilirdi. Şam’ı yağmalanmaktan kur-taramadı, ancak kendisi için Mısır’a dönebileceği güvenli bir geçitbulabildi. Ne var ki yolda, Filistin tepelerinde yolu kesilerek sal-dırıya uğradı.

İbn Haldun’un bizzat anlattığı hayatı, onun mensup olduğudünya hakkında bize bir şeyler söyler. Bu bütün insani zaafları ta-şıyan bir dünya idi. İbn Haldun’un kendi kariyeri hanedanların ik-tidarlarını korumak için dayandıkları çıkar ittifaklarının ne kadaristikrarsız olduğunu gösteriyordu. Şam önlerinde Timur’la yaptığıgörüşme, yeni bir gücün yükselişinin kentlerin ve halkların hayat-larını nasıl etkileyebildiğini açıkça ortaya koydu. Kentin dışında

22

3 İbn Haldun, el-Tâ’rif bi İbn Haldun, ed. M. T. el-Tanyi (Kahire, 1951), s. 246;Fransızca çev., A. Cheddadi, Ibn Khaldun: le voyage d’occident et d’orient (Paris,1980), s. 148.

düzen istikrarsızdı: bir hükümdarın elçisi soyulabiliyor, gözdendüşen bir saray mensubu kent denetiminin olmadığı bir bölgeyesürülebiliyordu. Ana babaların vebadan, çocukların deniz kazasın-dan ölmeleri kaderin elinde insanın ne kadar güçsüz olduğunugösteriyordu. Ne var ki, istikrarlı olan ya da öyle görünen bir şeyvardı. Bir ailenin Güney Arabistan’dan İspanya’ya taşınabildiği vealtı yüz yıl sonra kendi köklerinin bulunduğu bölgenin yakınınageldiğinde hâlâ kendisini aşina bir ortamda bulabildiği bu dünyazaman ve mekân farklılıklarını aşan bir bütünlüğe sahipti; Arapdili iktidar kapısını açabiliyor ve bütün dünyayı etkileyebiliyordu;şöhretli bir öğreticiler zinciriyle yüzyılları aşan bir bilgi yoğunlu-ğu, hükümdarlar değiştiği zaman bile bir manevi cemaati koruyor-du; iktidar bir kentten diğerine değişse bile, hac yerleri, Mekke veKudüs, insan dünyasının değişmeyen kutupları olmaya devamediyordu; ve dünyayı yaratan ve koruyan bir Allah’a duyulaninanç kaderin darbelerine anlam kazandırabiliyordu.

23

B‹R‹NC‹ KISIM

BİR DÜNYANIN OLUŞMASI(Yedinci Yüzyıldan Onuncu Yüzyıla)

Yedinci yüzyılın başlarında, dünyanın batı yarısına hâkim olan bü-yük Bizans ve Sasani imparatorluklarının kenarlarında bir dini ha-reket görüldü. Batı Arabistan’da bir şehir olan Mekke’de, Muham-med, erkekleri ve kadınları ahlak reformuna ve Allah’ın iradesineitaat etmeye çağırdı. Allah’ın iradesi, Muhammed’e gelen ve dahasonra bir kitapta, Kur’an’da toplanan, Muhammed ve ona bağlı olan-ların kutsal kabul ettikleri mesajlarda ifade ediliyordu. Bu yeni din,yani İslam uğruna Arabistan sakinlerinden oluşturulan ordular çevreülkeleri fethettiler ve Bizans İmparatorluğu bölgesinin büyük kısmıile Sasani İmparatorluğu’nun tamamını kapsayan ve Orta Asya’danİspanya’ya kadar uzanan yeni bir imparatorluk, halifelik, kurdular.İktidarın merkezi Arabistan’dan Emevi halifelerinin yönetimi altındaSuriye’deki Şam’a ve oradan da Abbasilerin yönetimi altında Irak’ta-ki Bağdat’a taşındı.

Onuncu yüzyılda halifelik dağıldı ve Mısır ile İspanya’da rakiphalifeler görüldü, ancak halifeliğin içinde gelişmiş olan toplumsal vekültürel birlik sürdü. Yahudi, Hıristiyan ve öteki cemaatlerin varlık-larını korumalarına rağmen, nüfusun büyük bir bölümü Müslümanolmuştu (yani, İslam dinine bağlanmıştı); Arap dili yayılmış ve Müs-lüman dünya içinde özümlenen halkların geleneklerinden gelen un-surları anonimleştiren, kendisini edebiyatta, hukuk, teoloji ve mane-viyat sistemlerinde ifade eden bir kültür aracı haline gelmişti. Müs-

25