Arap Milliyetciligi,

bilig Yaz / 2004 say 30: 173-202 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e kadar

Dr. H. Bayram SOY

zet: Osmanl Devletinde Tanzimatla birlikte modern okullarn almasyla ve Suriye, Cebel-i Lbnan ve Filistindeki misyoner okullarnn etkisiyle, zellikle Hristiyan Araplar arasnda Batl an-lamda milliyetilik fikirleri yaygnlamaya balamtr. Mslman Araplar ise, slm dnyasnn Bat karsnda nlenemez gerileyi-ine bir tepki olarak Arap kimlik ve kltr mirasna vurgu yapmak suretiyle, slm ve Bat medeniyetlerine Araplarn yaptklar katk-lardan bahisle, Araplk uurunu canlandrarak szkonusu gerile-meye zm bulmaya almlardr. Hristiyan Araplar, Arap kltr ve dilini canlandracak faaliyetler yapmann yannda, Osmanl Devletinden ayrlma fikrini de gn-deme getirerek bamszl savunmulardr. Mslman Araplar ise ayrlk fikirlerden ziyade, imparatorluun btnlnn mu-hafaza edilmesine taraftar olmakla birlikte, yaadklar blgelerde Arap dil ve kltrne daha fazla nem verilmesini talep etmiler-dir. Ancak Suriyeye kyasla, ngiliz idaresinin de etkisiyle, daha farkl bir milliyetilik anlay gelitiren Msrl Araplar, vatan kavramna vurgu yaparak Araplktan ziyade Msrl kimliklerini n plana karmaya almlardr. Mslman ve Hristiyan Araplar arasndaki milliyeti akmlara ra-men, Birinci Dnya Sava srasnda Hicazda erif Hseyinin balatt bamszl hedefleyen ayaklanma Araplar arasnda an-cak snrl destek bulabilmitir. Gizli Sykes-Picot Anlamas ve Balfour Deklerasyonu nedeniyle Birinci Dnya savandan sonra bamszlklarn elde edemeyerek Birlemi Milletler denetiminde ngiliz ve Fransz mandasnda yaamak durumunda kalan Araplar, ancak smrgelerin tasfiye srecine gidildii 1940larn sonlarn-dan itibaren bamszlklarn elde edebilmilerdir. Anahtar Kelimeler: Arap Milliyetilii, Araplar, Milliyetilik, Osmanl mparatorluu, Ortadou

Krkkale niversitesi, Fen- Edebiyat Fak. / KIRIKKALE [email protected]

bilig, Yaz / 2004, say 30

174

Giri Milliyetilik baz faktrlerin tesiriyle ortaya km, kimileri iin bir problem, kimileri iinse kurtulu reetesi olmu, modern zamanlar belir-leyen akmlardan biridir. Anderson, Hayali Cemaatler adl eserinde mil-liyetilik akmn ortaya karan faktrleri sralarken matbaann yaygn-lamasn, Latincenin okuyan kitleler arasnda artk pek rabet grme-mesi sebebiyle, kapitalist bir yaklamla yaynclarn daha ok para kaza-nabilmek amacyla yerel dillerde kitap basmalarn ileri srmektedir. Bylelikle halk dilleri iktidar dilleri statsne ykselmi, bunun mill kltrn inasna katk saladn ve bylece milliyeti akmlarn n-nn almtr (Anderson 1995: 52-58). Nitekim Alman filozofu Johann Gottfried von Herder (1744-1803) Denn jedes Volk; es hat seine National Bildung wie seine Sprache1 diyerek, milliyetilik kavramn dil ve kltr zerinde ina etmek suretiyle, zelde XIX. yzyl Avrupasn, genelde ise milliyetilik hakkndaki teorileri nemli lde etkilemitir (Anderson 1995: 83-84). Arap milliyetilii de balangta Arap diline ve kltrne vurgu yapmas bakmndan, Amerika ktasndaki milliyeti hareketleri darda tutacak olursak,2 XVIII. yzylda Avrupay etkileyen milliyeti akmlardan te-melde farkl bir karakter arz etmemektedir. Ancak Gellnerin Milletler de devletler gibi artlara bal oluur ve evrensel bir zorunluluktan do-mazlar (Gellner 1992: 27) tespiti nda, phesiz Arap milliyetiliini de ortaya karan artlar vardr.3 Bu almada Arap milliyetiliinin or-taya kmasna sebep olan artlar ve 1918 ylna kadar sren seyri ele alnacaktr.

Arap Milliyetiliini Ortaya karan artlar Osmanl Devletinin XVIII. ve XIX. yzyllarda zellikle asker alanda iyice zayflamasyla, Avrupal byk devletlerin Ortadouda karlar olan blgelerdeki ihtiraslarnda canlanma olmutur. XVIII. yzyl sonlarna doru byk devletler pe pee elde ettikleri imtiyazlar sayesinde hem do-rudan doruya Osmanl Devletine nfuz etmek, hem de imkn dahilinde Ortadouya yerlemek yolunda hzla mesafe almaya balamlardr. XVIII. yzylda Batda yaygnlaan milliyetilik fikri, Osmanl Devle-tinde ilk nce Balkanlarda Hristiyan tebaa arasnda kendini gstermi, daha sonra Lbnan, Suriye ve Msrdaki yabanc misyoner eitim ku-rumlar vastasyla Ortadouda yaylmtr.4 Bu yeni akmn mensuplar Osmanl Devletinin snrlar dahilinde barnamadklarndan 1909dan

Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar

175

itibaren ngiliz idaresi altndaki Kahireye yerlemek veya Paris gibi d merkezlere tanmak zorunda kalmlardr. Bunlar arasnda Mslman Araplar olduu gibi Hristiyan Araplar da vard ve bunlar genellikle Bey-ruttaki Amerikan Koleji (kur. 1866), St. Joseph Cizvit Koleji (kur. 1875) ve Kahiredeki el-Ezherden yetimi kimselerdi5 (Tu 1969: 259; Anderson 1995: 91). XVIII. yzyla kadar Osmanl Devletinde Arap nfusunun ounlukta olduu topraklar, sadece ticar adan Avrupallarn ilgi alan olmutur. Bu blgelerde zellikle ngiliz, Fransz ve talyanlarn ticar faaliyetleri olduka youndu. Fakat 1798de Napolyonun Msr igaliyle bu du-rumda byk bir deiiklik yaanmtr. nk Hal seferlerinden bu yana ilk defa bir Avrupal g Yakndouya sefer dzenlemi ve toprak elde etmiti. Her ne kadar bu igal dnemi ok ksa srmse de, daha sonra byk ekonomik ve sosyal alkantlara sebep olacak, Arap dnya-sna Batl glerin dorudan mdahalesini getirecek sreci de balatm-tr (Lewis 1968: 166). XIX. yzyla gelindiinde uluslararas politikada henz bir Arap mese-lesi yoktur. Gerekte Arap eyaletlerinde oturanlarla ilgili belgelerde ve bunlardan bahseden kitaplarda Arap kelimesi de kullanlmamaktayd. Bunun yerine blge insanlarndan bahsedilirken Mslman ya da gayri-mslim ifadeleri kullanlmaktayd. Blgesel aidiyeti vurgulayan ifadeler-de de, mesel Suriye iin Suriyeli yeterli oluyordu. Arap kelimesi daha ziyade yerleik hayat yaamayanlar ve llerdeki bedevleri tasvir edi-yordu6 (Zeine 1981: 36). Napolyonun Msr igalinden sonra Msr valisi olan Kavalal Mehmed Ali Paa her ne kadar hukuken Osmanl Devletine bal olsa da zamanla deta Msrn fiilen bamsz hkmdar olmutur. Ancak karsnda zayf bir Osmanl Devleti yerine gl bir Msr istemeyen Batl gler, Mehmed Ali Paann bamszlk ve genileme abalarn engellemiler-dir. Mehmed Ali Paann, gl devlet olma yolunda yapt reformlar-dan tarm reformlar baarya ulamsa da, endstrilemede ayn baar gsterilememitir. Eitim alannda yaplan reformlar arasnda, yabanc hocalarn ders verdii okullarn almas, Bat meneli kitaplarn tercme-lerinin desteklenmesi ve Avrupaya renci gnderilmesi dikkati ek-mektedir (Lewis 1968: 162). Avrupann kltrel etkinlii Suriyede kendisini balca din alanda, zellikle Hristiyan Araplar vastasyla hissettirmitir. nk XIX. yz-


176

ylda byk glerin kendi aralarnda kutsal meknlar ve Hristiyan azn-lklar zerindeki etkinliklerini artrmak iin giritikleri din rekabet had safhaya kmtr. Bu mcadelede ne kan ve en etkili olanlar Fransz Cizvitleri ve Amerikan Protestan misyonerleridir. Bunlar, zellikle Suri-yede7 kolej ve eitli okullar aarak Arap gemiini ve Arap mirasn bilen, bunun yannda Avrupa kltrnden de haberdar olan ve bu kltr-den etkilenmi bir Arap nesli yetitirmeyi hedeflemilerdir8 (Lewis 1968: 172). Nitekim, bu okullarn da etkisiyle Hristiyan Araplar, Arap milliyet-iliinin olumasnda nemli rol oynamlardr. Balangta laik nitelik tayan bu akm, daha sonra Mslman Araplarn da milliyetilie ilgi duymasyla, Arap mill kimliini oluturacak etnik, dil ve din unsurlar arasndaki dengenin salanmas konusunda problemli hale gelmitir (Ochsenwald 2000: 392). Bu okullarda misyonerlerin gzetiminde eitimini tamamlayan Suriyeli Hristiyan entelekteller Msr ve Suriyede gazete ve dergi karmak su-retiyle blge halkn etkilemeye balamlardr. Daha nce yaymlanan gazeteler stanbul ve Kahirede devlet tarafndan yaymlanyor ve genel-de resm haberlere yer veriliyordu. Ayrca Franszca, Rumca ve Ermenice gazeteler yaymlanmasna ramen, hemen hemen hi Arapa gazete yok-tu. 1860lardan itibaren blgede matbaann yaygnlamas, Arap yazar ve okuyucularn artmas ve nisp zgrlkler sayesinde gazete ve dergiler kmaya balamtr. Bu dnemi takip eden otuz yl iinde de matbuat Lbnanl Hristiyanlarn eline gemitir9 (Hourani 1984: 97). Tabiatyla, bu artlar altnda gelien Arap milliyetilii, zellikle Hristiyan Araplar arasnda daha da yaygnlamtr. Milliyetilik hareketlerinin geliimi, 1882de ngilterenin Arap dnyasnn merkezi olan Msr igal etme-siyle, yani Msrn dorudan Avrupann etkisi altna girmesiyle daha da hzlanmtr (Harari 1962: 105; Lewis 1968: 173). Siyas anlamda milliyetilik fikri, Mslmanlar arasnda ise, hi phesiz, Bat dnyas ile youn temasa geilmesi sonrasnda yaylmaya balam-tr. XIX. yzyl balarnda Avrupada bulunan baz Trkler ve Msrl Araplar Fransz htilli ile birlikte Avrupada yaylm olan anavatan ve millet gibi fikirleri renmilerdir. Bu anlamda Araplar arasnda milli-yetilik fikirlerinin yaylmasndaki nemli isimlerden biri Msrl Rifaah Rafi el-Tahtavidir (1801-1873). Tahtavi 1826-1831 yllar arasnda Fran-sada bulunmu ve 1834 ylnda yaymlad kitabnda orada edindii tecrbelerini aktarmtr. Bu kitap Trkler ve Araplar arasnda ok pop-ler olmu, 1840da Trkeye tercme edilmi Arapa nshas 1848de


177

tekrar yaynlanmtr.10 Tahtavinin getirdii en nemli fikr yenilik Msr vatanperverlii dncesi olmu ve bunu slm bir temele oturtmaya almtr (Hourani 1984: 68-69). Farkl bir mahiyette de olsa doulan yere veya anavatan kabul edilen blgeye duyulan sevgi Mslmanlar arasnda zaten olan bir duygu idi, fakat bu duyguya siyas bir nem atfedilmiyordu. Milliyetilik blgesellikle de ilikilendirilmemiti. Tahtavi ve adalar ite bunu yapmlardr. Tahtavi, millet ve lkeler-den bahsederken milletin belli bir lkeyle snrlandrlabileceini vurgu-lamtr11 (Dawn 1973: 123-124). Tahtavi, yazd eserlerde srekli vatan kavramna vurgu yapm ve bah-settii vatanda yaayan cemiyeti de Arap deil Msrl olarak vasflan-drmtr. Ayrca Araplarn slam tarihinde oynadklar role methiyeler dzm, fakat yine vatanseverlikten bahsederken Arapa konuanlar deil, Msrda yaayanlar kastetmitir. Msr ve tarihini zihninde bir sre olarak canlandrdndan, ona gre Modern Msr, Antik Msrn meru varisiydi. Yani Msr komple bir medeniyetti. Tahtaviye gre Msrn fazilet ve zenginliklerini kaybetmesinin sebebi tamamen yabanc idarelerdi. nce Memlkler, sonra Osmanllar, nihayet erkezlerin kt idaresi altnda Msr gerilemiti. Aslnda btn bunlar sylerken Tahtavi, Napolyonun fikirlerini dile getirmi ve kendisinden sonra gelecek Msrl dnrler tarafndan da kabul grecek bir dnce tarz oluturmutur12 (Hourani 1984: 79-80). Arap milliyetilii Araplarn yaad her blgede ayn mahiyet ve tarzda gelimemitir. Suriye ve Mezopotamyadaki Araplar arasnda yaygnla-an Arap milliyetilik akmlar ile Arabistandaki akmlar arasnda olu-um asndan farklar gzlemlenmektedir. Mesel, Suriyede am, Bey-rut, Kuds ve Hayfa gibi ehirlerde bir Arap Rnesans olarak adlandr-labilecek gelimeler yaanr ve XIX. yzylda Avrupada gelien milli-yetilik akmlarnn ortak zelliklerinin etkisinde bir Arap milliyetilii oluurken, Arabistanda, Vahhabi ayaklanmas rneinde olduu gibi, farkl din yaklamlarla veya merkez otoriteye isyan eklinde kableci bir milliyetilik anlay gelimitir (Kohn 1928: 212-213). Msrda ise, byk lde Avrupann Mslmanlar aleyhine ilerleyiine bir tepki ve ngilizlerin Msrdaki uygulamalarna reaksiyon eklinde gelierek, s-lm modernizmi ve Msr milliyetilii olarak kendisini belli etmitir (Lapidus 1989: 620). Arap milliyetiliinin geliimi blgeler arasnda deikenlik gsterdii gibi, Hristiyan ve Mslman Araplar arasnda da farkl bir seyir gster-


178

mitir. Mslman Araplar, Osmanl Devletinin Avrupa karsnda asker anlamda tutunamamas neticesinde devleti toparlayabilmek amacyla yaplan ve hayatn her alann kapsayan, Batl tarzdaki reformlara kar tepki gstermilerdir.13 Hristiyan Araplar ise, Avrupal hamlerinin de desteiyle, Osmanl Devletinin zayflamasn da frsat bilerek, bamsz ve mstakil devlet olma gayesini gtmlerdir.14 Mslman Araplar arasnda kan ve Msr Valisi Mehmed Ali Paann mdahale ederek bastrd Vahhabi ayaklanmas, yukarda da bahsedil-dii gibi, Arabistanda Osmanl idaresine kar balatlan ve din mahiyet tayan Arap ayaklanmalarna iyi bir rnektir. Ayaklanmann lideri Mu-hammed ibn-i Abdlvahhaba gre Osmanl idaresinde slm Allaha kar hrmetsizlie dnmt, batl inanlar ve bidatler yaylmaya balayarak putperestlie benzer hale brnmt. Abdlvahhab, slm toplumunun iinde bulunduu gerilemenin Batl tarzda reformlarla deil, ancak Kuran ve sahih hadislerin nda slmn en saf ve temiz ekline dnlmesi suretiyle nlenebileceini ileri sryordu (Tu 1969: 256). Abdlvahhab, savunduu fikirler dolaysyla Suud hanedannn da deste-ini almt. Fikir ve gn bir araya gelmesiyle 1747 ylnda Vahhabi hareketi kuvveden fiile dnm ve bundan sonra yaplan saldrlarla Badat, Kerbela, Medine ve Mekkeyi kontrollerine almlar, am hatta Halebi tehdit etmeye balamlardr. 1792de Abdlvahhabn lmesin-den sonra da hareketin etkisini kaybetmemesi zerine, 1811 ylnda Mehmed Ali Paa ayaklanmay bastrmakla grevlendirilmitir. Yedi sene sren mcadeleden sonra Mehmed Ali Paann ayaklanmay bastrma-syla, isyan geici olarak yatmtr (Antonius tarihsiz: 22). Bundan sonra Mehmed Ali Paa da, Osmanl Devletinin zaafndan fay-dalanarak Osmanl mirasn ele geirme arzusuna kaplm, Suriye top-raklarn elde ettii gibi, Anadoluda da Ktahyaya kadar ilerlemeye muvaffak olmu ve onun bu stnl 1841 ylna kadar srmtr. Mehmed Ali Paa ve olu brahim Paann ele geirdikleri yerlerde bir hkmdarlk kurma ve hilafeti devralma arzular vard. Fakat mstakil bir Arap krall kurma gibi bir dnceleri yoktu (Zeine 1981: 38). Mehmet Ali Paa, kuraca devletin idaresinde, hakimiyeti Trkler ve Arnavutlar-la salamay planlyor, Araplar da bu devlete tb bir topluluk olarak dnyordu (Antonius tarihsiz: 28). Bu dnemde brahim Paann idaresi altnda olan Suriyede oluturduu hogrl ortam Batl misyonerlere kaplarn almasna sebep olmu-tur15 (Tibi 1997: 96, 98-99). Bu frsattan en iyi Fransz ve Amerikal mis-


179

yonerler faydalanmtr. Sz konusu misyonerlerin en aktifi Fransz Ciz-vitleri olmutur. Fransz Cizvitlerinin bu blgedeki faaliyetleri 1625de balam, 1713de kesintiye uram, fakat 1831de tekrar aktif hale gel-mitir. Amerikallar ise blgeye 1820 ylnda girmilerdir. Aslnda Fran-sz Cizvitlerinin tekrar buraya dnmelerinde Amerikan misyonerlerinin etkisi ok byktr. nk gelen Amerikal misyonerler Presbiteryen idi ve Katolik Hristiyanlar Protestan yapmaya alyorlard. Amerikal mis-yonerler o zaman nfusu 9.000 olan Beyruta yerlemilerdi. Cizvit ve Lazaristlerin ise zaten 200 yldan beri am, Halep ve Lbnanda okullar bulunmaktayd. Bunlarn temel amalar buradaki Hristiyanlar kendi dinlerine ekmek ve teolojik kltr zerine younlamakt16 (Antonius tarihsiz: 35-36). Arap milliyetilik hareketlerinin, zellikle Suriye eyaletinin bugn Lb-nan diye bildiimiz blgesinde younlamasnn baz sebepleri vard. Bunlar, blgedeki misyoner okullarnn Batl tarzda verdii eitim, Fran-sz htillinin siyas fikirleri, Arap dili ve edebiyatn canlandrma teeb-bsleri, burada matbaalarn kurulmasyla Arap gazetelerinin yaynlanmas ve Lbnanl gmenlerin Amerikada bir mddet yaadktan sonra geri dnerek orada edindii tecrbeleri blgeye tamak istemeleriydi. Bu blgenin dier Arap blgelerinden fark Bat ile daha ok ve sk irtibat halinde olmasnn yannda, coraf yaps dolaysyla Avrupa ile olan ticar faaliyetlerin de byk lde buradan yrtlmesiydi. Lbnanda, Hristiyan Araplar arasnda Trk aleyhtar fikirlerin gelimesinde bunlarn kendilerini Mslman Trk idaresinde okyanusta bir ada gibi hissetmele-rinin de etkisi byktr. Hristiyan Araplarn bu dncelerine karlk Mslman Araplarn byk ounluu Osmanl idaresinden ayrlmak niyetinde deillerdi (Zeine 1981: 39). Hristiyan Araplar arasnda yaygnlaan milliyetiliin ilk yllarnda he-men bamszlk hareketine soyunmam, nce eski Arap kltrnn canlandrlmas konusunda eilimler olumutur. Bu konudaki nderler-den biri olan Nasf Yazc, zellikle Amerikan misyon okullarnda oku-tulmak zere Arapa dilbilgisi, mantk, hitabet ve vezin konularnda ki-taplar yazm, fakat bu eserler daha geni kesimler tarafndan benimsen-mi ve lmnden (1871) sonra da Arap dili retiminde temel eserler olmutur. Yazc, Osmanl idaresinden kurtuluun ancak bu yolla olaca-na inandndan, eski Arap edebiyatnn canlandrlmas gerektiini savunmu ve nemli bir kesimi de etkilemitir. Yazc on iki ocuunu da ayn heyecan ve ideal dorultusunda yetitirmitir. yle ki, Arap mill


180

kurtuluuna ilk ary ocuklarndan biri olan brahim Yazc yapmtr17 (Antonius tarihsiz: 46-47). Arap milliyetilik hareketlerinde bir dier nemli Hristiyan Arap (Maru-ni) Butrus el-Bustani ise, ok iyi eitim alm ve Arapadan baka diller de renmitir. Amerikallarla srekli irtibat halinde olmu ve misyoner okullarnda dersler vermitir.18 Amerikan misyonu, Yazc ve Bustani ile ibirlii yaparak Ocak 1847de Society of Arts and Sciences (Sanat ve Bilim Topluluu) kurmutur. Topluluun yeleri ise, Eli Smith, Cornelius van Dyck ve birka Amerikal idi. Bu topluluk iki yl iinde 50 ye daha kaydetmitir. Topluluun yeleri arasnda Mslman ve Drzi-lerden kimse olmad gibi, Suriye ve Arap dnyasnda da trnn ilk rneiydi. Society of Arts and Sciences be sene faaliyet gstermi ve benzer baka cemiyetlerin kurulmasna da rnek tekil etmitir. Mesel, bu cemiyetin kurulmasna n ayak olan Amerikallar ilk taklit edenler Cizvitler olmu ve 1850de Oriental Society (Dou Topluluu) kurulmu-tur. Bu da dieriyle ya ayn zamanda ya da ksa bir mddet sonra ortadan kalkmtr (Antonius tarihsiz: 51-52). Arap milliyetiliini savunan bir dier cemiyet ise 1857de kurulan el-Cemiyye el-lmiyye el-Suriye (Suriye lim Cemiyeti) idi. Cemiyetin ye-leri tamamen Arap olmakla birlikte, Hristiyanlarn yannda Mslman ve Drzilerden oluan 150 yesi vard. Cemiyetin bakanln Drzi olan Amir Muhammed Arslan yapyordu. yeler arasnda etkili bir Mslman aileden olan Hseyin Bayhum ve Hristiyan Bustaninin olu gibi farkl simalar mevcuttu. 1860da Lbnanda kan olaylar19 faaliyetlerine set vurmusa da, cemiyet ksa bir sre sonra tekrar faal hale gelmi ve res-men tannmtr. Bundan sonra stanbul ve Kahiredeki yandalarn da yelie dahil etmilerdir. Bylece, bu cemiyetin kurulmas rneinde de grld gibi, blgede yzyllar boyu atmaya sebep olmu farkl inanlar, ayn idealler erevesinde bir araya gelmitir. Bu cemiyetin kurulmas, ortak milli uurun olumas yolunda grnteki ilk belirti olmu ve yeni bir hareketin beikliini yapmtr (Antonius tarihsiz: 53). Nasf Yazcnn olu brahim Yazc da bu cemiyetin yesi olmutur. Ya-zc tm Araplarn bir araya gelerek Trk idaresinden kurtulmalar ynnde ar yapmtr. Yazd iirlerde Arap milletinin baarlarn, edebiyatnn parltlarn ve gemiinden ilham almas durumunda gelecekte elde edebi-lecei baarlar vurgulamtr. Bu iirler Arap milliyetiliinin geliim evresini beslemede nemli rol oynamtr (Antonius tarihsiz: 54).


181

II. Abdlhamid Dneminde Arap Milliyetilii II. Abdlhamidin en byk endielerinden biri alternatif bir Arap hilafe-tinin oluturulmas idi. Dolaysyla, kendisi Araplar yksek asker ve idar mevkilere getirerek ve nihayet Pan-slamist politikasyla Araplar kazanmaya almtr. II. Abdlhamid idaresinde, padiahn kontrol sayesinde Araplar arasnda milliyetilik uuru ok yava bir gelime gs-termitir.20 Nitekim 1877-78 meclisinde Arap mebuslar birletiren ve onlar dierlerinden ayran ak seik bir ortak kar ya da belli bir Arap gr olmamtr. Arap mebuslar kendilerini imparatorluun temsilcile-ri olarak alglam ve dorudan doruya seildikleri blgeyle ilgilenmi-lerdir (Kayal 1998: 31). Daha nce de belirtildii gibi Mslman Arap entelekteller, ayrlp ba-msz bir devlet kurmann peinde komaktan ziyade, Osmanl Devletini hem din hem de siyas ynden glendirecek reformlarn yaplmasn hedeflemilerdir.21 Bunlarn nde gelenleri, eyh Muhammed Abduh, Muhammed Raid Rza ve Abdurrahman el-Kevakibi ve Arap olmamasna ramen sz konusu tartmaya cidd katklar olan Cemaleddin Afgani idi. Bunlardan Cemaleddin Afgani, cidd bir ekilde eitilerek ve slm a-n gereklerine uygun hale getirerek, Mslmanlarn serbest ve gelimeye msait milletler haline getirilmesi gerektiini ileri srmtr. Bu amala Mslman lkeleri, ayn slmn altn yllarnda olduu gibi, yabanc hakimiyetinden kurtarmak ve Mslmanlar arasnda evrensel olarak ka-bul grm bir halifenin idaresi altnda birletirmek istemitir22 (Antonius tarihsiz: 69; Hourani 1984: 115; Zeine 1989: 130; Lapidus 1989: 620-621). Arap entelektelleri arasnda bir yandan bu tr gelimeler yaanr-ken, dier taraftan okuma yazma bilmeyenler, kyller ve fakirlerin bir ou bu gelimelerden habersiz veya etkilenmeden hayatlarn srdr-mlerdir (Zeine 1981: 58). Yani bu tr akmlar ve gelimeler ancak be-lirli evrelerde etkili olmu ve tartlmtr. II. Abdlhamidin idaresinde ynetimi eletiren ve hilafet makam iin alternatif tekliflerde bulunanlardan biri Abdurrahman el-Kevakibi olmu-tur. dare aleyhinde konutuu iin tutuklanan el-Kevakibi 1898de ser-best kaldktan sonra Msra gitmitir. El-Kevakibi, slma ve yaylmas-na gsterdikleri hizmetten dolay Arap rknn stn olduunu savunmu ve hilafetin Kurey soyundan birine verilmesi gerektiini ileri srmtr (Antonius tarihsiz: 98). Bir dier nemli sima olan eyh Muhammed Abduha gre slamn has-talna tek are Bat medeniyetinin reddi ve saf slama dnlmesiydi.


182

Yaplmas gereken ey, esas ile teferruatn ayrt edilmesi, sonra da esasn muhafaza edilerek yaanan tarih srete slama eklenen harici unsurla-rn karlmasyd. Bu anlamda Mslmanlarn yaadklar problemler siyas deil, din idi (Lapidus 1989: 621). Ayrca misyoner okullarna Mslmanlarn gitmesine kesinlikle kar kmtr. Ona gre misyonerler yabanc eytanlard ve syledikleri de eytann slklaryd (Dawn 1973: 134). Abduhun hedeflerinden biri de slamn modern dnce ile uzla-trlmas idi. Bu abas dorultusunda modern Avrupa dncesine ait baz fikirleri geleneksel slam terimleri ile izaha ve eletirmeye alm-tr. Mesel, maslahat menfaate (utility), uray parlamenter demokrasiye, icmay kamuoyuna (public opinion), slamn kendisini ise medeniyetle eletirerek Bat dncesiyle bir uzlama salamay hedeflemitir (Hourani 1984: 144). Milliyeti Arap hareketlerinin organizeli olarak yaylmasnn ilk teebb-s 1875e kadar geri gtrlebilir. Bu ylda, Suriye Protestan Kolejinde eitim grm be gen Beyrutta gizli bir dernek kurmulardr. Dernek yelerinin hepsi Hristiyan idi, fakat bunlar hareketlerinin baarya ulaa-bilmesi iin Mslman ve Drzilerin de kendilerine katlmalarnn gerek-liliinin farkndaydlar. Dolaysyla aralarna Mslman ve Drzilerin de katlmn saladktan 3-4 yl sonra yollara ilnlar asarak aktan propa-ganda yapmaya balamlardr. Astklar ilnlarda Trk idaresinin kt ynleri vurgulanm ve Arap toplumunun ayaklanarak bu durumdan kur-tulmas ynnde telkinlerde bulunulmutur23 (Dawn 1973: 79-80; Zeine 1989: 132). 1883de Osmanl idaresinin sk takibinden dolay bu derne-in mensuplar mevcut evrak yakarak o srada Msra yerlemi bulunan ngiliz idarecilerinin himayesine snmlardr (Tu 1969: 260). Burada unu da belirtmek gerekir ki, Arap Hristiyanlar arasndaki baz lml yazar ve liderler, Osmanl idar sisteminin ileyiinden holanmasalar hatta nefret etseler dahi, Osmanl Devletinin ykldn grmek istemiyorlard.24 Hristiyan Araplardan ve Arap milliyetiliinin ateli savunucularndan Necip Azuri ise 1904 ylnda Pariste bir dernek kurmutur: Ligue de la Patrie Arabe. Bu dernein amac Suriye ve Irakn Trk hakimiyetinden kurtarlmas ve bu ama dorultusunda Araplar ayaklanmaya tevik et-mek idi. Azuri, baz Fransz yazarlarn da desteiyle Nisan 1907de lIndependence Arabe adl bir dergi karmtr. Fakat Temmuz 1908de II. Merutiyet iln edilince yayn durmutur. Bu dergi yabanc bir lke ve yabanc bir dilde yayn yapt iin milliyetilik hareketinin merkezin-


183

de yer alamamtr (Antonius tarihsiz: 98-99). Azuri yaynlarnda Trkle-rin, Araplarn geri kalmasnn tek sebebi olduunu ileri srmtr. Ona gre, eer Trk idaresine girilmeseydi Araplar dnyann medeni toplu-luklar arasndaki yerlerini alacaklard. Ayrca Araplar her alanda Trk-lerden daha iyi idi. Hatta asker olarak da Trklerden daha iyilerdi ve bundan dolay Trkler zaferlerini Arap askerlere borlu idi. Azuriye gre, Osmanl Devletinde gerekli reformlar yaplsa ve Araplara daha iyi artlar salansa onlar devlete sadk kalacaklard, ancak Abdlhamidin reform yapmaya hi niyeti olmad gibi, Jn Trklerin de iktidara gelme anslar yoktu. Dolaysyla ona gre Arap bamszl tek k yolu olarak grnmekteydi25 (Hourani 1984: 278-279). Bu dnemde Araplar arasnda Trk aleyhtar hareketlerin yava gelimesi iki nedene balanabilir. Birincisi, Avrupa kkenli milliyetilik fikirlerinin szkonusu blgelere cidd anlamda ilememi olmas, ikincisi ise, II. Abdlhamidin devletin elinde kalan blmn bir arada tutmak iin uygulad baarl ve kurnazca yntemlerdir. Bu yntemlerin banda Mslmanlarn din inanlarndan yararlanmak ve ajanlar vastasyla btn siyas faaliyetlerden haberdar olmak geliyordu. II. Abdlhamid imparatorluun Mslman nfusunu bir arada tutabilmek amacyla hali-felik messesesini, dolaysyla slm Birlii fikrini de etkili olarak kul-lanmak istemitir26 (Mansfield 1975: 30). II. Abdlhamid idaresinde Hristiyan Araplar, hkmranlk talep etmeyen her trl siyas etkinlik ve akm olarak adlandrlabilecek, Arapl27 tevik etmekten ok Jn Trk hareketi olarak bilinen liberal hareketin canlandrlmasna katkda bulunmulardr. Ayrca Arap siyas rgtleri XIX. yzyln sonuna kadar, temelde Suriyenin Osmanl mparatorluu iindeki birliini tercih etmilerdir (Kayal 1998: 57).

II. Merutiyet Sonras Arap Milliyetilii II. Abdlhamidin 1909da tahttan indirilmesinden sonra Arap milliyeti-lik hareketleri ok hzl ve etkili bir seyir takip etmeye balamtr. 1908-1918 yllar arasnda Araplar Osmanl hkmetinden srekli reform talep-lerinde bulunmulardr. stedikleri reformlarn temel hedefi Osmanl s-nrlar dahilinde kendi eyaletlerine otonomi verilmesi olmutur. ttihat-larn bu talebe olumlu cevap veremeyii Araplarn bamszlk iin itah-larn kabartmaktan baka bir ie yaramamtr (Harari 1962: 106). ttihatlar ve Araplar arasnda henz fikir atmasnn olmad dnem-de, 1908 ylnda el-kha el-Arabi el-Osmani (Osmanl-Arap Kardelii)


184

adl bir cemiyet kurulmutur. Bu cemiyetin temel amac mevcut anayasa-y korumak, Osmanl tebaas tm milletlerin padiaha sadakatini sala-mak, Arap eyaletlerinin refah seviyesini dierleriyle ayn seviyeye getir-mek, Arap dilinde eitimi yaygnlatrmak ve Arap geleneklerinin yayl-mas ve muhafazasn salamakt (Antonius tarihsiz: 102; Tibi 1997: 108). II. Merutiyetten sonraki dnemde Araplarla ilikilerin iyilemesi-ne etki eden iki gelime daha olmutur: Haclarn Mekkeye ulamna byk kolaylk salayacak olan Hicaz demiryolu resmen hizmete al-m28 ve II. Abdlhamidin stanbula ararak burada ikamet etmesini istedii erif Hseyin ibn Ali Mekke erifi olarak tayin edilmitir.29 II. Merutiyetin ilnndan sonra Araplar ve Trkler arasndaki ilk sarsn-t merut meclisin oluturulmas iin yaplan seimlerde yaanmtr. Araplar seim artlarn Trklerin kendi lehlerine dzenlediklerini iddia etmilerdir. nk yaplan seimler sonucunda Aralk 1908de alan meclisteki 288 sandalyenin 147sini Trkler, 60n da Araplar almlard (Ahmad 1986: 255). Padiah tarafndan atanan 40 kiilik mecliste (Heyet-i yan veya Meclis-i yan) ise 3 Arap vard30 (Antonius tarihsiz: 104). Bunun yannda, Araplarn merut rejimin faydalarn umduklar gibi ksa srede grememeleri, ttihatlar ile Araplar arasnda hasmane duygularn gelimesine sebep olmutur. Mesel, ttihatlarn yaptklar reformlarn vazgeilmez art olan merkezi otoritenin mmkn olan en geni alana ulatrlmas prensibi ve bunun tamamlayc unsuru olan devletin dili Trkenin kamu hayatnn her alannda kullanlmas hedefi, Araplarla gittike siyasleen bir anlamazla sebep olmutur. Ancak, Trke kul-lanma zorunluluu stanbul ile Araplar arasnda nemli ve hassas bir konu olarak ortaya kmsa da, Arap siyaseti temelde imparatorluktaki genel eilimlere uymaya devam etmitir31 (Kayal 1998: 88-90). Balkan-lardaki hareketlenmeler ve Araplar arasndaki huzursuzluklar sebebiyle ttihatlarn devleti kurtarmak amacyla Pan-slamizmden Pan-Turanizme gei yapmalar32 ve bunun yannda sk bir merkeziyeti politika izlemeye balamas sonucu Araplar arasnda bir reaksiyon olu-mutur33 (Lewis 1968: 174). Bu reaksiyonun temel sebebinin genelde Trkletirme politikas olduu ileri srlmtr.34 Araplar Trkletirmeye gsterdii tepkileri, neredeyse her sahada kl-trlerinin bombardmanna maruz kaldklar Franszlara, dier bir deyile Franszlamaya da gstermilerdir. 1908 ylnda Beyrutta yaynlanan La Question Sociale et Scolaire en Syrie adl anonim bir brorde, Arap-larn Franszlar sevdikleri, ancak bu sevginin kendilerini kaybettirecek


185

kadar ileri gidemeyecei ifade edilmitir. Ayrca, Fransz kltrne kendi ihtiyalarna cevap verdii iin itibar ettikleri, ancak bunun hibir zaman kendi kltrlerini unutmaya terk edecekleri anlamna gelmeyecei vurgu-lanmtr (Kohn 1928: 216). ttihatlarn merkeziletirmeci yaklamlarna reaksiyoner tavrn bir neti-cesi olarak Arap liderleri ve milliyetilik adna yaplan faaliyetlerin bir ksm yeraltna inmi ve almalar yrtebilmek amacyla drt dernek kurulmutur. Bunlardan ikisi faaliyetlerini aktan yrtrken, dier iki dernek almalarn gizlilik iinde srdrmtr. Aktan faaliyet gsteren derneklerden ilki al-Muntada al-Adabi (Edebi-yat Kulb), 1909 ylnda stanbulda kurulmutur. Dernein amac, s-tanbulda oturan veya buraya gelen Araplar iin bir buluma merkezi oluturulmas idi. Hedef siyas olmad mddete ttihatlar bu dernee msamaha gstermilerdir. Dernek Arap milliyetilik hareketine yeni bir boyut kazandrmasndan ziyade yaylmasn salamtr. Suriye ve Irakta birok ubesi almtr35 (Antonius tarihsiz: 108; Zeine 1989: 134). Dier aktan faaliyet gsteren dernek ise, 1912de Kahirede kurulan Hizb el-Lamerkeziyye el-dariyye el-Osman (Osmanl Adem-i Merkeziyyet daresi) olmutur. Bu dernein iki amac vard: Birincisi, Osmanl idarecilerine devletin adem-i merkez bir idareye ihtiyac oldu-unu anlatmak, ikincisi ise, Araplarn bu konudaki desteini almak zere harekete gemekti. Dernek yeleri bir yl iinde iyi organize olmular ve milliyeti Arap duygularnn en yetkin organ durumuna gelmilerdir.36 Gizli rgtlerden ilki el-Kahtaniyye idi ve amac Osmanl Devletini A-vusturya-Macaristan rneindeki gibi ikili bir monari haline getirmekti. Buna gre, Arap eyaletleri kendi idaresine ve meclisine sahip bir krallk olacakt. Btn messeselerin dili Arapa olacakt. Osmanl padiah ise Trk tahtnn sahibi olduu gibi, Arap tahtnn da sahibi olacakt. Bu cemiyetin ortaya k ve Arap milliyetilii adna ilk faaliyeti, Osmanl ordusundaki Arap subaylarn davalar adna kazanmaya almaya ba-lamalaryla olmutur. Cemiyet, her ne kadar yelerini seme konusunda titizlik gstermise de, yelerden birinin ihanet ederek faaliyetlerinin aa kmasna sebep olmasyla almalar atl hale gelmi, fakat dal-mamtr37 (Antonius tarihsiz: 110-111). Dier gizli dernek ise, 1911 ylnda Pariste kurulan Cemiyyet el-Arabiyye el-Fetat (Gen Arap Cemiyeti)dir. Bu dernein amac Arap eyaletlerine bamszlklarn kazandrarak Trklerin veya dier yabanc glerin haki-


186

miyetinden kurtarmakt. Dernek Paristeki Arap renciler tarafndan ku-rulduundan merkezi ilk iki yl Paris olmu, bu renciler mezun olunca 1913de Beyruta, bir yl sonra da ama tanmtr. Cemiyetin gizlilii Osmanl idaresinin sonuna dek muhafaza edilebilmitir.38 1911 ylnda ttihatlar d politikada umduklarndan daha etkili olduu-nu anladklar Pan-slamist siyaseti benimsemilerdir. Fakat Mslman Arap liderler iki sebepten dolay ttihatlara Pan-slamist politikada g-venmemekteydiler. Birincisi, onlara gre ttihatlarn istisnasz hepsi farmasondular ve bu anlamda bir din birlik siyaseti masonlukla eli-mekteydi,39 ikincisi ise Selnik Yahudileri ttihat ve Terakkinin ayrlmaz bir paras idi.40 Sadece bu sebepten olmasa bile, ttihatlarn slamc politikalarnn ie yaramad u rnekten de belli olmaktadr: ngilizler, gerektiinde Cezireyi (Mezopotamya) igal etmeleri durumunda yerel halkn bu igale kar tavrn renmek amacyla 1912de blgede yaptr-dklar aratrmalarn neticesinde Yukar Mezopotamyadaki kabile eyh-lerinin ngiliz igalini desteklemeyi vadettiklerini renmilerdir.41 Her eye ramen ttihatlarn lkeyi bir arada tutmaya abaladklar, ancak kimsenin beklemedii tarzda imparatorluun can damarlarndan olan Balkan topraklarn kaybettii bir dnemde, 21 Haziran 1913te Pariste kabaca yars Mslman, dier yars da Hristiyan olan bir Arap Kongresi toplanmtr.42 Bu kongrede de ayrlk tavrdan ziyade yine birlikte yaamann formllerini arayan uzlamac bir tavr sergilenmitir. Burada yaplan tartmalara gre lml Arap milliyetileri kesinlikle ta-vrlarn Batllamadan yana koymulardr. Bu toplantda, modern medeniyete dahil olmak iin imparatorluu reforme etmek istediklerini ve bu konuda Avrupann yardmn beklediklerini iln etmilerdir (Hourani 1984: 283). Ayrca bu toplantda aldklar kararlar ve Osmanl Devle-tinde yaplmasn istedikleri reformlar Paristeki Osmanl bykelisine de sunmulardr. Buna gre Osmanl Devletinde kkl ve acil reformlar yaplmal, Arapa Suriye ve Arap vilyetlerinde resm dil olarak tannma-l ve askerlik hizmeti Suriye ve Arap vilyetlerinde zaruri durum olma-dka blgesel olmalyd (Krkolu 1982: 37-38). Ancak Osmanl idaresini elinde bulunduranlar bu tr reformlar yapmaktan ziyade kaybe-dilen topraklarn nasl geri alnacann hesaplarn yapmaktaydlar. Nite-kim Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana giri ekli bunun en bariz delilini tekil etmektedir.


187

I. Dnya Sava Srasnda Arap Milliyetilii ve Ayaklanma 1914de Araplar arasnda slamclk hl hkim bir grt ve birok Mslman Arap, Osmanl Devletinin devamndan yanayd. Fakat sava yllarnn basks ve zellikle ngilizlerin faaliyetleriyle ayrlk Arap hareketlerinde de hzl bir gelime olmutur. ngilizler, 1916 ylnda ba-mszlk ve her trl malzeme yardm vaadiyle Hicazda bir ayaklanma organize etmiler ve Hicaz Araplarnn sava srasnda Suriyenin igal edilmesine yardm etmelerini salamlardr (Lewis 1968: 174). Osmanl hkmeti, Almanya yannda savaa girince ngiltere, Osmanl Devletinin Asya topraklarnn, savan gidiat ile ilgili ok nemli stra-tejik nemi olduuna kanaat getirmitir. ngiltere, savata Osmanllarn stesinden gelebilmek iin Osmanl Devletinin gayrimemnun tebaas olarak grlen Araplara ynelmitir. Osmanl Devleti savaa girince baz Araplar Osmanl Devletinin keceini ve bylece kendilerine bamsz-lk iin frsat doacandan sevin gsterileri yapmtr. Bu srada Arap-larn byk ounluunun halife padiah sadakatle desteklemelerine ramen baz Arap liderler, inkraza srklenen Osmanl Devletini terk etmeyi ve gerekirse bamszlk yolunda yabanc yardmna bavurmay zaruri bir durum olarak grmlerdir. Daha sonraki gelimeler de Fransa ve ngilterenin zaten byle bir an kollamakta olduunu gstermektedir. nk Franszlar ve ngilizler, zellikle Mekke Emiri erif Hseyin gibi, bamszlk peinde olan Arap liderlerinden ve baz Araplarn ikayetle-rinden haberdardlar ve bu ikayetlerden faydalanmak iin uygun bir frsat bekliyorlard43 (Zeine 1981: 99-100). ngiltere asndan Araplar Osmanl Devletine kar isyana itmek iin artlar ok msait iken yine de ilk teebbse geen ngiltere olmamtr. I. Dnya Savann arifesinde Osmanl Meclisinde mebus olan Mekke Emiri erif Hseyin, olu Abdullah, 5 ubat 1914de Kahirede ngiliz Yksek Komiseri Lord Kitchenere gndererek Osmanl Devleti ile her-hangi bir ak atmada kendilerine destek olunup olunmayaca konu-sunda ngilterenin grn sormutur44 (Krkolu 1982: 75; Yerasimos 1994: 134-136). ngilizler balangta bu teebbse kar her-hangi bir taahhtte bulunmamlardr. Hatta, stanbuldaki ngiliz yetkili-leri Bab- linin Hicaz ve Suriyede Arap entrikasndan srekli phe ettii iin bu tarz grmelerden huzursuzluk duyduunu Msrdaki ngiliz makamlarna bildirmilerdir (Storrs 1939: 129; Krkolu 1982: 76). Bundan dolay, Msrdaki ngiliz yetkilileri Dost bir devlete kar kullanlmak zere silah veremeyeceklerini, Hicaz Araplarnn ngilte-


188

reden cesaret grmeyi beklememeleri gerektiini ve ngilterenin Arabis-tandaki tek karnn Hindistanl haclarn emniyet ve rahat olduunu syleyerek Abdullaha ret cevab vermilerdir (Storrs 1939: 129, 1. dip-not; Krkolu 1982: 76). ngilizler, erif Hseyinin teklifini reddetmelerine ramen Almanlarn Osmanl Devletini savaa girmeye zorlamas ihtimaline kar tedbir al-maktan da geri durmuyorlard. Bundan dolay 24 Eyll 1914de Lord Kitchener erif Abdullaha bir temsilci gnderilerek Hicaz Araplarnn, Osmanl Devletinin Almanyann yannda savaa girmesi durumunda kendilerinin yannda m, karsnda m olacaklarnn sorulmasn istemi-tir (Storrs 1939: 156). ngilizlerin bundaki amac sava srasnda kendileri iin hayati neme sahip Msrn dousunu gvence altna almak iin Hicaz Araplarnn deve kervanlarndan faydalanmak idi. nk lle evrili Msrda en etkili vastalar develerdi (Storrs 1939: 155). ngilizler umduklar Arap desteini salamak iin bir sre daha beklemek durumunda kalmlardr. Ancak ngilterenin endiesi gerekleip Os-manl Devleti ngiltereye kar savaa girince, ngilizler de daha nceki grmelerde gndeme gelmi olan Araplarn ayaklanmasn destekleme konusunu erif Hseyinle tekrar grmeye balamlardr.45 Birinci Dnya Sava srasnda Arap isyan ve onu etkileyen faktrler konusunda Cemal Paann Suriye valilii hep tartlagelmitir. Cemal Paa Aralk 1914de hem 4. Ordu komutan hem de Suriye valisi olarak tayin edilmitir. Cemal Paa Suriyeye ulatktan sonra bu savan s-lmn ve en byk Mslman devleti Osmanl Devletinin savunmas iin bir cihat olduunu vurgulam ve yumuak ballk ve msamaha ile Araplar kazanmaya almtr. Cemal Paann ubat 1915de Svey kanalna dzenledii saldr baarsz olunca, Suriyeye dndkten sonra Arap liderlerini lkelerini yabanclara satmakla sulayarak bunlara kar ok kat bir politika izlemeye balam, hatta baz Arap liderlerini isyana engel olmas midiyle idam ettirmitir46 (Zeine 1981: 101-102; Gogoi Abdulgahfour 1994: 100; Harari 1962: 107). Dnya Savann devam ettii srada erif Hseyin ve Sir MacMahonun yazmalar sonunda Araplar Mekkede 10 Haziran 1916da erif Hse-yin liderliinde ve ngilterenin asker ve mal desteiyle ayaklanmlar-dr.47 erif Hseyinin isyan zellikle byle bir eye taraftar olmayan Msrl entelekteller arasnda huzursuzlukla kark aknlk olutur-mutur. Bunun Trklerin itibarn sarsmak iin ngilizler tarafndan ortaya


189

atlm bir aldatmaca olduunu ileri srmlerdir (Storrs 1939: 177). Ay-rca unu da belirtmek gerekir ki, tm Araplar ve Arap liderler bamsz-lk durumunda erif Hseyin tarafndan idare edilmek istemiyorlard. Bundan dolay isyan srasnda farkl fikirlere sahip grup ortaya km-t: Bunlardan ilki Suriyelileri temsil edenlerdi ve temel hedefleri Fransz-lar Suriyeye sokmamakt. kinci grup erif Hseyinin grubuydu ve bu grupla ngilizler, hem dnyev hem de manev otoriteyi bnyesinde bu-lunduracak bir Arap krall oluturmann grmelerini yapyorlard. nc grup ise, Irak grubu idi ve bamsz bir hkmet oluturarak ngilizlerden kurtulmak istiyorlard (Zeine 1981: 105-106). Araplara verilen bamszlk szlerine ramen sava srasnda 2 Kasm 1917de Balfour Deklrasyonunun yaynlanmas Araplar zerinde souk du etkisi yapmtr (Yerasimos 1994: 152; Mejcher 1991: 443). Bunun yannda 1917deki devrimle Rusyadaki idareyi ele geiren Boleviklerin, Balfour Deklarasyonundan birka gn sonra, gizli Sykes-Picot Anlama-sn aklamalar erif Hseyin ve dier Arap liderler arasnda daha id-detli bir ok etkisi oluturmutur. nk onlar ngiltere ve onun mttefiki Fransaya ar derecede gveniyorlar ve bamszlklarn elde edecekle-rine inanyorlard. Bundan dolay her iki gelime de Araplar tarafndan kendilerine ihanet olarak deerlendirilmitir (Harari 1962: 108). Nitekim Balfour Deklarasyonu ile Yahudilere bir ulusal yurt balanacann anlalmasyla Filistin Meclisleri Yksek Komitesi, Kudsteki ABD temsilcisine unlar yazmtr: Zayf Arap milletinin paralanmas iin alan en byk dman san-lan Trkiye, bizi bu yava lme mahkm edecek kadar zalimlememiti. O halde, Yakndoudaki zaferlerine Araplarn yapm olduu katky kabul eden dostumuz Mttefikler, nasl olur da byle bir cezaya mahkm edilmemize gz yumarlar? Eer Trkiyeye kar ba kaldrdysak, bu sadece haklarmz ne sr-mek iindi, ve ittifakmzn lkemizi bleceini ve ardndan da smrge-letireceini nceden grebilseydik, Trklere kar husumetimizi ilan etmezdik.48 Bundan sonraki aama ise, savan tilaf Devletleri tarafndan kazanlma-syla, gizli Sykes-Picot Anlamasnn Mays 1920de San Remo Konfe-ransnda onaylanarak drt baml Arap devletinin oluturulmas olmu-tur. Milletler Cemiyetinde de onaylanmasnn ardndan, oluturulan uydu devletlerden Lbnan ve Suriye Fransann, Irak ve Filistinde ngilte-


190

renin manda ynetimine braklmtr. 1922de ise, Filistin topraklarn-dan bir beinci devlet, rdn oluturulmutur (Lapidus 1989: 643).

Deerlendirme Osmanl Devletinin XVIII. yzyldan itibaren Avrupal gler karsnda srekli asker malubiyetler alarak iyice gerilemesiyle, bu devletler kendi karlar asndan ok nem verdikleri Ortadou ve Yakndouya eitli yollarla szmaya almlardr. Bu szma faaliyetleri gerek ticar, gerekse eitim ve misyonerlik faaliyetleriyle gereklemitir. Misyonerlik faaliyetleri paralelinde alan okullarda eitilen Hristiyan Araplar, Avrupada Fransz htilli ile yaylan zgrlk ve milliyeti fikirlerin etkisiyle Trk idaresinden ayrlmak iin eitli cemiyetler kura-rak mcadeleye girimilerdir. Bu esnada Mslman Araplar ise, Trk idaresinden kurtulmak yerine, idar sistemin ve din dncenin slah ve yeniden yaplandrlmas ynnde faaliyetler gstermilerdir. ttihatlarn devleti merkezletirerek kurtarma hedefi Araplar arasnda Trklk politikas olarak alglanm ve bu dneme kadar birlikte imparatorluu kurtarmak iin zmler arayan Mslman Arap aydn ve liderleri arasnda, bundan sonra nisb olarak ayrlk hareket ve dnce-lerin artt grlmtr. Bu arada bandan beri yabanc lkelerden ba-mszlk iin destek arayan Mekke Emiri erif Hseyin de arad frsat Birinci Dnya Sava srasnda bulmutur. Sava srasnda bamszlk iin asker ve madd yardm karlnda ngi-lizlerle bir olup erif Hseyin liderliinde ayaklanan Araplar, ok geme-den Balfour Deklarasyonu ve gizli Sykes-Picot Anlamasnn aa kma-syla kandrldklarn anlamlardr. Fakat geri dn olmayan bu aama-dan sonra Araplar, savatan galip kan Fransz ve ngilizlerin manda sis-teminde bir sre yaamak zorunda kalmlardr. Smrgeci glerin 1940lardan itibaren smrgelerini tasfiye srecini balatmalaryla, Araplar da ancak bu dnemde mandac lkelerin igal ettikleri yerlerdeki karlarn salamlatrmalar sonrasnda, bamszlklarn elde etmilerdir.

Kaynaka AHMAD, Feroz (1986), ttihat ve Terakki 1908-1914, Kaynak Yaynlar, stanbul. ANDERSON, Benedict (1995), Hayali Cemaatler. Milliyetiliin Kkenleri ve

Yaylmas, ev. skender Savar, Metis Yaynlar, stanbul. ANTONIUS, George (tarihsiz), The Arab Awakening, The Story of the Arab

National Movement, Khayats, Beirut.


191

BARBIR, Karl K. (2000), Bellek, Miras ve Tarih: Arap Dnyasnda Osmanl Miras, mparatorluk Miras. Balkanlarda ve Ortadouda Osmanl Damgas, (Ed.) L. Carl Brown, letiim Yaynlar, stanbul, s. 144-163.

Cemal (Paa) (1959), Hatralar. ttihat-Terakki ve Birinci Dnya Harbi, haz. Behet Cemal, Selek Yaynlar.

DAWN, C. Ernest (1973), From Ottomanism to Arabism, Essays on the Origins of Arab Nationalism, University of Illinois Press, Urbana.

GELLNER, Ernest (1992), Uluslar ve Ulusculuk, ev. Bra Ersanl Behar Gnay Gksu zdoan, nsan Yaynlar, stanbul.

GOGOI, Aparajita - Gazi Ibdewi Abdulghafour (1994), Arab Nationalism, Birth, Evolution and the Present Dilemma, Lancers Books, New Delhi.

HARARI, Maurice (1962), Government and the Politics of the Middle East, Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs.

HOURANI, Albert (1984), Arabic Thought in the Liberal Age, 1798-1939, Cambridge University Press, Cambridge.

KARMI, Orhan (1991), Arb, Diyanet slm Ansiklopedisi (DA), c. III, stanbul, s. 242.

KAYALI, Hasan (1998), Jn Trkler ve Araplar. Osmanl mparatorluunda Osmanlclk, Erken Arap Milliyetilii ve slamclk (1908-1918), ev. Trkan Yney, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul.

KOHN, Hans (1928), Geschichte der Nationale Bewegung im Orient, Kurt Vowinckel Verlag, Berlin.

KRKOLU, mer (1982), Osmanl Devletine Kar Arap Bamszlk Hareketi, 1908-1918, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Ya-ynlar, Ankara.

LAPIDUS, Ira M. (1989), A History of Islamic Societies, [slm Toplumlar Tarihi, ev. Yasin Aktay, stanbul: letiim, 2002], Cambridge University Press, Cambridge.

LEWIS, Bernard (1968), The Arabs in History,[Tarihte Araplar, stanbul: stan-bul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1979], Hutchinson and Co. Ltd., London.

MANSFIELD, Peter (1975), Osmanl Sonras Trkiye ve Arap Dnyas, ev. Nuran lken, Sander Yaynlar, stanbul.

MEJCHER, Helmut (1991), Der arabische Osten im zwanzigsten Jahrhundert, 1914-1985, Ulrich Haarman (Ed.), Geschichte der arabischen Welt, Verlag C. H. Beck, Mnchen, s. 432-501.

OCHSENWALD, William (2000), Modern Ortadouda slm ve Osmanl Miras, mparatorluk Miras. Balkanlarda ve Ortadouda Osmanl Damgas, (Ed.) L. Carl Brown, letiim Yaynlar, stanbul, s. 384-411.

ZYKSEL, Murat (1988), Osmanl-Alman likilerinin Geliim Srecinde Anadolu ve Badat Demiryollar, Arba Yaynlar, stanbul.


192

SCHLCH, Alexander (1991), Der arabische Osten im neunzehnten Jahrhundert, 1800-1914, Ulrich Haarman (Ed.), Geschichte der arabischen Welt, Verlag C. H. Beck, Mnchen, s. 364-431.

STORRS, Ronald (1939), Orientations, Readers Union Ltd., London. TIBI, Bassam (1997), Arab Nationalism. Between Islam and the Nation-State

[Arap Milliyetilii, ev. Takn Temiz, stanbul: Yneli Yaynlar, 1998], St. Martins Press, Inc., New York.

TU, Salih (1969), slam lkelerinde Anayasa Hareketleri, XIX. ve XX. Asrlar, rfan Yaynlar, stanbul.

YERASIMOS, Stefanos (1994), Milliyetler ve Snrlar, Balkanlar, Kafkasya ve Ortadou, letiim Yaynlar, stanbul.

ZEINE, Zeine N. (1981), Arab Turkish Relations and The Emergence of Arab Nationalism, Greenwood Press, Westport.

ZEINE, Zeine N. (1989), Arap Milliyetilii, ev. Kemal Kahraman, Cambridge slam Tarihi, Hikmet Yaynlar, stanbul.


193

Aklamalar 1 Nasl her halkn bir halk olarak dili varsa, mill kltr de vardr. 2 Amerika ktasndaki milliyeti hareketler daha ziyade smrge idaresinden kur-

tulmak amacyla zulme ve klelie kar kan ayaklanmalardr. Bkz. Anderson (1995: 61-67).

3 Barbir (2000: 146), bu artlarn anlalmas iin esas bilinmesi gereken dnemin kabaca 1600-1800l yllara tekabl eden zaman dilimi olduunu, ancak bu d-neme ilikin bilgilerin snrl olduunu ifade etmektedir.

4 Arap milliyetiliinin ilk k noktas Lbnandr. Bu aslnda hi de artc deildir, nk Lbnandaki modernizasyon ve yeni siyas uyann olumas tamamen Avrupann siyas, ticar ve eitim alanndaki nfuzundan etkilenmitir (Lapidus 2002: 638). Lbnandaki Avrupa etkisi hakknda ayrca bkz. Tibi (1997: 95-96).

5 Beyruttaki Amerikan kolejinin eitim dili Arapa idi ve modern bilimler reti-liyordu. Bu okul sayesinde Amerikan demokrasi gelenei blgeye aktarlm, e-itim dilinin Arapa olmasyla da modern bilimler ilk defa bu dilde okutulmutur (Kohn 1928: 214).

6 Karm (1991: 242), Arap kelimesinin izahn yaparken unlar sylemektedir: Arab kelimesi bir rkn ismi olmakla beraber bu rkn ky ve ehirlerde yaa-yanlarna arab, lde (bdiye) yaayanlarna ise arb (bedev) denir.

7 Bu dnemde Suriye idar birimine gnmzde mstakil bamsz lkeler olan Lbnan, srail ve rdn dahildi.

8 ngiliz, Fransz ve Amerikallarn yannda Ruslar da blgede misyoner okullar amtr. Fransz ve Rus misyoner okullar kendi lkelerinin destei ve lkeleri-nin plan ve karlar dorultusunda alrken, ngiliz ve Amerikan misyoner o-kullar siyas amalarla faaliyet gstermemitir (Bu konu hakknda bkz. Zeine (1981: 43). [Tibi (1997: 100) ise, Amerikan ve Rus misyoner okullarnn siyas bir hedefi olmadn, ancak Franszlarn tamamen kolonyal hedeflerle hareket ettiklerini sylemektedir. Buna ramen, ilk Arap milliyetilerinin Fransz okulla-rndan deil, Amerikan okullarndan ktn, bunun sebebi olarak da Amerikan okullarnda Arap kltr ve Arap dilinin zerinde durulmasn gstermektedir. nk Amerikallar Protestand ve Protestanlkta ibadet ana dilde yaplmak-tayd. Bundan dolay ncil Arapaya evrilmi ve Arap dil ve kltrne nem verilmitir.]). Ancak Ruslarn ve Franszlarn Hristiyanlar zerindeki etkilerine karlk ngilizler de Drzileri desteklemilerdir. Dolaysyla, bu okullar balan-gta Arap milliyetiliini uyandrmak amacyla alm olsalar da, netice itiba-


194

riyle blgedeki mezhep ve din farkllklar krkledii iin temelde Arap milli-yetilik hareketiyle tenakuza dmtr (Antonius tarihsiz: 92-93). [George Antoniusun ad geen eserine atf yapld bu yerde u ihtiyat notunu dmek gereklidir: Araplar, bamsz olmay hayal ettikleri Birinci Dnya Savandan sonra kendilerini manda ynetimi altnda bulunca, bu durumu bir emperyalizmden (Osmanl) kurtulup dierinin (Avrupa) kucana dmek olarak yorumlamlardr. Bu dnce ise 1938de yaynlanan Antoniusun ad geen eserinde klasik ifadesini bulmutur. Ancak Arap-Osmanl ilikileri hakknda daha sonra yaplan aratrmalar Antoniusun yorumundaki zaaflar ortaya koymutur. Yaplan dzeltmeler arasnda unlar saylabilir: Mesel, Osmanl Devletinde Tanzimatla birlikte balayan eitimi modernletirme abalarnn Batllamay hzlandrmaktaki etkisi Araplarn yaad blgelerdeki misyoner okullarndan daha fazla olmutur. Ayrca, iddia edilenin ak-sine II. Abdlhamid Arap kart olmad gibi, pek ok Arap yksek makama ge-tirmi ve makul olarak karlanabilecek slm Birlii siyaseti izlemitir. Son olarak, erif Hseyinin sava srasnda balatt ayaklanmay ok az sayda Arap destek-lemi, byk ounluk ya sadakatini muhafaza etmi ya da tarafsz kalmtr. Bkz. Barbir (2000: 152-153).]

9 Araplara hitap eden matbuat alannda ilk ne kan isim Faris el-idyak olmu-tur. Maruni bir aileden gelen el-idyakn Hristiyan mezhepleri ve dinler arasn-da gidip gelen bir hayat olmutur. nce Protestanla gemi, daha sonra s-lama girerek padiahn daveti zerine stanbula gitmi ve ilk nemli Arapa gazete olan el-Cevaibi 1860tan 1883e kadar karmtr. Yazlarnn siyas bir derinlii, gazetesinin de politik bir doktrini olmamtr. Faaliyetlerindeki amac Arap dilini gelitirmek olmutur. Siyas anlamda, daha ziyade padiah tarafndan ierde ve dardaki politikasn desteklemek amacyla kullanlmtr (Hourani 1984: 98-99).

10 J. Heywoeth Dunne, Rifaah Badawi Rafi al Tahtawi: The Egyptian Revivalist, Bulletin of the School of Oriental and African Studies (London Univ.), IX (1939), 961-967 ve X (1940), 400-401den nakleden Dawn (1973: 123).

11 Gellner (1992: 224-225), anavatan ve millet kavramlarnn imentosu olarak adlandrlabilecek vatanperverlikin milliyetilikle ilikisini izah ederken unla-r sylemektedir: ddia edilen nokta; ulusculuun, vatanperverliin ok belirli bir tr olduu ve bunun aslnda, yalnzca, modern dnyada varolan baz top-lumsal koullarda yayld ve hakim olduudur. Ulusculuk birok nemli zel-likle belirginleen bir vatanperverlik trdr: (...); bireyler kmelenmi alt grup-lara yelik nedeniyle deil, sahip olduklar kltrel slup nedeniyle bu siyasal birimin dorudan yesi saylrlar. Trdelik, okuryazarlk ve anonimlik temel zelliklerdir.

12 Schlch (1991: 426) de, Arap milliyetiliinin, zellikle Mslman Araplar arasnda, yaygnlamaya balad ilk dnemde, Araplarn slm tarihinin ve me-


195

deniyetinin olumasnda oynadklar role vurgu yaplarak gndeme getirilmeye alldn ifade etmektedir.

13 Baz Mslmanlarn gznde Avrupallama ynnde yaplan bu reformlar, Osmanllar Snn slmn temsilcisi olmaktan karyor ve inanlrlklarn kay-bettiriyordu. Bu gre sahip olanlar Sudandaki Mehdiye tarikat, Libyadaki Sunus tarikat ve Arabistandaki Vahhab-Suud hareketleri idi. (Ochsenwald 2000: 395).

14 Mslman veya Hristiyan, Araplar arasnda belli bir dnemden sonra Osmanl Devletini her ne sebeple olursa olsun eletirilmesinin pek ok sebebi vardr. Barbire (2000: 146) gre bunun en nemli nedeni, XIX. yzyl balarndan iti-baren Osmanl gerilemesinin Avrupa tarih yazclnn belli bal konulardan biri haline gelmi olmasdr. Rankenin XVII. yzylda Osmanl ve spanyay anlatt eserini [Leopold von Ranke, Die Osmanen und die Spanische Monarchie im 16. und 17. Jahrhundert, Leipzig: Duncker und Humbert, 1877] yaynladnda, ana fikri Avrupada orta snflar ykselirken, Osmanl ve span-yann gerilemekte olduuydu. Bu Avrupa, Trk ve Arap tarih yazclnda hi eletirilmeden bir doru olarak benimsendi. [Her ne kadar konuyla alkal de-ilse de, bu yaklama eletiriler gelmeye balad, bu dnemde Osmanl Devle-tinde bir duraklama veya gerilemeden bahsedilemeyecei, olsa olsa Avru-pa ve dnyadaki deiim karsnda sarslan dengeye direnme veya deiime a-yak uydurma abalarnn mevcudiyetinden bahsedilebilecei hakknda ok cid-di yorumlar yaplmaktadr. Bu konuda olduka doyurucu malmat hakknda bkz. Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul: tken, 2002, s. 37-40.] Bu dorunun benimsenmesinden sonra Araplar iin yakn gemi bir hor grme ve alay nesnesine dnm ve uzak gemi, yani anl imparatorluk a (Emev ve Abbas dnemleri) Araplara ilham kayna oluturabilecek bir standart olarak kabul edilmitir.

15 XIX. yzyln sonlarna doru misyonerlerin altrd messeseler niversite eklini alm ve gerek Mslman gerekse gayrimslimlerin eitilmesinde en nemli unsur olmutur. Bylece Avrupa ve Amerika kltryle birlikte milliyetilik fikirleri de Ortadouya girme frsatn bulmutur (Tu 1969: 254).

16 1831den sonra Cizvitler Beyrut, am, Halep, Gezir ve Zahlede okullar am-lard. 1820de gelen Amerikan Presbiteryenleri de 1860 ylnda 33den fazla o-kula sahipti. Fakat blgedeki en nemli iki eitim kurumu 1866da Beyrutta alan Suriye Protestan Koleji ve 1875te yine Beyrutta alan St. Joseph Cizvit niversitesi idi (Zeine 1981: 42).

17 brahim Yazcya gre Araplar en kayda deer milletti, nk onlar dier millet-lerden daha ksa zamanda daha ok eyler baarmlard. Araplar, Arap olmayan-larn hakimiyetine girince gerilemiler, bundan sonra din ilimlerde gerileme ol-duu gibi dini de fanatikletirmilerdir. Avrupallar da Araplardan aldklar bilgi-lerle hzl gelime kaydetmilerdir (Dawn 1973: 132).


196

18 Hatta El-Bustani 1863de kendi okulu olan el-medrese el-vataniyye adl bir okul

am ve burada Arap dili ve modern bilimler retilmitir. Hayatn Arap dilinin benimsenmesi ve sevilmesine adamtr. El-Bustani, din fark gzetmeksizin, eskiden Araplarn parlak bir medeniyetin sahibi olduunu ve bu dnemde Batnn kendilerini rnek aldn, ancak kendilerinden kaynaklanmayan eitli sebeplerden bu ncln kaybedildiini ileri srmtr. Ancak artk ilmin Batda olduunu ve aslnda onu almann kendilerine ait bir eyi geri almaktan farksz olacan ileri srmtr (Hourani 1984: 99-100). El-Bustani hakknda ayrca bkz. Tibi (1997: 102-103).

19 1839 Tanzimat Fermanndan sonra Lbnan ikiye blnmt; biri arlkl olarak Hristiyan, dieri Drzi idi. Bu durum mevcut atmay azaltmad gibi ngiliz ve Fransz rekabeti durumu daha da ktletirmitir. nk Franszlar Hristiyan Marunileri, ngilizler de Mslman Drzileri desteklemilerdir. Ayrca brahim Paa idaresi srasnda Hristiyanlara msamaha gsterilmesi Mslman-lar rahatsz etmitir. Bunun yannda ngilizler de bu ayrln ve dmanln artmasnda nemli rol oynamlardr. 1841 ylnda tekrar Osmanl idaresine d-nldnde ise bu iki grup kar karya kalmlar ve 1860 ylnda bu gruplar a-rasnda atmalar patlak vermitir (Antonius tarihsiz: 55-56).

20 Osmanl hkmeti bu fesadn arkasnda zellikle Fransa ve ngilterenin olduu-nu biliyordu. Dolaysyla bunlarn destekledii yayn organlarna ambargo uygu-lanmtr. Ayrca aleyhte faaliyetlerin etkisini azaltmak iin basnda bunlar hak-knda aleyhte yazlar yazlmas tavsiye edilmitir. Mesela, Tercman- Hakikat gazetesinin sahibi Ahmed Mithat Efendiye slm birlik iinde tutacak yazlar yazmas konusunda istekte bulunulmutur. Ayrca hkmet Msrl genlerin, Yahudilerin ve Ermenilerin de yurtdndaki faaliyetlerini yakndan izlemitir (Krkolu 1982: 22-32).

21 Dnemin Mslman liderleri Araplar Trk idaresinden kurtulma ynnde deil de Batnn tecavzlerinden korunmalar ynnde uyaryorlard. nde gelen Mslmanlar ve Arap nfusunun byk ounluu (Arap yakndousunun) Osmanl idaresine sadktlar. Onlarn kalan son gl slam imparatorluunu zayflatmak gibi bir niyetleri yoktu (Zeine 1981: 58). Ayrca bkz. Tu (1969: 255); Zeine (1989: 134); Gogoi ve Abdulghafour (1994: 85). 1890da Pariste Jn Trklerin yapt bir toplantda Mizanc Muradn Arap katlmclara bir A-rap devleti kurma niyetlerinin olup olmadn sormas zerine Madra Mutran ve Halil Ganem bu iddialar reddetmiler ve Halil Ganem unlar sylemitir: Biz Araplar biliyoruz ki, eer Frenkler lkemize girerlerse, birka yl iinde toprakla-rmz onlarn eline geecektir ve lkeyi diledikleri gibi yneteceklerdir. Trklere gelince, onlar bizim dinimize inanrlar ve detlerimizi bilirler. Drt yz yllk ynetimleri boyunca bir santimetre mlkmz dahi almamlardr. Topraklar, mlkleri, sanayiyi ve ticareti yerli halka brakmlardr. Araplar, Trklerle tica-retten ve kesintisiz bamzdan yararlanmlardr. imdi bunu deitirmek be


197

Trklerin yerine bakasn getirmek doru olur mu?... Mslmanlar bir Arap devleti kurmak istedikleri, Hristiyanlar da yabanclarla gizli ittifak yaptklar ge-rekesiyle sulayanlar, sadece hkmdara yaranmak isteyenlerdir... Arap aydn-larnn ve ileri gelenlerinin mmetlerinin Osmanl karlar erevesinde yaama-sndan baka bir istei yoktur. (Kayal 1998: 49).

22 II. Abdlhamid, Afganinin balatt, Mslmanlar bir halife idaresinde birle-tirmeyi amalayan slamclk akmn baarl bir ekilde kullanmak amacnda olmutur. Bundan dolay Afganinin randan srlmesiyle onu stanbula davet etmi ve himayesine almtr (Mansfield 1975: 31).

23 Bu cemiyet hakkndaki kaytlar mevcut deildir. Fakat rgtn amacnn Suriye ve Lbnann birletirilerek olarak bamszlnn elde edilmesi ve kurucularn-dan birinin de Faris Nimr Paa olduu bilinmektedir (Dawn 1973: 81-87). Ce-miyetin kurucusu dier drt kii ise unlardr: brahim el-Hourani, Yakub Sarruf, brahim el-Yazc ve ahin Makarius (Zeine 1981: 57).

24 Bunlarn nde gelenleri nl gnlk gazete el-Ahramn kurucusu Salim Takla, el-Mukattamn sahibi ve editr Faris Nimr Paa, el-Hilal dergisinin kurucusu Corci Zeydan, el-Camia el-Osmaniyyenin sahibi ve editr Farah Antun ve air Halil Mutran idi (Zeine 1981: 60).

25 Azuri, 1909dan itibaren Kahirede toplanan Arap milliyetilerini bir araya geti-rerek talyan Carbonari tekiltnn benzeri bir mason locas kurmutur. Bu loca-nn hedefi ise Arap milletini zgrletirmekti. (Kohn 1928: 220).

26 Ochsenwald (2000: 392-394) bu konuda unlar sylemektedir: II. Abdlhamid, milliyetilik akmlarnn gcn krmak iin slm Birlii (ttihad- slm) fikrine sahip km, bu yolla hem Osmanl mparatorluundaki, hem de baka lkelerdeki Mslmanlarn desteini salayacan ummutur. slm Bir-lii, Mslmanlarn refahn ve gcn arttrmay, ortak kimliini gelitirmeyi hedeflemesi asndan, kartla dayal bir ideoloji deildi; ama ayn zamanda, Avrupa ve Hristiyan emperyalizmlerine kar koymay hedefleyen bir akm ol-mas sayesinde de destek elde etmiti. (...) II. Abdlhamid, halifelik unvann da ne karmt. Geri daha nceki Osmanl padiahlar kullandklar pek ok un-van arasna halifelii de katmlard, ama bu unvana bir slm Birlii siyaseti balamnda arlk verilmesi yeni bir gelimeydi.

27 Arapln tanm hakknda bkz. Kayal (1998: 11). Bu konuda daha geni bilgi iin Dawna (1973) baklabilir. Araplk ve byk glerin Arapla etkisi hakknda bkz. . Tufan Buzpnar, Arap Milliyetiliinin Osmanl Devletinde Geliim Sreci, (Ed.) Kemal iek Cem Ouz, Osmanl, c. II, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 1999, s. 168-178.

28 Bu demiryolu projesini neren II. Abdlhamidin ktiplerinden Suriyeli bir Arap olan zzet Paadr. 1901-1907 yllar arasnda tamamlanan ve 3 milyon sterlinlik maliyetin 1/3 dnyann eitli yerlerindeki Mslmanlar tarafndan karlan-mtr. Bu proje ile hac kolaylaaca gibi her hangi bir isyan durumunda blge-


198

ye hzl asker sevkyat da mmkn olacakt (Mansfield 1975: 32). Bu konuda ayrca bkz. zyksel (1988: 170-172).

29 II. Abdlhamid tepki endiesiyle cezalandramayaca asi liderleri stanbula davet eder ve gz hapsinde tutard. Bunlardan erif Hseyin ibn Alide bu ama-la stanbula arlm, fakat kendisi tahttan indirildikten sonra ttihatlar tara-fndan serbest braklmtr (Mansfield 1975: 33).

30 Bu dneme ait kesin nfus verileri yoktur, fakat yaklak olarak nfus Msr hari 22 milyon civarndadr. Bunlarn 7.5 milyonu Trk, 10.5 milyonu Arap, kalan 4 milyon ise Rum, Arnavut, Ermeni, Krt v.d. idi. Ayn yer, s. 104. Bu se-imlerde bilinli olarak Trk hakimiyetinin kurulmaya alld iddialar ve o dnemdeki nfus bilgileri hakknda bkz. Kayal (1998: 94-107).

31 II. Merutiyet ile birlikte liberal ve merut ynetimde Osmanlck ilkesi etrafn-da Trklerin ve Araplarn birlikte yaayabileceine inanlmaya balanm, ancak ttihatlarn Suriyedeki idar makamlara adamlarn yerletirmeleri ve buradaki okullarda, mahkemelerde ve idar birimlerde Trke kullanmn mecburi hale getirmeleri Araplk Suriyede muhaliflerin bir enstrman haline getirmitir (Schlch 1991: 426-427).

32 Balkan Savalarndan sonra yaand iddia edilen bu gei hakknda bkz. Ahmad (1986: 254-255).

33 Arap milliyetilik hareketlerinin yannda Trk milliyetiliinin de ttihat ve Terakki idaresinde filizlenmesiyle, Araplarn dil, din ve rk gururuyla atma zemini olumutur. Dolaysyla denilebilir ki, 1909dan itibaren Arap ayrlk hareketinin tohumlar Trk milliyetilii topranda filizlenmitir (Zeine 1981: 77). Trk milliyetilii yolundaki gelimeler, hem Arap milliyetiliine rnek oluturmu hem de Araplarda, Trklerin artk kendilerini bir yana brakt, gzden kard hissini uyandrmtr (Krkolu 1982: 16). Ayrca bkz. Gogoi ve Abdulghafour (1994: 94). Trklk adna Kuran- Kerimin Trk-eye tercmesinin istenmesi zerine ulemnn buna kar kmas ve slm n-cesi Trk tarihinin n plana karlmas konularnda ayrca bkz. Zeine (1981: 77-80). Barbir (2000: 151-152) de, Araplarn ttihatlarn oulcu vizyona sahip re-formlardan vazgemeleriyle ayrlkl ciddi bir ekilde dnmeye baladkla-rn sylemektedir.

34 Kayal (1998: 93-94), son yaplan almalar nda hazrlad kitabnda Trkletirme ile ilgili u yorumu yapmaktadr: Osmanlnn son on ylnn in-celendii almalarn tmnde, ak bir sosyopolitik program olarak grlen Trkletirmeye atf yaplr. Hatta kinci merutiyet dneminde Arap siyaseti, toplumu ve ideolojisini en iyi anlatan analizlerde bile Trkletirme, doru drst sorgulanmadan varsaylan bir fikir olmutur. Bunun, 1908de ortaya kan ve ounlukla milliyeti bir programn vazgeilmez bir paras olarak sistematik bi-imde uygulanan bilinli bir politika olduu kabul edilir. Son zamanlarda, Arap milliyetiliini gzden geiren tarihyazmnda Osmanl merkeziyetiliini Trk-


199

letirmenin bir gerei deil de, Trkletirmeyi Osmanl merkeziyetiliinin bir yan rn olarak grme eilimi vardr; geleneksel bilgeliin byle gzden gei-rilmesi yararldr, ancak bu yaklamda da Trkletirme kavramnn z yine a-ratrlmadan kalmaktadr. Trkletirmeyi, stanbul politikasnn bilinli ya da bi-linsiz bir unsuru olmaktan ziyade, Osmanl hkmetinin politikalarna kar o-lanlarn ideolojik bir kurgusu olarak incelemek gerekir. Sorulmas gereken u-dur: Jn Trk rejiminin hangi politikalar, daha nceki uygulamadan farkl ola-rak Trkeye ve Trklere zel bir ayrmclk tanmt? Burada, mecliste ve di-er devlet grevlerindeki Arap unsurlara kar ayrmclk konusu zerinde du-rulmaldr; nk bu iddiay sadece Arap milliyetiliinin kklerine iaret eden Arap milliyetisi tarihiler ve gelecekteki kuaklar deil, o dnemin Arap lider-leri de dile getirmilerdi.

35 Dernein kurucular arasnda unlar vardr; Abdlkerim el-Halil (Mslman, Lbnan), Salih Haydar (Mslman, Baalbek), Refik Sallum (Hristiyan, Humus), Cemil Hseyni (Mslman, Kuds), Yusuf Muhayber (Mslman, Baalbek), Seyfeddin el-Halip (Mslman, am) (Antonius tarihsiz: 108).

36 Dernein kurucular arasnda n plana kan isimler unlard: Refik el-Azm (Mslman, am), Raid Rza (Mslman, Suriye), skender Ammun (Hristiyan, Lbnan), Fuad el-Hatib (Mslman, Lbnan), Salim Abdlhadi (Mslman, Cenin), Hafz el-Said (Mslman, Yafa), Naif Tellu (Mslman, am), Ali Naaibi (Mslman, Kuds) (Antonius tarihsiz: 109).

37 Bu cemiyet Osmanl ordusunda subay olan Aziz Ali el-Msr tarafndan kurulmutur. Dier kurucu yeleri ise unlardr: Salim Cezairi (Mslman, am), Emir Amin ve Adel Arslan (Drzi, Lbnan), Halil Himade (Mslman, Beyrut), Emin Kazma (Hristiyan, Humus), Safvet el-Avva (Mslman, am), Ali Naaibi (Mslman, Kuds), kri el-Asali (Mslman, am) (Antonius tarihsiz: 110). Bu cemiyetteki gayrimemnun Arap subaylar 1914de el-Ahd adnda yine gizlilik esaslarna bal bir baka cemiyet teekkl ettirmilerdir (Schlch 1991: 427).

38 Dernek kurucular ve yelerinin tamam Mslmand ve unlard: Avni Abdlhadi (Cenin), Cemil Merdan (am), Muhammed el-Mihmisani (Beyrut), Rstem Haydar (Baalbek), Refik Tamimi (Nablus), Tevfik el-Natur (Beyrut), Abdlgani el-Uraysi (Beyrut) (Antonius tarihsiz: 111-112).

39 Great Britain, Admiralty, Geographical Section of the Naval Intelligence Division, A Handbook of Syria (Handbook), (Including Palestine), no. 96 a & b, s. 67den nakleden Zeine (1981: 77).

40 Handbooks, no. 96 c & d, s. 18den nakleden Zeine (1981: 77). 41 PRO FO [Public Record Office, Foreign Office] 195/2433. Lowtherdan Beyrut,

am, Kuds, Halep konsoloslarna (gizli), fol. 19 (Pera, 26 Haziran 1912)den nakleden Kayal (1998: 138).


200

42 Tibi (1997: 110), bu kongreye ev sahiplii yapan Fransann ayn zamanda Arap

gizli cemiyetlerinin organizasyonunu da desteklediini ileri srmektedir. 43 Kohn (1928: 223), Araplarn Birinci Dnya Sava ncesindeki hedeflerini btn

Araplar bir federasyon altnda birletirmek, halifelik makamn ilk ortaya kt gn-lerdeki mahiyetine dndrmek ve am ve Badata romantik bir arzunun neticesi ola-rak eski ihtiaml gnlerini yaatmak eklinde formle ettiklerini ifade etmektedir.

44 Bu arada Araplarn gizli cemiyeti el-Fetat erif Hseyine szl olarak Suriye ve Mezopotamyadaki Arap liderlerin bir isyan iin hazr olduunu bildirmitir. e-rif Hseyin, daha sonra Irak kral olacak olu Faysal araclyla bu cemiyetle temasn srdrmtr (Mejcher 1991: 441). El-Fetatn erif Hseyin tarafndan desteklendii hakknda ayrca bkz. Lapidus (1989: 642).

45 Yaplan grmelerde Mays 1915de am Protokol olarak adlandrlan ve kurulacak bamsz Arap devletinin snrlarn tespit eden bir anlamaya varl-mtr. Buna gre 1839dan beri ngilterenin elinde bulunan Aden ve 1882den beri fiilen ngiliz idaresinde olan Msr haricinde Bereketli Hillin ve Arap ya-rmadasnn tamam Arap devletinin snrlar iinde kalyordu. Doudaki ran s-nr kesin olarak belirlenmese de Anadoluya temas eden kuzey snrlar 37. para-lelde Mersin, Adana, Birecik, Urfa, Midyat ve Cizre hattndan ran snrna kadar devam ediyordu (Mejcher 1991: 442).

46 Cemal Paa, hatralarnda Fransz Konsolosluundan msadere edilen belgelere gre am ve Beyrutta yaayan baz Mslman liderlerinin itham edildiini ve Arap ihtilalcilerin Franszlarla ibirlii iinde olduunun aka anlaldn yazmaktadr. Ayrca bu evraklarda ad geen Arap liderlerinden de bahsetmekte-dir. Bkz. Cemal (1959: 218-219). damlar hakknda kendini savunurken de, bu kararlar vermekteki amacnn Arap isyanclar korkutmak olduunu ifade et-mektedir. Bkz. Cemal (1959: 250-251). Mejcher (1991: 442) ise, Cemal Paa ve Alman General Falkenhaynn amacnn el-Fetat ve el-Ahd gibi gizli cemiyet mensuplarn yakalayarak Arap isyann etkisiz klmak olduunu ifade etmekte-dir. Cemal Paa hatralarnda (1959: 279-299) Arap liderlerin idamna gereke olarak gsterdii vesikalar da vermektedir.

47 erif Hseyin ayaklanma gerekeleri arasnda Jn Trk idaresinin slma uygun olmadn ve Suriyedeki idamlar gstermitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Krkolu (1982: 119); Kohn (1928: 225). Arap isyannn ngiltereye maliyeti 11.000.000 sterlin olmutur. 8 Austos 1916da erif Hseyin ayda 125.000 sterlin olmak zere yaklak 1 milyon sterlin almtr. Dier 10 milyon sterlin ise asker operasyonlar ve salanan desteklerin masraflardr (Storrs 1939: 160, 1. dipnot; Zeine 1981: 115, 37. dipnot).

48 US [Records of the U.S. Department of State Relating to Internal Affairs of Turkey (1910-1929)] 867.00/1094 Filistin Meclisleri Yksek Komisyonundan Birleik Devletlerin li Hkmetine, Kudsteki saygdeer Amerikan Temsilcisinin Dikkatine (Hayfa, 27 Kasm 1919)dan nakleden Kayal (1998: 230).

bilig Summer / 2004 Number 30: 173-202 Ahmet Yesevi University Board of Trustees

Arab Nationalism from Its Emergence until 1918

Dr. H. Bayram SOY

Abstract: In the Ottoman Empire, by the introduction of modern schools with Tanzimat and by the influence of the missionary schools opened in Syria, Lebanon and Palestine, Western nationalist ideas became prevalent, especially among the Christian Arabs. As for the Muslim Arabs, as a reaction to the irresistible regression against the West, they tried to find a solution to this regression by reviving Arabism through emphasizing on the Arab identity and culture, and its contributions to the Islamic and Western civilizations. The Christian Arabs, besides working on the revival of the Arab language and culture, they also discussed the idea of separation and defended the idea of independence from the Ottoman Empire. But the Muslim Arabs, instead of separation, defended the unity of the Empire, but demanded their language widely used and culture to be more considered especially in their local areas. However, compared to Syrians, the Egyptian Arabs, under the influence of the British rule, developed a different understanding of nationalism by emphasizing on the idea of motherland and gave importance for being an Egyptian more than being an Arab. In spite of the nationalist movements among Muslim and Christian Arabs, the revolt started by Sheriff Hussein in Hedjaz during the First World War gained a restricted support among the Arabs. Because of the secret Sykes-Picot Agreement and Balfour Declaration, the Arabs were not able to get their independence after the First World War. Moreover, they were obliged to live under the English and French mandates by the supervision of the United Nations. So, for their independence, they had to wait until 1940s, when the colonialist powers began to emancipate their colonies. Key Words: The Arab Nationalism, The Arabs, Nationalism, The Ottoman Empire, The Middle East

Krkkale University, Department of History / KIRIKKALE [email protected]

Documents

Arap Milliyetciligi,