T.C. KLTR BAKANLIGI YAYINLARI/ 2065 Yaymlar Dairesi Bakanl Sanat- Edebiyat Eserleri Dizisi/ 162-31

ALEV - BEKTA RLER ANTOLOJS

CiLT: iV (19. Yzyll)

SMAIL ZMEN

- 2 Temmuz 1993 gn Sivas Madmak otelinde ad, yobaz dncelilerin yakt dnce ehidlerinin ateten semaha duran ruhlarnn kutsal ansna saygyla sunulur. -

T.C. KLTR BAKANLIGI YAYINLARI/ 2065 Yaymlar Dairesi Bakanl Sanat- Edebiyat Eserleri Dizisi/ 162-31

ALEV - BEKTA RLER ANTOLOJS

CiLT: iV (19. Yzyll)

SMAIL ZMEN

T.C. KLTR BAKANLII, 1998 - ANKARA ISBN 975-17-1940-2 (Takm) ISBN 975-17-1944-5 Kapak Dzeni! Canan BAYRAM

Alevi-Bektai iirleri antolojisi [haz.] smail, zmen. - Ankara : KQltilr Bakanl, 1998. 5 c. ; 24 cm. - (Kltr Bakanl yaynlar ;

2065. Yaymlar Dairesi Bakanl sanat-edebiyat eserleri dizisi ; 162-31)

ISBN 975-17-1940-2(tk.) I. zmen, smail. II. Seriler: .

811

Birinci Bask, 5.000 Adet

TRK TARH KURUMU BASIMEVl -ANKARA, 1998

Szl anlatm geleneine daha ok bal kakru Anadolu edebiyat zn yaad topraklar zerindeki uygarltktan alr. Anadolu uygarlmm yap talarmdan birini oluturan kltr kollarmdan biri de iirdir.

nA/evi ve Bektai iirleri Antolojisi"ni haz1rlayan smail zmen, bir kltr rn olan iirin Seluklu ve Osman// dnemlerindeki sanatlar arasmda en karmak, en deiik yapda olduunu belirtmektedir. zmen, divan airlerinin de kendi kendini bilme ve .anlama bilincinden yoksun

olduunu savunmaktad1r. zmen, bu iir geleneinin karsma Alevi ve Bektai iirini koyarak, deiik bir antoloji alimas gerekletirmitir.

Antolojiler, kitap okur/an iin birer yol gsterici kaynaklard1r. Okurlar ulamak istedikleri yazara, esere ve konuya antolojiler sayesinde ularlar.

smail zmen'in bu titiz almas da Alevi ve Bektai iirlerinin dinamik yapsm ve tarihsel srecini okura aktarmas asmdan nemli bir eserdir.

Bu oylumlu ve zahmetli almas nedeniyle smail zmen'e, kitab okurla buluturan Yaymlar Dairesi Bakanlf'na ve emei geen herkese

teekkrlerimi sunarm.

M. stemihan TALAY Kltr Bakam

NDEKLER SUNU........................................................................................................................ 1 GR......................................................................................................................... 5 19. YZ YIL ALEV - BEKTA R ZERNE ............................................... 9

xx. YZYii,, iR

AH SULTAN ............................................................... ; ........................................ . AIKI ..................................................................................................................... .. KUL HMMET ST ADIM ...................................................................... : ............. . AGAH DEDE ......................................................................................................... . DAN ..................................................................................................................... . PRMEHMED ........................................................................................................ . GEREDEL AIK FGAN .................................................................................. '.."'' ISPARTALI SEYRAN .......................................................................................... . EVEREKL SEYRAN ........................................................................................... . SIRRI ...................................................................................................................... ..

SACD ..................................................................................................................... . HIFZ ...................................................................................................................... .. EM' ................................................................................................................. : ..... . ZAHlVI .................................................................................................................... .

KENZ ..................................................................................................................... . HTAB ................................................................................................................... . TURAB .................................................................................................................. .

AIK VEL .............................................................................................................. . PERAN BABA .................................................................................................... . HATF ................................................................................................................... .

YESAR BABA ...................................................................................................... . BOSNAV .............................................................................................................. . FENN ..................................................................................................................... .. HAKKI ................................................................................................................... . HAK ..................................................................................................................... .. CEVAB ................................................................................................................. .

35 47 75 83 89 91 97

103 107 121 129 133 137 143 151 153 157 167 189 195 205 213 223 233 235 237

Vlll ALEV VE BEKTAi RLER ANTOLOJiSi

RECUL ................................................................................................................... 239 VEHB ..................................................................................................................... 241 SABR ..................................................................................................................... 245 HASRET ................................................................................................................ 247

REMZ..................................................................................................................... 249 ECR........................................................................................................................ 253 RESM..................................................................................................................... 261 LHAM BEY .......................................................................................................... 265 SADIK BABA ......................................................................................................... 267 ZKR BABA .......... .......................... .......... .. .. ................. ........... ................... ........ .. 271

HAD ....................................................................................................................... 273 GENC ( GEN ABDAL) ....................................................................................... 279 DRR ..................................................................................................................... 287 RAHM.................................................................................................................... 293 ESAT BABA ........................................................................................................... 297

CESAR ................................................................................................................... 299 EHD .................................................................................................................... 301

DERV TEVFK..................................................................................................... 303 AL LHAM DEDE................................................................................................. 307 EMS BABA.......................................................................................................... 313 MUALLM NAC ................................................................................................... 315 AHMET TALB RAD BABA ........................................................................... 317

ABDN BABA........................................................................................................ 319 MAZHAR ................................................................................................................ 321 ASIM ...... ;................................................................................................................. 323

MEFHAR ................................................................................................................ 325 RECA BABA ......................................................................................................... 327 FEHM BABA.......................................................................................................... 329 MUHARREM MAHZlJN BABA .......................................................................... 331

YEKSAN ........... ..................................... ........ ..................... ............................ ........ 333 HLAS ..................................................................................................................... 335

KADR..................................................................................................................... 339 HA YRAN ................................................................................................................ 343

SMAL..................................................................................................................... 345 MR'AT (KALECKL)........................................................................................ 347 FUZUL.................................................................................................................... 355

~~--~~~i~IN~D=E~KLER ~

DERV SLEYMAN............................................................................................. 357 SEFL ABDAL .................................................................................... :.................... 359 DEL BORAN .... ........... ........................... ............ ................ ............ ................. ....... 363

SEFL AHMED ........................................................ ....... ......................................... 369 AIK SEFL AL ..................................................................................................... 37 FEYZULLAH ELEB .............................................................. :............................. 375

MEKNUN ............................................................................................................... 387 DERV AL ................................... ........ .......... ............................ .. ....... ............... ... 389 HSN BABA .................................................................. ,....................................... 397 MUHAMMED ......................................................................................................... 399 RIZA EFEND........................................................................................................... 401 HULK BABA.......................................................................................................... 403 NAZM..................................................................................................................... 405

RUH BEY BABA ................................................................................................... 407 INAR ................................................................................... ,................................. 409

M.ATLUB (TALB)............................................................................................. 411 TOKATLI GEDAY ............................................................................................... 413

MEHD BABA......................................................................................................... 417 EVK....................................................................................................................... 419 FERY AD ( DEL DERV ) ................................................................................... 423 RIZA......................................................................................................................... 427

EREF BACI............................................................................................................ 429 CEYHUN ........................................................................................................... ~.... 431 MEHMET AL HLM DEDE BABA ..................................................................... 439 HAFIZ BABA .......................................................................................................... 449 BRAHM BABA ....... ........ .. ..... ............ ....................................... ................... ......... 451 FERD....................................................................................................................... 455 ESR BABA ....................... .. ....... ......................................... ........ ......... ............ ...... 457

RAM ..................................................................... ;.................................................. 481 LOKMAN ............................................................................................................... 483

NEHR...................................................................................................................... 485 DERUN BABA (DERUN ABDAL}..................................................................... 489 AMASYALI FEDA Y BABA ................................................................................. 493

HAYRYE BACI...................................................................................................... 507 ARFE BACI ..................................... .......... .......... ............................ ............... 509 CELAL.................................................................................................................... 511

X ALEVl VE BEKTA RLER ANTOLOJiSi --------

AR EREF............................................................................................................ 515 EDB HARAB......................................................................................................... 521 A. CEMALETTN ELEB..................................................................................... 539 MHRAB (brahim Baba ) ............... ................... ............................ ........................ 545

CEMAL BABA ....................................................................................................... 549 MNR BABA......................................................................................................... 555

.

YUSUF DEDE ......................................................................................................... 557 AIK SITKI BABA ( PERVANE ) ......................................................................... 559 AIK KUL FAKIR................................................................................................... 589

AIK GUFRAN ...................................................................................................... 609 KEMTER. ......... ......... ........ .......... ...................... .......................... ............................ 613 DDAR .................................................................................................................... 629 DERYAB................................................................................................................. 633

SERDAR ................................................................................................................. 637 RUHSA T ................................................................................................................ 641 MNHAC ......................... .. ....... ... ........ ............................ .. ................... ....... ............ 651 SLAMYET VE OULCULUK.......................................................................... 655 TASAVVUJ

SUNU

Alevi-Bektai iirlerini derinlemesine inceleyenler u ortak noktada birleirler: Bu iirlerin hemen hemen hepsinde, Allah-Muhammed-Ali-Onikiimam-Hac Bekta Veli ve erenler sevgisi odak noktay oluturur. Dahas, bu iirler batan baa ibadet saylabilecek bir ierik ve hava tarlar. Durmayan, eksilmeyen gidere~ younlaarak artan, derinleen bir inan yn eklinde karmza karlar. Bu gerekten soluk aldrmayan, srekli akp giden bir ibadet trdr. Be ciltte sizlerde bu gerei, srekli ibadet trn ararak g-receksiniz, izleyeceksiniz. 'Anadolu'da Hac Bekta Veli ile bu ibadet tr yaama giriyor.

"Bismillah-Bismiah" diyerek ie giriiyor, zaman olarakta XXI. yzyln kaplarna dein gelip dayanyorlar. Durma yok, kesilme yok, elenme yok srekli bir ak bu sevgi. Severken ibadet ediyorlar, savarken, dvrken, alrken, kaarken, svrken bile ibadet ediyorlar; doumdan, lenedek ibadetleri hi durmuyor. Yrrken ibadet, uyurken ibadet, yemek yerken ibadet, iki ierken, elenirken, oyun oynarken hep ibadet ... hep ibadet. badet kimseleri incitmeden, gsterie, propagandaya yanamadan, iki yzlle sapmadan, gizlilik iinde, sr olarak ibadetlerini oyun eklinde, hareket iinde, itenlikle, cokuyla, iirle, arkyla, trkyle, duayla yerine getiriyorlar. Saz sz her ele alta iba-det balyor. yle durumlarda onlar iin her yer tekke, her yer cemevi, her yer cami, her yer ibadethanedir. Onlara gre evren ibadethane, evren cemevi, nede olsa her ey, her yer gnlevidir. Uslar, ileri, dlar Allah'la dop-doludur. Onlara fetvalarla, fermanlarla

Allah'sz diyenler, onlar din d sayanlar, heteredoks sfatyla boyayanlar, Kzlba grenler ne menem dncelerle bunlar syleyebilmi~ler bunu anlamak., kavramak ok g. te ben bunu bir trl zemiyorum, anlayanlar, zenler buyursunlar, ite meydan ...

Alevi-Bektai iirinde ortak yn bilinmez bir zlem iermeleridir. Her yam zlem dolu bir sevgi ... lmszlk zlemine doru akp giden bir rmak ...

Alevi-Bektailer bu dnya ile br dnyay birbirlerine katm, kartrmlardr, Onlarn her an br dnya ile srekli al-verileri var, Tanr ile gryorlar, konuuyorlar, gm erenleriyle selamlayorlar, eytanlar, ktlkleri kovuyorlar. Gelmi-gemi tuhaf inan trleri sayesinde, eytanlar lanetliyorlar, talyorlar. Buradan l sevdiklerine yemekler, alar, adaklar, giysiler yolluyorlar. Onlar sofralarna aryorlar, bekliyorlar,

savalarna, sevinlerine alyorlar. u abartsz bir gerek: Her Alevi, her Bektai en az dvaz-imam, nefes, deme biliyor, hatta bazlar ezgisiyle birlikte syleyebiliyorlar. te bir kltr ayakta tutan, diri klan, soluklandran eler bunlar. Derin ve lmsz kltr bunlarla besleniyor, bunlarla yayor ... Sonsuzluk iinde bitmeyen bir al veri yaparak doal yaamlarn srdryorlar. Evrene katlmak istiyen bir ak ...

2 ALEVi VE B_EK7~_JIRLER AN1:."""D""l.O."""":J;..;;i=SI'-. ---------------

Alevi-Bektai-Caferi-Hseyni-Tahtac-Rafzi-Kzlba-Bedreddnl-Harfendl-lk -Abdal- Kalenderi-Hurufi-Batni-ii gibi eitli adlarla anlan yolaklar ve trevlerinin hi birisinde slamiyet ilkesine dorudan doruya aykr ve kar duran, din kurallarn kabul etmeyen bir tutum ve davranlarna rastlanmyor. Namaz klmaz, ramazan orucu tut-mazlar ama onlar inkar da etmezler. Niin tutmadklarna baz neden ve gerekeler gs-terdiklerini grrz. Hatta Hz. Ali'ye ve ehlibeytine Yezit'lerin svdklerini, onlara haka-ret ettiklerini, karaladklarn, haklarn yediklerini, kovulduklar camide bunlar duyma-mak iin camiye gitmediklerini, namazn bu ve benzeri gerekelerle braklm olduunu duyduklarn syleyenlerle de karlaabilirsini1 .. badet. yalnzca namaz mdr? Tanr'ya yalvarmann, yakarmann, niyazn, ibadetin elbette binlerce, hatta milyonlarca yolu, yn-temi, tr vardr. Hatta diyebiliriz ki; yeryznde ne kadar inanl, imanl insanlar, m-minler gemi ve ne kadar da geecek ise onlarn saylar dein, hatta daha ok inan iba-det, niyaz usul ve yollar vardr diyebiliriz. nsan oturarak, ayakta, yrrken, yatarken hatta uyurken bile Tanr'sna yalvarabilir, yakarabilir, niyaz eder, tapnr. Bunu engelle-yen, yasaklayan hi bir dinsel kural gsterilemez. badeti kabul Tanr'ya ait bir itir. Buna kimse karamaz. slamn temeli Tanr'nn tekliine itenlikle inanmaktan geer. Bu temel ilkeye hafifte olsa uymayan, glge dren mslman deildir. Tanr, kitabnn bir ok yerinde, bu ana ilkeyi vurgulayarak, bu temel ilkeye ters den bir durumu, irk komak, kafirlik, inkar gibi ar su olarak nitelendirmitir. yleyse, Allah'n varlna itenlikle inanan herkes mslmandr. Dinin dier kurallar, bu temel ilkeye uyulmasndan sonra ancak gndeme gelebilir. te bu dnce sisteminden yola karak Alevi-Bektai toplu-

luu kendi inan bahelerindeki, cem ayinlerindeki, ibadet, niyaz saylabilecek her trl davranlarn mutlaka Kuran- Kerimin bir suresine, bir ayetine, bu da olmad taktirde kutsal bir hadise dayandrmay ihmal etmeyerek ibaretlerini yapmlardr. Aleviler Aiah'Hz. Muhammed'i-Hz. Ali'yi-Oniki imamlari, tm ehlibeyti-Hnkar Hac Bekta Veli'yi hiyerarik bir yap iinde hereyden stn tutarlar. onlara kar sonsuz bir sevgi ve ballk duyarlar. Tanr'ya ortak komazlar, onu inkar etmezler. Kuran'da nitelikleri belirtilen Allah'tan baka bir Allah tanmaz ve dnmezler, puta, insana veya baka eylere Tanr niyetiyle 'tapmazlar, niyaz etmezler. Herkes, herey Tanr tarafndan yaratlmtr. Hz. Muhammed'de-Hz. Ali'de, Oniki imamlarda dier ermi ve ulularda Tanr tarafndan yara-

tlmtr. Ancak bunlar O'nun sevgili kullardr. Bunlara yaktrlan olaanst nitelikler ve zellikler bile onlara Allah tarafndan bahedilmitir, verilmitir derler. Bunun aksini -syleyenler doruyu, gerei sylemiyorlar, yanl ya da yalan sylyorlar demektir. Alevi inanlarn Yahudilie, Bektai inanlarn Masonlua balyanlarn dncesi, on-

larn etkisiyle olutuu gr gerek deildir, yanltr, yalandr. Sonraki dinler hep n-ceki dinlerin etkisinde kalm, onlardan baz kavramlar zmseyerek, kendi yapsna uy-durarak almtr. Bu olgu, dinlerde, sosyal bilimlerde normal karlanmaldr. Kald ki, bu durumdan sadece eski kltrler etkilenmezler, sonraki kltrlerde etkilenirler; eski klt-rn toplumu, ulusu, topluluu yayorsa, sonraki kltrlerden, onlarda karlkl ekilde yararlanr, birbirlerini beslerler. Ana kltrlerde her zaman alt kltrleri etkilerler.

Aslnda bunlar tpk bileik kaplar gibidir. Srekli birbirlerini beslerler. Aksini savunmak doru olmaz. Ksaca Alevi-Bektai inan ve trenlerindeki olgular, gelenekleri eitli

ynlerden ele alp deerlendirmek, pluralist-prizmatik yntemlerle incelemek gerekir. zellikle ii bu yolun kurucularnn geldii, beslendii kltrlerin ~nda gzlemlemek bizi daha salkl sonulara gtrr. amanist dnce aydnlnda belki zgn zm-lere bile varabiliriz. soyutu somutlatrma abasyla dolu bir iir d111yas ... Toplumsal alann snrna eren bir bakn yansd rnler ... Toplumsal ben ile birleen ar bir bi-reycilik. Ama hep us snrlarna yaslanmay ihmal etmeyen, yaratlan yaratann iinde, znde, yannda gren, nesnel snrlar manevi dnyann ortak payandas saya bir gr.

Yazl metin akndan ok sylemi, kuaktan kuaa uzanan iirsel bir anlatm biimini seen, kendi gelenekselliini zyle kucaklayan bir kimlik ... nasl sevi. zlem dolu olma-

sn ... Yeni bir sentezdir bu yol. Bir halk dini ... Batnr kanalda bir kar islamlk, birdi-renme, yyllarca sren sessiz bir bakaldr ... Glmseyerek kar durup yeri gelince her-

eye kafa tutma eklinde oluan bir ktiltr .... Aslnda bu yola sevginin derinliklerinde, acnn labirentinde acy bal ederek seyredip ondaki z, gzellikleri yakalamak bizi daha enteresan sonulara ulatrabilir. Unutmayalm ki, bin yllk bir birikimi kartryor, o g-

zelliin salarn taryoruz:

"srafil aznda srdr muhabbet" Grlyorki, byk zaman sreci iinde yeryznde tm insanlk iin en nemli olan i retmektir. badette bir retim biimidir. Sevgi retir, ahlak retir, yaam biimi retir. Ancak bu retimde barn, dostluun, iletiimin byk nemi, yeri ve rol vardr. Yanl bilmek, pein hkmlere gre kabul insan hep kmazlara gtrmtr, dmanhklara s-rklemitir, birbirine yabanclatrmtr, ayn ada yaasalar bile aralarna onlarca yl, yzyl, binyl.. gibi bir zaman uzakl sokulmutur. Uzam olarakta aralarna lkeler, ge-zegenler galaksiler koyulmu gibidir. nsanlar kmazlardan kurtaran, salkl yollara ka-

vuturan kltrlerdir, ak inanlardr, evrensel dostluklardr. nsan olarak biz bunlarn ar-dna delim. Byk ozanmz Nazm Hikmet "Bu memleket bizim" adl iirinde biitn

bunlar birletirerek yle iirletirir, insanlarmzn haritasn yle izer:

Drt nala gelip uzak Asya' dan Akdeniz'e bir ksrak ba gibi uzanan

bu memleket bizim Bilekler kan iinde

Diler kenetli

ayaklar plak

ve ipek bir hahya benzeyen bu toprak

bu cehennem bu cennet bizim Kapans el kaplan bir daha almassn yok edin insamn insana kulluunu

bu davet bizim

4 ALEV/ VE BEKTAi ilRLERI ANTOLOJiSi

Yaamak bir aa gibi tek ve hr ve bir orman gibi kardeesine

bu hasret bizim

lkemiz ve insanlarmz, 30-35 yldan bu yana eitli skmtlann, kargaalarn, sr-tmelerin, byk ve karanlk oyunlarn ortasndan geip gidiyor. Malatya, orum, Sivas olaylar. Ardndan 115 kiinin ldrld K. Mara komplosu, Sivasta 37 kiinin kasten yakld Madmak Oteli olay. imdi de stanbul provakasyonu 20 kiinin kym. Alevi ve Bektailer bu aclar ekmeye, bu skntlara katlanmaya, bu karanlk oyunlara, karga-

alara atlmaya niin lliyk grlyorlar'! Ne yaptlar ki? ... nanmaktan, sevmekten te ne sulan, ne gnahlar var? Aydn olarak, insan olarak bunu sormak hepimizin hakk, he-pimizin grevi. Soukkanl olalm. Salkl d'nelim. Hereyimizi yeniden ele alalm. Yanllk, hata nerede ise birlikte bulalm. Oyunlara gelmeyelim. Kimsenin maas olma-yalm. yleyse hep birlikte Yunus Emre'mizi dinleyelim:

Gelin tan olalam i kolay kalalm Sevelim sevilelim Dnya kimseye kalmaz

Ya da, Gurumayi'nin dedii gibi "Ak Tann'dr, Tanr hereydir. Sevgi olmaz ise cennet bile cehennem olur. Dnya Tanrsal ak gliciinn bir ifadesidir"

Btn yeryznde yaayan insanlara, zellikle de lkemizdeki Alevi-Snnilere elle-rindeki, eteklerindeki talar dkerek birbirlerine sarlmalarn, birbirlerini sevmelerini neriyorum, bunun zorunlu olduuna inanyor, herkese umut, bar, esenlik, mutluluk ve

baarlar diliyorum.

GR Dnyada yaayan her topluluk gibi 21. yzyla girmeye hai:rlanan Alevi-bektailerde yaam sreleri boyunca, Anadolu'da, Seluklular ve Osmanllar dneminde akla ters ge-len bir ok eriat kurallarna kar durmann; Cumhuriyet dneminde ise, Atatrk ilkeleri ile ve sol'la bir ok ynden zdelemenin faturalarm ok ar biimde demilerdir, demekteler de. Onlar hep ortodoks bir snni kuatmas:altmdla yaadlar. Bu kuatmann

zayf halkalarn krarak tarikat ad altnda rgtlenmelere gittiler. Ulusal bir temele oturma srecini hzlandrarak kapal cennet olma kskacndan kurtulmaya altlar. Bu gzlemlendi. Kapal cennet dnemini yaarken slam halk dini haline getirerek

Anadolulatrdlar.

Genel kurala gre, her dnemde gerek bir rnesans (aydnlanma) kvlcm, ancak ok ynl kltr birikimlerinin younlat, ileri dncelerin olutuu, kendi iinde hogr ve zgrln egemen olduu skntlar, gereksinimler iinde atlmlar yapma zlemleriyle yanan bireylerin, umut ykl toplum kesimlerinin kk bir aznl (elitleri) tarafndan aklr tututurulur. Sonrasnda nderlik bayran yine sekinler ta-

sa bile artk, toplum konunun nemini, yararn, gerekliini, vazgeilmezliini kavra-d iin iin peini bir daha brakmaz; youn biimde izlemeyi, gelitirmeyi, ii canl tutmay grev sayar, srdrr. Bu artk o toplumun yaam biimi, kan, can her eyi ol-mutur. Toplumlarn karlkl veya tek tarafl dmanlklar da dostluklar gibi srekli deildir. Bunu ulus ve toplumlar ounlukla karlarna gre saptar ve uygularlar. Ama yine de, toplumlar iin srekli saylan bar ve dostluklar olmaldr.

Heterodoks slamln sistematik bir eriat, hukuku olduu sylenemez. Bu inan Fatimi ve Safevi olgusu dnda hi devlet olamad. Yalnz toplumsal muhalefetin iinde

yaad, orada piti, glevlendi, keskinleti. Snflarn olmad bir toplum dn, inancnn odanda zlem olarak tuttu, yaatt. Snni evreler Alevi-Bektailii bir dnce yada inan hareketi olarak deil, sunni ideolojinin temsilcisi olan bir dzenin yklmasn amalayan acmasz bir dman olarak grmeye baladlar.

Alevilik-bektailik, aslnda slamiyetin zgn bir yorumundan baka bir ey deildir diyebileceimiz yer yzyllar ncesinde kalmtr artk. Artk bu balamda Alevilik-Bektailik yeni bir konuma, yeni bir duruma girmitir. Dnyaya, yaama "at gzlkleri-nin" ardndan, tek ynl bakmak istemiyor. Alevilik-Bektailik kltr sorununu deerlendirme aamasna ginnitir. Yzyllarn birikimlerini deerlendirmek, yeni alardan didik-didik etmek zorundadr. Arap-Fars kltrlerine bir tepki olarak doan Alevilik-Bektailii hep ayn yerde saydrmaya, hep ayn eksende dndrmeye almak- byk yanl olur, bu nesnelerin doasna da uymaz. Kimlik deitirmek yerine, kimlik gelitirmek sorunu-

..:..6---'-ALEVJ VE BEKTA/ /IRLERJ ANTOLOJ/Si -------------

dur gndemde olan. Daha renkli, daha ada. daha ok ynlii, derinlii olan bir kimlik. Temel ilkelerden kopmadan yeni cokular, atlmlar, deerler yaratacak lkler retmek, zmler aramak, sorunlar znden ayrlmadan zmleyerek aa, topluma uyum salamak, mezhepi olmadan, snnilerle srtmeden, Alevi-Bektai inan ve kltrn de-rinlemesine srdrmek. Eskimi giysilerini, yapsn deitirmek; yeni, diri, gzel, gerek. duru, renkli bir yap kazanmak onlarn imdiki sorunlar. Btn bunlar nasl zecek

Alevi-Bektailer, zaman gsterecek. Ama geldikleri "mazlum rneinden, barc olmak-tan, sevgi-sayg-iyi-gzel ve hogrden" ayrlmadan, "gvercin donunda" kalarak f.e-cekler bunlarn hepsini de. Dnceleri, inanlar, ynleri byle.

eriat-batni tarikat kavgas, aslnda, Osmanl toplumundaki egemen snflarn halk ynlaryla hesaplamasdr. Halk dini slam bakaldrnn, eriata kafa tutmann tayc -ln yaamaktadr. ki ayr dnyay yanstmaktadr. Yapay domalarn altnda ezilmek-ten kurtulma sava vermektedir. Bu bir kimlik savadr. Burada halk dine kar dman gsterilmektedir. Kr dv slamlk dmanlna dnmtr. nanlarn, dncelerin alt st olduu bir dnemdir bu, tam 700 yl srmtr. ok uzun bir dnem. Ama gerek rf d, dinsel, dnsel, siyasal bir halk rgt rgnleyerek giderek kurumlamasn

gerekletirecek biimde Alevi-Bektailik olumutur. Bu adan baklnca bile zorlamann iddetin, drtnn, zgr dnceyi zmsemeyi iine sindirip, kendini durmadan yenilemi ve zn ykmam olduunu grrz.

Kuru, ksr eriat kurallarn aarak tarikat-marifet-hakikat dnyasnda kendine yeni boyutlar yaratarak, dinin ekline deilde zne ve tinine ynelik yorumlar iinde yryp koan, Alevilik namaz, niyaz, zyle; topluluu insanlkla birlikte gzetip, yceltecek, manevi kblesini tm insanla evirecektir .. Tanr korkusunu, Tanr sevgisine dntrecek, kulluun yerine zgr-kiilikli insan oturtacaktr. Yaratan, yaratlan ikiliini, ayrl

n "Vahdct-i Vcud" inancnda birletirip eritecek, kt olana deil, hakl ve adil olana "biat" layk grecek, "zahir-batn" elikisinde inancn devrimletirecektir. Btn bun-lar ve benzerlerini harmanlayacak, planlayp uygulayacak. Bu yolda taktik ve stratejiler retecek. Sava hepten reddecektir. Nefreti, iddeti, kini szlnden hepten atacak. Kimseyi reddetmiyecek, horlamyacak. Aalk, kt, kirli, pasl, iki yzl, yalan, dolan ile savan daha youn biimde srdrecektir. Byle giderse Alevilik-Bektailik yzyl

lardr sren oluumunun nndeki tm engelleri kaldracak bir dnem balatarak dini, ibadeti, kitab zgr bir akl ve isel anlamlaryla yorumlamak suretiyle btn bunlar

gerekletirmeye, hamurundaki ilahiliin ve irfaniliin mayasn yitirmeden felsefi, tasav-vufi, aktresel, panteist, paganist deerlerle, ateist baz ilkelere, temel ilkelerinden dn vermeden akl-inan-yaam lsne dayal btnln 21. yzylda da srdrecek g-tedir. Mevlana'nn dedii gibi: "Her gn ayr bir dala konmak I Sonra oradan da havalan-mak I Baka bir yere, baka bir geree/ umak ne gzel" ...

Ortodoks Siinni ideolojinin gdclnde devletin ezen, smren bir organ olmas, eriatn bir yere girme alkanln daha ok hzlandrmtr. Bu gidi karanlk zerine

karanlk katm, yozlu katmanlar daha da younlatrmtr.

-------------------------------.. --------G""""l~R_,_ ___ 1

Daha nceki yzyllar da, ze1likle de 19. yzylda bandan geen tm seri.ivenler-den ders almasn bildiine inandmz Alevi-Bektai topluluu, kazand bu deneyim-lerden, yz.yllarn rmaklaryla barajlad derin birikimlciindcn yararlanmasn, yenilik-lerden, ezikliklerden, horlanmalardan kurtulmasn renmi olarak 21. yzyla rahat, mutlu, onurlu, soukkanl ve birlikten yana bir grnmle girecektir. Elbette yeni sorun-

lar olacak. Ama onlar salkl biimde zmleme g ve yeteneine sahip kadrolarn da sahip olacaktr. zetle, Alevi-Bektailik yl olarak stlerine den tm ilevleri yerine ge-tirerek.! ulus-devlet btnli.i iinde evrensel ilkelere kavuma becerisini gsterecektir,

inancndaym.

Alevi-Bektailik 19. }zylda baz ynlerden eskimi, ypranm kurumlarm yeni-leme gereini duymu, hzl an kurallarna ayak uydurmaya balamtr. Bir baka sy-

leyile, Aievilik-Bektailik kabuundan kmaya almaktadr. Toplumsal konulara eilme gereini duymutur. Dinsel konulardan tamamen uzaklamasa bile bu yneliin

~imeklerini akmaktadr. iir dili ve konular h:.da deimektedir. Byk bunalmlar iine girmi olan Osmanly sarsan ekonomik ve politik konularla ilgilenmekte, zmler retmese bile kysndan kesinden tutup eletirmektedir. Kabuk yrtlmtr. Byk zel-zele orlanda sa:smaktadr, yerlerinden yurtlarndan olmaya balamlardiT. zellikle, Rumeli Bektailii kapan. sn dnemi srecine giren bir topluluk olarak ok rahatsz

dr. Yenieriliin 1826'da latlmasnm ceremesini de onlara detmeye kalkan Osmanl ynetimi ile iyiden iyiye y;banclamlardr. Bu olaydan Bektailik byk darbe yemitir. Oysa bu olayda, ta bandan beri Bektai.ler susuzdur. Yenierilerin ktlklerinin

hesabnn onlara karlmas yanltr, hakszlktr. Bunu kimseye anlatamazlar. Hereyi sineye ekerler. iirlerine gmerler. Ama kendi z kaynaklarnda kendi zn oluturarak dil kltr birliinin kurulmasna byk katklarda bulunurlar. eriat temsil eden devlet giilerine hep byle kafa tutarlar, yol gsterirler. Devlet-halk elikisinin tipik bir rneini sergilerler. Yinede toplumsal bilincin iinde ieklerini yetitirir ballarn hazrlarlar.

19. YZYIL ALEV - BEKTA R ZERNE Bu dnem, Alevi-Bektai iirinde bir yenilenme dnemidir. Geen yzyllarda ile

nen sorunlar, konular yeniden ele alnm ve iire aktarlmtr. Yalnz 20. yzyln ikinci yars iinde iire yeni konu, kavram ve sorunlarn girdiini, sosyal eletiri, giildiir ve in -sanlk sorunlarnn ne getiini, horlama ve yadsmaya kar kldn, ateizme daha ok kayldn, laisizmin arlk kazandn, dz yaznn iirden daha ok ne getiini, kimlik aray sorununun gndeme geldiini, yurtii-yurt d sempozyum, konferans, pa-nel gibi ak-kapal toplantlarn yapldn, Hac Bekta ilesinde olduu gibi bir ok yerde enlik ve etkinlikler dzenlendiini, bir ok inceleme, yazn-yaptlar yaynladn, bu konularda bir yayn patlamas olduunu, ancak bunlarn ounun birbirlerinin yine-lenmesi eklinde olsa bile, Alevi-Bektailerin, tm basklara, orum, Malatya, Tokat, ve zellikle de Sivas olaylarna, yakmalara karn toplumda her ynden arlklarn duyur-maya baladklarn, uyandklarn gryoruz. Bu ksa genel baktan sonra 19. yzyl ele alp Alevi-Bektai topluluunun yazn rnlerine bakmaya alalm. Daha nceki yzyllarda yayan Alevi-Bektai Ozanlarnn rnlerini incelerken grdkki iir biiminde ya-zlanlar ile dz yaz olarak verilenler iten, yaln, cokulu ve iirsel bir dille yazlmlardr. 19. yzylda Alevi-Bektai yaznna girerken genel bir panaroma sergilemek gerekir.

19. yzylda Osmanl toplumu ve devlet rgt her ynyle, btn kurumlaryla geri-leme hzn srdrmekte, inan ve dnce kurumlarnda eskiye daha ok ballk duy-

maktadr. Bu kntden kurtulmak iin eskiye snmak, ondan medet ummak daha Ama kat bir anlayla bu saplant yaatlmaya allmaktadr. Osmanl aydn gelien Avrupa karsnda duymaya balad aalk duygusundan kurtulma yollar arama yerine, daha ok aknla derek, panie kaplarak kmazlara, amazlara, aymazlara girmektedir.

Yozlaan medreseler birer kar yuvas haline dnerek daha ok karanla batmtr. Bunlar yeni bir kimlikle k yollar, bilimsel yntemler arayndan ok uzakta-

dr.mparatorluk daralmakta, topraklar elden gitmekte, retim-tketim ilikileri giderek krsal kesim aleyhine bozulmaktadr. Dier slam lkeleri ve topluluklarda hzla smr-gelemektedir. Toplum, yeni retim yollar, alanlar yaratmay dnememektedir. Yeni yollar, teknik gelime kimsenin aklna bile gelmemektedir. Soygun, vurgun, yiyin, kyn, her yerde geerliliini srdrmekte, toplumu kemirip bitirmektedir. Ynetim artk lm

deindedir. Ama kym, basky asla brakmamakta, halka kan kusturmaktadr. Osmanl ynetimi hantallam, yorgun dmiitiir artk. Toplum ya1.gsnda devlet. mekanizma-

snda bagsteren atlama ve depremler her alanda sesi duyulur, varln srdrlr hale gelmitir.

Trk yazn da ikiye blnmtr. Bir grup an gidiine ayak uydurmaya alarak Avrupa'y izlemekte, teki grup ise Osmanl'y, eskiyi srdrme; eski divan geleneini ya-

atma yolundadr. inasi ile balayan yenilik araylar yeterli deildir, ama o haliyle bile bir umut dr. Yenilik taraf olan ozanlar bile gazel yazmaktan kendilerini alamazlar. Avrupa'da heme:n hemen tm uluslarda Rnesans-Reform dnemi olarak nitelenen aydnlanma andan getirilen tm yenilikler hzla artarak yaylmakta, ekonomi, teknik ve poli-tika gibi gncel durumlarda da yeni grler arlklarn duyurmakta, teknik ve bilimsel

bulular hereyin nne gemekte, toplumlar ve bireyler insanln karanlklardan, ortaa: n rmcek alarndan kurtuluun ancak bilime ve teknie dayanmaktan getiini kesin biimde anlam bulunmaktadrlar. Buna karn Osmanl toplumu, ynetimi ise eskiyi srdrme giriim!eine sarlarak, dine dayal, ypranm eskiye, gericilie ileri-yenilikci bir klk bulmaya alarak ve padiahlarn sarayndan beslenerek zamana kar toplumu geriye iten, devleti rten yollara bavurmaktadr.

Toplumun gz, kula, zellikle de dili durumunda olan., yzyllardr bu ilevi ek-siksiz yerine getirmeye alan Halk iirinin bir blm saylan Alevi-Bektai iiri de 19.

yzylda ikiye ayrlm olmasna karn, eskiye zenme eilimi gstermektedir. Bu kesi-min en nemli ozanlar bile "gazel" ler, "tahmis"ler. "mersiye"ler, sylemekten kvan duymakta, divan iiri geleneini iyice benimsemi grnerek Osmanlca'nn "terkip"leri

"mazmum"lar ortasnda iiri bomakta, yeni bir bulu, yeni bir gr getirme yollarn arama, bulma gcn kendilerinde bulamamaktadrlar. 19. yzyl Alevi-Bektai iirinde

dnce kayna tasavvuf olan " tekke iiri" son eklini alm, ie kapal, dnyadan kop-mu bir nitelik kazanmtr. Bu dnemde ozanlarn saysnda bir art gzkyor ise de, bu salkl bir art olmayp geen ylizyllann tersine yazya geme, baslma olanaklarnn artmasyla ozanlarn unutulup gitmelerinin nne geilmi olmasndandr. Tekke iirinde de bir yineleme, eskiyi tekrarlama gri.iliir. Tekke iirinde Tekvin, Vahdet-i Vcud, insan,

insann deeri, dnya, diinyann fanilii, nefs, nefs terbiyesi, ak, zhd, zikr, ahlak, Ali, oniki imam, Hac Bekta Veli ve dier tarikat ulular iin duyulan sevgi gibi temalar i

lenmitir. Kiilerin nefis terbiyesi ynnden uyanlmalan esas alnmtr. Kntii kenz olay; ve Kuran'daki Rahman suresi kant gsterilerek "varln birlii" di.incesi ilenmitir. Tekke iirindeki tasavvuf, islami bir temel iizerie oturtulmutur. Ancak gerek toplum

yaamndan ka gizlenmitir. Ama tasavvuf tekkelere kapatlmadan eski Trk dinine ait bir ok eyi de yaatma olana bulmutur (. Ltfi Barkan, Kolon.izatr Trk Dervileri, s. 18). Tekke iiri gereklere yabancdr.

Trk halk, her dnemde dervilere, ozanlara byk sevgi ve yaknlk duymutur (Prof. Dr. Mehmet Erz, Ti.irkiye'de Alevilik-Bektailik, s. 189-201). A. Glpnarl'ya gre tasavvuf edebiyat cennet, cehennem, ahiret ve eriat grlerini amtr. Bir yandan

Hind-ran, Roma-Bizans efsaneleri, bir yandan Kur'an ve erenlerin hayatlarna ait menkbeler, bir yandan tasavvufi umdeler, Trk Divan Edebiyatn yourmu, bu edebiyata in-sani ve fikri bir yn vermitir (A. Glpmarb, 100 Soruda Tasavvuf, sf: 159). Yalnz bu-rada kavram kargaasn nlemek iin Glpnarl'nn dini edebiyata "zhdi edebiyat", di-van edebiatrna "Tasavvufi edebiyat'' dediini hatrlatalm. Oysa Divan edebiyat. Tekke

iiri, Tasavvufi edebiyat, Halk iiri, Alevi-Bektai iiri ayr ayr kavramlar olup, ayr ko-mlar ierirler. Tekke iirinin uzantlar Ahmet Yesevi'nin yaantsna ve "Hikmetler" ine

-------.. ------.. ------ .. -----

dein vardrlr. Hayderi dervileri, Kalenderiler, Mevlana Celaleddin-i Rumi, Sultan Veled, Ahmet Fakh, Seyyad Hamza, Yunus Emre gibi ozanlar tar~fndan Anadolu'ya ta-nd. bata "alp-eren", "gazi" tipi yaratmasna Anadolu ve Rumeli'yi fethederek Trk ve slamlatrlmasna katklarda bulunduu savna karn, son iki yzylda (18. ve 19.) ta-mamen kendi iine kapanarak yaamdan koptuu; 20. yzyl balarnda ise gerek ilevini tamamen yitirmek suretiyle ekiller ve tekrarc bir grnt verdii gzlenmektedir. (M. Fuad Kprl, Anadolu'da Trk Dili ve EdebiyatnmTekimlne Umumi Bir

Bak Makalesi-Prof. Dr. Ethem Ruhi Flal, amzda tikadi ve slami Mezhepler s. 12). Ama gerek ylemidir? Hele bir yolda gereklee bakmaya alalm Ama bu sap-

tamann doru olduu da yadsnamaz istisnalar kaideyi bozmaz. l 99. yy'da Bektai edebi-yat tekkelere ekilmitir.

Hep gerein gizleri peinde koan insan beyni baknz XIV. yzylda Kaygusuz Abdal'n iirinde nasl bir yanslama rzgarlan estiriyor:

Hakikat gevheri bite canumda Cevahir gnlm iinde can old

***

im dm nur idi Nur ile mamur idi

Durduum yer Tur idi Musa-y mran idim

***

Sen bahr-i melektsn Sen gevher yakutsm Sen mubarek vcudsn Sen de gzet sendedur

Makalat'a gre cana konan. cann dirilmesine, usca egemen olmasna yol aanlardan biri ak. sevgi ise, dieri de evktir; okudur. yleyse kim o, sende, bende, onda, onlarda sakl duran, bizimle mi oynuyor, yoksa dalga m geiyor tam bilemiyoruz. Tersi de olabi-lir. Yani biz mi onunla dalga geiyoruz yoksa? ... Aratrmaya deer bir konu ...

Yirde gkte cmle ey'n maksudyam maksud Kasdla izm yitirp caht- eflak sylerem

***

Bu k mevci yine baumdan ad Srumfa eyledi razun ad

***

Durugel baaya bir gel aalar szini dinle Ah eyler arhun elinden dkilmi yire yapra

12 ALEVi VE BEKTA/ /iRLER ANTOLOJiSi

Kimin yapra insanlarn m, Tanr'nn m? Hep bunu aryoruz, ama demekki bula-madk yine aryoruz:

erik olma sakn bu mlk male Kime kald bu cihan sana kala

Bak bu doru ... Ama yine de: ahun nur n gnlme tecelli o/aldan emsdr delilm em'ifanusdan haberm yok

***

Ben bu ka bilieli ab- hayvan bulmam Canmun terkin vuruban can- canan bulmam

dizelerindeki grler alamam, yeni yenilikler salanamamtr. Can sulayan, dnce evrimini kesintisiz besleyen muhabet bandan klamamtr. Biim olarakta C:ivan tar-

zna bal kalnm. ou aruz ls kalplar kullanlmtr. Bu dnemde Alevilikte-Bektailikte grlen atlaklklar derinlemi, inan ve yapdaki blnmeler yazna da yan-stlmtr. zellikle Bektailikte sz sahibi olmaya balayan ve yola daraltarak bir ma-sonik yapya dntrme uras verdikleri grnmne brnen kk bir aznlk iiri tekke iirini iine, Osmanlca'ya, divan tarzna gmm, halktan, hayattan koparm, kil k bir aznln iiri haline getirmitir. Aslnda bunun her eyin sonu olacan grmeleri gerekirdi, ama bunu gremediler; te yandan, orada bir baka iir, bir baka dnya daha filizleniyordu. Onun dili, ierii, sylemi, konusu deiikti. alg-oyun-iki-iir drtls ile Alevi-Bektailik, Osmanl ynetimini, gl ordularn ve eriat rgtn sessizliin sava alannda korkun bir yenilgiye uratarak tarihin sayfalarna gmln seyetmi, divan iirini belirli byk illerin dna kmaktan alkoymu, halk iiriyle evreyi sarp

kuatarak onu mutlu aznln mal haline getirmitir. Alevi-Bektai iiri ne dein kabuu iine ekilirse ekilsin yine de halktan krsal kesimdeki canlardan elini eteini ekmemi, onlarla beslenmitir.

te Ak Dede'nin aadaki iiri buna en gzel rnektir: Aceplerim gnl seni Hal bilmeze hal sorarsn Yannda blbl dururken Krda toya gl sorarsn

aldn arptn gerisini Bekle akn korusunu Yedi derya berisini

Karacak yol sorarsn

Defterimiz oldu mrde Kimler kondu gt yurda Nalbant olmayan ehirde Ak atna nal sorarsn

-~----------------__j_R Z:_ERINE __Q

Hak nazar etmitir gze Odur yoi gsteren bize

Kula sar dilsize klim iklim yol sorarsn Ak Dedem sen varsana Musa gllerin sorsana Kendi aybn grsene Elde eksik kul ararsn

Halk iirindeki dil de, zde adal, ar olan, dili anlalmaz divan ve tekke iirinden darda braklm, adeta yadsnm, itilmitir. Ama. krsal kesim halk iirine, diline, deerlerine de sahip kmay bilmitir.

Ancak yeni toplumsal sorunlarn halk iiri iinde tohumlarna ra.c;tlandda bir gerektir, bu yadsnamaz, grmezlikten gelinemez. Ak Knci bir iirinde kadn sorununu gndeme getirerek kadn boamaya, ok kadn almaya kar kmaktadr.

Knci:

Yzlerce yl evvel pirimiz gelp Rum'u tenvir in yakmt era Cehaletle kkler salan taassup

Brakmad oldu fikirlere ba

Bir asr evvel de gelerek bir er imdi irfan vakti demiti meer Softalar eline geseydi eer Bu fikrini oktan ederdi fera

imdi pek kalmad softalk kalkt Kitaplarn bile evlad yakt Uyuyan cahiller gzc brakt Serbeste sylemek hala m yasa

Bektai kimsenin maln alamaz badet etmekn tenbel kalamaz Bir kadn stne daha alamaz

Boamaz olduka zevcesini sa

Arifler namus-u rzn veremez Tesettr ne demek akl eremez

nsan dua ile rzkn yerernez Edep iinde var hereye mesa

derken, bu dizelerde dile getirdii grler gnmzde de geerlidir, gnceldir dersek ya-nlmayz deil mi? Knci uygarla aykr her duruma kar kyor. ok kadn almak, te-

settr (rtnme), kadn eve kapamak, kadn kle saymak, haksz yere kadn boamak, tenbellik, yobazlk gibi a d durumlara kar kyor, knyor, direniyor. Zaten ondoku-zuncu yzyl Trk yazn da bir btnlk gstermez, belli bir dnce izgisine henz ka-

vumamtr. Yenilik tohumlar ekilmitir. znde olmasa bile kabuunda baz atlama, deime zlemlerinin olumaya balad da gzden kamyordu Alevi-Bektailerin ken-dileri .ve yollar "sapk", "dinsiz", "rafzi", "kzl ba" szckleriyle irkin nitelemelere tabi tutulurken yaln zl Trke syleyen iirleri bile deersiz bulunmu, elit zmrenin be-

eni sofrasna karlmam, yavan, derinliksiz ve kuru saylmtr.

SLAM FELSEFESNDE DURUM Tarihte grlen odur ki; uygarlklar, birbirlerini daha ok gler, fetihler ve ticari ilikiler sonucu etkilemilerdir. Osmanl uygarl da Trklerin yzyllarca sren gleri ve fetihleri sonunda bir yandan Arap-ran, te yandan Bizans ve dier eski Anadolu kl-trleriyle iliki kurmu bunlardan etkilenme sonucunda domutur. Uygarlk tarihinde

Osmanl Devleti "slam uygarl" iin de ele alnp incelenir. Trl elerden oluan bir uygarl salt dini deerler gznnde bulundurularak adlandrmak salkl, doyurucu bir yol deildir. Yine kutsal deerler, insanlar ve halklar birbirinden en ok ayran deerler

olduu iin byle bir nitelendirmenin burada benimsenmesi de dnlmemelidir. Bununla birlikte, Osmanl'y her ynyle ortaya koyabilmek iin nce bu uygarln

slami rengini kuvvetle vurgulamak gerekir. nk Trkler mslman olduktan sonra kendilerini ve toplumsal dzenlerini tamamen slami deerler erevesinde tanmlamlar ve Hristiyan dnyasnda da XV. yzyldan balayarak slam'n en nde gelen temsilcileri olarak grlmlerdir. Ama Snni mezhep ve tarikatlar eriat aamamlar, hep ayn ku-rallar iinde talim etmilerdir. eriat slami dnce baznda geriletmitir. Ortodoks sunni temelde iire, mzie kar olmasna ramen halk mzii yerine "Bizans mziini" m-zikte beslenme kayna semitir.

nceki baz eyhulislamlar eriat adna Alevi-Bektailerin ldrlmesi iin yarg (fetva) karrken 19 yzylda bunu daha hafifletme yollarn aramaya balar. Aslnda slam uygarl da fetihlerin ve bu fetihlerin yaratt sentezlerin rn olarak domutur.

styap kurumlar asndan bu sentezde iki temel e bulunur. Bunlardan birincisi kutsal kitap ve metinler; yani Kuran, Hadisler ve bunlara dayanan yorumlar. kinci eyi ise, eski Yunan dncesi ve bu gelenein skenderiye Okulu'ndan ald neo-platonist sentez biimi oluturur. slamlam ekilleriyle, Hint-ran etkilerini de bunlara katabiliriz. eriat serttir, kurallara an derecede baldr.

Yaln bir anlatmla sylersek; lden kan Araplar eski Yunan dilncesiyle ancak fetihler sonucunda tanular. VII. yzylda Helen uygarl Msr ve Suriye'nin fethiyle bu konuda ba rol oynamaya baladlar. slam ulemas Kutsal Kitap'ta ifadesini bulan ger-ekleri Yunan felsefesinin terimleri ve yntemiyle dnmeye ve yorumlamaya balad.

slam felsefesi bu srecin rn olarak IX. yzylda ortaya kt.

Aslnda "slam felsefesi" tz kendi iinde elikili bir terim gibi grlr. Zaten "fel-sefe" tanm gerei. akln ve zgr dncenin bir rndr. Hereyden kukulanan, tm bilgileri akln eletirici szgecinden geirmeden felsefe yapmak olanakszdr. Buna karlk din, bir inanlar sistemidir. Dinle felsefe elikisi buradan balar. Bu iki kurum bu noktada birbirlerinden ayrlr. "Varlk ve olu polarite zerine oturduu iin herhal ve

artta ztlar yanyanadr. Byle olunca, ztlarn birindeki glenme ve younlama kar zdd da glendirir ve kar kutupta da younlama oluturur." (Y .Nuri ztrk~Hallac- Mansur ve Eseri 1996-sh: 21).

Din yaradl ve varolu karsnda insan kiiliinin ve znn derinliklerinden gelen bir korkuya, sevgiye, evrenin gizemi karsnda duyula~ bir rpertiye dayanr. Ancak,

slam uygarl erevesinde IX. yzylda bir felsefeden sz etmek doru ve mmkndr. Bu dnemde ancak felsefe-din ilikilerinde felsefi dnceyi belirleyen zgr dnce

eklini n plana karm ve bu olgu an en stn dnce akmna olanak salamtr. Yalnz XII. yzyldan balayarak felsefe-din ikileminde din ve kutsal inanlar tekrar s-tnlk kazanm ve slam felsefesi giderek Ortaa skolastiine dnmtr. Ortaa

skolastii genel kurallaryla, bo kalbyla slam eriatna aynen girmitir. Bu bo kalplar eriat sertlikleriyle doldurup dondurmutur. Bu ise, dnceye takiyeyi getirerek zgr dnmeyi saptrm ak szll korkuya gmerek toplumu geriletip riya, aldatma, dalkavukluk, entrika, fesat gibi etik d kavramlara sanat nitelii kazandrmtr.

Skolastik dnce donmu dncedir; baz "gerek" terin kalplar halinde srekli yenilenmesidir. Bat i.ilkelerinde Ortaadakine benzer bir skolastik dnce sistemi yz-

yllar boyunca egemen olmutur. slam dncesi daha doma aamasnda kalplara dk-lerek gelimeden ldrlmtr. Korkun bir bask altna yatrlmtr. Sonu ikence ve lm olmutur.

Ortadou'da ortaya kan ve Ruh'l Kuds (Cibril) tarafndan dikte ettirildiine inanlan kutsal kitaplarn devam ve son halkas Kuran'dr. Kur'an Allah'n ebedi ve ezeli yara-

tlmam szdr. Tarihiler, Kuran'm gereklerini VII. yzyl Arap llerinde dank yayan airetler yapsnn zelliklerinde ararlar. Dahas bu yapdan, yz yzelli yl iinde koca bir imparatorluun ve zengin bir uygarln dou nedenlerini aratrrlar. slam dnyasn yerinde saydran "eski" nin temsilcisi; kbal'e gre" molla ile softa, kurum ola-rakta geleneksel kalplara hapsolunmu fkh ve tasavvuftur. Kokumu kurallar din ha-line getiren uyuuk ve ruhsuz din adamlardr. Bilgisiz elinde din, inein nne braklm yasemin gibidir" (kbal, Cavidname, 1931).

- MUTEZLE EKOLU -slam uygarl aslnda IX. yzylda balad. Gerekten Abbasi halifeleri zamannda

ortaya kan ve balangta zellikle halifeler tarafndan da desteklenen Mutezile mezhebi (okulu) akl'n stnlne inanr. Kuran'n yaradlm bir eser olduu inancn savunur.

te byle bir yaklam zgr dnceye geni ufuklar amtr. Eski Yunan klasikleri yo-

un bir ekilde bu dnemde Arapaya evrilmitir.Din ile zgr dnce, doma ile eletiri bu evrede yz yze gelmeye balamtr.

IX. yzylda Mutezile okulunun iktidarca benimsenmesi ok ksa srer. Ardndan ha-lifeler bu kuramn taraftarlarn acmasz bir ekilde cezalandrmaya balarlar. Ancak, ayn yzylda Al-Kindi ile balayan, Farabi ve bn Sina ile sren mam Gazali'nin mistik kri-zine ve hya'ul-Ulurn'una dein gelen canl bir felsefe gelenei yaratlm olur. Ama bu

serbestliin cezasn Hallac- Mansur ekmi, Halla'n dualizmi bn-i Arab'nin mutlak monizmine zorla yendirilmitir.

Yunan klasiklerinin evirilerini Nesturi, Yakubi yolamdan Hristiyanlar gerekletirir. Bunlar zerinde alan dnrler, daha sonra latinceyi de etkileyecek felsefe termi-nolojisini gelitirirler. Bylelikle oluan slam felsefesi iin R. Walzer "Bat uygarlnn tarihinde ihmal edilmeyecek bir dnem" diyor. Mezopotomya, eski Msr, in ve Hint uy-

garlklarnda akl tanrsal gle bamlyd. nsanlk tarihinde, akln, zgr ve bamsz bir biimde ortaya k ilk kez eski Yunan uygarlnda oldu. Douda filizlenmeye balarken fillere inetilerek kurtuldu. Ama btn bunlara, ikencelere, yasaklara, ithamlara

ramen. slam felsefesi XII. yzyla dein canlln srdrerek Bat'da XIII. yzyldan balayarak nemli bir akmn domasna neden oldu. bn Haldun XIV. yzylda Mukaddime'yi yazd. Bu Arap dnr nl yaptnda "rendiime gre felsefi ilimler frenklerin memleketinin kuzey sahillerinde ve Roma lksinde ok rabette imi" der. Ama slam lkelerinde zgr dnce yerini skolastie; felsefe de yerini "Kelam" ilmine bra

kr. Osmanllar XIV. yzylda yeni bir devlet olarak ortaya ktklarnda, slam diincesi artk canlln ve yaratcln yitirmi, donmutur. Felsefe-kelam tartmas Osmanl Devletinde'de srm, Fahreddin Razi ile Nasreddin Tusi gibi felsefe eilimli dnrler Osmanl devletinde her zaman okunan ve yorumlanan dnrler olmutur. Ama ge-nellikle Osmanl uygarl felsefi dnce asndan yaratc olamam ve Osmanl ule-

mas daima " tefsir" !erle ve tefsirlerin tefsirleriyle dnr ve urar olmulardr. Alevi-Bektai cemaati iirin dnda diince alannda bir varlk gsterememitir. eyh Bedreddin Smav'n nl Varidat da felsefe geliimi ynlendirememitir.

Osmanllar klasik slam kltrn benimsemi ve yaymlardr. Batda Xlll yzylda balayan dnce canll ve Rnesansa karn skolastik dnce daha yzyllarca yaam ve akla egemen olmu, hatta XVIII. yzyla dein Bat sistemi ile Osmanl dzeni ara-

snda derin bir ayrcalk grlmemitir. Bazlarna gre egemen dnce formlar asndan Osmanl devleti XVIll. yzyla dein ann iinde bir uygarlk olma niteliini ko-

rumutur (Taner Timur, Osmanh Kimlii, sh: 32). Tasavvuf bir tr dnce tarzdr. Felsefe dncenin rndr. Ama M. kbal, Iranl Hafz'da simgeleen Afyonlu tasavvuf tiirne kardr. kbale gre, Kurana dn gerekletiinde olmas gereken tasavvuf gele-cektir. kbal gizemsel arnmaya bunun disiplini olan tasavvuf trne son derece saygldr. Bu yeni bir mslmanlktr. Mollaya kbal yle seslenir: "Senin Allaha ulaman mmkn

deildir, nk insanlk makam bile senin iin hala rtldr. (Darb Kelim 12). Grlyorki, slamiyet 21 yzyln eiine geldii halde, 1400 yl iinde temel sorunlar-

----------------

iiR ZERiNE 17

nn derinliine inememitir. nk felsefe yolunu kullanmay korkaklar, akl- evveller ya-saklamlardr. Bu egemenlerin yararna bir itir.

Nasl Baul dnrlerin, yaptlarn XVII. yzyla dein ncil'in dili latince ile yaz-malar Bat uluslarnda bir sorun yaratmamsa, dn tarihimizde ve iirimizde ayn d-nemlerde Kuran dili Arapann egemen olmas da sorun dourmamtr. Gerekte slam kltr bir "gericilik" kayna deildir.Byle dnmek, evrensel tarihin baz dornk nok-talarn anlamay engeller. Ayrca tarihi mirasmzla da kompleks yaratc bir kopukluk iine gireriz. Aslnda Osmanl toplumu slam yznden geri kalmamtr. Osmanl toplu-munu geri brakan nedenler, ayn ortam iinde slam da geri brakmtr. Taner Timur "XVI. yzyl sonlarnda ve XVII. yzylda Osmanl devlet}nde Mehmed Birgevi efendinin dar kalplan, Mslmanln gl bir akm haline gelmise, bunun dinin dnda bir sr nedeni vardr. Eer biz sonucu neden olarak grrse~ Farabi'leri, bn Sina'lar, bn Haldun'lar ve bu gl dnrleri yaratan kltr ortamn hibir ekilde aklayamayz" der (a. g. e. sh: 36). eriat akl selimi bununla birlikte silip atmtr. Karanlk aydnl

bomutur. kbal'n szn ettii slam hi domamtr yada doarken boulmutur.

NEOPLATONST SENTEZ Bat uygarlnn kayna olan Yunan felsefesi , hep u iki byk isimle anlr:

Eflatun ve Aristo. Gerekte ise bu iki byk dnr birbirinden ok farkl iki dnya g-r gelitirmitir. Dahas bu iki dnr bazlarnca "dman kardeler" olarak anlsa da HI. yzylda" skenderiye okulu" dnrleri-Plotin ve rencisi Porphyre-bu iki dnr uzlatrma yollarn ararlar ve bulurlar. Felsefe tarihinde bu uzla~trmaya "neopla-tonist sentez" ad verilir. Bu yeni bir dnce sistemi rn yeni bir kuramdr.

Gizemciliin geliletilerek kurumlatrlmasdr. Yeni bir kapdr. Dinsel adan Tanrnn izahdr.

Aslnda Eflatun felsefesi bir bunalm iinde domu, bu bunalma yantlar aramtr. Gerekten Yunan filozofunun ilk kaygs evrenin gizemini zmekti, ama sosyal kriz ne-deniyle felsefede gerek yerini alamamtr. Periksel dnemi Atina demokrasisinin

Sokrat' lme mahkum edii, aresizlik iinde izlenmitir. Eflatun'un idealizmi "iyi va-tanda" yaratacak ahlaki, estetik ve entellektel deerleri Yunan Sitesi i1e snrl grme-mi, evrensel ve akn (transcende,tal) erevede deerlendirmitir. Aristo ise daha ger-eki bir kuram gelitirdi. Eflatun 'un rencisi, gzle grlmez, elle tutulmaz deerlerle

urat. Yaad dnya ile deneysel zenginlii dikkatini daha ok ekti. Doa ve onun bir paras olan insan ile toplumlar btn ynleri ile inceledi, snflara ayrd. Aristo'nun "Ansiklopedi" sini oluturan, Ortaa'a damgasn vuran "bilim" ler bylece ortaya kt. Ancak Aristo bununla da yetinmedi. Eseri "organon" da akln gereklere ulamak iin izlemek zorunda olduu mantk kurallarn bir bir saptad, sistemini oluturdu. Aristo'nun slamda eriatn bo kalplarnn oluturulmasna yardm edii hayret verici deil mi'! Evet, eriat bo kalplarn Aristodan kaparak betonla doldurup dondurdu. Aristoyu do

malatrd. nsan dncesine Aristoyu kullanarak kilit vurdu. Dnmeyen insan lden

~-_Mf'(j VE BEKTA_ iiRLERi ANTOLOJ.!I ____ .. __ .. _______ _

farkszdr, akln bu duruma uratanlarn kendisi de dahil kimseye hayr dokunmaz. eriat hereyi din adna disipline edip dondururken bunu dnemedi. Egemen olduu hereyi ldrd, kendisi de ld. Gelieyen herey ldiir.

Etlatun'un akn-kozmogonik dnyas Tamnn zelliklerine ynelik, teolojik bir bo-yut.ierir. Bu boyut Plotin'de daha ok belirginleir. ''Neoplatonist sentez" ise karmza Tek 'in felsefesi olarak kar. Prophyre ise nl "Isagoge" unda Aristo'nun nasl okunaca-

n anlatr. Bu yapt "zaguci Risalesi" ad ile Osmanl medreselerinde XIX. yzyl son-larna dein okutuldu. Ulemann el kitab oldu. Sonu meydanda hem koca mparatorluk smrgeleerek dald, hem de slamiyet kapal kutu, bilinmez bir iklim oldu, gezile-medi ..

Araplar, fetihler sonucu VIII. yzyldan balayarak neoplatonist sentezle iliki kurar-lar. Arapaya yaplan eviriler slam felsefesini gelitirir. Varlk ve bilgi kuramlar ile il-gili sorunlar, Osmanl kltrnde ilahiyat bilimleri evresine konu olur. Doa bilimleri

Osmanl devletinde, Aristo'dan Ortaa Avrupa'sna aktarld biimde ele alnr. Aslnda ada anlamda bilimler XVII. yzylda ortaya kmaya balar. Batda l 7. yzyl skolastik

dnce ile bilimsel dncenin birbirinden ayrld adr. Osmanl devleti bu ayrm gerekletiremedii ve skolastik dnceyi srdrd iin Avrupa ile birlikte

"Batllaamam" ve yerinde sayarak "Doululam" tr. Aslnda XVII. yzyla dein Rnesans'n getirdii yeni havaya karn skolastik dnce btn dnyaya egemendi. XVII. yzyl dnrleri yeni bir "modernizm" tr yarattlar. Osmanl devletini "ada"

lktan uzaklatran bu gre ayak uyduramamas oldu. Osmanllar "Kendine zg nitelik-leri olan" farkl bir uygarlkt. Fakat bu gn kullandmz anlamda "dou-bat" ayrmnn XVIII. yzyla dein bir deeri yoktu. Osmanl toplumu "doulu" bir uygarlk deildi; XVII. yzyldan itibaren doululat" (Taner Timur, Osmanl Kimlii sh: 36). eriat bu

uygarl da dondurdu, egemenlii altnda tuttu, lmesini salad. Modernlemeyi bece-remedi. Kemalistler moderniteyi benimsediler. slamclar hala direnmeyi srdryordu.

Yanllarn grmek istemiyorlar. Aslnda slam ile kltrel moderlemeyi badatrmak gerekir. Yoksa modernitemiz yzeyde kalr.

NSANIN YCEL Grlen odur ki, tarihi sre iinde insan, evrim yasalarna bal kalarak bir ok de-

rece ve aamalardan gemek suretiyle insan- kamil aamasna hzla yryp gitmektedir. Hallac- Mansur "Ve ben Hakk'm, nk be. hibir zaman Hak'la hak olmaktan vazge-medim", "seninle benim aramda Allahlk ve Rablik'ten baka hi bir fark yok'', derken bu ycelmede direnmeyi vurgulamaktadr.

Alevi-Bektailikte insan Tanr ile grmeye gtren "Ayn- cem" ile "Ayini cem" ayr ayr kavramlardr. yleki; Bektailikte Ayn-i Cem' adyla tanmlanan kutsal tren; bir niyaz ve namaz erk!ndr. Bu nedenle bu meydanda ne bir ey yenir, ne de bir ey ii-lir; Ezgi ile hi bir nutuk sylenmez. Dahas Kur'an Kerim ayetleri bile ezgisiz okunur. Ancak, namaz niyazndan sonra Ayin- Cem denilen kutsal lende sofralar kurulur, ye-

iiR ZE_f!c!NE _ _!2_

mekler yenir, sohbet ve muhabbet edilir, ikiler iilir. Naatlar, gazeller, nefesler mridin izni alnarak, topluca sylenir. Semah yaplr. Bu sofraya (Ali sofras). ad verilir. Aslnda bu hir eitim krssdr. Kutsal kitabmz A'raf suresinin 3 l. ayetinde bu gerei bize ak seik olarak yle anlatr: " Ey Ademoullan, tm mescitlerde ssl, gzel giysileri -nizi kuann. Yiyin, iin ama israf etmeyin. Allah israf edenleri sevmez" der. eriat d-

ncenin, duygunun lp gmld yer olarak bilinmektedir. eriat bu durumu benim-semez reddeder. Ama btn bunlar Hallac- Mansur'un "hve hffvesini" "bn'l Arabi'nin" yetkin insan gerekletirmeyi amalayan ibadetlerden ibarettir. Hallac'a gre en yet.kin

insan simgeleyen Hz. Muhammet bir ar olup onun varh yokluktan bile ncedir. Ad ise Kalem'den de nce gelir. Cevherler ve arazlardan nce ve sonrann oran olarak gerekle-rinden nce bilinmekte idi. Ne doulu, ne de batl olan bir kabileden gelir, Muhammed sufilerin yreklerini yakan snmeyen nurdur. Onun nuru Kaleminkinden daha parlak, daha ezelidir (Srac- Tasini).

VAHDET- VCUT GRETS. slamda Esma tarikatlar olarak nitelendirilen Mevlevilik (Veledi kolu), Kadirilik,

Halvetilik, Smblilik, Glenilik, Rifailik, Celvetilik, Bayramilik, Saidlik, Durukilik, Uakilik, Cerrahilik, abanilik, Bedevilik, azelilik gibi tarikatlarn bir ksm Vahdet-i

uhut denilen grnt birliine, bir ksm ise Vahdet-i Kfit denilen irade birliine ina-nr. Nak~ibedilik ise eriat ile tarikat arasnda yer alr. Bu tarikatlarn hepsi de balandk lan tanrsal ilkeler gerei insann temel duygularndan olan korku ve umut arasnda dola-

rlar. Cennet nimetleri ile cehennem dehetini belleklerinden silip atamazlar. Bu amala nefislerini artmak iin az yemek yerler, az uyurlar, az sz sylerler, az grnr, az gezer-ler, ksaca yaam ve toplumdan u1.aklaarak srekli riyazatta, ibadette bulunurlar, itikat-larn girerler, durmadan ile karrlar. Bunlar az ok eriatn kabuunu delerek slamn zne inebilmilerdir. te bunlarn tm gzellikleri bu zelliklerinde gizlidir, yaama gi.ilerini buradan alrlar. "Kukusuz sana ballk batrda bulunanlar Allah'a kar da

ayn batta bulunurlar" (KuranXLVHI/10}. Bu birlik makamdr (malcam-el-cem). Muhamrned'in gerei birlik makamdr. (bniil Arabi).

Vahdet-i Vcud-varln birlii ilkesini benimseyenler, la-havf srrna eren, korkudan kurtulmu olanlarn yolundadrlar. Cennet ve :ehcmem ba ile balannazlar, btn alverileri Tanr iledir. Kendilerinde bir varlk kuruntusu tamazlar. Bu evrende Tanrdan baka bir varlk olmadn bilirler. Tanr zat, z bakmndan hereyden soyutlanm ve

arnmtr, ancak tecellileri ynnden hereyde kmas ile deiik huy ve biimlerin meydana geldiini, eyann birbirinin zdd oluunun Tanr niteliklerinin birbirini tamam-

ladndan ileri geldiini idrak ederler, bu gre inanrlar. "Muhakkak ki biz gk ve yere sorumluluk (emanet) ykledik Onlar tayamadlar. insana ykledik" (Kuran-XLVH/72) diyen Tanr insann kutsal ve tanrsal ynn iaret etmekde bn- Arab bu ayeti insann yeryznde Tanr'nn halifesi, temsilcisi olduunu gstermektedir diye tevil eder.

20 ALEVi .VE BEKTAi ll!}LER ANTOLO::..:'./""S::.;;.I ____________ _

UMUT PENCERES Bu gr benimseyen yollar: Hamzavilik, Melamilik, Mevleviliin emsi koludur,

ama ba temsilcisi Bektailik adyla tanmlanan Nazenin tarikatdr. Btn bu slami tari-katlarn ortak noktas, Tanrnn yceliine ulamak iin her trl abay derinlemesine gstermektir. Bunlarn btn hedefi, insan yceltmek ve Tanr ile birletirmektir. Hangi yoldan gidilirse gidilsin, hangi usul ve yntem kullanlrsa kullanlsn, ister umudun rz-

garyla, isterse karanln korkusunun koyuluunu aarak, ister ekille, ister ekil kullan -madan arasz olarak gidilsin, hepsinde de varlmak istenen yer; Tanr'dr. Tanryla birlik olmak iin binbir yol olduu hepsi tarafndan kabul edilir. Hatta yeryznde ne kadar in -san varsa, Tanr'ya giden o kadar yol vardr. yleyse bunlar birbirinden ayran tek nokta

kullandklar farkl yntemlerdir. Peki ya bu mezhep ve tarikatlar arasndaki bitmeyen kan davas ne? Metod, usul, yntem kavgas deil mi? Evet: yzyllardan beri srp gidiyor, bu kr d srp gidecek gibi de grnyor. Ne yazk!... Kimse de ses etmiyor. "Kendi kendine var olan O'ndan baka ilah yoktur" (Kuran 11/256). Yine Kuran "Yaratan Allah'a tevbe edin ve nefislerinizi ldrn" (Kuran 11151) ayetinde ondan ve Allah'tan baka her-

eyden kurtulunki yok yokluuna dnsn ve yalnzca Hak kalsn," diyerek Vahdet-i vu-cudu dile getirir, yleyse bu dou ne? Tanrsal sevgi kuramndan yola kanlar grdler ki herey anlamsz, herey bo. Herey Tanr'ya dnyor. Suta, gnahta, sevapta ayndr. nk gerek birlik Allah'a aittir slam, hristiyan, dinli, dinsiz gavur gibi ayrmda bu bir-lik ve evrensellik karsnda bir hitir, anlamsz, ii bo szlerdir demek daha doru de-ilmi?

Dier slami tarikatlarda olduu gibi Alevi-Bektailikte de bir istekli. henz aday iken nefsi artlr. Yola girdikten sonra yalnz ruhunun ycelmesine allr. Bu adan Bektailik nefrani bir yol deil, ruhani bii yoldur. Riyazat olarak, szlemesine sadakat, eline. beline, diline, ana, eine, iine sahip olmak gibi fitvvet kurallarna bal kalmak

zorundadr. Btn dinsel yollar, insan dnyadan ahrete gtrmeye alf, hepsinde ortak yn budur. Bektailik ise ahretten dnyaya alan umut penceresidir. nsanolunu karan-

lk bir ahretten aydnlk bir dnyaya getirir. Korku, kuku, tasa, gam, keder, ac kalkar. Dinsel inanlar yce bir zevk olur. Kutsal bir nee kesilir. Eitimin temeli: Akl, ak, soh-bet ve muhabbettir. Akl mlk alemine, ak kalp alemine iarettir. te bu aamada akla

(Hakikat Muhammediye), aka ise (Srr- Ali) denir. Bu evren; Hubb-i Zati denilen Tanrnn kendisinden, znden kendisine olan kutsal sevgidir. Ehadiyet-i kesre diye ta-

nmlanan bir aamada Tanr kimlii (Allah-Errahman-Errahim) , (Zat-sfat-Efal) , (Vcud-Hsn-CemaJ) ksaca Allah-Muhammed-Ali'dir. Daha geniletilirse grnen ve grnmeyen evreleri kapsamna alr. Muhammed, Ali'nin hakikat Tanr ile var olduundan, Vcud-i srf denilen ehadiyet-i ayn'da yalnz Tanr vardr. Ene: ben, ente: sen, h: o,, hlive: onlar bu aamalar anlatan Tanrnn Hicab- izzeti, kutsal perdeleridir. Onurlu sz bu gerein bir tanm, bir gstergesidir. Alevi-Bektailer eriatn sert kabuunu krarak ze varnca, Tanr niteliklerini gizleyen bir ze, bal peteine dtler. Endls'l dnr

bn Seb'en (lm 1270) Hz. Muharnmed'i nurdan ibaret sayan gr ile birlemiyorlar

R ZERNE. __ 2l

m? Hz. sa'y lmsz ilan ederken bn Seb dinlere evrensel adan bakarak insanlar zde birlemeye annyor mu?

TANRI VE DOGA YASALARI

Matematiksel determinizm ile fizik, kimya, biyoloji v.s. yasalarn da "birer Tanr buyruu" olarak grmezseniz; bu yasalara kar kmakla uranlan cezalar "taktiri ilahi" diye kabullenmek neyi gsterir. Evrenin biimlenmesindeki doa yasalarn,-yani

baka bir anlatmla "Tanr buyruklarm" hi mi hi anlamamlar deil mi? Mslman olduklar halde slam tam anlayamam olanlar, tm evteni ve arz yneten optik yasalar gibi, yerekimi yasas gibi, hareket halindeki bir cisme ait yasalar gibi vs. Tann buyruk-

larn inerler. Doay Tann'sz dnmek yanltr, gnah saylr. Dilinle istediin kadar kelime-i tevhidi zikret, gnlnden sylemiyorsan, inanmyorsan, iten mslman deilsen

sylediin szlerin, vrdlerin, zikirlerin, namazlarn ne deeri var? Hepsi bo.

te bu Tanr sevgisi, ancak O'iun habibinin ve Habibinin Ehl-i Beyti ile birlikte olursa Tarn katnda kutsanr, ycelir, nsan da yceltir. Eer bu sevgi Ehl-i Beyt sevgi-sinden yoksun olursa, mecaza dnr, insan bayalatrr, rezil eder, bo uvala evirir,

ykar, bitirir. Baknz kbal'e ne diyor "Benim bedenimi kendi aynas olarak yaratt; benim sabahm onun grndeki gnetendir (Cavidname, 538), derken Hz. Muhammed'den ald ruh ve esin ile anlatr.

Salt varlk bilim aamalar yoluyla inerek, atete; scaklk, suda; slaklk, Havada; so-ukluk, toprakta; kuruluk olarak nitelenmitir. Toprak-su-yel-atee (Drt ana) e denirki bu Efsel-i safilin aamasdr. Salt varlk bilimin gerei toprak, su, yel, ate birleerek ( ocuk) denilen; kayalar, bitkiler ve canllar oluturur. Bu gereklilik giderek, kayalarda

baygn, bitkilerde uyku, canllarda d, insanda bilin-us olmutur. Bylece alai illeyn'e kavuur. Kendisine ve Tanrsna arif olunca Yetkin insan olur. Kutsal Kuran'n Bakara su -resinde bildirdii Tanr Halifesi olan Adem, budayc Adem deil, manadaki Ademdir.

te kbal'n geldii nokta budur. Yunus'un, Hallac- Mansur'un ve daha bir ok insan- kamilin eritii doruu gsteren simge bu szckle verilmektedir. Buna nsan- Kamil de-nir. Tanrsal tasarruf onun elindedir. O, o aamada Hak ile halkn kavak izgisidir. Evrenin odak noktasdr. Dier bir deyile, Kabe Kavseyndir. Ak olarak Hz. Muhammedin, srren Hz. Ali'nin makamdr. Her insan- Kamil Muhammed-Ali'nin bir grntsnden, onlardan baka bir ey deildir. O diridir, haydr, yaratklarn koruyucu-sudur, kayyumdur. Evvel, ahr, batn ve zahir, lvi ve sfli alemleri oluturur. Bu nedenle Siyah nur dedikleri Sevda- Azam odur. Hi bir ey ona gizli olamaz. Salt bilgi sahibidir.

Dier bir tanmla buna Kutbiyet denir. O hereyin odadr, eksenidir. Tanr'ya en yakn durandr. slam mparatorluu ile slam felsefesi de domutu. Yanan bu atei sndr-meye alanlarn karanlk oyunlarnn tarihi balyordu artk bu imparatorlukta. Oysa gi -zemcilik felsefesini daha deinletirerek, nesnel varlklar inceleyerek evrende dnyay, in-sani, toplumlar tanyarak, her trl retimi destekleyerek, inanan-inanmayan bir gre-rek, her eye her ynden bakarak nerelere nerelerde varlmazd deilmi? Ama nerde, ne-rede?

22 ALEl(j VE BEKTA~j!RL..RiANTOWJiS_J ___________ _

KELAM LM VE TASAVVUF Kelam ilmi islam dncesinde felsefenin ald ekildir. Gerekten bu ilim dal

Kuran'da yazl bulunan slami kurallarn felsefe ve mantk yoluyla kantlanmas temeline dayanr. AJ.lah'n znn ve niteliklerinin saptanmas sorunu da ayn disiplin erevesinde ve ayn yntemlerle ele alnr. Greko-Romen kltr slam kltrne girmi, ekilen tohum

tutmutur artk. Ama nakilcilikte, tekrarda kalmak bununla yetinmek ilerilere uzanmamak, Akdenizden teye gitmemek bu felsefeye nemli kazanmlar salyamad.

Osmanl kltrnde egemen dnce tarz aklclk deildir. Modern dncenin ter-sine, Osmanl dncesinin temelinde kuku deil, inan yatmaktadr. Bu inan kutsaldr ve kuku insanlar klten, toplumdan uzaklatran ve cezalandran bir duygusaldr.

Osmanl toplumunda XIX. yzyl sonlarna kadar sren bu dnce biimi, aslnda Bat geleneindeki skolastik dnceye verilen addr. Bat, kendi tarihinde skolastik dnceden kopuunu Rnesansda, daha da belirgin bir ekilde XVII. yzyln bilimsel devrimleri

yardmyla salad kansndadr. Tarihsel gerek de bunu dorular. Osmanl 17 yzyln batnn farknda bile de~il. kendi i telayla uramakta, Baty hala kfr saymaktadr.

slamiyetL Kuran'n "Allah'n Kelam" olarak tuttuu yer dnlrse, slam dncesinin, balangcndan itibaren Kuran zerinde dnce olarak belirdii sylenebilir. Kelam ilminin bamsz bir ilim olarak ne zaman ortaya kt ise bilinmiyor. Dikenli tellerle yasaklarla evrili, kuku ve eletiriyi kapsndan i,;eri sokmayan bir bilim "Nasl bilimse?"

slam dnce tarihinde birbirinden ayr iki dnem vardr. Bunlardan birincisi Mutezile ekolnde ifadesini bulan ve IX. yzylm balarndan XII. yzyla dein sren dnemdir. Bu dnemde insan usuna byk bir gven beslenmekte ve dncenin olduka zgiir olduuna inanlmaktadr. Bu aa damgasn vuran Farabi ve bn Sina hi kukusuz

inanl birer Mslmand. Ancak bamsz akl-dini kurallar ilikisinde nce akldan ba- !ayarak dini dogmalar kantlanmaya allmaktadr. Bu filozoflara gre "Kuran" da fel-sefe ve gerektir. Ama gerek ancak bir tanedir. Bu yzden dinle felsefe uzlamaldr. Bunlarm inandklar felsefe Msr ve Suriye yoluyla eski Yunanllardan gelir. Bu felsefeyi

elikili bir dnce kitlesi olarak deil, bir gerek biimi olarak kabul eder. Oysa felsefe kuku, soru, eletiri i.izerine kurar binasn, bunlar bir kenara brakrsanz ortada amac olmayan szck ynlar kaldn grrsnz. Disiplini temel ala dnce kuramdr felsefe. Her dnce felsefi niteleme tamayabilir. Eletiri, soru, ama, sistem, kurgu ge-rektirir usa dayananr. Farabi ve bni Sina'nn yaptklar doyurucu saylmad. Ne var ki, felsefeye arlk veren bu uzlama bir ok Mslman tatmin etmedi ve - Abbasi Halifesi Mtevekkil Mutezile'yi red edip ezdi. Bylece bir inan btnl gereksinimi kendini duyurmaya balad. Bu ynde bir slami (Snni) ortodoksinin ilk temsilcilerinden olan Al-Aari bu dnceye kar kt. Al-Aari eski bir mutezile mensubu idi. Badat hi-lafetinin kalntsna snan koca Osmanl impantorluu ak gr savunan ezik ve ye-nik ii dncesinden korkuyordu. Al-Aar'mn ve ardllarnn peine dt. Onlara s

nd. zgr dnceye felsefeye kar kt. Medresinin, uterdann kalesi oldu, yenildi.

-------~.iiR ZE_R_N-'E'--_23

Gelenein aktardna gre AI-Aari Mutezile yolanda iken bir Ramazan aynda dne giren Peygamberin ars sonucu bu yoldan vazgeer. Balangta, Hanbeli'ler gibi dini yorumlarnda ussal kantlar ve Kelam tamamen reddetti. Ancak, daha sonra

grd bir d sonunda slami kurallarla Kelam badatrma eilimine girdi. Bylece slamda yeni bir dnem balad. Bu dnemin en nemli temsilcisi mam Gazali'dir. Gi7..emsel dnceleriyle akln insan yanltacan, geree ancak inanla varlabilinece

ini duyular ile uzun incanca gerek bilgiyi veremiyeceini, gerein, ancak gnl g-zyle retileceini anlalabileceini dahas gerek bilginin "Vah'y'i ve "lham"la kaza-

nlacan, imanla akl arasndaki elikilerin ancak tasavvuf aracl ile zmlenmesinin olanakl bulunduunu savunan mam Gazaliyi incelemek gerekir.

GAZAL KRZ Gazali slam tarihinin en gl dnrlerinden biridir. bn Haldun'un

Mukaddimesinde belirtildii gibi, slam dncesinde yeni bir aa damgasn vurmutur. slam dogmalarn Kelam ilmiyle Aari'nin sentezinden ok daha temelli ve etkili bir ekilde uzlatrd bu dnem ayn zamanda felsefe alannda da itihat kapsnn kapand bir dnem olmutur. Horasanl olan mam Gazali genliinde Nizam-l Mlk'n koruma-sn kazanm ve bu gl vezirin Badat'ta at medreseye hoca olarak gnderilmiti. Bu sralarda derin bir bunalm iine dm, o ana dein hukuki ynleriyle inceledii slami inanlardan, kuku duymaya balamtr. Gazali slam eriata teslim edenlerdendir. Dnce kapsn kapayandr. Akl krdm etmek iin uramtr. Ama usun n sndrmek mmkn mi.i?

Gazali krizini lmnden ksa bir sre nce yazd otobiyografik nitelikteki kita-bnda anlatr. Bu yaptta filozoflarn hatalarn uzun uzun aklar. Gerek Eflatun ve Aristo'yu, gerekse onlardan esinlenen Farabi ve bn Sina'y inanszlkla sular. Gazali bu

bunalmdan ancak gerekle "vecd" iinde tanryla buluarak, yani tasavvuf yoluyla klacan savunur. Ancak slam felsefesini ok iyi bilen Gazali sufilii benimser. Ama Kelam ilmini de reddedemez. Bu ilmi, slami inanc destekledii ve glendirdii lde kabul eder. eriat onun destei ile egemenlik bayran islamn yreine dikti ve slami gerileterek tarih sahnesinde yenik drd. Kitli kaplar ardnda kalan akl ilemlerini ye-

rie getiremedi, tkand, pasland.

te bu koullar altnda bunalml Gazali ( 1058-1111) ortaya kacak, felsefeye ve her trl rasyonalizme kar savan bayran aacak, Farabi ve bni Sina gibi an byk bilginlerini boy hedefi yapacak, onlar imanszlkla sulayacaktr. Badat hilafeti, Gazali'nin kiiliinde her trl ussal bilimi, imana ters dme dncesiyle dlayan bir tutucu destek bulmutur. Bundan byle mantk, sadece vahye dayal "bilimleri", "dinsiz-ler" in saldrsndan korumaya yarayacaktr. Bunalm dneminde gericilik, kmaza girmi sistemin imdat simidi olmutur. Abbasilerin karanlk zulme dayal egemenliklerini sr-drme gerekesi olmu, akl, bilimi, durdurmu, Bat kltrne, egemenliine dolayl yoldan yardmc olmutur.

24 AlEVi VE BEKTAi jiRLJi.3.f'!I_OWJS_ --------.. -

lkemizin Gazali'si: BirgMdir. "Gazali olay"nn yanklar srecekti. Fatih gibi a-n ilerisinde bir padiah bile ondan yana kacakt. Neydi onu bu yola gtren "hikmet-i hkmet?" Mutlakiyet rejimleri karanl sever, dnmeyi sevmez. Yenilgi istemez. Herkesi kendi dzenine dman bilir. Bu rejimler Tanr, din, kutsallk demez hereyi kendilerine hizmet ettirmek isterler.

te, eyh Bedrettin olaynn ans tazeliini koruyor, ekilmi tohumlar her an yeermeye hazr grnyor. br yandan Anadolu da kayg veriyor. Gerekten bu yarmada her zaman iin ou "sapk" btn dnce akmlarna ak olmutur (Burhan Ouz, Cumhuriyet Gazetesi 22.09.1987). Ama despot, rejim ve ideolojisi eriat aydnl, z-gr dnceyi, eletiriyi bir trl sevemiyordu.

Gazali temel yapt hya'ul Ulum id Din'i mistik krizinden sonra yazar. Bu dev yap.t, slami kurallarn ibadet ekillerini ve insanlar cennete ya da cehenneme gtrecek davra-

nlar (muhlikat ve mnciyat) aklar. Bu yapt iin Katip elebi, Kefl Fmn'da u szleri syler: "Eer bu eser hari, tm slami eserler tahrip olsayd, slamiyet yine de bir ey kaybetmezdi". slam artk dnemez, duyamaz, gremez olmutur.

Gazali'nin slam tarihindeki byk nemi ve yeri Kelamla (ve felsefeyle) slami dogmalar ve bu dogmalarla tasavvufu badatrm olmasdr. Gazali'de Kelam, zellikle Aristo mant slami ilkelerin savunulmas amacyla kullanlr. Tasavvuf ise, neoplatonist yorumlara gre "Tek" len "ruh" un ve "ruh" tar da "madde" ni tecelli ellii (emanation) kozmogonik bir gre dayanr. Gazali Bat'da enok "Kalb" e ve "ak" a dayanan, mistik ynyle sempati toplar, daha ok Hristiyanlk etkisiyle yorumlanan bu mistisizm, iki dini

yaklatrc bir yn olarak grlr. Gazali'nin temel kavgas rasyonalizme kardr. Felsefeye ancak islami dogmalar savunmak iin ba vurur. (Gnmzde mam Gazaii'nin "hya ul-Ulum id Din" i Bedii' Yaynlar, 1975, stanbul). Gazali bu yap

tnda slamiyeti, eriatn ellerini ve kollarn balad zincirli bir kle haline getirmitir.

OSMANLI'DA DURUM

mam Gazali, Osmanl ulemasnnda en ok inceledii ve tand bir slam dnrdr. Ancak, Gazali Osmanllar etkileyen tek dniir deildir, Osmanl dncesinde formel bir plralizm yoluyla eitli slam bilginleride incelenmitir. Osmanl kltr ya

arn, Gazali'yle balayan Kelam'la tasavvufu uzlatran okulun mirass olmutur. Yine Osmanllarda zaman zaman snni katl savunan ulema ile, sufiler arasnda tartmalar, kavgalar kmtr. Ancak, Osmanl dnya grnde tasavvuf hibir zaman i'ilik, Rafizi'lik, Batni'lik gibi reddedilen bir doktirin olmamtr.

Ama btn bunlara karn dnce akmlar durmayacaktr, Kanuni'yi rahatsz edecek kadar (Molla Kabz ve daha sonraki "Hubbumesihi-sa'y sevenler" olaylar) ... Gerekten bu dnem, imparatorluk gcnn dorua varm olmasna karn byk elikilerin ok keskin ekilde ortaya kt bir dnemdir: Dou Akdeniz ticaretinin k, para deerinin byk kargaaya neden olacak ekilde dmesi, Anadolu'nun isyanlarla yaklp ykl-

------------------- --~l_.R, ZERiNE 25

mas, Bat askeri teknolojisi karsnda gncel bilime ayak uyduramam Osmanl ordusu-nun stnln kaybetmesi, brokrasinin kayna olan medresenin topluma tmden ya-

banclamas medrese tipolojisi dorultusunda ekillenmektedir (B. Ouz, ayn yaz). Ancak yaam durmutu. Bat hrsla yeni eyler peinde komakta 1492 kefinin sonucu zenginlikleri trl yollardan ele geirmeye alrken burnunun ucundaki kaba smrgen

dman Osmanl'yda evinden karmay dnmekte, bunun iin neler yapabileceini ya-vatanda olsa planlamaktadr.

Kelam-Tasavvuf uzlamas Osmanl dncesini oluturur. Osmanl esprisi kritik akla deil nakilcilie ve "kalb" e dayanr. (Gazali'nin De.scartes'inkine benzeyen mistik krizi ve "phecilii" iin bkz. brahim Agah u~uku; Gazali ve iiphecilik, Ankara, 1964, sh: 101~104). Aslnda slamda felsefe gelenei, Gazali'den sonra hemen son bulmamtr. bn Rd'n Gazali'ye kar yazd '.'Reddiye" (Tahayut al-Tahayuf)

slam dncesinin klasikleri arasnda saylr. Fatih Sultan Mehmed zamannda bu tar-tma yeniden canlanm ve bizzat sultann da arzusuyla, felsefe taraftarlaryla kartlar huzurda tartmlardr. XV. yzyln en gl alimlerinden Hocazade efendi, iddetle fel-sefeye kar tavr alm ve bir "Tahayyut" da (bu kez bn Rd'e kar) kendisi yazmtr.

Osmanl dncesinde felsefe, ancak Fahreddin Razi ve Nasreddin Tursi gibi dnrlerin naklettii lde yaamtr. eriat dnmeye, elenmeye, sevmeye, gzellemeye engeller koymu, basksn artrarak toplumu kskaca almtr. Toplum rahatszdr. Bunu

eitli yollardan anlatmaya alr. Yneticiler anlamak isiemez. Basky zulm artrrlar.

Tasavvufun kazand g, anlama ve ifade arac olarak iirin nemini ok artrmtr. iir, Osmanl ktiltrnde bugn ondan anladmzdan ok farkl ve geni bir yer igal ediyordu. Osmanl ulemasnn hatta sultanlarnn byk bir ksm airdi. iirde tasavvuf egemenlii mutlakt. Tasavvufa iten inanmayan yazar ve airler bile iirlerinde suf ak dile getirdiler. Osmanl tasavvufu, Tanryla insann vecd iinde birlemesine ontolojik de-

er veren "Vahdet-ili Vcud" felsefesini ve "Ene'l Hak" ilkesini kesinlikle reddetmitir. Bu nedenledirki, Osmanllar enelhak felsefesi yanllarnn yaknlarna bile dayanamam, yle dnenleri yaktrmlar, srdrmlerdir. Onlarda, kendilerine yakn grdkleri

Alevi-Bektai topluluklarna snmlar, grlerini buralarda yaymlardr.

A YARATILI KURAMI Mistik airlerin anlattklarna gre, Tanr yaradl dolaysyla kendini gstermeye

karar verince nce ndan "Nur-u Muhammed" aydnland. Sonra Tanr Nur'a bakarak iinden fiziksel dnyay kard. Daha sonra ilk ruh ve giderek alalan bir sralama iinde eitli varlklarn ruhlar yaratld. Tanr en sonunda bir krs ve byk bir kalem yaratt ve "Ey kalem yaz!" dedi. Kuran'n ilk, Tanrsal ekli yazld. Bundan sonra da sekiz cen-net yaratld. Tanr daha sonra kk" krs" nn altnda, dallar sekiz cennete uzanan b-yk bir Tuba aac yaratt. Sekiz cennetten sonra alt deniz, bundan sonra da yedi gk ya-

ratld. eriat btn bunlara kar kacak, kitabn yorumlarn yasaklayacak, hayali bile ldrecekti. Grlen o ki, islam ulemas "esatire dayal yaratlp sylencelerini aklama ya alrken Bat" daha baka konu ve sorunlarla har-neirdi.

.~6 _ _.AbEVi V~!!.f:_KTAI /iRLERi ANTOLQJ_l_Sl ___________ .

Osmanllarda yaygn " yaradl" teorisinin iirdeki ifadesi bu ekildedir. Bu teori "avam" arasnda da yaygnd. Ulema ve mtekallim takm ise, znde pek farkl olmasa bile, daha nansl bir gr getirmilerdi. Osmanllarda " Kelam" ve "Tefsir" ilimlerine ait binlerce yaptta hep bu grler ilendi.Takprzade Ahmed efendi Mevzuat-t Ulum'da Kelam ilmini yle tanmlyor. "Bu bir ilimdir ki annla iktidar olunur akaid-i diniye isba-tna: .. Bunun mevzuu Hakk- Teali'nin zat ve sfatdr. (Ahmed Takprzade, Mevzuat ulUlum; stanbul, 1895 (1303), sh: 594). Osmanl alimi Kelam'm kukuyu ortadan kal-drmak amacna yneldiine dikkat eker ve sonra filozoflara atar, ancak inanlar salam ve ti.lrl eri ilmi zmsemi kimselerin felsefe ile uraabileceklerini syler. Katip elebi'de Kef-l Fnun'da Kelamclarn tam listesini verir ve Mizan-al Hak'da da en nemlilerini sayar. lmin her dalna egemen olan bu byk bilginler mam Gazali, Fahreddin Razi, Kad Baydavi, Adud al-Din ci, Saadeddin Taftazani, Seyid ve erif Crcani ve Celaleddin Davvani gibi kiilerdir. Bu alimler XI. yzylla XV. yzyl ara-

snda yaadlar. Daha ok birbirlerini yorumlayan slam dnya grn zetleyen temel eserler verdiler. XV. yzyldan sonra bayra Osmanl alimleri ald ve XVII. yzylda Katip elebi'nin Kef-l Fnun'da belirttii gibi byk bir bilgi birikimi saland. Osmanl dncesinin temel skolastik nitelii bu bilgi birikimi iinde olutu, geliti. Ancak herkes srtn, "kukuya dnmt. Bat ise temelini kuku zerine oturtmaya al

yordu. Osmanllar bunu bile grp anlam deillerdi. Modernitenin ekilen tohumlar yeermiti.

B-KELAM VE YORUM

Biri XII. dieri XV. yzylda yaam olan Necmettin Nefesi ve Saadeddin Taftazani, Kelam ve Tefsir ilimlerinin en gl temsilcileridir. Her ikisi de Osmanl olmamakla bir-likte, Osmanl ulemas arasnda ok tannr. Tm kitaplar Osmanl medreselerinde okutu-lurdu. Saadeddin Taftazani "varlk nedir ?" , "bilgi nedir ?" , " nasl bilebiliriz ?" gibi me-tafizik sorulara her trl kuku ve tartmann dnda, dini dogmalarla yant verir. Bu gibi

sorunlarn insan ister istemez dnceye doru zorlayaca ve bizzat dogmalarn da tar-tma konusu yaplabilecei akla gelebilir. Gerekten byle bir eilim, Taftazani'nin yap

tnda vardr. Bu eilim onu srekli Mutezile ekolyle tartmaya gtrr. Taftazani'nin, yaptnda kendisinden beyz yl nce yaam bir doktirinle srekli savamas yadrganabilir. Ama bu sava Taftazani'den beyz yl sonra da srecektir. nk felsefi sorulara verilen yantlar birer dini kural durumuna getirmek iin, nce Kuran'n "yaratlm" ve akln zgiir olduunu savunanlar rtmek gerekir. Bunu savunmak: ise, zaman-uzam ta-

nmay gerektirmez.

Taftazani, giride, Kelam ilmini "Tanrnn birliinin ve niteliinin (sfatn) ilmi" olarak tanmlar ve bu ilmin "kukunun ve evhamn karanlklarndan uzak" olduunu be-lirtir. Bu yaptta" slamiyetin standart ilkeleri olan en carpc ve en deerli inciler ve cev-herler" N. Nesefi'nin Akaid'inde yer almtr. Kelam asli bir ilimdir. eriattan kurtulu yoktu. Osmanl ulemas hibir zaman eriat smmn aamamtr. Hereye onun gzyle,

gzlyle bakmtr.

---.... ---.. ------------------------------____J_!f!._f}_ZERNE --.%!._ Hz. Muhammed'i ilk tanyanlar (al-sahaba), onlarn izleyicileri (al-tabi'in) peygamber

dnemine ok yakn olduklar bu yzden otoriteye dayanma olana~a sahip bulunduklar iin eri ilimleri yazl olarak saptamaya ve snflandrmaya gerek duymadlar.Bu durum dini liderler arasnda gr ayrlklar, yenilik eilimleri (al-bida) ve kiisel hevesler (al-ahva) kana dein srd. Gr ayrlklar, ulemann her durumu ayr ayn incelemesine ve nemli konularda rnek olabilecek kazai hkmler (al-fatavi) vermesine yol at. Bylece ulema arasnda bir yandan doru hUkmlere varmak iin temel metinleri ince-leme; te yandan da bu amala ilkeler ve yntemler gelitirme abas balad. Sonunda biriken malzemenin de snflanmas abasna giriildi. Geree ulamada kullanlan belge ve bilgiler araclyla varlan hkmler Fkh ilmini; kullanlan yntemler ise, Fkh usuln ve btn bunlardan kan temel gerekler (akideler) de Kelam ilmini oluturdu. Taftazani bu aklamadan sonra Kelam ilmini temel ilim yapan nedenleri sayar. Bu geli-

imde Mutezile ekolnn yerini belirtir ve zellikle de filozoflarla tartr. eriat hereyde ampiyondur, artk lm melei kesilmitir, onu kimse engelleyemez, durduramazd. yle de oldu. Bu islam aleminde hereyin sonu idi. Ama bu gerei gren kimse yoktu.

Ona gre, felsefi eserler Arapaya evrildikten sonra Mutezile mensuplar onun etki-siyle Kelam ilmine metafizik, fizik, matematik gibi bilimleri de kattlar. Sonunda onu fel-sefeden ayrdedilmez hale getirdiler. Bu anlay Mslmanlar arasnda byk tepki do-

urdu. Kelam'a hcumlar balad. Gerekte bu hcumlar Kelam'n kendisine deil, " slami akideleri tahrip etmek isteyenlere ve filozof olma iddiasndakilerin aresiz ekilde

karanla srkledii kimselc~re kar" idi. Oysa slami ilimler iinde "en asil ilim" olan Kelam, dini ilkelerin bilinmesi ve benimsenmesi iin kanlmaz bir arat. Bu bilimin doa-fizik bilimleri ve teknikle uzak yakn bir ilgisi di.intilemedi.

Ancak buna karn. Saadeddin Taftazani yaptnda varlk ve birlik kuramlarnn aklamasmada girer. Bu konudaki dncelerini sofist (sufasta) olarak niteledii dnce ekilleriyle polemik yaparak ortaya koyar. Ona gre trl sofist kuram (veya safsata)

vardr. Bunlardan birincisi "inatlar" (Al-inadiya) lardr. Bunlar eyann gereini "evham" ve "hayalet" olarak redderler. Burada felsefi bir yaklam olarak" pheciler" in kasdedildii aktr. kinci tip sofistler ise rlativistler (al-indiya) !ardr. Bunlar gerein

insanlarn dncelerine ve inanlarna gre deiebileceini savunurlar. Bunlar herkes iin ayn, nesnel bir gerek olmadn; gerein znel olduunu ileri srerler. nc sofizm eklinde ise, gerein bilinemeyeceini iddia eden agnosisler (al-la'adriya) !ar mevcuttur. Taftazani bu gr de iddetle redderek slami ortodoksinin temel ilkesini

anmsatr. Bu eyann z gerekten de vardr ve buna ait bilginin doruluu saptanabilir.

I. Sultan Ahmet (1590-1617) eyhlislam Mehmet bin Sadettin'e devlete ve millete bulaan bozukluun nedenini sorar, eyhlislam da "Bundan bana ne?" yantn verir. Bir sistem "absurd" a (samaya) girmitir. kmak istese de bu zihniyetin yapaca hi bir ey yoktur. Kendi dna kmasn bilmeyen bir sistemdir bu.

te bu dnemde, Gazali'nin paralelinde olan Birgivi Mehmet Efendi, nl eyhlislam Ebussuud Efendi'yi medresedeki zndklk retisine gz yummakla sulaya-

28 ALEV VE BEKT~RLER ANTOLOJS -------------.. -

caktr! Ayn dorultuda arkasndan gelen Kadzadeliler hareketi de medreselerde okutulan matematie bile kar kacaktr. Belli ki sistem bir kmazdadr ve ayakta kalabilmesini gerici hareketlere balamtr. Yanla saplanp kalmtr.

C-SLAMDA GEREK KAVRAMI Osmanllar dneminde, nl bilgin Taftazani, yaptlarnda, slam dnce tarihinde

ele alnan gerek kavramlarnn anlam, ierii, durumlar ve nitelikleri hakknda ne s-rlen grleri ana izgileriyle belirtir. "Herey" szcnn kapsam iinde kalan ger-ekler ele alnp dini kural nda incelenir ve tartlr. Sonuta hep dinsel dogmalar

doru bulunur. Dogmalarn doruluu konusunda inandrc gerekeler yaratlr. Bu du-rum toplumu rahatsz etmez. Uykularna dokunmaz.

Taftazani'ye gre her "ey" in bir gerek z (al-hakika) ve bir de gerek nitelii (al-mahiya) vardr. "ey" ancak bunlar yardmyla anlalr, zel bir ey {al-hviya) duru-muna gelebilir. rnein insan" akll hayvan" "glen hayvan" veya "yaz yazan hayvan" gibi eitli ekillerde anlatmak mmkndr. Ancak bu niteliklerden yalnz bir tanesi

(akll olmak) hayvan insan yapan " gerek z" dr. Bu "gerek z" nasl bilinebilir? Bu konuda kimi bir eyi iki taneymi gibi grmek olasdr. Bu konuda duyular insan yanltamazlar m? nsan ok ak (al-badihiyat) grnen baz eyleri bakal