Alıntı Kelimelerde Son Türeme

7/21/2019 Alnt Kelimelerde Son Treme

1/16

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

ALINTI KELMELERDE SON TREME

Glden SAOL YKSEKKAYA*

ZET

Bir kelimede aslnda bulunmayan bir sesinsonradan ortaya kmasna ses tremesi denir. Sestremesinin eidi vardr: n treme, i treme, sontreme.Son treme, kelimenin aslnda bulunmayan birnl veya nszn kelime sonunda belirmesidir. rnei

fazla olmamakla birlikte son seste de hem nl hem densz tremesi grlr. Ancak treyen sesler standartolarak btn lehe ve azlarda ortak deildir. Treyenbaz sesler belli bir blge ierisinde younlarken, bazblgelerde grlmemekte veya sadece birka, hatta birrnekle snrl kalabilmektedir. Bu almada Trkedealnt kelimelerdeki son treme rnekleri zerindedurulacaktr.

Anahtar Kelimeler:Trk dili, son treme, alntkelimeler.

THE EPITHESIS IN THE LOAN WORDS

ABSTRACT

Anaptyxis is a sound appearing that is not found inthe original structure of the word. There are three types ofanaptyxis: prothesis, epenthesis and epithesis. Epithesis isa vowel or consonant appearing at the end of a word whichis not found in the original structure of it. Although, thereisnt not so much example, both vowel and consonantreproduction is seen even in the last sound of the word; butthe derivative sound isnt the same, standard in the who ledialects and accents. Nevertheless some derivative soundshave an intense in a specific region, they arent seen in theother areas or has rare example. In this study, the epithesisin the loan words in Turkish will be emphasized.

Key Words: Turkish language, epithesis, loanwords.

* Prof. Dr. Marmara niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Trk Dili veEdebiyat Blm [email protected]
mailto:[email protected]:[email protected]:[email protected]


2/16

Alnt Kelimelerde Son Treme 91

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literatureand History of Turkish or Turkic

V l 5/1 Wi t 2010

Bir kelimede aslnda bulunmayan bir sesin sonradan ortayakmasna ses tremesi denir. Ses tremesinin eidi vardr: ntreme, i treme, son treme. Son treme, kelimenin aslnda

bulunmayan bir nl veya nszn kelime sonunda belirmesidir.

Ses tremesi asndan Trkeye baktmzda, kalc sestremelerinin yan sra baz ses tremelerinin yaz dili hlinegelememi azlarda veya blgeden blgeye deiebilen ve bir ksmyaz diline aktarlmayan geici ses tremeleri biiminde olduklargrlmektedir. Baka bir deyile treyen seslerin standart olarak btnlehe ve azlarda ortak olmad grlr. Treyen baz sesler belli bir

blge ierisinde younlarken, baz blgelerde grlmemekte veyasadece birka, hatta bir rnekle snrl kalabilmektedir.

Trk dili, kendi ses dzenine uygun olmayan alntkelimelere, genellikle kendi kurallarn uygular. Dilin bir trdzenlemesi olarak da deerlendirilebilecek buuyarlama sonucundameydana gelen eitli ses olaylarndan biri de nl tremesidir.Genellikle kaynaklarda yaz dilimizde sadece n ve i seste nltremesi grld belirtilmekle birlikte, aslnda rnei fazlaolmamakla birlikte son seste de hem nl hem de nsz tremesigrlr:1 servi / selvi < Far. serv, cemi okluk < Ar. cem, defitaraflardan birinin kendisine alan davada bortan kurtulmak iin

bavurduu her trl yol rzk, fikr > fikir, vasf > vasf vd.), ama Trkede

birtakm lehe ve azlardasz konusu ift nsz son nszn ardnaeklenen bir nlyle de zlebilmekte ve ikili biimler bir aradakullanlabilmektedir.5

1.1. ift nszle biten tek heceli alnt kelimelerde sonnszn ardnda nl tremesi: servi / selvi < Far. serv gibi. Budurumun baz az ve lehelerde rnekleri mevcuttur.

Karamanl az: bahtu 275: 8 < Far. baht; butarza6: 5 kiosk > Tatar Trkesikiosk kulbe, dkkan (ner 1998, 30).

proyektile-, proyektilik < Rus. proyekt proje, avansla- < Fr. avanceavans, dialektini< dialektnigibi rnekler ise -baz kaynaklarda son ses tremesirnei olarak deerlendirilmekle birlikte- son ses tremesi olarak deil orta hecetremesi rnekleri olarak deerlendirmek gerekir.


4/16


Turkish Studies


V l 5/1 Wi t 2010

Krm Tatar Trkesi: selbi < Far. serv (Asanov vd.1988, 180).

Tatar Trkesi: Minski < Minsk, blank > blank formkd (ner 1998, 30).6

Sibirya Tatar Trkesi: ustolba < Rus. stolb direk,stun (Alkaya 2008, 144).

Kumuk Trkesi:ilmu ilim < Ar. ilm, iznuizin < Ar.izn, zulmuzulm < Ar. zulm, aslu kk, esas, asl; asl, nesil; boy,asru asr, yzyl, hukmu, naslu nesil, kuak, nazmu iir,

nazm, nazru adak, nezir; ant, ahit; yemin treni; pahmukabiliyet, yetenek; istidat; qahru hiddet, fke, gazap, kzgnlk;sertlik, iddet, qutbu kutup; rahmu merhamet, acma, i'ruiir; manzum; zr ~ zr muhta; mazeret, makbul sebep,zarbumarka, damga; darp, darp etme; nak, desen,motif; tasvir,zulmu zulum, zahru < Far. zehr, rzq (Pekacar 2006, 55-57);pikru fikir, dnce < Ar. fikr (Pekacar 2006, 66); zikru zikir(Uyank 2002, 238); sihru sihir, kasbu meslek < kesb (Merhan2008, 24).

1.1.1.Karamanl aznda ift nszle biten tek heceli Arapakelimelerin ou, yardmc fiille beraber kullanldklarnda sonnszlerinin ardnda nl tremesi grlr. Sz konusu azda bunun

pek ok rnei vardr: defni et-AO 41: 14 defnetmek, defni ol(un)-AO 103: 3 defnolunmak; emri eyle-, et- La 75: 5, AO 234: 26, sp183: 4 emreylemek, emretmek; gamz et- AO 42: 4 gamzetmek;katl et- AO 51: 12 katletmek; kavl et- AO 212: 24 kavillemek< kavlet-; nakl eyle- AO 254: 21 nakletmek; kr et- Syn 407: 34kretmek; terki et- AO 46: 7 terk etmek; zapt olun- AO 35: 13zaptolunmak; zikri et- sp 182: 18 zikretmek (Eckmann 1950a,179-180); fehmi et-(106: 5), fehmi it-(106: 7) (Kahya 2008a, 493);arz et-215: 18, ahd et-275: 11 (Kahya 2008b, 381).

2. Son sesinde ikiz nsz bulanan tek heceli alntkelimelerde sonda nl tremesi. Yaz dilimizde veya Trkiye

Trkesi azlarnda bu kapsamda deerlendirilebilecek hac < Ar.hcc hac farizasn yerine getiren, hacca giden kimse;amm/emmi/emi< Ar. amm amca gibi biimler bulunmaktadr.

Karamanl az: zamm et- AO 38: 29 zammetmek;zann et- Syn 383: 1 zannetmek (Eckmann 1950a, 179-180).

6 Tatar Trkesinde u rnek de yer alyor: uastok > uask alan, tarla(ner 1998, 30).


5/16

94 Glden SAOL YKSEKKAYA

Turkish Studies


V l 5/1 Wi t 2010

Krgz Trkesi: ac < Ar. hacc hac, ak < Ar. hakkhak (Kasapolu engel 2005, 83).

Kazak Trkesi: a hak (Trk Dnyas AratrmalarVakf 1984, 11).

3. Baz seslerlebiten birtakm alnt kelimelerin sonundanl tremesi. Muhtemelen rnekler arttrldka baka nszlerle

biten alnt kelimelerin sonunda da nl tremesine tesadfedilecektir, yani son tremenin bu nszlerle biten kelimelere zgolduunu ileri srmek yanl olur. Ancak r ile biten alnt kelimelerin

sonunda nl tremesi rneinin daha fazla olduu sylenebilir.

Trkiye Trkesi azlar: hemi < Far. hem Karamanl,Adana, Osmaniye, Krehir, Kahramanmara, Kars azlar (Kahya2008b, 381; Yldrm 2006, 96; Gnen 2000, 51; Kl 2008, 35;Ercilasun 1983, 98); ham < Far. hem Keban, Baskil, An azlar(Buran 1997, 47); gdra < kadar, kadna< kadar, severe< seferEdirne ili azlar (Dal, Gacal ve Pomak azlarnda) (Kalay 1998,38); kadara < kadar Krklareli, Trabzon ve yresi, Urfa Merkezazlar (anl 1994, 119, Demir 2006, 213, zelik 1997, 37);gadara < kadar Ordu ili ve yresi, Adana ve Osmaniye azlar(Demir 2001, 78,7Yldrm 2006, 96); megere< meerErzurum az

(Gemalmaz 1995, 147); egere< eerRize, Erzurum azlar (Gnay2003, 74, Gemalmaz 1995, 147); zatana Urfa Merkez az (zelik1997, 37); edrese < Fr. adresse adres Erzurum az (Gemalmaz1995, 147); adresa adres < Fr. adresseKrehir az (Gnen 2000,51); dokturu ~ doptiri < Fr. docteur Balkanlar merkez blge(Glensoy 1993, 31).

Trkmen Trkesi: kepderi < Far. kebter gvercin(Saryev 1998, 79).

Krgz Trkesi: spra < Ar. sefer defa, kere (Bada2008, 206), staj < Fr. stage staj (Kasapolu engel 2005, 83),bara < Far. per kanat, dene < Far. ten ten (Bada 2008, 206-

207) gibi.8

7 Necati Demir bir kelimede grd bu tremeyi konuann dikkatsizliinebalamaktadr (Demir 2001, 78), ama ayn tremenin baka az ve lehelerde degrldn unutmamak gerekir.

8eitli kaynaklarda son treme rnekleri arasnda gsterilen birtakm alntkelimelerin aslnda alntlanan dillerdeki orijinal biimleri nl ile bitmektedir.mendil kelimesi buna rnektir, kelime aslnda Yunanca kaynakldr ve orijinal biimimantelidir. Bu durumda kelimenin mesela Krgz Trkesindeki mandilibiimi sontreme rnei olarak kabul edilemez.


6/16


Turkish Studies


V l 5/1 Wi t 2010

Karakalpak Trkesi: dene < Far. ten ten (Baskakov1958, 170).

4. Uzun nl ieren alnt kelimelerde son treme. Bu durumasl olarak telaffuz edilmesi bizim amzdan zor olduu iin uzunnl ieren tek heceli kelimelerde grlr. Trkiye Trkesinde yazdilinde de kullanlan hac < Ar. hcc hac farizasn yerine getiren,hacca giden kimse kelimesi bu durum iin de rnek olabilir.

Krgz Trkesi: bac < Far. p vergi, ali < Ar. hlhl (Bada 2008, 207), laac ~ ilaac < Ar. ilcila (Karasayev1986, 123), taac < Far. tcta (Karasayev 1986, 251).

Dou Trkistan Hoten az: Hot. butu < bu:t but (Emet2008, 213).

Sibirya Tatar Trkesi: tiy9 < Far. dv dev (Alkaya2008, 145).

Bunlarn dnda son treme rnei gibi grlebilecekbirtakm rnekler vardr, ama aslnda bunlarda kelimeye dhil edilenson ses, kalplam hldeki teklik nc ahs iyelik ekidir. Busebeple bir nceki, dn deil daha nceki, evvelki, eskidenanlamlarnda kullanlanevveli ~ eveli, hasl, ve hasl kadar olmasa

bile yaz dilinde de yaygn olarak kullanlan velhasl ~ velasl ve

sirin iyelik ekli biimi olan baka, teki, dier anlamndakisayr ~ sayru vb. biimler bu almaya dhil edilmedi. Ayrcaeitli kaynaklarda son treme rnekleri arasnda yer alan klli vemesela, sz gelii anlamyla kullanlan temsili gibi kelimeler desonlarnda treme olarak grlen ses, aslnda nispet eki olduu iin

bu almann dnda tutuldular.

Baz kaynaklarda son ses tremesi olarak deerlendirilmeklebirlikte ekleme srasnda ortaya kan nlleri son ses tremesi olarakdeil orta hece tremesi olarak deerlendirmek gerekir: KrgzTrkesi: proyektile-, proyektilik < Rus. proyekt proje (Yudahin1985, 113), avansla- < Fr. avance avans (Yudahin 1985, 19),

tankga < tankga tanka, fonduga < fondgo fona; dialektini

Documents

Alıntı Kelimelerde Son Türeme