Allahsızlık Ahlâksızlık mıdır

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

Allahszlk Ahlkszlk mdr? ateizm ve ahlk ilikisi zerineDin, insan haysiyetine bir hakarettir. Din olsa da olmasa da iyi insanlar iyi eyler, kt insanlar kt eyler yapar. Ama iyi insanlarn kt eyler yapabilmesi iin din gereklidir.(1) Steven Weinberg

Dnen, sorgulayan, phe duyan kimseler iin bile, dinlerden zihinsel olarak kurtulma srecinde en nemli engellerden biri, bilincimize ilenmi u dogma olsa gerek:

Tanr ayet yoksa, bu, insanlar iin hibir balayc etik kuraln da olmad anlamna gelir. Tanr olmadan iyilik, adalet, hak, hukuk, ahlk gibi kavramlarmz hibir salam temele dayandramayz, istisnasz herey serbest olur. Bu yzden Tanr mutlaka olmaldr.

Bu yazda buna benzer dncelerin ierdii baz yanl varsaymlar zetlemeyi deneyeceim. zellikle gstermeye alacam husus ise u olacak: Nasl bir ahlk ve adalet anlay benimsiyor olursak olalm -ayet ahlk, adalet, hak, hukuk gibi kavramlarn herhangi bir zgn anlam olacaksa- bu anlaymz tanr iradesi zerinden temellendirmek (tanrnn varln kabul etsek bile) zaten teorik olarak imknsz. (Yaznn sadece ana-blmn okumak isteyenler, dorudan 5. altbala da zplayabilirler.) 1. Ahlk/adalet ve tanr kavramlarnn genel erevesi 2. Tanr fikrinin ahlk iin gerekli olmas, tanrnn varln kantlayabilir mi? 3. Ateistler ahlksz mdr? 4. Ateizmin ngrd bir normatif ahlk felsefesi var mdr? 5. Ahlk anlaymz, tanr iradesi zerinden neden temellendirilemez? Euthyphronun ikilemi 6. Ahlk tanr iradesi ile ilikilendirmenin zararl sonular 7. Sonu dipnotlar

1. Ahlk/adalet ve tanr kavramlarnn genel erevesiAhlk ve adalete dair dnceler, ancak ve yalnzca bir tanrnn iradesiyle mi temellendirilebilir? gibi bir soruyu incelemeden nce, soruda geen tanr, ahlk, adalet gibi szcklerden aa yukar ne kastedildiini kabaca belirlememiz gerekiyor. Elbette her szckte yapabileceimiz gibi ahlk nedir veya tanr nedir gibi sorular da sorabilir ve


szde felsef, essensialist tartmalarn bulank derinliklerine dalabiliriz. Anlalr ierikler ve net nermeler zerinden deil de, salt kavramlar ve zc tanmlar zerinden yaplan bu gibi szde akl yrtmelerinin faydasn son derece kstl buluyorum.(2) Bu sebeple ahlk nedir veya tanr nedir gibi sorular zerinden derun edebiyat retmek yerine, bu szcklerle bu yazda neyi kastettiimin genel erevesini kabaca izip, vakit kaybetmeden asl meselelere girebilmeyi tercih ediyorum: Tanr kelimesinden kastm, gnmzdeki btn monoteist dinlerin ve ayrca deizmin ortak payda olarak varln iddia ettii, evreni veya evrenin oluumundaki ilk maddeyi yaratan, doast, sonsuz bilgili, bilin ve irade sahibi varlk. Hani benim gibi ateistlerin, var olduuna inanmad o varlk(3) Benzer ekilde ahlk, etik, adalet, erdem, iyilik gibi (aslnda tam olarak eanlaml olmayan) szckleri de bu yazda, bu szckleri kullanan hemen herkesin ortak paydasn kapsayacak en genel erevede kullanyorum: Mesel zorda kalmadan sebepsiz yere ve kasten susuz insanlar ldrmek, ocuklara kar ar fiziksel veya cinsel iddet uygulamak, kadnlara tecavz etmek vs. gibi eylemler hangi dnya grne sahip olursak olalm, yle veya byle, neredeyse hepimizin kt, yanl, adaletsiz diyecei eylemlerdendir. Glde boulmakta olan masm bir ocuu kurtarmaya, yolunu kaybetmi bir kre yardmc olmaya, kolyesini dren bir kadna kolyesini iade etmeye ise yine hemen hemen hepimiz, herhangi bir anlamda iyi, doru, gzel deriz.

2. Tanr fikrinin ahlk iin gerekli olmas, tanrnn varln kantlayabilir mi?Aada, ahlk anlaymz iin tanr fikrinin gerekli olmadn, nk ahlk anlaymz (hangi ierikte olursa olsun) tanr fikri ile temellendirmenin zaten imknsz olduunu gstermeye alacam. Ama bir n olsun, tanrnn her trl ahlk anlay iin mutlaka gerekli olduunu, tanr fikri olmadan ahlka, adalete, iyilie dair dncelerimizi hibir ekilde gerekelendiremeyeceimizi, bunun ancak ve sadece tanr fikriyle mmkn olduunu farzedelim. Bu varsaymmz, tanrnn varlna dair herhangi bir argman ilevi grebilir mi? Biraz dndmzde herkesin verecei cevap bence hayr olmaldr. Tanr fikri olmadan ahlk ve adalete dair normatif yarglarmzn hepsi bo ve dayanaksz olsayd bile, bu durum, olsa olsa, tanrnn varlnn istememiz gereken birey olduuna, umarm vardr dememiz gerektiine veya tanr fikrinin etik mlhazalar iin gerekli bir normatif varsaym olduuna iaret olurdu. Fakat tanrnn gerekten var olduuna deil. Tanrnn varlna dair deliller veya en azndan varln daha muhtemel klacak argmanlar, apayr bir dzlemde yer almaldr. rnein evrenin mutlak bir balangc olmal gibi kozmolojik argmanlar veya bu kadar hassas dengeler zerine kurulu ve bu denli karmak sistemler ancak bilinli bir tasarmn rn olabilir gibi teleolojik argmanlar sunulup tartlabilir. Byle bir tartma, tanrnn varl zerine yrtlen bir tartma olur. Ancak, Tanr fikri olmadan ahlk ve adalet olmaz gibi bir nerme doru olsa bile, sadece tanr fikrinin etik alannda gerekli bir aksiyom veya varsaym olduunu gsterir, tanrnn gerekten var olduunu deil.


Ayn ekilde, bu yazda savunduum gibi, ahlka ve adalete dair dncelerimiz iin tanr fikrine ihtiyacmzn olmamas, hatt etik grlerimizi tanr iradesi ile temellendirmenin imknsz oluu da, tanrnn yokluuna dair bir argman olamaz.

3. Ateistler ahlksz mdr?

Baz teistlerde -sanrm bilhass yal nesillerde- ateistlerin (en azndan orantsal olarak) dindarlara gre daha erdemsiz olduuna dair bir nyargnn hl hakim olduunu hepimiz tahmin ediyoruzdur sanrm. Bu yaznn ana konusu, bu tarz -deyim yerindeyse- avam nyarglar deil aslnda. lemek istediim (aada ilemeye alacam) asl dindar tezi u: tanrya inanmayanlar erdemli, adaletli, drst olabilir. Ama bu ahlk ve adalet anlaylarn (tanr fikrine bavurmadan) temellendiremezler, bu anlaylarnn balayc kaynan, mahrecini sunamazlar. Yine de asl konuya girmeden nce, ok ksa bir ekilde ateistlerin fiilen erdemsiz olduklarna dair nyarglar hakknda birka hususa dikkat ekmek istiyorum. Gnmzde ateist veya dinsiz oran en yksek olan lkelere baktmzda, bu lkelerdeki su oranlarnn, cinayetlerin, dolandrclklarn, tecavzlerin, hrszlklarn vs. ateist/agnostik oran ok az lkelere gre daha yksek olmadn (hatt genelde ok daha dk olduunu) gryoruz.(4) Veya bir lkenin genel nfusundaki ateist oranyla, sulular ierisindeki ateist orann kyasladmzda, ateistlerin dindarlara gre ok daha az oranda su ilediini grebiliriz.(5) Gerekletirilen tm bilimsel anketler, ateist bireylerin inanl bireylere gre, ikenceye, idam cezasna, ocuklara fiziksel iddet uygulanmasna, rkla, cinsel ayrmcla orantsal olarak daha fazla kar olduklarn, temel insan haklar ve evrenin korunmas gibi konulara yine inanl bireylere gre ok daha fazla deer verdiklerini gsteriyor.(6) Ya da mesel, dnya genelinde hangi lkelerde i bar dzeyinin yksek ya da dk olduuna(7), hangi lkelerde basn zgrlnn hangi oranda mevcut olduuna(8), hangi lkelerde ocuklara kar (fiziksel, cinsel, psikolojik) iddetin yaygn olduuna(9) bakalm ve tm bunlar hangi lkelerde dinlerin ok etkin olduu ve hangi lkelerde dinlerin nisbeten daha etkisiz, ateist orannn ise yksek olduu ile karlatralm. Aka greceiz ki, ateist oran yksek ve genel olarak din inanlarn zayf olduu lkelerde bu ve bu gibi alanlarda ktleme deil, bariz bir iyileme var.


Elbette tm bu istatistiksel gerekleri aklamak iin, sadece din veya ateizm faktrn ne sremeyiz. Tm bu konularn karmak, iie gemi ekonomik, sosyolojik, siyas, jeopolitik, tarih vs. sebepleri var; din de bu iie gemi faktrlerden sadece bir tanesi, muhtemelen en belirleyicisi de deil. Ama her halkrda ateizmin insanlar, toplumlar daha ahlksz, daha adaletsiz yaptna dair herhangi bir ipucu yok. Aksine: insan haklar, kadn ve ocuklara insanca muamele, basn zgrl, i huzur, can ve mal gvenlii vs. gibi ahlk ve adalet deyince (toplumsal bazda) ilk akla gelen standartlar, ateizm orannn yksek olduu lkelerde bir hayli daha yksek. Tm bunlarn ok byk lde ekonomi ve eitim dzeyiyle ilgili olduunu elbette grmeliyiz. rnein bir lkenin genel nfusundaki ateist oranyla, sulular arasndaki ateist orann karlatrdmzda ve ateistlerin ok daha az su ilediini grdmzde, bunun sebebini dorudan din-ateizm faktrnde deil, ateist orannn daha youn olarak, eitim dzeyi yksek bireylerden oluuyor olmasnda aramalyz. Bu alanda yaplan btn ampirik aratrmalar, rnein bilim insanlar ierisindeki ateist ve agnostik orannn, mensup olduklar toplumdaki ateist/agnostik oranlarna gre ok daha yksek olduunu gsteriyor. Dnyann her yerinde, bilim insanlarnn (ilgili toplumdaki genel oranlarla kyaslandnda) ok daha ufak bir ksm tanrnn varlna inanmakta.(10) Dnya apnda en mhim bilimsel gelimelere imza atan, alanlarnda en saygn bilim insanlarnn mensup olduu ABD Ulusal Bilimler Akademisi yelerinin 90%ndan fazlas (!) ateist veya agnostik(11). Tarihe bir gz attmzda da, gerek bizde gerek Batda, dinin toplumsal hayatta daha etkin olmas ile sularn, zulmlerin, katliamlarn, tecavzlerin vs. azalmas arasnda bir balant bulmak pek mmkn deil. Aksine bugn oumuzun kabul ettii insan haklar, dnce zgrl, kadn ve erkein hukuk eitlii, bireysel zgrlkler, demokrasi gibi deer ve haklarn din retilere ve bu retilerin muhafzlarna kar verilen uzun mcadeleler neticesinde elde edildiini biliyoruz hepimiz. nsann drst, erdemli, adaletli, iyi kalpli olabilmesi iin, doast, bilin ve irade sahibi bir yaratcya inanmas gerektii nyargs, hangi adan bakarsak bakalm, savunulabilir bir dnce deil. rnein budizm dininde, bu ekilde bir tanr inanc yok. Budistler, evreni yaratan, bilin ve irade sahibi bir varla inanmyorlar.(12) slamdan ve Hristiyanlktan ok daha eski olan budizm dinine mensup insanlarn, mslman veya hristiyanlara gre daha ahlksz, daha adaletsiz, daha zalim kiiler olduunu symemiz mmkn m? Ya da ayn ekilde tanrnn varlna inanmayan, yukarda bahsettiim Bilimler Akademisi yelerinin %90ndan fazlasnn, dindarlara gre daha erdemsiz bir yaam srdklerini, mesel -teistlerden daha fazla- tecavz, dolandrclk gibi eyler yaptklarn, ocuklarn ve elerini dvdklerini, bakalarna kasten zarar verdiklerini syleyebilir miyiz?

4. Ateizmin ngrd bir normatif ahlk felsefesi var mdr?Teist retorikiler, Dostoyevskinin mehur Tanr yoksa, herey serbesttir zdeyiini ska kullanrlar. Sylenmek istenen, tanr gibi mutlak bir istinat noktas olmadan, insanlarn nasl davranmas gerektiine dair normatif yarglarmzn -iddiaya gre- hibir makl dayanann, niha temelinin bulunamayaca.


Teistlerin bu retoriindeki asl vurgu, Tanr yoksa neden insanlar fiilen iyilik de yapabiliyor? sorusu deil. Bu salt betimsel bir soru. Ve bu soruyu, yani bugn iyi olarak deerlendirdiimiz altrist (fedakr) ve kooperatif (ortak ibirliine dayal) davran kalplarnn ve merhamet, empati gibi duygularn gerek homosapiens trnde gerekse dier birok canl trnde, biyolojik evrim mekanizmalaryla milyonlarca yllk evrimsel srete nasl ve neden gelitiini gnmz bilimleri gn getike daha etraflca aklayabiliyor zaten.(13) Teistlerin vurgusu daha ok u noktada: Tanr yoksa, ayrca insanlarda gzlemlediimiz, iyi olarak deerlendirdiimiz davran kalplar salt evrim mekanizmalaryla ve kr doal srelerle olumusa, u u kurallara (rn. bakalarna zarar verme! kadnlara tecavz etme!) bugn neden uymamz gerektiini, yani bu kurallarn normatif anlamda u an bizler iin balayc oluunun kaynan, mahrecini aklayamayz. Oysa felsefe tarihine bir baktmzda, normatif ahlk ve hukuk felsefesini gelitiren, hatt gnmzde evrensel normlar olarak kabul edilen deerlerimizin gelimesinde belirleyici rol oynayan dnrlerin byk ounluunun, bu alanda herhangi bir tanr fikrine ihtiya duymadklarn, gelitirdikleri ve nerdikleri normlar tanr iradesine deil, bir ekilde insan aklna, iradesine ve doasna dayandrdklarn gryoruz. Din bilginlerinin ezici ounluu henz klelii mer gryor ve savunuyorken, bunun adaletsiz olduunu haykran dnrlerin byk ounluu bu dncelerini tanr iradesine dayandrmyorlard (bkz. Kuranda klelik ile ilgili baz ayetler).

ou alanda olduu gibi, ahlk felsefesi alannda da ateizmin bu alandaki tutumu nedir? gibi bir soru, ateizmin ne olduunu tam olarak anlamamaktan kaynaklanyor. Ateizm (tek bana ele alndnda) bir tez deil, yalnzca ve sadece iddia edilen bir tezin (sunulan delil, kant, ipucu ve argmanlarn yetersizliinden) kabul edilmeyiidir. En genel anlamyla, evreni yaratan, doast, bilin ve irade sahibi bir varln gerekten olduuna inanmayanlara ateist denir. Dolaysyla ateistlerin, dnya grleri, felsef yaklamlar, siyas tutumlar birbirinden ok farkl, hatt zt olabilir. rnein ateist biri epistemolojik adan mesel pozitivist, skeptisist veya eletirel rasyonalist, ontolojik adan nihilist veya realist, siyas adan rnein sosyalist, milliyeti veya liberal vs. olabilir. Ayn ekilde ahlk felsefesi alannda da ateist biri, deer ve normlarmzn rnein deontolojik (devci)(14), tilitarist (faydac)(15) veya kontraktalist (szlemeci)(16) felsefelerle temellendirilmesini benimseyebilir. Veya ahlk deer ve normlarn niha anlamda temellendirilemeyeceine, zaten etik deerlerimizin var olan bireyin kefi deil, tamamen insan/toplum icad olduuna kanaat getirip, bu noktadan hareketle, farkl normlar arasnda


normatif kyas ve tartmann imknsz olduunu (radikal deer rlativizmi)(17) ya da ayn noktadan hareketle bu gibi icatlarmzn birbiriyle kyaslanabilir, tartlabilir ve iyiletirilebilir olduklarn (rn. eletirel rasyonalizm)(18) savunabilir. Bu yaznn konusu, tanr iradesine bavurmadan seilebilecek (yukarda sadece birkann rneklendii) tm bu felsef yollarn hangisinin (bana gre) daha makl olduu deil elbette. Yukardaki rneklerle vurgulamak istediim, zaten koskoca felsefe tarihinde normatif hukuk ve ahlk felsefelerinin tanr iradesine bavurulmadan gelitirildii, bugn kabul ettiimiz evrensel deerlerin entelektel altyapsnn bu felsefeler tarafndan oluturulduu, ateizmin tek ve ortak bir felsefeye sahip olmad, aksine herhangi bir tanrya inanmadan da ou konularda farkl dncelere sahip olunup bunlarn zgr ve rasyonel bir ekilde tartlabilecei. Kendi adma, bu yazda, ahlk deer ve kurallarn, tanr iradesini kullanmadan niha bir ekilde temellendirilebileceini bile iddia etmiyorum. Fakat tanr iradesi zerinden kesinlikle ve hi bir ekilde temellendirilemeyeceini iddia ediyorum.

5. Ahlk anlaymz, tanr iradesi zerinden neden temellendirilemez? Euthyphronun ikilemi

Bir teist kendi asndan, ateizmin zaafn gstermek iin rnein yle diyebilir:

Ateistlerin, teistlere gre daha erdemsiz, daha adaletsiz filan olduklarn zaten iddia etmiyorum. Bence de gayet erdemli, adaletli, drst, ahlkl ateistler olabilir ve vardr da. Fakat ateistler, kendilerinin de uyduklar bu ahlk deer ve kurallarn normatif


anlamda balayc oluunun kaynan, mahrecini aklayamazlar. Hereyin balangc ve temeli olan bir yaratc iradesi olmazsa, ahlk/adalet asndan iyiye neden iyi, ktye ise neden kt dememiz gerektiinin niha bir sebebi de olmaz. Bu gr, ahlken iyi ve ktye dair dncelerimizi tanr iradesi zerinden niha bir ekilde temellendirebileceimizden yola kyor ve bu varsaymdan hareketle, ateizm asndan bunun mmkn olmamasn ateizmin bir zaaf olarak eletiriyor. Oysa bataki varsaym yanl. Allahn varln ve rnein Kurann Allah kelm olduunu kabul etsek bile, ahlk ve adalete dair normatif yarglarmz Allahn iradesine dayandrarak temellendiremeyiz. Ahlken iyi ve kt olan, tanr varsaym ile temellendirmeye alan herkesin ncelikle yantlamas gereken soru u olacaktr: Birey (rn. bir davran, niyet, tutum, durum vs.) tanr iyi (veya kt) dedii iin mi o ey iyi (veya kt); yoksa tersine zaten iyi (veya kt) olduu iin mi, tanr o eye iyi (veya kt) diyor? ayet birinci seenei kabul edersek, iyiliin ve ktln tek mutlak kriteri olarak tanrnn iradesini baz alm oluruz. Buna gre hibir ey (hibir davran, niyet, durum vs.) kendiliinden (per se) iyi veya kt deildir aslnda. Sadece mutlak emir sahibi tanrnn iyi veya kt demesi ile o ey bizler iin iyi ya da kt klnm olur. Bu dnceyi benimsediimizde, iyi szcn tanrnn istedii, onaylad, kt szcn ise tanrnn istemedii, reddettii anlamnda kullanyor oluruz. Ahlk, adalet, iyilik, ktlk gibi kavramlarn hibir zgn anlam kalmaz ve sadece bizim dmzda mutlak bir emir sahibinin znel iradesine indirgenmi olur. Tanrya inanan baka baka dinler olduundan ve bu dinlerin inand tanrlarn iradesi ksmen birbirinden epey farkl olduundan dolay, iyilik, ktlk gibi kavramlarn hibir intersbjektif balam da kalmaz. Her teist, iyi szcn benim inandm tanrnn onaylad anlamnda kullanyor olur. rnein baka birinin de tanrs, ona dier tm dinlere inananlar ldrmeyi ya da kleletirmeyi emrediyorsa, o kiiye bu emri uygulamasnn ahlken kt birey olacan anlatmaya alan her trl ortak dilden de mahrum kalrz. Ayn ekilde kendi dinimize mensup olmayan hi kimseye, bizim dinimizin deerlerinin ne kadar da iyi ve gzel olduunu anlatmaya almamz daha en batan tutarsz olur. nk o ey zaten kendiliinden iyi deil, sadece bizim inandmz tanrnn iyi demesi sebebiyle iyidir. Daha da nemlisi, bylesi bir radikal dezisionist ahlk ve adalet anlayn benimsediimizde, inandmz tanrnn kendisi iin de iyi veya adaletli gibi sfatlar kullanmamz mantken imknsz olur. nk bu anlaya gre zaten iyinin tanm tanrnn istedii olarak konuluyor. Birey herhangi bir nitelemenin bizatih kriteri ise, o ey iin ilgili nitelemeyi de kullanamayz. Hibir ey kendiliinden iyi veya kt deil, sadece tanrnn iradesiyle iyi veya kt klnyorsa, tanrnn kendisine iyi veya kt, adaletli veya adaletsiz dememiz iin, bir de tanr-st veya tanrdan bamsz kriterimiz olmas gerekirdi. Ama setiimiz bu anlayta, iyi ve ktnn tek mutlak kriteri zaten tanrnn kendisi, yoksa hibir ey kendiliinden iyi veya kt deil. yleyse tanr da iyi veya adaletli olamaz. Ayn ekilde tanrnn u buyruu iyidir gibi bir cmle de bo bir totoloji olur. nk bu anlaya gre, iyinin tanm zaten tanr tarafndan buyrulmu olmasdr, baka hibir ey deil. Ksacas bu anlay benimsediimizde, ahlk ve adalete dair dncelerimizi niha bir ekilde temellendirmi filan olmayz; aksine kelimelerin tanmn keyf bir ekilde deitirerek ahlk ve adalet kavramlarnn asl ieriini tamamen boaltm oluruz. ayet ikinci seenei tercih edersek ve birey kendiliinden iyi (veya kt) olduu iin tanr o eye iyi (veya kt) demitir dersek, o zaman da o eyin, iyi (veya kt) oluunun tanr iradesinden bamsz bir asl sebebinin olduunu kabul etmi oluruz. Hereyi tanr yaratm


olabilir. Ama yaratt o eyin iyi veya kt olmas, tanr iradesine baml olarak deiebilen birey deildir bu gre gre. Szgelimi tanr isteseydi cinsel tecavzn mmkn olmayaca bir dnya yaratabilirdi. Fakat -bu anlaya gre- tanr tecavzn mmkn olduu bir dnya yarattktan sonra, tecavzn kt olmas tanrnn kt demesine bal deildir artk, tecavz eylemi tabiat veya yaratl gerei ktdr. Tanr, -farz- muhl- yaratt bu dnyada tecavz iyidir demi olsayd bile, tecavz yine kt olurdu. Hereyi tanr yaratm olsa da, yaratt eylerin hangisinin iyi veya kt olduunun niha kriteri tanrnn takdiri deil. Yaratt eylerin bazlar kendiliinden iyi veya kt. Dolaysyla ahlk ve adaletin niha temellendirmesini bu grle de salayamyoruz. Aada rnekleyeceim zere her iki zt gr de hristiyan geleneinde de, islam geleneinde de (hem de ehl-i snnet ierisinden de) farkl itikad mezhepler tarafndan savunulmu. Bu konunun kader, zgr irade ve hayr ve errin Allahtan gelmesi meseleleriyle dorudan bir ilgisi yok. Hayr ve errin -mesel imtihan aralar olarak- Allahtan geldiine inanlsa da, buradaki soru baka bir dzlemde. yi ve ktnn Allahtan gelip gelmemesi deil soru. Soru: yi veya kt olan ey -Allahtan gelse de gelmese de- kendiliinden mi iyi veya ktdr, yoksa sadece Allahn iyi veya kt demesiyle mi yle klnmtr. Her iki anlay da ahlk ve adalete, iyilik ve ktle dair normatif yarglarmzn niha bir temelini, kaynan, mahrecini sunamyor grld gibi. Ve bu sorunun nc bir zm veya bu ikilemden herhangi bir ka da yok.

rnein bir eyin iyi veya kt olmas sadece Allahn yle takdir buyurmasna baldr diyerek yukardaki birinci pozisyonu benimseyip, ardndan fakat Allah mutlak iyi olduundan, zaten kt ey buyurmaz gibi bir cmle kurarsak mantksal hataya dm oluruz. nk bu birinci anlaya gre, zaten iyi ve ktnn tek tanm Allahn yle buyurmu olmas. Allah buyurmadan hibir ey kendiliinden iyi veya kt deil. Dolaysyla Allah kt ey buyurmaz cmlesi bo bir totoloji olur, nk Allah her ne buyurursa buyursun (rn. tecavz) bu anlaya gre, o ey tanm gerei iyi olacaktr. Bunu kabul etmeyip, Allahn iyi olduunu, dolaysyla tecavz gibi eyleri emretmeyeceini iddia edersek, zaten yukardaki ikinci gr benimsemi, yani Allahn bu husustaki takdirinden bamsz olarak (Allah yaratm olsa bile) tabiat veya yaratl gerei, kendiliinden iyi veya kt olan eyler kabul etmi oluruz.


Ya da mesel, baz eyler kendiliinden iyi veya kt deildir, Allahn buyurmasyla yle klnmtr (mesel domuz eti veya erkeklerin ipek giymesi gibi yasaklar); baz eyler ise kendiliinden ktdr ve bu yzden Allah kt demitir (insan ldrmek, hrszlk, tecavz vs. gibi yasaklar) diyebilir ve bylece nc bir yol bularak ikilemden ktmz sanabiliriz. Ama bu cevapta da yine, baz eylerin kendiliinden iyi veya kt olduunu kabul etmi oluruz. Demek ki -bu cevaba gre- ahlk ve adalete dair anlaymz topyekn ve niah olarak salt tanr iradesiyle yine temellendiremeyiz. O hlde bu cevaba gre, tanrya inanan biriyle inanmayan biri, kendiliinden kt olan eylerin (rn. bebekleri ldrmek, tecavz vs.) normatif anlamda kt kabul edilmesi gerektiinin balayc ve niha sebebini arama yolunda tamamen ayn durumdalar. nk her ikisi de o eyin neden kt olduunun niha cevab olarak tanr iradesini gsteremez, bundan farkl herhangi bir kritere ihtiyalar var. Veya diyebiliriz ki: kendiliinden kt olan bireyin kt olduunu tanr iradesine bavurmadan, aklmz ve duygularmzla da kavrayabiliriz; ama aklmz ve duygularmzla birlikte topyekn biz insanlar da yaratan Allah olduuna gre, niha sebep yine Allahtr. Ama bu cevap sorumuzla ilgili deil. yi ve kty tanryla iletiim (eli, vahiy, kitap, ilah ilham vs.) olmadan ayrtedebilir miyiz, deil sorumuz. yi veya kt olann neden iyi veya kt olduunu soruyoruz. rnein tecavzn kt olduu sonucuna tanrnn bize verdii akl ve duygularmzla varabiliyor olsak da veya bu sonuca ancak tanrnn bir eli gndermesiyle ulaabiliyor olsak da, soru deimiyor; tecavz kt klan asl sebep nedir? Tanrnn bu kt olsun diye takdir ettiinden tr m kt, yoksa tecavz (bu imkn Tanr yaratm olsa da) kendiliinden, ztnda m kt.(19) Eer birinci seenei kabul edersek aslnda ahlk anlaymz temellendirmi olmuyor, sadece tanm maniplasyonlar yapm ve yukarda zetlenen kmazlara girmi oluyoruz. kinci seenei benimsersek, ahlk ve adalet anlaymz salt tanr iradesiyle niha bir ekilde temellendiremeyeceimizi kabul etmi oluyoruz. Bu ikilemden k yok. kyormu gibi yapan, anlalmaz, bulank cmlelerle, mantksal tutarllktan yoksun szde karmlarla, adal kavramlarla, ok derin bir takm hakikatlar sunarcasna edlarla yazlm bir yn savunma yok deil elbette. Ama aklen ikna edici bir k yok. Ve eer bir teist, bu noktada akln snrlarnn aldn ve itikad alana girildiini filan sylyorsa, o zaman zaten konu da kapanmtr. nk konunun k noktas, teistlerin ateistler ahlk normlarnn niha temelini aklayamaz; tanr iradesine bavurmadan iyi ve ktnn neden iyi ve kt olduu aklanamaz iddiasyd. Fakat teistler, tanr iradesine bavurarak byle bir aklamann mmkn olmadn itiraf ederlerse, o hlde zaten tanr iradesinin bu alanda ie yaramad kabul edilmi olur. Sen ateistsin, dolaysyla ahlk ve adalete dair yarglar aklen tatmin edici ve nihi bir ekilde temellendirmen gerekir. Ama ben zaten teistim, dolaysyla sktm yerde iman, itikad, ilah hikmet, yaratl srr gibi kavramlar kullanp ahlk ve adalete dair yarglar, aklen ikna edici olmasa bile, temellendirdiimi iddia ederim, olur biter tarznda bir tutumun abesliini tartmaya gerek yok sanrm. Byle bir arpk anlayla her nne gelen, diledii gibi kavramlar retip, hibir akl gereke sunmadan, istedii gibi yeni retiler kurar. Eer tek kalrsa o kiiye deli muamelesi yaparz, en azndan ciddiye almayz; fakat ayn akld reti (savalar, siyas g mcadeleleri, sosyolojik artlar ve de zellikle ocuklara bebek yatan itibaren alanmas gibi fiil sebeplerle) ok takipi bulur, geni corafyalara yaylr ve asrlarca hayatta kalrsa, artk yerleik bir din olduundan sayg duyarz!


ayet benim objektif akl kaidelere uyma sorumluluum yok gibi bir tutum sahiplenilirse, o zaman zaten hibir tartmaya gerek de yok. Ama o zaman, ateistler u konuyu aklayamaz; tanr fikri olmadan u konuyu kavrayamayz; tanrya inanmak u sebeplerle daha makl olan seenektir gibi iddialarda da bulunulmamas, sadece bu imandr, aklla bir ilgisi yoktur, kendi inancmn neden dier inanlara veya inanszla nazaran aklen daha makbul olduunu aklayamam, ama ben, tamamen kiisel, sbjektif, mistik vs. bir takm sebeplerle iman ediyorum ite denmesi gerekir. Her halkrda, tanr iradesine bavurmadan ahlk ve adalete dair normatif yarglar niha bir ekilde temellendirilemez iddiasnn cevab, ahlk ve adalete dair normatif yarglarn asl tanr iradesi zerinden kesinlikle ve hi bir ekilde temellendirilemeyeceidir. Ya birey tanr yle dedi diye iyi veya ktdr, dolaysyla tanr tecavz ve bebek katlini emretmi olsayd, tecavz ve bebek katli de iyi olurdu ve bunda abes birey olmazd denilecek ve tanrnn kendisinin iyi olduunu iddia etmek mantken imknsz olacak; ya da tanr iyidir, tecavz emretmez denilecek ve dolaysyla tanrnn o husustaki iradesinden bamsz olarak baz eylerin per se iyi veya kt olduu, tanrnn o husustaki takdirinden bamsz bir kriter kullandmz kabul edilecek.

Bahsettiim bu ikilem, felsefe ve teoloji dnyasnda 2.400 yldr biliniyor. Sokrates (Platonun eserinde) diyalog arkada Euthyphroya iyinin tanrlar iyi dedii iin mi iyi olduunu, yoksa iyi olduu iin mi tanrlarn iyi dediini sorar (diyalogun orijinalinde, iyi szc yerine daha uhrev bir anlam ieren eski Yunanca bir kelime kullanlyor; ngilizcesi: pious; Almancas: fromm. Yaklak olarak dindar, takva sahibi, zahit, erdemli gibi anlamlara geliyor). Euthyphro ilkin soruyu anlamaz, Sokrates soruyu biraz daha aar. Euthyphro nce bir seenei kabul eder, girdii kmazlar Sokratesin sorular sayesinde farkedince, dier seenei benimser, orda da kmazlara girip, Sokratesin sktrmas zerine acil ileri olduunu syleyip tartmadan kaar.(20) Euthyphronun ikilemi, tanrnn yokluuna dair bir argman deil elbette. kilem, sadece (tanrnn varln kabul etsek bile) ahlkn normatif balayclnn tanr iradesiyle aklen tatmin edici bir ekilde temellendirilemeyeceini, dolaysyla teizmin ateizme nazaran daha makl olduu iddias iin ne srlen ahlkn, iyiliin temellendirilmesi argmannn geersiz olduunu gsteriyor. Dolaysyla Euthyphronun ikilemi kendi bana ateizm iin bir argman deil, fakat teizmin ateizme ynelik ilgili eletirisini rten bir argman. Platondan bu yana ve zellikle Hristiyan teolojisinde bu ikilem, olduka youn bir ekilde


tartlm, zeki hristiyan ilahiyyatlar tarafndan ikileme kar birok reddiye yazlm olmasna ramen, ikilemi gerekten baaryla zen ya da ortadan kaldran herhangi bir aklamann bulunamadn gryoruz.(21) slam felsefesi (kelm) geleneinde de bu konu hsn-kubuh meselesi bal altnda tartlm ve farkl islam mezhepler farkl pozisyonlar savunmular. Eari mezhebi, eylerin (rnein davranlarn, niyetlerin, durumlarn) kendisinde bir kendiliinden ktlk (kubh- zati) veya kendiliinden gzellik (hsn-i zati) olmadn, iyi ve ktnn sadece Allah yle takdir ettii iin iyi veya kt olduunu savunur. Earlere gre, Allahn buyruklarnda akl bir gereke (illet) aranmaz, Allah dileseydi imdiki eriata gre kt olan eyleri iyi de klabilirdi. Mutezile mezhebi ise, tam tersine, baz eylerin (davranlarn, niyetlerin vs.) ztnda bir kendiliinden iyilik veya ktlk olduunu, Allahn kendiliinden kt olan bireyi emrederek iyiye dntremeyeceini, aklen iyi olarak belirlenen eyin yine akln getirdii sorumluluk ile yaplmas gerektiini savunur. Maturid mezhebi ise, bu konuda mutezile ile hemfikir olup, baz eylerin ztnda bir kendiliinden iyilik veya ktlk olduunu sylemekle birlikte, mutezile mezhebi gibi Allah kt olan emredemez gibi ifadeler yerine Allah kt olan emretmez gibi ifadeleri tercih eder.(22) slamn snn geleneinde mutezile mezhebi doru yoldan sapm olarak grlrken, ear ve maturid mezhepleri ehl-i snnetin iki itikad ana direi olarak benimsenir. Fakat grld gibi, en azndan bu noktada, maturidler earlerden ayrlmakta ve mutezillerle znde ayn pozisyonu benimsemekte(23). Ksacas mutezile ve maturid mezheplerine gre (ki snn Trklerin ezici ounluunun mensup olduu hanef mezhebi de bu noktada maturidlerle hemfikirdir; zaten mam Maturidinin kendisi de hanefdir)(24), baz eyler kendiliinden, Allahn bu husustaki takdirinden bamsz olarak iyi veya ktdr. Hereyi Allah yaratmtr, istese farkl da yaratabilirdi yahut hi yaratmazd, ama fiilen yaratm olduu bu ekliyle baz eyler Allahn iradesinden bamsz olarak ktdr (rn. tecavz, hrszlk vs.) ve Allah tarafndan bu eylerin emredilmesi dnlemez. Dolaysyla bu gre gre, ahlken iyi ve kt olan niha bir ekilde Allahn iradesiyle temellendiremeyiz, nk zaten tanr

iradesinden bamsz bir takm kriterler kullanmaktayz. Baka bir deyile bu gr benimseyen bir mslman ile szgelimi bir


ateist, ktnn neden kt olduu, onu kt klan niha sebebin ne olduu sorusunda tamamen ayn durumdalar. Her ikisi de tanr iradesine bavurmayan kriterler benimsemek durumunda. Earlere gre ise (ki ear mezhebi zellikle Arap dnyasndaki slam anlayna daha hkimdir)(25) hibir ey kendiliinden iyi ya da kt deildir, sadece Allahn yle takdir buyurmasyla bizler iin iyi veya kt klnmtr. Allah dileseydi, tam tersine imdiki eriata gre kt olan eyleri iyi de klabilirdi. Allahn buyruklarnda akl gerekeler aranmaz. Dolaysyla bu grten mantken zorunlu olarak kan sonuca gre, Allahn u buyruu iyidir veya adaletlidir gibi eyler sylememiz bo bir totoloji olur. nk zaten iyi veya adaletli szckleri Allahn buyurduu ey olarak tanmlanm. yilik ve adalet gibi kavramlarn hibir zgn ierii yok. Allah ne buyurursa iyi odur, ne yasaklarsa kt odur. Allah eer tecavz emretmi olsayd, tecavz iyi olurdu ve bunda abes birey de olmazd. nk iyinin iyi olmas iin benimsenen tek ve mutlak kriter sadece Allahn yle takdir buyurmu olmas. Bu gre gre de, yukarda zetlediim gibi, ahlk veya adaleti herhangi bir ekilde temellendirmi olmuyoruz; aksine bu kavramlarn iini tamamen boaltm ve mutlak bir despotun keyf iradesine indirgemi oluyoruz. zetle, ne yaparsak yapalm, hangi adan bakarsak bakalm, ahlk ve adalete dair normatif yarglarmz tanr iradesi zerinden niha bir ekilde temellendirmemiz zaten mmkn deil.

6. Ahlk tanr iradesi ile ilikilendirmenin zararl sonularou teist, gndelik dnce ve davranlarnda muhtemelen bu konular hakknda ok fazla derinlemesine dnmeden bu ikilem arasnda gidip geliyordur sanrm. Bir yandan bebek katli, tecavz, soykrm gibi eyleri kendiliinden kt olarak gryor ve Allahn bu gibi kendiliinden kt eyleri buyurabilir olmasn teorik olarak bile imknsz gryordur. Dier yandan ise, inand tanrnn, aslnda aklna ve vicdanna pek de uymayan baz buyruklarn veya anlatmlarn bir ekilde, tanr yle buyurmu diye, zorlama bir takm yorum ve mazeretlerle sindirilir klmaya ve iselletirmeye alyordur.


rnek olarak Yahudileri ele alalm. Yahudilerin kutsal kitab Eski Ahitte (Yeu, 6. Bap, 1624. Ayetler) Musann varisi Yeunun Tanrnn emriyle Eriha kentini nasl yakp ykt konu edilir. Bu ayetlerde Yeu ve adamlarnn, Tanr buyruu ile, kentteki erkek kadn, gen yal herkesi, hatt bykba hayvanlara, eeklere dek ne kadar canl varsa hepsini kltan geirdikleri ve kentin iinde (altn ve tunlar hari) ne varsa yaktklar anlatlr. srailli psikolog George Tamarin, 1966 ylnda 8 ile 14 ya aras, binin stnde srailli Yahudi renci zerinde yle bir inceleme yapar: Bir grup ocua Eski Ahitten bu dehet verici ksmlar okunur ve ocuklardan Yeunun davrann doru bulup bulmadklarn iaretlemeleri istenir. Seenekler ise tam onay, ksmen onay ve tam red. Ayrca kararlarn yazl olarak ksaca gerekelendirmeleri istenir. Bu grupta bulunan ocuklarn %66s Yeunun katliamlarna tam onay verir, %8i ksmen onay verir ve %26s tamamen reddeder. Yeunun bu korkun soykrmn onaylayan ocuklarn hemen hemen hepsi gereke olarak tanrnn iradesine atfta bulunur. Tamarin, ayn deneyi baka bir grup srailli Yahudi ocuk zerinde daha yapar: Bu gruba da yine ayn hikye, fakat Tevrattan deilmi gibi ve sadece Yeu ismi yerine General Lin ve srail yerine in mparatorluu koyarak okunur. Bu grupta ise, ocuklarn %75i Linin davranlarn tamamen reddeder ve sadece %7si tamamen onaylar.(26) Grlyor ki, normal artlarda ocuklarn byk ounluu, bylesi vahi ve barbarca bir soykrm reddetmeye meyilli. Fakat ayn soykrm kendi tanrlarnn iradesi olarak dnldnde ocuklarn ounluu soykrm doru buluyor. Bu bize, tanr ile ahlk/adalet ilikisinin ne tr bir iliki olduunu yeterince gsteriyor. Bu yaznn en bana da almay tercih ettiim, Weinbergin deyiine katlmamak mmkn deil: Din, insan haysiyetine bir hakarettir. Din olsa da olmasa da iyi insanlar iyi eyler, kt insanlar kt eyler yapar. Ama iyi insanlarn kt eyler yapabilmesi iin din gereklidir. (Bu cmlenin sonunu din ya da dinler kadar dogmac ve kapsayc bir ideoloji gereklidir olarak geniletedebiliriz.) srailli ocuklar bylesi bir beyin ve vicdan krertmesiyle eitiliyor, fakat Filistinli ocuklarn durumu bundan daha iyi deil. Bu gerek karsnda, dnyann kanayan yaralarndan olan Filistin-srail atmasnda dinlerin hibir olumsuz, bar zorlatrc rol olmadn, meselenin sadece ve yalnzca sosyolojik, ekonomik, siyas, kresel vs. faktrlerle ilgili olduunu dnmemiz pek gereki olmaz sanrm. Sorunun birincil belirleyici sebepleri, din gdler deil muhtemelen. Fakat her iki dinin de, sorunun barl bir zmn haddinden fazla zorlatrc derin etkileri var. Normal artlarda, baka bir yerde okusak veya dinlesek, hibirimizin akl ve vicdanna sdramayaca bu tarz anlatmlar, Kuranda da ziyadesiyle bulmak mmkn.


Dnn ki, bir adam dn gece ryamda tanr bana ocuumu ldrmemi buyurdu, bu yzden ben imdi masm olumu keseceim diyor ve cidden buna teebbs ediyor. Normal artlarda bu adamn engellenmesi, ayrca ceza mevzuatna gre mahkm edilmesi ve/veya psikiyatrik destek almas gerektiini dnrz. Ama bu anlatmdaki barol brahim Peygamber oynuyorsa ve hikye Kuranda (Sfft/101-111) -ya da Yahudiler iin Tevratta (Tekvin=Yaratl, Bap 22) geiyorsa, o zaman bu davran yksek ahlka ve imann hikmetlerine dair esiz bir ilah mesaj olarak grmeye zorlarz kendimizi. brahimin nasl da Allaha tam itaat ettiini, kaytsz ve artsz bir teslimiyet adna tm sradan ahlki ve duygusal ekincelerini pe attn, ne kadar stn bir kul olduunu vebilmek iin mazeretler ararz kendimize. Edeb yorumlarla, szm ona felsef baklarla, binbir trl zorlama tevil hnerleriyle bu hikyede verilen mesajn ne kadar derin, hikmetli ve erdemli olduundan dem vurur, bu gzel mesaj almak istemeyenlerin artniyetli olduklarn, en iyi ihtimalde ise akllarnn ermediini ya da kalplerinin mhrlenmi olduunu syleriz. Ne de olsa hikye Kuranda rnek bir davran olarak geiyor. Ryasnda tanr buyurdu diye masm ocuunu vahice ldrmeye teebbs!.. Kurann birok sresinde, srf iman etmediler ya da emrolunduu gibi davranmadlar diye, bugn ceza mevzuat kapsamnda bile deerlendirilmeyecek, bireysel zgrlk alanna giren eylemlerden dolay, topyekn genciyle yalsyla, bebeiyle ihtiyaryla, kadnyla erkeiyle koskoca kavimlerin nasl Allah tarafndan katledildii anlatlr (bu hikyelerin de yine ou, daha detayl bir ekilde Tevratta da geer). Nuh kavmini dnn. Srf kavmin ounluu Nuha tbi olmuyor ve tanr buyruklarna itaat etmiyor diye, bir gemi yaplyor, iine Nuh ve birka takipisi ve her hayvandan birer ift konuluyor (!), sonra tanr tm gezegeni sele bouyor, gemidekiler hari ne kadar canl varsa boularak lyor. Hadi itaat etmeyen insanlar da getik, gemiye alnma ansna sahip olmayan hayvanlara da m yazk deil? Bu ve buna benzer anlatmlar iin, bu kssalar mecaz yorumlamak lazm, gerekten yle olduunu sanmak yerine, anlatmlarn ierdii mesaj almak lazm gibi bir yorum getirilebilir belki. Zaten ok ak bir ekilde Kurandan ok daha nce olumu, insan rn mitoloji ve efsanelerin trl evrimler geirerek, yine insan eliyle (fakat vahiy klfyla) Kurana alnm halleri olduu belli. Fakat buradaki konu zaten, bu gibi kssalarn gerekten vuk bulmu olup olmad deil. Mecaz de olsa, buradaki mesele, zaten kssalarn ierdii mesajlarn her trl insancl ahlk ve adalet anlaymza bsbtn aykr olduu.


Ayn Kuranda Allaha iman ve itaat etmeyenlerin cehennemde nasl cezalandrlacaklar adet sadist bir dille, canl-kanl tasvirlerle anlatlr. Atee atlacaklar, derileri yanacak, acy daha iyi tatsnlar diye srekli derileri yenilenecek Zincirler, demir halkalar, topuzlar ve lgn atele ikence edilecek Balarndan kaynar sular dklecek rinli su iirilecek Neden? Sadece inanmadlar ve itaat etmediler diye. Hangi mezhep veya anlaya sahip olursanz olun, nasl bir tefsir metodolojisi benimserseniz benimseyin, Kuran birok ayetinde az buuk entelektel drstl olan herkes iin phe brakmayacak netlik ve aklkla, slamdan haberi olup, mslman olma imkn bulunup da, mslman olmayanlar iin ebed cehennem ngryor.(27) Hi bitmeyen, sonsuza kadar sren korkun bir ikence! stelik ayn (szde) Tanr, zaten insanlarn ounu batan cehennem iin yarattn sylyor.(28) Aklmza ve vicdanmza ihanet etmeden tm bunlar sindirmemiz mmkn m? Yine Kuranda politeistlere pislik, itaat etmeyenlere aalk, beyinsiz, soysuz, yaban eekleri, maymun, domuz gibi trl irkin ifadelerle dpedz hakaret ve kfrler yadrlyor.(29) Yahudi ve Hristiyanlarla dostluk kurmak yasaklanyor (Mide/51), slama girmeyenlerle, boyun edirip kendi elleriyle cizye verene kadar savamak emrolunuyor (Tevbe/29). Baz islam internet sitelerinde, Kurann ne denli hogrl bir din olduunu gstermek iin, Al-i mrn Suresinin 119. Ayetinden bir cmle asl durur anasayfada: te siz yle kimselersiniz ki, onlar sizi sevmedikleri halde siz onlar seversiniz. Gerekten de kendi bana okuduumuzda ne kadar ho ve gzel bir cmle. Mslmanlara, gayri mslimler sizi sevmese de, siz onlar sevin deniliyormu gibi sanki. Oysa ayeti bir nceki ve bir sonraki ayetlerle birlikte okuduumuzda gryoruz ki, Kuran, tam tersine baz mslmanlarn gayri mslimlere yaknlk gsteriyor olmasn knyor; bildik komplo teorisi, tekiletirme ve eytanlatrma metotlaryla, mslman olmayanlara kar empati ve sevgi duyma yasa getiriyor. ayeti dikkatlice bir okumaya alalm:

Al-i mrn/118: Ey iman edenler! Kendi dnzdakileri srda edinmeyin. nk onlar size fenalk etmekten asla geri durmazlar, hep skntya dmenizi isterler. Gerekten, kin ve dmanlklar azlarndan (dklen szlerinden) belli olmaktadr. Kalplerinde sakladklar (dmanlklar) ise daha byktr. Eer dnp anlyorsanz, ayetlerimizi size aklam bulunuyoruz. Al-i mrn/119: te siz yle kimselersiniz ki, onlar sizi sevmedikleri halde siz onlar seversiniz. Siz, btn kitaplara inanrsnz; onlar ise, sizinle karlatklarnda nandk derler; kendi balarna kaldklarnda da, size olan kinlerinden dolay


parmaklarnn ularn srrlar. De ki: Kininizden (kahrolup) ln! phesiz Allah kalplerin iindekini hakkyla bilmektedir.

Al-i mrn/120: Size bir iyilik dokunsa, bu onlar tasalandrr; banza bir musibet gelse, buna da sevinirler. Eer sabreder ve korunursanz, onlarn hilesi size hibir zarar vermez. phesiz Allah, onlarn yaptklarn epeevre kuatmtr.

Ta atana gl atarz, Yaradlan yaradandan tr severiz, Ne olursan ol yine gel gibi deyilerle insan sevgisi ve hogr tleyen tasavvufular ve onlarn gelitirdii islam ekoller yok deil elbette. Fakat onlar, Kuran sayesinde bu gzel ve erdemli dncelerine varmadlar, aslnda Kurana ramen vardlar. Her halkrda bu gibi gzel dnceleri az buuk destekliyormu gibi duran birka Kuran ayetine karn, kat be kat daha fazla ve ok daha ak ve net olan ters ynde bir sr ayet buluyoruz.

7. Sonu

zetleyerek toparlamak gerekirse: Ahlk ve adalete dair normatif yarglarmz tanr fikri zerinden temellendirmek (tanrnn varln kabul etsek bile) teorik olarak imknsz. Ya tanr neye iyi veya kt dediyse, iyi veya kt olan odur, tanr tecavz emretmi olsayd, tecavz iyi olurdu, bunda da abes birey olmazd, nk hibireyin ztnda iyilik veya ktlk yoktur, ancak tanr iradesiyle o ey bizler iin iyi ya da kt klnr diyeceiz ve tanr iyidir gibi bir cmle kurmak mantken imknsz olacak, ayrca ahlk, adalet, iyilik gibi kavramlarn iini boaltarak mutlak bir despotun keyf takdirine indirgemi olacaz. Ya da tanr iyidir, tecavz, bebek katlini emretmez diyeceiz ve baz eylerin (tanr yaratm olsa da) tanrnn iyi veya kt demesinden bamsz olarak kendiliinden iyi veya kt olduunu, dolaysyla iyi ve ktye dair normatif yarglarmz tanr iradesi zerinden temellendiremeyeceimizi kabul etmi olacaz. Zaten bunca binyllk felsefe ve dnce tarihine bir gz attmzda da, farkl normatif hukuk ve ahlk felsefelerinin tanr iradesine bavurmadan gelitirilip tartlabileceini, stelik gnmzn ada ve evrensel deerlerinin entelektel alt yapsnn ekseriyetle tanr fikrine bavurmayan nonteist dnrler tarafndan hazrlandn gryoruz. Ayrca Kuran ve dier kutsal kitaplar, zaten gnmzn evrensel deer ve normlarna taban tabana zt anlatm, emir ve yasaklarla dolu. Bu sebeple kiinin, iyilik ve adalete dair dncelerini inand tanrnn iradesiyle ilikilendirmesi hepimiz iin fiil tehlike ve zararlar


ieriyor. Normal artlarda hepimizin ve teistlerin de kesinlikle aklen ve vicdanen reddedecei davran ve dnce biimlerini, teist kii kendisinin kutsal sayd kitapta okuyunca, srf tanr yle diyor diye, doru bulma, aklama, iselletirme zorunluu duyuyor. Ateist oran en yksek olan lkelerde su oranlarnn dier lkelere gre daha yksek olmadn, aksine i bar, basn zgrl, kadn ve ocuklara insanca muamele, can ve mal gvenlii gibi standartlarn hayli daha yksek olduunu, genel ateist oranyla kyaslandnda sulular iindeki ateist orannn ok daha dk ve mesel bilim insanlar iindeki ateist orannn ok daha yksek olduunu gryoruz. Tarihsel olarak baktmzda da, gerek Batda gerek bizim corafyada dinin toplumsal hayatta daha etkin olduu dnemlerde genel adalet, bar, huzur, zgrlk gibi standartlarn ykselmesi, dinin zayflad ve inansz bireylerin oald dnemlerde bu standartlarn dmesine dair en ufack bir ipucuna rastlayamyoruz. Aksine insan haklar, kleliin kaldrlmas, demokrasi, dnce zgrl, ocuk haklar, kadn ve erkein hukuk eitlii gibi kazanmlarn Batda da bizde de dinlere kar verilen siyas mcadeleler sonucu elde edildiini biliyoruz. Netice olarak: Teizmin ateizme kar ne srd ahlk ve adalet argmannn her adan geersiz olmas bir yana, bunun muhtemelen bu alanda ne srlebilecek en rk argman olduunu syleyebiliriz.Afak Adal ulpian

dipnotlar(1) Steven Weinberg (nobel dll fiziki), Freethought Today, Nisan 2000 (2) Salt kavramlar zerinden eyann zne ulalabileceine dair gizli veya ak bir (yanl) varsaym bulunan, nermeler yerine kavramlar zerine tartmay yeleyen bu felsefe geleneinin eletirisi iin bkz. Karl R. Popper, The Open Society and Its Enemies (Ak Toplum ve Dmanlar), 11. Blm: The Aristotelian Roots of Hegelianism (Hegelciliin Aristocu Kkenleri), 2. Ksm. (3) Bu cmlemin, hem varlk diyorsun hem de var olduuna inanmadn sylyorsun, bu nasl elikidir eklinde bir itiraza mruz kalmayacan umuyorum. nk bu, Trkenin cilvesinden (daha dorusu bu noktadaki yetersizliinden) kaynaklanan salt lafz bir durum. rn. peri kelimesini de TDKnn internet szl yle aklam: Doast gleri olduuna inanlan, hayal rn varlk. Ayn eyi mesel mitolojilerde geen yar balk-yar insan olan deniz kzlar veya yar at-yar insan olan sentorlar iin de dnebiliriz. Yani bireye Trkedeki bu anlamyla varlk dememiz, o eyin gerekten var olduuna inandmz anlamna gelmez elbette. (4) Avrupa lkelerinin hangisinde hangi oranda inanl ve ateist insanlarn yaadn, rn. u grafikte grebilirsiniz. Oradaki grafiin kayna, 2005 ylnda Avrupa Komisyonu tarafndan hazrlatlan u geni apl aratrma: Social values, Science and Technology (S. 9-10). Aratrma, sadece dinlerin


ve dinsizliin demografisini deil, (rn. bir btn olarak baktnzda yaamnzdan ne kadar honutsunuz? gibi sorular zerinden) mutluluun demografisi veya siyasete ilgi, politik eilim, dnya gr, eitim durumu vs. gibi dier birok konuyu da ieriyor. Su istatistikleri iin rnein bkz. Birlemi Milletler Uyuturucu ve Su Dairesinin 2010da hazrlad International Statistics on Crime and Justice (5) ABD iin rn. bkz. 1997 rakamlar. Alman yazar Gero von Randowun bildirdiine gre muhtelif sosyopsikolojik aratrmalar, dinsizlerin su orannn dikkat ekici bir ekilde daha dk olduunu ortaya koyuyor: Die Zeit vom 22. Mrz 2007, Unglubige Demut. (6) bkz. Phil Zuckerman, Atheism, Secularity, and Well-Being: How the Findings of Social Science Counter Negative Stereotypes and Assumptions (7) rnein bkz. Global Peace Index (8) bkz. Snr Tanmayan Gazetecilerin verilerine gre 2009 iin lkelere gre basn zgrl indeksi. Her yl dnya genelinde basn zgrl hakknda rapor sunan Freedom Houseun 2011 raporunun haritas. (9) Birlemi Milletlerin 2006da yaymlad ocuklara Kar iddet Hakknda Dnya Raporu iin bkz. World Report On Violence Against Children (10) Bu alanda yaplan ampirik aratrmalarn listesi iin bkz. Studies of scientists belief in God (ve oradaki dipnotlarda geen eserler) (11) E. J. Larson/L. Witham, Leading Scientists Still Reject God, Nature 394 (1998), S.313. Makaleye internetten (cretli kayt ileminden sonra) uradan da ulaabilirsiniz. (12) rn. bkz. Budizmde tanr ya da God in Buddhism (ve oradaki dipnotlarda geen eserler) (13) Bu alanda ok geni ve srekli gelimekte olan bilimsel bir literatr olumu bulunmakta. Genel ve ksa bir bak iin rn. bkz. - Richard Dawkins, Tanr Yanlgs, Kuzey Yaynlar, 10. Bask, S. 197-204. (mevcut Trke evirisi maalesef zayf ve yer yer anlalmaz) ilgili blm internetten okumak iin bkz. orijinali: Richard Dawkins: Does our moral sense have a Darwinian origin? Almanca evirisi: Richard Dawkins: Hat unser Moralgefhl einen darwinistischen Ursprung? Trke evirisi: Richard Dawkins: Ahlaki Eilimimizin Darwinci Bir Kkeni Var Mdr? (14) rn. bkz. deontological ethics ya da Deontologische Ethik (15) rn bkz. utilitarianism ya da Utilitarismus


tilitarist etik kuramnn modern bir savunusu iin bkz. Bernhard Gesang, Eine Verteidigung des Utilitarismus (tilitarizmin bir Savunusu), Ditzingen 2003. (16) rn bkz. social contract theory ya da Vertragstheorie szlemeci etik kuramnn modern bir savunusu iin bkz. Jan Narveson: The Contractarian Theory of Morals: Frequently Asked Questions Almanca evirisi: Die Kontraktualistische Theorie der Moral: Was Sie schon immer darber wissen wollten (17) rn bkz. Moral relativism ya da Werterelativismus ahlk rlativizmin ksa bir analizi iin bkz. Jrg Schroth, Ethischer Relativismus und die moralische Beurteilung der Handlungen von Menschen in anderen Kulturen (18) Eletirel rasyonalizm izgisinin, normatif etik alanndaki pozisyonlar iin bkz. Karl R. Popper, The Open Society and Its Enemies (Ak Toplum ve Dmanlar); Facts, Standards and Truth, A Further Criticism of Relativism (Addendum). (1961 ylnda 17. Blm olarak ilave edilen ek blm) Hans Albert, Traktat ber kritische Vernunft, Tbingen 1991, S.66-95 (3. Blm). (19) Felsef literatrde (farkl terimlerle ve farkl ieriklerle olsa da) bireyin bilinebilme sebebi (causa cognoscendi veya ratio cognoscendi) ile bireyin yle olma sebebi (causa essendi veya ratio essendi) kavramlar ayrtedilir. Skolastik felsefe gelenei, bu ayrm zerinden ok fazla safsata retmi olsa da, ayrmn kendisi yadsnamaz. rnein Gnein domasn, Gne nn gz organlarmz tarafndan alglanp beynimizde ilenmesi vs. gibi srelerle biliriz (causa cognoscendi); fakat Gnein bizim bulunduumuz yerde belirmesinin reel sebebi, gravitasyon etkisiyle Dnyann kendi ekseninde dnmesidir (causa essendi). Ayn ekilde buradaki soru, iyi ve kty nasl (rn. aklla m, vahiyle mi) bilebiliriz sorusu deil. rnein bir teist ahlken iyi ve kt olann ancak vahiyle bilinebileceini de savunabilir, aksine Allahn her insana bahettii akl ve duygularla bulunabileceini de (ki her iki gr savunan mezhepler de olmu). Fakat bu konu, metinde asl incelenen iyi veya kt olan neden iyi veya ktdr, o eyi iyi veya kt yapan nedir sorusuyla ayn dzlemde deil. ncelediimiz bu asl soruya teizm asndan metinde bahsedilen ikilemden baka cevap yok. (20) Platon, Euthyphron (Eski Yunanca Almanca), Ditzingen 1986 (Otto Leggewienin evirisi). internetten Almanca: Friedrich Schleiermachern evirisi ngilizce: Benjamin Jowettin evirisi (21) bkz. Kurt Bayertz, Warum berhaupt moralisch sein?, Mnchen 2006, S. 75-89. Michael Martin, Atheism, Morality, and Meaning, (Prometheus Books) 2002. (22) Prof. Muhammed Ebu Zehra, slamda Siyas, tikad ve Fkh Mezhepler Tarihi, eviren: Sbatullah Kaya (ura Yaynlar), S.188-190.


Ayn eserin baka bir Trke evirisi; evirenler: Hasan Karakaya ve Kerim Aytekin (Hisar Yaynlar), Birinci Kitap S. 221-224. (23) Prof. Muhammed Ebu Zehra: u da bir gerek ki, Maturidiler ile Muteziller arasnda bu konudaki mevcut ihtilaf, dncenin znde olmam, bu dnceyi dile getirme biiminde olmutur. () Bu konuda, Mutezillerle Eariler arasndaki ihtilaf ise, dncenin zne varan bir ihtilaftr. nk ihtilafn temeli, eyada iyilik ve ktln zati (kendinden) olup olmaddr. 22. dipnottaki eser (ura Yaynlar), S. 190. Dier eviri iin bkz. (Hisar Yaynlar), Birinci Kitap S.223 (24) bkz. dipnot. 22 (25) rn. bkz. Eari Mezhebi veya Sorularla Risale (26) G. R. Tamarin, The Influence of Ethnic and Religious Prejudice on Moral Judgment. New Outlook (1966), 9:1:49-58. bkz. Richard Dawkins, Tanr Yanlgs, Kuzey Yaynlar, 10. Bask, S. 235-237. (27) bkz. Allah neden bu kadar acmasz olsun? Kurann Sadist Tanrs ve oradaki ayetler. (28) Arf/179, ayrca bkz: Kurandaki Krdm: Kader ve Kaza Meselesi (29) bkz. Allah kullarna neden kfretsin? Afak Adal ulpian

Documents

Allahsızlık Ahlâksızlık mıdır