ARATIRMA Ouz BOZDEMR1
KI WINTER 2019 103
AMANST RTÜELLER KAPSAMINDA AMAN DAVULUNDA BULUNAN SEMBOLLERN DEERLENDRLMES ÜZERNE BR ARATIRMA
Özet
Düünler, ritüeller, büyüler, cenaze törenleri gibi uygulamalarn amanizm’in geleneksel kültürünün temel parçalar olduu söylenebilir. amanizm inancna sahip toplumlarda koruyucu ruhlar, yardmc ruhlar, tedavi edici ruhlar, aman toplumu, evrenin yaps, deerleri ve hiyerarileri müzik ile iç içe olarak ritüellerde kullanlmtr. aman kültürünün önemli özelliklerinden biri de kendi mitolojilerini müzikle, müzik aletlerine ve müzik yaratcsna bal mitolojilerle birlikte uygulamalardr. aman, sesin ve müziin yardmyla yardmc ruhlarna seslenir ve arklar araclyla onlarla konuur. Ritüel melodileri ve tadklar anlamlar, güçlü, kontrol edilemez, kutsal ve ayn zamanda kefedilmemi ruhani duygularla insanlar bir araya getirir. Müziin bu denli etkili olduu amanizm felsefesinde en çarpc ve önemli ritüel objelerinden biri de davul olmutur. Davulsuz bir ritüel ve davul kullanmayan bir aman yoktur. Davulun önemli bir ritüel objesi olmasnn yannda, davul üzerindeki semboller araclyla amann düzenledii ritüelin etkisi güçlenmekte ve ruhani alemlerde büyülü uçularn gerçekletirebilmektedir. Her aman, yaadklarn ve deneyimlerini belirli objelerle ilikilendirerek davulun üzerine resimsel olarak aktarmtr. Davullar ve üzerilerindeki çizimler, atalardan alnp gelecek nesillere aktarlm ve bu resimler zamanla kalc semboller haline gelerek amanist efsanenin bir parças haline gelmilerdir. Bu nedenle amanizm’de davulun edindii yer incelenmi, davulun önemine dikkat çekilmi, davul üzerindeki sembollerin anlamlar üzerine durulmutur. amanist felsefede önem verilen objelerden biri olan davul ile davulun üzerine ilenen semboller arasndaki iliki aratrlmtr.
Anahtar Kelimeler: Ses, Davul, aman, Sembol, Ritüel, Esrime.
A RESEARCH ON THE EVALUATION OF SYMBOLS FOUND ON THE SHAMAN DRUM AS PART OF SHAMANIST RITUALS
Abstract
It can be said that practices such as weddings, rituals, spells, and funerals are essential parts of Shamanism’s traditional culture. Protective societies, auxiliary spirits, therapeutic spirits, shaman society, structure, values and hierarchies of the universe are used in rituals intertwined with music in societies with shamanism beliefs. One of the important features of shaman culture is that they apply their own mythologies with music, musical instruments and mythologies connected to music creator. With the help of sound and music, the shaman speaks to the helper souls and speaks to them through the songs. Ritual melodies and their meanings bring people together with powerful, uncontrollable, sacred and unexplored spiritual feelings. One of the most striking and important ritual objects in Shamanism philosophy, where music was so influential, was the drum. There is no ritual without a drum and no shaman without a drum. In addition to being an important ritual object of the drum, the effect of the shaman’s ritual is strengthened by the symbols on the drum and it can perform its magical flights in the spiritual realms. Each shaman has pictured the drum on the drum by associating his experiences and experiences with certain objects. Drums and their drawings were taken from ancestors and passed on to future generations and these paintings became permanent
KI WINTER 2019104
AKADEMIK SANAT; SANAT, TASARIM VE BILIM DERGISI
symbols and became a part of the Shamanist legend. For this reason, the place of the drum in Shamanism has been examined, the importance of the drum has been pointed out and the meaning of the symbols on the drum has been emphasized. The relationship between the drum and the symbols embroidered on the drum, one of the objects of importance in shamanist philosophy, was studied.
Keywords: Sound, Drum, Shaman, Symbol, Ritual, Trance.
GR
amanizm felsefesinde dier dinlerde olduu gibi tanrsal kavramlarn ve kurallarn olmayndan ya da dorudan tanrsallkla balantl olmadndan din olarak tanmlanmayabilir. amanizm genel olarak ruhani birliktelii, ruhun tedavi edilmesini salayan iyiletirici yönü daha ar basan toplumsal uygulamalardan olumaktadr. aman da bu uygulamalar yapan lider konumundadr. Psiik düzen ve insanlarn yaad doal çevre, tanrsal yaplara göre daha baskn konumdadr. Bu düzen içerisinde amann üstlendii görev, psiik âlem ile dünya yaam arasndaki balanty salama ve ruhani dünya ile olan balanty korumaya yönelik uygulamalar yapan bir arac olmasdr. amann düzenledii ritüeller vastasyla dünya ve ruhani âlem arasnda iliki kurulabilir. Uygulanan ritüel ve ritüeller esnasnda kullanlan nesneler, amann deneyimlemeye çalt trans etkisini güçlendirerek amacna ulamasn kolaylatrmaktadr. amanlar, ruhani görevlerini yerine getirirlerken ritüeller düzenlerler ve ritüelin baarya ulamas için destek salayacaklar objelerden faydalanrlar. amanlarn ayin esnasnda kulland nesneler; özel olarak seçilip biçimlendirilmi bir asa, çeitli kaplar, talar, amann giysisi, bal, giysisiyle birletirdii farkl kemik parçalaryla birlikte türlü nesneler, ok, yay ve muhtemelen en önemlilerinden biri olan davuldur. Davulun barndrd sembolik anlamlar ve ruhani güç dier aman objelerinden daha üstündür. Ayrca davul, amann ve topluluun esrime etkisini deneyimlemelerine yardmc olmas bakmndan ritüellerin olmazsa olmaz olarak düünülebilir.
amann uygulad ayinlerde davul öne çkar ve aman davul araclyla kutsal yolculuklarn gerçekletirir, yer altna iner ve göe yükselir. Davul, amann trans haline geçebilmesi için kendisi tarafndan kullanlan en önemli enstrümandr. Esrime halinin etkili olmas için ses ve müzik çok önemlidir ve davul bu görevi yerine getirir. Ayinlerde davulun sesi amann psikolojisi üzerine etki eder, esrime halini deneyimler ve bu sayede ruhani dünyayla balant salayabilir. aman davulu ritüelin en önemli müzikal parçalarndan biridir. Davul aracl ile amann yapmak istedii ritüelin etkisi güçlenir. Davulun çkard sesin düzeyi, özellikle bas sesinin etkisi ve artan azalan ritimleri amann vermek istedii cokuyu etkiler. Davul amann bu anlamda olmazsa olmaz bir obje haline gelir. aman davulunu deneyimleri ve yaanmlklar araclyla kiiselletirir. Her aman, yaadklarn ve deneyimlerini belirli objelerle ilikilendirerek davulun üzerine resimsel olarak aktarr. Bu çizimler, atalardan alnp gelecek nesillere aktarlm ve zamanla kalc semboller haline gelerek amanist efsanenin bir parças haline gelmitir. Her sembolün farkl bir anlam ve amana katt farkl bir gücü vardr. Bu çalmada amann en önemli enstrüman olan, gücünü artran davul ve üzerine çizilen sembollerden bahsedilecektir. Sözlü iletiim dnda görselliin ve sembolizmin de bir iletiim aracna dönüebilecei düüncesi bu aratrmann temelini oluturmaktadr. amanizm de ritüellerde ifade aracna dönüen görsel iletiim biçimi, zaman içerisinde gelierek varln yazya brakmtr.
2. AMANZM’DE DAVUL
Müzik, insan ruhunun en derin noktalarna ulamak için kullanlan sanatlarn en çarpc olan olarak düünülebilir. Müziin ve sesin insan ruhunu etkileyen gücü, matem tutarak, haykrarak, müzik ile uyumlu bir at eklinde duygular ifade ederek ve ark söyleyerek duygularn da vurumu eklinde bir duygu boalm araclyla rahatlama yaanarak hissedilebilir. amanlar da ritüellerinde sesin ve müziin gücünü
KI WINTER 2019 105
amanizm’in temelinde bulunan ve dikkat edilmesi gereken önemli noktalardan biri de amanlarn belirli psiik teknikleri kullanarak derin bir depresyon halinde iyiletirme yöntemleri kullanmalardr. amanlarn kulland teknikler ise; duraan sesler, davul sesleri ve dans aracl ile kendilerini esrime ya da daha fakl bir eylem olan kendinden geçme haline sokmalar olarak sralanabilir. Lommel amanlarn trans halini “Bu durumda bilinç ortadan kalkar ve bilinçaltndan görüntüler alnr.” ifadesiyle tanmlamtr (Lommel, 1967, s. 12). amann esrime halinde deneyimledii görüntüler tamamen birbirinden bamsz içerikte olabilir fakat her zaman yaadklar kültürün efsaneleriyle ve kabilelerinin dünya görüleriyle ilikilidir.
aman ritüellerinde davul kullanmyla birlikte kendinden geçme etkisi ortaya çkmaya balar ve farkl bir benlie erime noktasnda bilinç yaps deiir. Ritüel uyguland anda davulun derinden gelen bas seslerinin tesiriyle açk bilinç yaps ortadan kalkar. amann alglad görüntüler farkl bir alglama biçimiyle aktifleir. aman kendinden geçme durumunda davul araclyla ritim tutar, ritme uygun dans eder, balant kurduu ruhu taklit eder ya da o ruha ulaabilmek için kendinden güçlü gördüü bir hayvann klna girer. amann kulland ritüel nesneleri ve kulland sembolizm aslnda alegorik bir anlatm yöntemidir. Davul sesinin aman üzerindeki etkisi ve ritüellerde davul kullanm hakknda Hoppal u tanm yapmtr; “amann transa girdii bir töreni baaryla gerçekletirebilmesi için uygun bir atmosfere ihtiyac vardr. Müzik onu yaratmaya yardmc olur. Hem melodik hem de ritmik desenler, katlmclara basit, tekrarlayan ve tandk olmaldr.” (Hoppal, 2010, s. 38). aman davul çalarak sadece ruhlar dünyasn düzene sokulmay ve toplulua ans getirmeyi amaçlamaz, ayn zamanda belirli gruptaki baz psikozlarn üstesinden gelinmesi için de çalr.
amanlar uyguladklar ritüellerde davula çokça önem vermilerdir, fakat davulun hangi amaçlarla kullanldna dair fakl görüler de mevcuttur. Radlof’a göre; “Yakutlarda davul, ruhlar âlemine giden amana refakat ettii söylenilen hayvan temsil eder. Nitekim Yakut efsanelerinde o “amann at” diye geçer. Buryatlarda da davul, amann ayin esnasnda yapt seyahatlerde bindii “at” tr.” (Radlof, 2008, s. 131). aman kültüründe ata deer verilmesinden ve davulun da at derisinden yaplmasndan dolay, kullandklar davulun at temsil ettii düünülebilir. Baz Orta Asya aman hikâyelerinde, amann davulu bir araç gibi kullanarak gökyüzünde yedi kat boyunca gezdiinden de söz edilir (Resim 1).
Asya aman felsefesinde, amann ruhani dünya ile salkl bir iletiim kurabilmesi için davul çalma yetisine sahip olmas gerekmektedir. Davul çalmak için kazanlmas gereken yetenekler için uzun süreli eitim gerektiine vurgu yapan Perrin; “Sibirya’da, ruhlar çarmak ya da bu amaçla kiisel ilahiler bestelemek üzere uzun süreli bir davul çalma eitimi öngörülür. Davul çalma becerisi ve ilahilerin yetkinlii, yardmc ruhlar daha fazla etkileme olana sunar.” tanmn yapmtr (Perrin, 2003, s. 45).
KI WINTER 2019106
AKADEMIK SANAT; SANAT, TASARIM VE BILIM DERGISI
Resim 1: Pazrk Kurgannda Bulunmu Boynuzlu Davul (Bayat, 2006, s. 166).
aman ritüellerinde klasik aman davullar dnda farkl biçimlerde davullar ve çeitli enstrümanlarda kullanlmaktadr. Bu örneklerden biri olan boynuzlu aman davulunun kullanmn Bayat u ekilde ifade eder; “amann dua arks davulla müahede edildii gibi baka müzik aletleri, özellikle boynuzlu davul, homus (komus), flüt vb. ile de dua arklar okunduu görülmektedir. Hem flüt hem de boynuzlu davul, aman davulu kadar eski çalg aletidir.” (Bayat, 2006, s. 171).
Resim 2: or aman Davulu (Bayat, 2006, s. 202).
KI WINTER 2019 107
AKADEMIK SANAT; JOURNAL OF ART, DESING AND SCIENCE
Davula amanist toplumlar içerisinde o denli kutsiyet ve önem verilir ki, davulun psiik dünya ile toplum arasnda kurulan ilikiyi destekledii düünülür (Resim 2). Bu düünceyi Bayat u ekilde açklamtr; “Nitekim aman da gerçekte bir aile bakandr. Bu balamda davul da amanla toplum, amanla ruhlar arasnda bir badr.” (Bayat, 2006, s. 195). Davula verilen kymet, dünya ile ruhlar âlemi arasndaki ilikiyle snrl kalmam, abartl bir görü olarak düünülebilecek e konumuna kadar yükseltilmitir. Bayat’n tanmlamas, bu düünceyi açklamaktadr:
Davulun, amann manevi ei veya semavi ei olmas Altay-Sayan halklarndan orlarda, Teleütlerde, Kumandinlerde, Çelkanlarda, Tubalarda geni yaylmtr. Ayrca kadn ve çocuklarn davula dokunma yasann olmas da davulun, amann manevi ei olduunu tasdik eder. Hatta orlarda açk ekilde davulun, amann kars olduu bildirilmektedir. (Bayat, 2006, s. 195).
2.1. aman çin Davulun Önemi
amanlarn en deerli ritüel objeleri davullar olmutur. Davul derin simgesel anlamlar barndrr ve aman için büyülü bir nesnedir. amann uygulad bütün ritüellerde adeta onun eli aya gibi ilev görerek yardmcs haline gelmitir. Davul araclyla ruhlar dünyas ile temas kurulur, kötü ruhlar uzaklatrlr ve büyüler uygulanr. Radlof aman davulunun ne kadar hayati ve önemli olduunu öyle vurgular; “Ayin için elbisenin önemi yoktur, fakat aman davulu önemlidir ve bu olmadan ayin bir kuvvet tamaz.” (Radlof, 2008, s. 36). Radlof’un ifadesi davulun aman ritüellerinde ki önemini ve davul olmadan baarl bir ayin uygulanamayacan göstermektedir. Eliade ise davula verilen önemle birlikte aman davul ilikisini u ekilde tanmlamtr:
aman “dünyann merkezine” tamak veya havada uçmasn salamak için olsun, ruhlar çarmak ve “hapsetmek” için olsun, nihayet gürültüsüyle amann iine younlamasn ve içinde dolamaa hazrland manevi âlemle temasa gelmesini salamak için olsun, amanlk seansnn yürümesi için vazgeçilmez bir ögedir (Eliade, 1999, s. 199-200).
Davul, amann karakterini ve kiiliini yanstan bir obje olarak düünülebilir. Davulun amann kendisini yanstmasn Hoppal; “amann arksna, aman kimliinin esas tanmlaycs davul elik eder.” Tanmyla açklamtr (Hoppâl, 2015, s. 90). amann davul ile bu kadar sk iliki kurmas ve ona hayati önem vermesi, balangçta davulun yaplmas aamasndaki objenin seçilimiyle ilikilendirilebilir. Davul yapm aamasndayken sradan bir çalg meydana getirmek için ekillendirilmemektedir. Onun belirli özellikleri olan ve aman tanmlayan, amann karakterini yanstan bir aaçtan, belirli iaretlerin ve yaanmlklarn karl olarak ekillendirildii söylenebilir. Eliade, amann rüyalarnda evren aacnn bulunduu mekânlara yaplan ruhani yolculuklar yaptn söyler ve “davulunun kasnan bu aaçtan Yüce Varln bu i için özel olarak düürdüü bir daldan yapar.” ifadesinde bulunur (Eliade, 1999, s. 200). Evren aac amana yol göstermekte ve kiisel davul yapm için kullanaca dal iaret etmektedir. Evren aacnn parçasyla yaplm olan davul amana büyülü özelliklerini kazandrabilir. Davul için kullanlacak parçann seçilimde farkl toplumlarda veya aman adaylarnda çeitlilik görülebileceini belirten Eliade’nin tanmna göre, “Ostyak-Samoyed aman baltasn alr, gözlerini yumup ormana dalar ve rasgele bir aaca dokunur. Ertesi gün arkadalar davulun kasnan bu aaçtan çkarrlar” (Eliade, 1999, s. 200-201). Dier yandan Altay amanlar davul yapmak için kullanlacak uygun aac yardmc ruhlarn desteiyle orman içerisinden seçmilerdir. Yakut amalarnda davul yapm için uygun aacn seçilimi için Eliade; “üstüne yldrm dümü bir aacn seçilmesi tasfiye edilir.” tanmn yapmtr (Eliade, 1999, s. 201).
amanizm felsefesinde ritüellerde kullanlan davulun yerinin dramatik ve hayati olduu düünülebilir. Birbirinden farkl amanist topluluklarn davullarn yaparken sadece enstrüman edinmek için yapmadklar, davulu kendilerinin bir parçalar gibi gördükleri, amanlarn yaanmlklarnn ve deneyimlerinin bir sonucu
KI WINTER 2019108
olarak ortaya çkt, ruhlarn ve atalarnn rehberliiyle ekillendirildii, üzerine iledikleri çizimlerle kiiselletirdikleri ve sanatsal ilev gördüü düünülebilecek bir objeye dönütürdükleri anlalmaktadr.
2.2. aman Davulunun Özellikleri
Davulun ritüelleri mutlak kullanmnn yannda sihirli özellikleri olduu düünülmü ve gelecekten haber alma amacyla fallarda kullanlmtr. Davulun barndrd büyüsel özellikleri ise onun özel bir aaçtan seçilmesinden ve amann ruhsal balantlaryla onu ekillendirmesinden ileri gelmektedir. Davul araclyla baklan fallardan biri olan davul altna apka atarak uygulanan fal çeidini Radlof u ekilde anlatr; “Fal felaketi haber veriyorsa, apkalar davuldan düer, fakat iyi haber geliyorsa, herkes mümkün olan bir çabuklukla apkasn alarak mutluluk bunun içinde kalsn diye skca tutar.” (Radlof, 2008, s. 76).
aman adaylar rüyalar araclyla dünyann merkezinde bulunan, aman felsefesinde ehemmiyetle sayg gösterilen evren aacnn bulunduu yere gizemli yolculuklar yapmaktadrlar. aman aday kutsal aacn bulunduu bölgeye ulatnda aacn bir dalndan ritüellerinde kullanaca davulu ekillendirir. Kutsal aaç sayesinde aman davulu büyülü özelliklerini kazanm olur. amann yapaca ruhsal yolculuklarda davulun sihirli özellikleri ona yardmc olur. Eliade aman davulunun kazand sihirli özellikleri yapaca yolculuklarda kendisine nasl yardm ettiini u ekilde ifade etmitir; “Davulunun kasna Evren Aacndan yaplm olduu için, aman davulunu çalmakla, sihirli bir ekilde bu aacn yanna, yani “Dünyann Merkezine “ frlatlm olur; ve bu sayede göe çkabilir” (Eliade, 1999, s. 200). amanistlerin, davulun sihirli özellikleri olduuna inanmalar ve güç içeren bir obje olarak görmeleri, davula sradan bir obje olmaktan öte ilevler kazandrmtr.
2.3. Davul Üzerine lenen Semboller
Her amann belirli aamalardan ve zorluklardan geçerek oluturduklar davullarn, yine yaadklar zorluklar neticesinde deneyimlenen yaanmlklarn davula çizimler ve bir takm eklemelerle birlikte ileyerek kiiselletirdikleri görülmektedir. Davul üzerine aktarlan çizimlerin çok çeitli olduu görülmütür ve anlatlar da birbirinden farkl olabilir. Her çizim amann ruhsal dünyasndan görüntüler içermektedir ve çizimler artk o davulun amann kendisinden bir parça haline geldiini göstermektedir.
Her amann yardmcs ve destekleyicisi olan iletiimde olduu ruhu vardr. amanlar ruhsal balantlarna göre davullarna resimler çizerler ve ona göre giyinebilirler. Davul üzerindeki çizimler ksmi olarak ruhlarn arzular tatmin eder nitelikte olmaldr, aksi halde ruhlar çizimleri kabul etmeyebilir ve aman tekrar çizmek durumunda kalabilir (Resim 3). Yörükan, davul üzerindeki çizimlerin büyülü etkiler barndrmasyla birlikte ne çeit figürler içerdiini u ekilde tanmlamtr; “Davulda ve elbisedeki bu resimler, sihri birtakm çizgilerden, raks manzaralar, hayvan ve aaç resimleri, ezcümle kaz, kurbaa, kurt, tavan resimleri tezyinatndan ibarettir.” (Yörükan, 2014, s. 76). Davul çizimlerinin çeitli hayvan figürleri içermesi, amanlarn doaya ve hayvan ruhlarna sayg gösterdiklerini iaret etmektedir. Ayrca amann davulunun ebadnn büyüklüü ve üzerine ilenen çizimlerin miktar, amann ne denli güçlü olduuna iaret etmektedir. Yörükan, amann gücünü göstermesi bakmndan; “baz kamlarn davullarnda güne, yldz, ay vesair mukaddes eylerin resimleri bulunur.” ifadesinde bulunur. Radlof’un davul üzerindeki ekil ve semboller hakknda söyledikleri u ekildedir:
Cenubi Altayllarda davulun derisindeki resimler krmz ve beyaz ta boya ile çizilir. Bunu çizenlere yürüçi denir. Resimler davulun hem d, hem de iç yüzünde bulunur. Bunlar amanist dünya görüü ile kurban merasimlerini aksettiren ekillerdir. Davulun derisinin üstündeki resimler, yerdeki baz mevcudat ile gökteki efsanevi varlklara aittir. Yukanya doru sada ay, solda güne resmi vardr. kisinin yannda görülen iki
KI WINTER 2019 109
AKADEMIK SANAT; JOURNAL OF ART, DESING AND SCIENCE
küçük daire, fecirle afa temsil eder. Bunlarn arasndaki noktalar yldzlar gösterir. Ayrca Ülgen’in kzlarn tasvir eden resimler ile ku, geyik, aaç vs. ekiller de vardr (Radlof, 2008, s. 129).
Resim 3: aman Davulunun Üst Bölümündeki Baz ekil ve Semboller (Bayat, 2006, s. 160).
Resim 4: aman Davulu Figürleri (Bayat, 2006, s. 197).
KI WINTER 2019110
Davul üzerinde betimlenen dier sembolik figürleri insan hayvan ilikileri oluturmaktadr (Resim 4). aman ölen hayvann ruhunu tekrar canlandrabilir ve bu özellii amana baskn gücünü vermektedir. Hayvann dirilen ruhu amann bedenine girebilir ve bu durumda aman mitolojik bir hayvan insan karm varla dönüebilir. Eliade, bu gelenek için u ifadeyi kullanr; “ ‘Canlandrma’ töreni srasnda amann neden davul-hayvann yaamn anlatmas gerektii de buradan anlalr: Aslnda o öykündüü yetkin örnei, kabilesinin kökenindeki ilk ve temel canly ululamaktadr.” (Eliade, 1999, s. 201-202). Örnein, amanlar kularn uçabilme özelliini üstün bir yetenek olarak görmü ve bu özellii taklit ederek kullanmaya çalmlardr. Kularn üstün özelliklerine eriebilmek için tüylerini, kemiklerini vb. parçalar kullanarak kuun gücünü elde etmeye çalmlardr. amanlar böylece göklere ve göklerdeki ruhlara eriebilme yetenei kazandklarn düünmülerdir.
Bir dier çeit davul betimlemesinde ise amanlar; davullar, hayvan biçimli yardmc ruhlar ve insanlar bir arada olacak biçimde simgeletirilmitir. En çok dikkat çeken sembollerden biri de kartal insan karm figürdür. Bu figür için Hoppal u açklamay yapmtr; “Kartaln amanlarn atas ve koruyucusu olduuna inanlr, aman giysilerinin kollarna kartal kanatlar ilitirilir, bal da kartal kafas ile süslenirdi. Davullaryla birlikte tasvir edilen dier aman imgeleri ise oldukça gerçekçidir.” (Hoppal, 2015, s.60). Davula ilenen bu figür, ruhlarla kurulan iletiimde kartaln ne kadar önemli olduunu göstermektedir (Resim 5).
Resim 5: aman Simgesi, Kartal Bal nsan Bedeni (Hoppal, 2015, s.58).
amanizm kültürünün yaand topluluklarda, avclk insan hayatnda dikkate deer bir yer kaplamaktadr. Bu nedenle topluluklar avlarnn baarl geçmesi için amanlardan yardm istemilerdir. aman ise yardmc olabilmek için av büyüsü düzenlemitir. Av büyüsünün verimli olabilmesi için davula çizilmesi gereken semboller için Hoppal u ifadeleri kullanmtr; “Basitçe anlatmak gerekirse, avdan önce, avlanacak olan hayvan, ardndan da hayvann vücuduna kullanlacak silahn (mzrak ya da ok) göstergesi çizilir.” (Hoppal, 2015, s.77). Hoppal’n ifade ettii mzrak ve av hayvan görselde görülebilmektedir (Resim 6).
KI WINTER 2019 111
Resim 6: Av Büyüsü (Hoppal, 2015, s.78).
Resim 7: Av Sahnesi (Hoppal, 2015, s.104).
Av sahneleri ve hayvan-insan karm ruhani varlklarn dnda, aman davullarnda gökyüzü sahnelerinin çokça ilendii görülebilir (Resim 7). Bunun birincil sebebi, amanlarn gök inanc ve göe verdikleri kutsallktr. Bir aman davulu üzerine yldzlarn sembolleri ilenmi ve bu sembollerin ilendii davulu kullanan amann, yldzlarn yayd k araclyla yollarn aydnlattklarna inanmlardr. Bu inana Roux farkl bir yorum getirerek u ifadeyi kullanmtr; “Belki de, bunlar ölünün karanlklar dünyasna (eer öte dünya, karanlk bir dünya saylr ise) girmesi annda, ktan oluan varl hatrlatmak istemektedirler.” (Roux, 1994, s. 105). Her ne amaçla kullanlyor olsa da, gökyüzü için kullanlan sembollerin amanlar için çok önemli olduu anlalabilmektedir.
Genellikle Gök Tanr’y tanmlamas için davulun üst ksm kullanlmtr. Çoruhlu’nun anlatmna göre; “Söz konusu yerde, ay (eksenin ya da eezi’nin sanda) ve güne (solda), ayrca kozmolojik-astrolojik
KI WINTER 2019112
AKADEMIK SANAT; SANAT, TASARIM VE BILIM DERGISI
bakmdan önemli saylan yldzlar bulunur.” (Çoruhlu, 2002, s. 81). Bu çizimler ve semboller, amanlardan daha önce var olmu eski toplumlarn kültleriyle balantl olabilir. Gökyüzü sembollerinin tarifi için Çoruhlu anlatmna u ekilde devam eder; “Ay ve günein iki yannda, baz davullarda bulunan iki daireden biri, tan vaktini, dieriyse günein batn temsil eder” (Çoruhlu, 2002, s. 81). Bu tanmlamalar, gökyüzü ve doa sembolizminin davullara detaylca aktarldn göstermektedir.
Davulun alt ksm genel olarak yeryüzü olaylarn tasvir etmektedir. Bu ksmda çounlukla Hayat Aac’n temsilen sembolletirilen bir aaç çizimi bulunur ve Çoruhlu’nun açklamasnda, amann kendisi;
amann tözünü ya da kurbann ifade eden hayvan tasvirleri (örnein geyik) ya da baydara olarak anlan yere çaklm bir kazn çatalna yerletirilen, bir ucu yerde bir ucuysa gökyüzüne doru uzanan sra geçirilmi, kurban edilmi hayvann kafatas ve derisini ve ayn zamanda onun bulunduu yeri gösteren tasvir bulunur. Bir takm davullarda Ülgen’in kzlarn temsil eden resimler de vardr (Çoruhlu, 2002, s. 81).
Resim 8’de görüldüü gibi, Orta Asya amanist felsefeyi benimsemi topluluklarda çounlukla davul biçimsel olarak merkezden çizilen çizgilerle ikiye bölünür (Resim 8). Bölüntülerden biri yer alt dieriyse gökyüzü âlemini yanstmaktadr. Bölüntülenen bu çizimlerin, amanizm felsefesindeki evreni temsil ettii düünülebilir.
Resim 8: Koçin aman Davulu (Bayat, 2006, s. 207).
KI WINTER 2019 113
Görseldeki davulda (Resim 9), davulun yukar ksm göü ifade etmektedir ve aa ksmdan bir eritle ayrlarak üçgen çizimleriyle tamamlanmtr. Burada çizilen üçgenlerin yerdeki kutsal dalar temsil ettii düünülebilir ve bir eri eklinde davulu boydan boya geçer. Baz aman topluluklarnda dalara tanrsal vasflar yüklenmi ve kutsal ruhlar olduu düünülmütür. Çoruhlu’nun tanmlamasnda davul hakkndaki dier detaylar u ekilde verilmitir; “Burada görülen atlar ve kular amann elçileridir. Üst ksmda yer alan kafesler, gök varlklarnn muhafz olan, ku eklindeki ruhlar yakalamak için amanlar tarafndan kullanlr. Davulun yüzeyinin sa yan boyunca, Dünya Aacn simgeleyen tasvirler bulunur.” (Çoruhlu, 2002, s. 84). Göü temsil eden üst ksmda ay, güne ve bir takmyldzlar birlikte sembolize edilmitir.
Resim 9: Minusink Bölgesinden Bir aman Davulunun Ön Taraf (Çoruhlu, 2002, s. 84).
amanlar, ayinlerinde ruhlarla iletiime geçtiklerinden dolay davulun iç bölgesindeki resimleri kendilerini temsil edecek ekilde düzenlerler. Davulun yüzeyindeki çizimlerin farkl insanlar tanmladn ifade eden Bayat, bu çizimler için; “hem ata amanlarn hem de aman ruhlarnn tasvirleridir.” Açklamasn yapar (Bayat, 2006, s. 210). Davulun merkezindeyse farkl dünyalar bir arada tuttuuna inanlan hayat aac çizimi yer alr. aman için bu aaç gök ile yer arasnda geçi için kullanlr.
Tatarlarn kullandklar davulun her iki taraf da sembollerle betimlenmitir. Davul üzerine ilenen semboller küçük bir evren anlats gibidir. Dier örneklere benzer ekilde bir snr göü ve yeri ayrarak ikiye böler. Eliade, tatar davulundaki mini evren tarifini öyle anlatr;
Evren Aac, yani amann kurban töreninde trmand kayn, kurban edilen hayvan (at), amann yardmc ruhlar, göksel yolculuunda ulat Güne ve Ay, ölüler âlemine indiinde içine girdii, (Ölüler Hakiminin yedi olu ve yedi kzyla birlikte) Erlik Han’n Yeralt dünyas, vb. gibi, bir anlamda amann geçtii yolu ve serüvenlerini özetleyen bütün bu öeler davulun üzerinde resimler eklinde karmza çkar (Eliade, 1999, s. 203-204).
Davul sembolizminde baat element, boyutlar aras transfer salanmas ve bu vastayla amanist
KI WINTER 2019114
evrende esrime hali deneyimlenerek oluturulan yolculua dair simgesellik oluturulmasdr. Bu semboller araclyla uygulanacak olan ritüelin hazrlk aamasn, ruhlarla kurulacak iletiim ve ruhlarn kontrol edilmesi oluturmaktadr. Böylece aman davul çalarak esrime haline varabilir. Eliade; “Davula “amann at” denmesi de bundandr (Yakutlar, Buryatlar). Altay davulunun üzerinde bir at resmi vardr; aman davulu çalarken atnn üstünde göe çkt kabul edilir” tanmyla, davuldaki at sembolizminin trans haline ulamada ne kadar yardmc olduunu vurgulamtr (Eliade, 1999, s.204).
Davullarn üzerinde, amanlarn savaçlklarn tanmlayan emareler bulunabilir. Bir takm aman davullarnda onlarn savaç niteliklerini gösterebilecek ok, yay ve silahlanm karakterler görülebilir. Bunu destekleyen ifadeyi Bayat öyle açklamaktadr; “amanlar yanlarnda tadklar yay okla beraber davullarna da yay ok çizmekle toplumun savaçs olduunu kantlam olur” (Bayat, 2006, s. 167). Bu ifade davulun müzikal ve ritüel kullanmlarndan daha fazlas olduunu, amann kimliinin çizimler araclyla tanmlandn göstermektedir.
Resim 9: Altay aman Davulu (Bayat, 2006, s. 206).
Bu tanmlamalarn gösterdii ortak noktalardan biri de her amann farkl hayat tecrübeleri sayesinde edindii bilgiler araclyla oluturduu deneyimlerin, amann kendi kiisel biricik ritüel objesi olan davulunu meydana getirmesinde oldukça etkili olduu düüncesidir. Yaplan her davulun dayand bir hikâyesi, kendisine has kullanld bir malzemesi, onu ekillendiren aman tanmlayan bir çizimi vardr (Resim 10). Davulun üzerindeki çizimler amann kimliini ifade etmektedir. Baka bir ei yoktur. aman, bu sayede kendisinden önce atalarndan devrald tekillii kendisi yöneterek toplumu yönlendirebilir ve bir bakma ölümsüzlüe erimi gibi düünülebilir.
amanlarn esrimeli uçular, ruhani efsaneler ya da yolculuklar ile alakal bütün mitler, oluturulan imgeler, semboller ve ritüeller esnasnda hissedilen trans hali, “insanlarn ulaamad bölgelerde insanüstü yol ve yöntemlerle çklan mistik yolculuklarn, mecazl ifadeleridir.” (Eliade, 1999, s. 205). amanlarn davullarn kullanmasyla birlikte sembollerin insanlar üzerinde oluturduu güçlü etkinin alegorik anlatmlar güçlendirdii ve bir bütün olarak toplumsal yaam biçimi haline geldii söylenebilir.
KI WINTER 2019 115
SONUÇ
Tamamen amana ait olan ve onun parças gibi düünülen davul ayn zamanda üzerine çizilen ve amann kendisi tarafndan yaplan sembollerle de öne çkar. Bu sembollerle oluturulan sembolizm ayinle ilgili atmosferine güç katmakta ve semboller araclyla efsaneler desteklenmektedir. Bu çizimlerin her biri, bir sembolü ifade eder ve ritüel srasnda amann esrime halini kuvvetlendirerek kendinden geçmesine yardmc olur. Özellikle, hayat aac gibi amanlar tarafndan önemli kabul edilen semboller, davul üzerine daha belirgin çizilmitir. Davul üzerinde vurgusu arttrlan semboller amann vermek istedii sihirli etkiyi arttrarak cokusunu körüklemi, esrime halinin etkisini delilik seviyelerine tamtr. Davul üzerindeki sembolizm ile birlikte, benzer sembollerin ritüel srasnda kyafetleri, çevresi gibi yaknnda ve etrafnda bulunmas esrime halinin deneyimlenmesini hzlandrd söylenebilir. Bunun yannda amanlar, toplumun sava, ktlk, hastalk vb. ihtiyaçlarna da semboller araclyla ifa bulmaya çalmlardr.
Davulun günümüzde baz dini ritüellerde dini atmosferi desteklemek için kullanld görülebilir. Müzikle birlikte uygulanan törenler, tpk amanlarn ritüellerinde kullandklar davullarn üzerine çizilen sembollere benzer ekilde çeitli sembolizm örnekleri içermektedir. Din adam veya aman gibi manevi önderlerin müzikle birlikte farkl sembolleri kullanmalar, sembolizmin ruhani atmosferi güçlendirdiini düündürebilir.
Samanlarn davullarn yapm süreci incelendiinde, davul yapm aamas amanizm felsefesi içinde dinsel bir etki atfedilebilecek kadar önemli uygulamalardan biri olarak kabul edilebilir. Aratrlan birçok aamada davullarn ritüellerin olmazsa olmaz olmasnn yannda, toplumsal olaylarn düzenlenmesinde ve insanlarn hayatlarnn düzenlenmesinde, ruhsal balantlar kurulmasnda, gelecekten haber almada, fallarda, oyunlarda birçok ilev üstlendii anlalmaktadr. Ayrca amanlar kendi ruhani dünyalarn, yaadklarn, gördüklerini ve deneyimlerini resimsel olarak davul üzerine aktarmlardr. amanlar bu ekilde dünyada kendi izlerini brakmay düünmü ve ruhani dünyada ölümsüzlüe ulamaya çalm olabilirler. Davul üzerine ilenen resimler, tpk ilkel insann maara duvarna çizdii sanatn ilk örnekleri gibi saf ve yaratcln en yaln hali gibidir. Bu resimler araclyla aman kendi iç dünyasn bir ifade ekline dönütürmütür. amann davuluna çizdii her bir sembol kendisinden parçalar içeriyor olmasnn yannda, atalarndan gelen sözlü ve görsel hikâyeleri de barndrr. Böylece amann davul üzerinde oluturduu sembolizm, atalarndan gelecee doru gelierek devam eder. Bugünün toplum yapsyla kyaslandnda, amanizm felsefesi en ilkel ve eski inanlardandr ve bununla birlikte, maara duvarna kendi el izlerini brakarak toplum yaplarn ve avclk sahnelerini duvarlara ileyerek hayvanlarn ruhlarna sayglarn yanstan, yaptklarn atalarndan alp gelecek nesillere aktarmaya çalan ve sonsuzlua kendilerinden bir iz brakmay düünen ilkel insanlarn inanlarna benzemektedir. Davul üzerine çizilen birbirinden farkl resimlerin hepsinin farkl sembolik anlamlar olduu ve farkl amaçlarla çizildikleri görülmütür. Totem inancnn baskn olduu amanist toplumlarda, toplumun semboller araclyla bir arada olduu ve bu sembolleri davulunda bir araya getirerek kontrol eden amann önderliinde imgelerin toplumsal efsanelere dönütüü anlalmtr. Davul ve üzerine ilenen semboller tpk modern çan sanat nesneleri gibi ilev görmütür. Yaanlan kültür, semboller araclyla gelecee aktarlmtr. Kültür aktarmnda, deneyimlerin rolü aman davullar üzerinden incelenmitir.
KI WINTER 2019116
KAYNAKÇA
Bayat, Fuzuli. (2006). Ana Hatlaryla Türk amanl. stanbul: Ötüken Neriyat.
Çoruhlu, Yaar. (2002). Türk Mitolojisinin Ana Hatlar. stanbul: Kabalc Yaynevi.
Eliade, Mircea. (1999). amanizm (. Birkan, Çev.). Ankara: mge Kitapevi Yaynlar.
Hoppâl, Mihâly, Janos, Sipos. (2010). Shaman Songs. Budapete: Uluslararas aman Aratrmalar Topluluu.
Hoppâl, Mihâly. (2015). amanlar ve Semboller (F. Sel, Çev.). stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Lommel, Andreas. (1967). Shamanism- The Begening of Art. New York- Toronto: McGraw Book Company.
Perrin, Michel. (2003). amanizm (B.Arba, Çev.). stanbul: letiim Yaynlar.
Radloff, Wilhelm. (2008). Türklük ve amanlk (A. Temir, T. Andaç ve N. Uurlu, Çev.). stanbul: Örgün Yaynevi.
Roux, Jan Paul. (1994). Türklerin ve Moollarn Eski Dini (A. Kazancgil, Çev.). stanbul: aret Yaynlar.
Yörükan, Yusuf Ziya. (2014). Müslümanlktan Evvel Türk Dinleri: amanizm. stanbul: Ötüken Neriyat.