An Córas MatánCnámharlach-Cnáimarlach-Matáin

Cuspóirí Léann:

• Structúir & feidhm an creatlach• Cuir síos ar (a)creatlach aiseach

(b) creatlach aipeindeach• Feidhm & codanna do cnámh fada• Alteanna éagsúla • Ról liongéain & ballnaisc• Feidhm teannáin sa córas matánach• Frithpéirí matánach (sámpla)(ÁRD) fás & forbairt cnámha• Ról cailciam & cealla na cnámha

(a) Feidhm an Cnámharlach1. Tacaíocht & cruth don chorp2. Cosaint – Cosnaíonn an cnámharlach na horgáin ó damáiste. M.s:__________ cosnaíonn an inchinn_____________ cosnaíonn na scámhóga3. Gluaiseacht - Crapann _________ atá greamaithe de na cnámha & tarraingíonn siad ar na cnámha.4. Fuilchealla a dhéanamh – i _______________

(b) Structúir an CnámharlachCóras cnámharlach: déanta as cnámha, Ailt,matán, teannáin & ballnaisc.

*Cnámha: Tá 206 cnámh i duine fásta. Is as fíochán cnámha & loingeáin a bhfuil an chuid is mó den cnámharlach déanta. Is cineál fíochán crua é na gcnámh tá an loingeáin níos boige. Tá fuileadáin &néaróga chomh mhaith.

• Ailt(joint): áit ina mbuaileann

2 cnámh le chéile.• Ballnasc (ligaments):

Nascann sé cnámh le cnámh

• Teannán (tendons): Nascann sé matán le cnámh

(c)Páirteanna na Cnamharlach:1. An Cnámharlach Aiseach - An bhlaosc.- Na veirteabraí (an colún veirteabrach).- Creat na n-easnacha. 2. An Chreatlach Aipindiceach- Na géaga.- Na criosanna a cheanglaíonn na géaga leis an gcreatlach aiseach.

Axial skeleton – skull, ribs (12 pairs), sternum (breastbone) & vertebrae (backbone).

The human skeleton has 206bones, which can be divided into two parts:axial and appendicular.

Appendicular skeleton –pectoral and pelvic girdles, and their attached limbs (arms and legs)

An Cnámharlach Aiseach(a) An Bhlaosc:- An cráiniam – cnámha comhtháite le chéile.- An giall uachtarach (ní ghluaiseann).- An giall íochtarach (gluaiseann).

(b) Creat na n-easnacha: Steirneam &12 péire easnacha ceangailte le 12 veirteabra.- Péire 1 – 7 ceangailte leis an steirneam (fíor easnacha) - Péire 8. 9, 10 ceangailte le péire 7 – (na heasnacha bréagacha)- Péire 11, 12 ar snámh – níl aon cheangal chun tosaigh

(c) 33 veirteabra: Roinntear na cnámha i 5 réigiún: 1.Ceirbheasach (7): sa mhuineál, iompraíonn sé an bhlaosc.2. Tóracsach (12): an t-ucht, ligeann siad dona heasnacha altadh3. Lumbach (5):caol an droma, tacaíocht don abdóman4. Sacrach (5):na cromáin, táitear iad i daoine fásta chun an sacram a dhéanamh. Ligeann siad don chromán altadh5. Eireballach (4): an t-eireball, táitear iad chun an gimide a dhéanamh.

2. An Cnámharlach Aipindiceach• Na Ghualainn, Crios Peilbheach (an cromán), na

géaga (tosaigh & deiridh).

1. Gualann: (Crios brollaigh) Cnámha na lámh ceangailte. • 2 chuid sa Ghualainn:-An slinneán – cnámh triantánach- An Clabhacal – ceangailte leis an steirneam & an slinneán.

2. Crios peilbheach: 2 leath. Tá 3 cnámh i gach leath. Tá an crios peilbheach táite ag na veirteabraí sacrach. Ligeann sé do cnámha na coise altadh leis an gcromán

3. Géaga thosaigh: Lámha • Húiméireas –cnámh uachtar

ghéag na láimhe• Ga & Ulna - cnámha íochtar

ghéag na láimhe• Cnámha carpacha – 8 cnámh

sa rosta• Cnámha meiteacarpacha – 5

cnámh sa lámh• Na falaing – 3 i gach méar, 2

san ordóg

4. Géaga dheiridh: Cosa• Féimear –cnámh uachtar ghéag

na coise• Pláitín na glúine – patella. Cnámh

a clúdaíonn alt na glúine• Tibia & Fiobúl - cnámha íochtar

na coise• Cnámha tarsacha – 7 cnámh sa

rúitín• Cnámha meiteatarsacha – 5

cnámh sa troigh• Na falaing – 3 i gach méar na

coise, 2 san ordóg na coise

Na hAiltNá áit ina mbuaileann dhá chnámh le chéile. • Trí phríomh chineál ailt atá ann:

1. Alt dhaingne (chomhtháite): Ailt nach mbíonn aon gluaiseacht idir na cnámh. Cnámha nascaithe le chéile gan loingéain an bhlaosc. • Ní ligeann siad do na cnámha gluaiseacht

2. Alt so-ghluaiste – diosca loingeáin idir cnámha an dromlaigh.

cé go mbíonn cineálacha éagsúla ann, bíonn an bun – struchtúr céanna orthu go léir.

3. Alt shionóibhiacha: Ailt a gluaiseann (4)• Ligeann siad do na cnámha gluaiseacht.

(a)Alt úll & cuas: Gluaiseacht na cnámha i ngach treo. Uaireanta tugtar an ailt uilíoch ar an cineál ailt seo mar ligean sé do na cnámha gluaiseacht i dtreo difriúil M.sh. an chromáin & __________.(b) Alt bacánach(hinge): Gluaiseacht i aon treo amháin. Cosúil le doras. Níl an raon ceanna gluaiseachta acu is a bhfuil ag alt úll & cuas. m.sh ________________(c)Alt maighdeogach(pivot): An alt ag bun an chloigeann a ligeann duit an chloigeann a bhogadh suas, anuas agus ó thaobh go taobh.(d) Alt Sleamhnach: sleamhnaíonn na cnámha thar a chéile m.sh. rúitín/rosta

Struchtúr Alt Shionóibhiach• Ballnaisc – snáithíní

righine a coimeádann na cnámha le chéile

• Scannán sionóibhiach• Sreabhán

sionóibhiach – sreabhán bealaithe (lubricating)a cosnaíonn na cnámha & cabhraíonn le gluaiseacht

• Loingeáin – Clúdaíonn an loingeáin deiridh na gcnámha. Cosnaíonn sé seo na cnámha ó cuimilt dá chéile

Ballnaisc/Capsúl snáithíneach

Sréabhán Sionóibhiach

Scannán Sionóibhiach

Loingéan

Ceist le déanamh:(i) Tarraing léaráid chun an struchtúr atá ar alt sionóibhiach a thaispeáint. Cuir lipéid ar thrí chuid, seachas cnámha, den alt atá tarraingthe agat.

(ii) Mínigh feidhmeanna na dtrí chuid a bhfuil lipéad curtha agat orthu.(iii) Ainmnigh neamhord den chóras matánchnámharlaigh.

(iv) Tabhair cúis a d’fhéadfadh a bheith leis an neamhord atá ainmnithe agat in (iii) agus molcóireáil dó.

Struchtúr CnámhaTá codanna BEO: cnámhcealla, snáithíní próitéine & NEAMHBHEO: (cailciam, fosfar) sa cnámh.• Taobh amuigh tá snáithíní próitéine an PERIOSTEUMLaistigh de seo tá sraith de Chnámh dhlúth: déanta as:- cnámh chealla (oistéablast). - an chuid fuileadáin

Bíonn cnámh dlúth le fáil ag deiridh na cnámha(eipifís) agus sa diaifís.

Cnámh Dlúth

• Laistigh den sraith seo tá cnámha spúinsiúla:Struchtúr laitíseach a bhíonn ar an gcnámh seo & spásanna ann. Faightear smior dearg sna spásanna seo

• Smior dearg: le fáil sna spásanna sa cnámh spúinsiúil. Áit ina dhéantar fuilchealla.

• Smior buí: Smior nach dhéanann fuilchealla. Líonta le saill.

http://www.youtube.com/watch?v=8d-RBe8JBVs&feature=related

• Loingéain: Fíochán righin crua solúbtha (collaigin) atá i maitrís de salann cailciam & fosfar. Níl fuileadáin nó néaróga iontu. Faightear é ag ceann na cnámha, sa ______ & sa ______

Oistéablast - athraíonn loingeán le cnámh spúinsiúil

Diosca Loingéan

Déanann na Oistéablast cnámh dlúth anseo

Oistéaclast

Loingéan

Cnáimhe oscailte

Foirmiú na gCnámh (Cnámhú): (Árd)

• Suth –cnámharlach déanta as loingeáin (athraíonn sé go cnámha le aois)= Cnámhú (ossification)

• Fásann cnámh in áit an loingeáin de réir mar a fhásann an suth & i mblianta tosaigh an pháiste

Fás Cnáimhe- na Oistéablastaí• Cealla speisialta oistéablastaí is cúis le

déantús cnáimhe• Ní stopann déantús cnáimhe sa duine

fásta. Bíonn cnámh á briseadh sios & á athtógáil I gconaí!

• Cealla eile, oistéaclastaí, sa smior a bhriseann síos an chnámh &a scaoileann cailciam isteach san fhuil. Rialaíonn an hormón paraitíoróideach é seo. Tógann na hoistéablastaí cnámh nua ina háit. Sáinítear roinnt oistéablastaí sa chnámh nua tugtar oistéicítí orthu.

Sáinítear roinnt oistéablastaí sa chnámh nua & tugtar oistéicítí orthu.

Cealla na gCnáimh- Qs• ________ a thugtar an na cealla a leagann síos

cnáimhe nua.• _________ a thugtar air na chealla a briseann

síos an cnáimh nuair is gále breis Calciam sa sruth fola.

• Rialionn an hormóin ______________ an scaoileadh Calciam seo sa choirp.

Fadhbanna Cnámharlach

1.Oistéairtríteas: Nuair a ídítear na halt níos tapúla na a dheisítear iad. Déantar damáiste dóibh.• Tarlaíonn an damáiste seo

uaireanta de bharr galar uath imdhíonach ina éiríonn na h-áilt ata - airtríteas scoiltigh

• Réiteach: déantar athsholáthar bréagach ar an alt atá caite. M.sh. sa cromán.

http://video.about.com/arthritis/Chronic-Rheumatism-Hand.htm

2. Oistéapóróis: laghdú ar dlús na gcnámh le aois. Briseann na gcnámh go heasca. Níos coitianta i mná nuair a laghdaíonn leibhéal an éastraigin (rialaíonn éastraigin leibhéal an cailciam sna cnámh).• Réiteach: méadú an

méid cailciam & vit D a thógtar isteach nó i gcásanna áirithe HRT.

Na MatáinTrí chineál matáin a fhaightear sa chorp• Matán Mín

(Ainneonach)• Matán Cairdiach• Matán Creatlaí

(Deonach)

1. Matán Mín: • Matán ainneonach (involuntary)

is ea an matán mín, rud a chiallaíonn nach bhfuil sé faoi riail na tola

Suíomh: mar lionáil I bhfeadáin an choirp ar nós conair an bhia, artairí & féitheanna, agus an lamhnán. Riail an Inchinn?: Cé gur féidir leis an inchinn tionchar a bheith aici air, tá sé faoi stiúr an medulla oblongata & crapann sé i ngan fhios don pháirt den inchinn a rialaíonn gníomhaíochtaí deonacha.

2. Matán Cairdiach:Suíomh: Sa chroí a fhaightear matán cairdiach. Tioncar Inchinne?: Crapann sé faoin a stiúr féin de bharr ríoganna leictreacha a ghineann sé féin. Is féidir le teachtaireachtaí néaracha ón inchinn tionchar a bheith acu air. Freisin ní thuirsíonn sé riamh, rud a chiallaíonn gur féidir leis leanúint ag crapadh go rialta.

3. Matáin Creatlaí/CnámharlachSuíomh: ceangailte leis an gcnamharlachTioncar Inchinne?: crapann sé faoi riail na tola de réir teachtaireachtaí ón inchinn. Gluaiseacht: Nuair a chrapann sé éiríonn sé níos gaire. An matán creatlaí is cúis le gluaiseacht an choirp toisc go mbíonn na matáin ceangailte leis na cnámha le __________. Toisc nach féidir le matáin ach crapadh feidhmíonn siad ina bhfrithphéirí. Nuair a chrapann ceann amháin síneann sé an ceann eile.

Frithphéirí matán:• De bharr sin oibríonn matán i bpéirí chun na

cnámha a dhíriú.

• M.sh an bhícéips & an trícéips a bhaineann le ardú & ísliú na lámha.

Ceisteanna:

(2008)Freagair na ceisteanna seo a leanas maidir le córas matánchnámharlaigh an duine.• (i) Luaigh trí ról atá ag an gcnámharlach.• (ii) Mínigh céard a chiallaíonn an cnámharlach aiseach.• (iii) Luaigh an fheidhm atá ag gach ceann ar leith díobh seo:• 1. Smior dearg, 2. Loingeán, 3. Teannán.• (iv) Mínigh céard a chiallaíonn péire freasaitheach matán

agus tabhair sampla i gcorp an duine.• (v) Mol cóireáil ar neamhord ainmnithe den chóras

matánchnámharlaigh.

(2009) (ii) Cén áit i gcnámh droma an duine a bhfuil na dioscaí?__________________________________________________________________________________________________(iii) Cén fheidhm atá ag na dioscaí i gcnámh droma an duine? ________________________________________________________________________________________________(b) Tabhair ról de gach ceann díobh seo a leanas i gcorp an duine:• (i) Smior buí.

• (ii) Smior dearg.