ANADOLU'DA Xıı-XVI. ASıRLARDAKi TARIKAT VETEKKE SANATı HAKKINDA

Beyhan KARAMAGARALI

Moğul istilası Anadolu 'da politik, sosyal Vf' ekonomik sahalarda ol-duğu gibi İslam sanatının her dalında da kendisini hissettirmiştir. Doğuve Batı Türkistan, Moğulistan ve İran 'dan gelen yeni unsurlarla Ana-dolu İslam sanatı her alanda yeni bir karakter ka7.anmıştırl•

Anadolu'ya Moğulların akınıarı ile halk arasında moral çöküntübaşlamış ve halk şeyh ve (lervjşlerin etrafında toplanarak yeni ümitleraramışlardır. Alamut Kalesinin Hülagu tarafından tahrihi ile de birçokhatıni inançlı şeyh ve dervişler Anadolu 'ya yayılmışlardır. Bu devirAnadolu'nun tarikat tarihi bakımından en karışık devridir. Pekçok ba-tıııı şeyh ve derviş kendi fikir ve inançlarını yaymak için köy köy, şehirşehir dolaşmıştır. Böylec(, de bil' tarikat. cdebiyatı, musikisi ve plast.iksanatları ile, şeklini yıne kendi içinden alan bir tekke mimarisi ortayaçıkmıştır.

Tekke mimarisi ii7.erinde bugüne kadar bau çalışmalar yapılmış,bunların biçimleri üzerinde fikirler yürütülmüştür2• Fakat plastik sa-natları üzerinde ciddi bir çalışma yapılmamış; yapılan çalışmalarda bu

1 Halük Knramağaralı, Anadolu'da Moğo: htilıisındnn Sonra Yapılan Dini :l'limarlıkEserlerinin Plan ve Form Özellikleri. l.ıa,ılmanıış doçentlik tezi. 1964; Halük Knramağaralı, Er.zurum'daki Hatuniye Me<1resesi'nin Tarilıi ve Banisi Hakkmda Bazı ;'Iliil:.hazalar. 235-239.5.(Selçuklu Araştırmaları Dergisi LU, Ankara 1971).

2 Sema "i Eyiee, Osmanlı. Türk Mimari,inin Bir Cami Tipi Hakkında ellilletlerarası Bi-rinci Türk Sanatları Kongresi, Telıliğler, Ankara 19(2). IS7-HIS s. Sema vi Eyiee,llk OsmanlıDevrinin Dini.lçtiınai Bir Müessesesi, ZaYiyeler ve ZaYiyeli Camiler (L.O.lktisat Fakültesi:lleemuası, XXI (1963), i .645. Sema,i Eyiee, Trakya'da İncecik'te Bir Tal.ılıaneli Cami (TarilıEııcümeni Dergisi i970, Lsayı), 171-196 5. Sema"i Eyiee, Boyalı Ki;y Hanikah! (Türkiyat:lleernuası XVI, İstaııhııl 1971) 39-56.,., Yılmaz Önge, Bilinmeyen Bir Sclçııklu Medresesi:Konya Ali Gay Zaviye,i ve Tiirhe.i, (Ünasya Dergi,i, llL. l:., 2S. suyı, 1967).

248 nEYliAN KARAMAGAHALI

eserlerin tarikatlerle alakası üzerinde durulmamış; eserler başka açılar-dan ele alınarak başka Liçimde değerlendirilmiştir. Tekke edebiyatı,musikisi ve kıyaf~tleri ise hizim konumuwn dışında kalmaktadır.

Bu tarikatler içinde yetişen "anatkarlar tarikatıCrinin inanç ve adet-lerini yaptıkları eserlerinde yansıtmışlardır. Fakat isimlerini eserlerinekaydetmedikleri için hangi sanatkann neyi yaptığını tesbit etmek sonderece güç olmakta, çoğu kere de fara7iyc yürütmekten ileriye gidile-memektedi •..

çoğu isimleri yazılı olmayan sanatkarların yaptığı tezyini eserler-den tarikat sanatı için cn tipik olanlar mezartaşlarıdır. Kırşehir, Sivasve Tokat'ta bulunan mezartaşları üzerindeki sembolik aslan-güneş (Şir-uHurşid) veya yalnız aslan kompozisyonlan ile Hz.Ali (1.res.); kartal, kaz,leylek, tuma (2.res.) ve güvercin (3.res.) motifleri ile de tarikatleree sevi-len ve hürmet edilen şahıslar temsil edilmişlerdir3• Horoz da barın! ta-rikatlerde ve Bektaşiliktc kutsal bir hap'andır. Tokat Müzesinde bulu-nan hir mezartaşı üzerinde çift haşlı hir horoz figiirü mevcuttur (4.res.)4.Mezartaşları üzerinde bulunan rozetlerin de alevilerce bir manası var-dır. Bunlar kutsal sayılan şahısları ifade ederler. Üç rozeL Ali-Allah.Muhammed teslisiııi; heş sayısı Muhammed, Ali, Hasan, Hüseyin ve Fa-tıma'yı; oniki rozet, oniki imamı (isnaaşeriye); ondört, ondört Masum-}Pak'ı yani Kerhela Şehitlerini; onyedi, onycdi Kemerhest'i ifade eder.Ayrıca 4, 6, 7, 8, 9 ve 32 rakkamlarınm da kutsal manaları vardır (5-6.res)5. Bunlardan başka Tokat'ta hir mezartaşı üzerinde görülen haşhaşdalı tasvjri batıniliğe inananları cennete götüren ınukaddes hir bitki-dir (7-8.rcs.)6. Bu inancın XVIII.asra kadar yaşadığmı yine mezartaş-

:~ Beylıan Karamağaralı. Si,'a, ve Tokat.taki Fi~iirlij iIIezar Taşlarımn "lalıiyet.i Hak-kında (Selçuklu Araştırmaları Der~i,i IL Ankara 1970. 119-ıo:~.s.:Beylıan Karamağaralı. Ahlat~lezarta~!arı, Ankara 1972. 2-20.s.

1 Beylıan Karamağaralı. Sivas ve 'fokal.. .. 92-9:1.s.: Beyhan Karamağaralı. Ahla!. ..•12-15.,.

5 Beylıan Karamağaralı, Sivas ve Tokaı. ..• 96.5.• Beylıan Karanıağaralı, Ahlat ...• 17-18.S.; Cavit Sııııar. :\feliimilik vc Bektaşilik. Arıkar" 1975. H3, n4. 114. 147. 150, 184. S.

6 Haşlıaş dalının ccnneıi tem,il etmesi keyfiyeti Bektaşiliğin csasında yoktur. Fakat To.kat'ta devrini" mühim simalarmdan hirinin mezarlaşım süslcyeeek kadar populer olmuştur.Taptuk Emre'nin şeyhi, Sarı Saltuk'un müridi olan ve Moğol Hakanları tarafından çok sevilenvc sayılan Barak Baba esrar kul1,lıılrdl (A. GÖll'ınarlı, Yunus Emrc yc Tasavvuf, İslanbul 19-61' 23.5.: Kaygusuz Ahdal

AHalı Tangrı yaratan gel içegör curadanYar ile yar olagör ağyar çıksun aradan

Ai\"ADOLı':'DA TARIKAT YE TEKKE SANATı 249

larında tesbit edebilmekteyi~ (9.res.). Konya Ta~ ve Ahşap Eserler Mü-7.esinde bulunan (Env.nu.892) mezartaşı üzerindeki iki insan figürüXIILasnn son çeyreğinde önemli hir şahsiyet olan, ahilerin başı AhiAhmed Şah ile ona hayatını her an verrneğe hazır olan "feta"sını tas-Yıl' etmektedir (10.res.)7.

Taş eşya amsında figürlü çeşme lülekri de bulunmaktadır. HacıBektaş Der?ıilııııdakİ A"lanlı (.~eşmenin aslan !7cklindeki mermer liilesive aslanın başı üzerindeki "J•..L, Ya Ali" ibaresi ile iki dilimli kılıç (Zül-fikar) ınotifi8 hi7.eyine bu hayvanın H~. Ali')"i serııbolIeştirdiğini gösterİr(ILres. ).

Konya ':\levlevi Dergahına hediye olarak gönderilen. üzerinde ho-roz, insan ve çift başh aslan figürleri bulunaıı Nisan Ta!>ııla yine tekkesanatı içinde düşünülmelidir9 (I2.res.).

Ankara Etnoğrafya Müzesind(~ bulunar, biı tekke veya zavıye ıçınveya bu inançtaki sanatkarlar tarafından yapılmış ahşap kapı kanat-lannın üzerindeki aslan-madalyon kompozisyonları, tıpkı mezar taş-lannda olduğu gibi, 11z.Ali'yi sembolize etmektedirler. Karaman'danİstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesine gelen kapı kanadının da yu-karı kısmında iki aslan, ortada bir madalyon ve hunun altında yanlar-da iki hayali yaratık ve ortada elips şeklindeki küçük bir madayon için-de, çöınclmiş bir kadıe figürü mevcutturIO (13.re8.). Akşehir Kileci Mes-

mısralarında e"ara olan diişkiinliiğ'ii helirtiyor. Bnrada esrar yine ulaşmak için hir vasıtarlır (A.Gölpınarlı. Yunns Emre ve Tasavnıf, 120-121.,.; Muhyeddin Ahdal'rla

Mulıyeddin'im haşhaşımEhl.i vahdedim hoşıın!Tarikat fakrım olduAnın için traşım

diyerek haşhaşın ehemmiyetini anlatıyor (S.::'iüzlıed Ergun, Bektaşi Şairler ve nefesleri.İstanbul 1957). 153. s.

7 Beyhan Karamağaralı. Sivas ve Tokat... 101-102.5.; Beyhan Karamağaralı, Ahlut ..,3-4.s.

B Bedri i\oyan, Hacı Hacı Bektaş. Pirevi ve Diğer Ziyaret Yerleri, İzıııir 1969, 19.,.9 M.Zeki OraL. Ni.an Tası. Ankara 1954.10 Çömelmiş kadın fi~üriine tarihlen en.clki oevirlerden itibaren J)Oğ'1ıiilkelerinde rast.

lanmaktadır (Han,; Ilennin;; von dcr Osteli. Ancient Orient"l Seal in the Collektion of 1I1r,.A.B.Brett, Chicago, vol.:n. p1.9. 1111.91;Ward. SenI eylinders of W. A,ia, Washington 1910. pp.196;L.L. Legrain, Ur excavation. VoUH, N""'york 1936, pI.H): Fakat Güney-doğu A'ya ve Hin.di,t,uı'da ILLI motif taıım:a olarak Brahmaııizııı'e ve Bııdizm'e girmiştir(H.n.Sankalia,The nııdegoddest or "Shamele", "'oman" in ",cstern Asia. Tndia aııd South.eastern Asia, i iL-123.S.• Aı-tibııs Asiae. Vol.;';XTIJ, L. A,kona 1960.

250 BEYHAN KARAMAtARAU

cidinde bulunan horoz vc c.idı~r tasvidi dolap kapakları da bir tarikat~anatı içinde izah edilebilir (14.res.).

Her tarikate, her şeyhe göre özcl şekiller alan madenı alemler detekkelerde yetişenIcrin, o tarikatin dünya görüşünü bize aksettiren eser-lerdir. Ankara Etnoğrafya Müzesinde bulunan 5432 nu.!ı sancak alemSeyyidgaziden getirilmiş olup, pirinçtendir. Tepedeki "'-;;\Allah" ya-zısının altında karşılıklı iki horoz figiirti vardır. Onun altında yine ho-roz başına benzeyen iki motif, en altta, yaıılarda da iki aslan ile aslan-ların ayakları altıııda, çok stilize geyik veya tavşana benzeyen iki fi-gür görülür (IS-lo.res.). 487 nu'lı alemin orta~ı bakır, ejderleri ise de-mirdendir. Ucu zülfikar ilc nihayetlenen alemin yanlarını iki ejder fi-gürü çevrelenıektedir (17.res.). 5438 nu.1ı alem Afyonkarahü,ar'dan birMevlevı tckkesine getirilmiştir. Üç bölüm halindedir. Üstte ".:ldl, yaAllah!" yazıslPl, ba~lan kopmuş, c1ips şeklinde bükiilmüş iki ejder çev-reler. BUlııın altıııda claha büyiik bir çift ejder ilc nihayetlenen bir elipsvardır. İçinde "':-0;-- ,.)-~ 'J~.J~I , ..L.~ Muhammed, Ehfı Bekr, Hasan.Hüseyin" kelimeleri yer alır. Bunun altıııda hüyük, cjder başlı bir elipsdaha vardır. Bunun yukarı kısmında ".J~ Osman", onun altında ")i \ .ıı ıı.ilI JJ <.>~ ,.ilI La İlahe il'I-AlIah, Ali veliyu'I-Lah" ibaresi meveuttur!!(18.res.). Bu alem ile .5432 nu.lı alem kanaatimizee birbirine çok yakıniki şahlondan çıkmıştır. Ankara Etnoğrafya Müzesinde bulunan bir tek-ke bayrağı alemi ise halk arasında "Fatma ananın eli" olarak anılanpençe-i Al-i Aba şeklindedir (l9.res.). Pirinçten yapılmış olan bıı ale-me çok h(~Jlzeyen bir de mühür vardır (20.res.).

Asa ve tcberler de ihtiva ettikleri motifleri ile tekke küçük sanat-larının vazgeçilmez örnekleridirler (2] .res.).

Şifa aynalarıııı da tekke sanatı içinde düşünmek lazımdır. Fenerve ~aıııdanlar da ihtiva ettikleri motifleri ve kolları ile bir tarikat sanatıiçinde de alınmalıdırlar. Kırkhudak olarak anılan, Hacı Bektaş Derga-hına ait şamdanın kırk kolu, Kırk imamı sembolize etmektedir (22.res.).Bütün bıı saydığımız madeni eşya tckke sanatının parçalarıdır.

Tekke ve zaviyelerin duvarlarıııda veya kapılarında görülen mo-tifler de o tekkenin inançları ile ilgilidir. Mesela Tokatta Şeyh Meknuntürbesinin iç duvarlarına linear olarak çizilmiş, muhtemelen Şeyh Şi-

ı) H.Z.Koşay-P.Çctiıı. Etnografya l\Iiizesinucki Alemler (Türk Etnngrafya Dergi,i, ın.i'158, Aııkara 19,)'1, 84-85.,.

ANADOLU'DA TARIKAT VE TEKKE SANATı 251

habeddin Sühreverdi'nin türbesini tasvir eden resim (23-24.res.) ile birderviş tarafından çekilen iki geyik figürü vardır (25.res.). Niksarda çö.reği Büyük Tekkesi'nin portali üzerinde de bir geyik kabartması mev-cuttur (26.res.). Geyik boynuzları tekke ve türbelere konulur. Bursa'-nın fethinae yandı mı dokunan Geyikli Baha geyikleri ile konuşurdu.ııHacı Bektaş Veli de bir kolunun altında bir geyik ilc resmedilmiştir (27.res.). Görüldüğü gibi geyik figürü de Bektaşi ve batıni tarikatlcrce chem-miyet kazan.mıştır.

Bu güne kadar, l\'Ievleviliğin dışında, tarikatlerin ayin vc merasim-lerini, iidetlerini, kıfa yetlerini gösteren, devirlerinden kalma resimliyazmalar bulunamamıştır. Batıni tarikatlere kollarını açan halka inanç-larını ve adetlerini hir taraftan yaymak, Lir taraftan da merasimleriniicra etmek için şeyh ve dervişler köy köy, şehir şehir dolaşmışlardı. Birdai ve mürşit sıfatıyla dolaşan hu şahıslar ayinlerini öğretelıilmek içinherabcrlerinde taşıdıkları rulo ve levhaları gösterirlerdi. çünkü bu tipresimler taşınmağa çok müsait idiler.

Topkapı Sarayı Hazine Kitaplığında bulunan Env.nu.21S3 ve 21-60 olan albümlerde hulunan bazı minyatürler bu meseleye kısmen ışıktutmaktadır. Bahsi geçeR resimlerin hir kısmı rulolar, bir kısmı da hü-yük panolar halinde idi. Bunlar alhümlere yapıştırılmak için bazı yer-lerinden kesilmişler ve asli hüviyetlerini kaybetmişlerdirl3• Bu minya-türlerin de hüyük kısmı tarikatlerle ilgilidir. Fakat hangi tarikate aitolduklarını tesbit etmek kolayolmamaktadır. XIII. asrın ortalarındanitibaren Anadolu 'da İslam kisvesi altında BarakHer ve bunun bazı ta-rikatler şamani fikir ve adetleri devam ettirmişlerdir. Baraki tarikati-nin kurucusu Barak Baba Tokatlı idi ve Sarı Saltuk'un müridi idi. Ye-seviliğe hağlıydı. Kalenderi dervişler gibi çıplak dolaşır, beline bir futasarardı. Başına öküz boynuzları takar, kendisi gibi kıyafetli, ellerindetambur, kudüm ve boynuzlar olan 8-9 kişilik gruplaı la köy köy dola-şır, ayrı gihi hağırıp maymun gibi oynarclı14• Bu maltımat, adı geçen

12 Beyhan Karamağaralı, AhIaL .., 16-17.,., lIf.:'ieşri, Kitalı-ı Cihan !'iüma(neşre hazır-layanlar: F.R.Onat-M.A. Köymen), cı, Ankara 1949, 168-169.5.; Evliya Çelehi, Seyahatname,C.ii, 49.5.; II. Tanyu, Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri, Ankara 1967, 187-188.5.

13 Beyhan Yürükan (Karamağaralı), Topkapı Sarayı Müzcsindeki Albiimierde BuhınanRazı Bul" Parçaları (Sanat Tarihi Yıllığı 1961-1965), 188-189.5.

J.1.Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, Dersaadet, 1328-1330,460-464.5.; A. Gölpınar-lı, Yusuf Emre ve Tasavvuf..., 22-23.5.

252 BEYHAN KARAMACARALI

albümlerdeki bazı minyatürlerle çok büyük bir münasebet göstermek.tedir. 2153/64B numaralı minyatür ölçülerinin büyüklüğü ve buna rağ-men kesilmiş oluşu ile bir rulo veya levha şeklinde idi. Resimde bir grup,çalgı çalarak ekstas halinde dans etmektedir. Figürlerin bellerine futasarılmış, başlarına da hoynuz takılmıştır (28.res.). 2153 /29B nu.lı resim-de ise yine hir grup dairevi bir kompozisyon içinde bir merasim ieraetmektedir. Soldaki figür elinde bir kadeh tutmakta, ortadaki ise birata bizim bugün için anlayamadığımız bir şeyler yapmaktadır. Öndeekstas halinde bir kadın eli ilc "tcslis" işaretini yapmakta, yani bu ayi-ni Ali-Aııah-Muhammed için iera ettiklerini ifade etmektedir (29-30.res.). Bunlardan başka, Env.nu.2153/38B olan minyatürde de kalen-deri dervişler görülmektedir. Figürler birer eteklik giymişler ve arka.larına birer 1eopar derisi atmışlardır. Soldakinin elinde süslü bir torba(muhtemelen eur'a) bulunmaktadır (3L.res.). Uzun sakaııarı vardır.Sakal, bıyık ve baş tıraşı kalenderilerin bir vasfı olmakla beraber, hep-sine şamil değildir. San Saltuk ve Barak Baba tıraş olmazlardıis. 2153/129Bnu.lı minyatürde de çıplak ayaklı, başları tıraşlı, kısa eteklikli, sırt-larında birer post atılmış iki figür görülmektedir. Sağdakinin elinde birkeşkül vardır. Burada da Rum Abdaııarı denilen kalenderi-meezublartasvir edilmişlerdir. Kaynaklara göre abdaııar sırtlarına hayvan pos-tu atarlar, başlarına börk giyerler, boyunlanna ve kulaklarına halkalartakarlar ve veed haline gelmek için esrardan faydalanırlardı 16 (32.res.).2153/128A nu.lı resimde boyunlarına ve kulaklarına halkalar takılı el-lerinde asa bulunan figürler de yine batıni dervişleri sembolize etmekte-dir (33.res.). Bu dervişlerin hastaları iyileştirdiğine de inanılırdI. Ana-dolu Abdallarından Kaykusuz yazdığı bir şiirinde hir hastanın tedaviiçin Abdal Musa'ya gelişini ve basit kıyafetlerini anlamaktadır. 2153/55A nu.lı minyatürde, asaları, keşküııeri, börkIcri ve basit kıyafetleriile bir derviş grubu gösterilmiştir. Eşek üzerinde oturan yaşlı figür gez-ginei dervişlerden birini, diğer şahıslar da müridIeri göstermektedir.Solda, sırtında bir hasta kadın taşıdığı anlatılmak istenen figür, hasta-sını tedaviye getirmiş olmalıdır (34..res.).

15 A. Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, 44.5.; Barak Babanın, kumrul gür "açlı, bıyı-ğımn ve kirpikIerinin 11zun,kaşlarının kalın burnunun iri kendisinin de çok kirli olduğunu Aynitanıllnden naklen H.Hüsameddin vermektedir(Amasya Tarihi, 461.5.).

16 Esrann Bektaşi ve Batıni tarikatlerdeki önenu için: bk.not.6 ve Reşat Ekrem Koçu,Esrar Mad. İstanbul Ansiklopedisi 5357.5., İstanbul 1969,.

ANADOLU'DA TARIKAT YE TEKKE SANATı 253

Bütün hu resimlerde kemikli, deforme edilmiş yüzler, iri ve kalınvüeutlar ile el ve ayaklar tasvir edilmiştir. Kıfayetler basit ve sadedir.Resimler bütünüyle renk ve kompozisyon bakımından zengin değildir.Merasim ve dans sahneleri tereih edilmiştir. Fakat hepsinde dikkatiçeken kıvrak bir işleniş vardır. Elbiseler vücut hareketlerine göre dal-galanmakta ve bu hal ifadeyi kuvvedendirmektedir. XV-XVI. asrınbaşlarında idealize edilmiş figürleı'i, bol yalnız ve zengin renkleri ile re-simler yapan saray resim okulları anlayışından tamamen farklı olan bueserler, taşrada ve muhtemelen gezginei gruplar tarafından yapılabilecekbir sadelik içindedir. Bilindiği gibi, sarayatölyelerinde minyatürlerinkonularını zengin saray hayatı, saray kadınları, aşk, kahramanlık, avsahneleri ile peygamberin hayatı teşkil ediyordu.

Bu tarikatlerle ilgili minyatürlerin menşei ve kati tarihi henüz biraçıklığa kavuşturulmaınıştır. Hernekadar bu eserler sınıflandırılmıştarihlendirilmeğe çalışılmışsa da 17 bunların Fatih albümleri içinde mü-talea edilmeleri yanlış neticelere yol açmıştır. Fatih albümünde bulunanresimler arasındaki münasebet, aynı koleksiyonda toplanmak ve son-radan üzerlerine imza atılmış olmaktan ibarettir. XIII.asrın ikinei yarı-sından, XV. asrın ortasına kadar olan zaman, tarikat zaviye ve tekke-lerin en kesif faaliyette bulundukları devredir. Tekke ve zaviye inşasıile pekçok figiirlü mezartaşının yapılması bu zamana rastlanmaktadır.Tekke ve tarikat sanatıııın meydana çıktığı bu devir, bu minyatür gru-bunun yapılabilmesi için gereken sosyal şartlara sahipti. Kanaatimizcebu resimler XIV. asrın ikinei yarısı ile XV. asrın ortalarında yapılmışolmalıdır. Bu devirde Doğu ve Batı Türkistan, İran ve Anadolu dervişve müridlerinin daima dolaştıkları ve oradan oraya yer değiştirdiklerihir bölge idi. Anadolu'dan bahseden kaynak eserlerde hemekadar buresimlerde gördüğümüz şahıslara bem;er tipler anlatılıyorsa da, bu gez-ginci ressamlar için tek bir merkez düşünmek hatalı olacaktır. Sanat-karlar bu levha ve ruloları konakladıkları yerlerde yapmıya başlıyor,muhtemelen başka bir konakta tamamlıyorlardı ve gerektiğinde halkagösteriyorlardı.

17 Beyhan Yörükan (Karamağaralı), Topkapı Sarayı Müzesindeki Albümlerde BulunanBazı .., 188-199.s.; Oktay Aslanapa, Türkisehe Miniaturmalerei am Hofe Mehmed des Eroberersin İstanbul (Ars Orientalis I, 1954) pp.77-84; R. Ettinghausen, Some painting in four İstanbulalbums (Ars Orientalis 1,1954), pp.92-103 .•. ; Z.V. Togan, Topkapı Sarayında Dört Cönk (İslamTetkikleri Enstitüsü Dergisi, Le., 1953, İstanbul 1954) 73-74.s.

254 BEYllAN KARAMAtARALı

Bu resimlerin Sultan Yavuz Selim zamanında saraya naklediHik-leri ve albüm haline getirildikleri, albümlerin bazı sayfalarında görülcnYavuz Sultan Selim'in mühründen de anlaşılmaktadırl8• Bunlar sarayaya Yavuz Sultan Selim'in Anadolu'da Şah İsmail'in propagandasınıyapan 40000 e yakın aleviyi öldürterek bazı tekkeleri kapatması ile tek-ke cşyası arasında saraya gelmiş; yahut Yavuz Sultan Selim ÇaldıranZaferinden sonra, Bcdiüzzeman Mirza bunları heraberinde İstanbul'agetirmiştir. Yavuz Selim zaferacn sonra Tebriz'e girdiğinde Bediüzza-man Mirza ile birlikte bir grup Kalenderi kendisini karşılamış ve kendisiile konuşmuşlardl19• Bediüzzeman Mirza da bir Kalenderi idi. Bu sebep-le bu eserlerin onun yedinde bulunması tahii kabul edilehilir.

Tekke ve tarikat sanatı, mimarısi, küçük sanatları vc resmi ile ayrıbir yer işgal etmelidir. Tekke mimarısi, tekke figürlü plastiği ve resmiüzerinde layık olduğu ölçüde çalışılmamıştır. Halbuki bazı ıneselelertarikat ve tekke açısından bakılıııca daha başka bir mana kazanmakta-dır. Çalışmalarımızın kültür tarihi ile birlikte tarikat ve tekke tarihlerigöz önünde tutularak yapılması hizi daha belirli netieelere götürecek.tİr.

18 Beyhan Yörükan (Karamağaralı), Topkapı Sarayı Müzesinde Bulunan Dürt AIlıüme -ve Bu AIlıüm!er Üzerindeki Çalışmalara Toplu Bakış (Türk Etnografyu Dergisi, 1964-1965), 1-9.8.

19 Lütfi Paşa Tarihi, ıstanbul 1341, 235-236.5.

ı. Res. - Kırşehir. Arslanh mezartaşıFig. 1- Tomb,tone deeorated with lion figure at Kırşehir

,..--••ıw

2. Res. - Tokat. Turna figiirlü mezarlaşıI'ig. 2- Tonıbstoııe decorated with stork figııre at Tokat

ır ..~. :~.'-'~"

3. Rc~. - Sivas.Giivercİnli mezartaşı

Fig.3- Tomb,tone deeorateıl ",ith pigeoıı figure at Sivas4. Res. - Tokat. Horozlu ıııczartaşıFigA- Tomlıstone <leeurated ,,-ith eoek figııre at. Tokat

5. Res. - Sivas. Rozetli mezartaşıFig. 5- Tamlıstone decorated ",itlı r05ctles at Sivas

6. Rcs. - Tokat. Çifte arslanıı. rozctli ve haşhaşlı mczartaşıFig. 6- T"mlıstone dcc"ratcd ",itlı doıılıle lion" rosettcsand P"[l[lY figıırcs at Tokat

7. Res. - T"kat. Haşhaşh mezartaşıFig.7- Tombslonc decoratcd with poppy figıırc at Tokat

lL.Res. - Tokat. lIaşhaşlı mezartaşı (detay)Fig. 8- T"rnhstone dccorated "ith r"flflY fil!"re at Tokat (.Ietail)

'"<:l'~

:ılco:..•....;;-7.

~:;.::ı;;.::::::;.~.(

>::ı:;.

'J. Res. - Bor. Haşhaşh mezarlaşı (Folo: Y. Onıı;e)Fig. 9- Tomlıslone deeoraled ",iıh poppy figure al llor

10.Res. - Konya. Insan figiirlii mezarlaşıFig. 10- Tomlıslone deeoraled ",iıh human figııre al Konya

(il

>'/,>j

260 BEYHA;; KAH,\ ~ıAGA HALI

1ı. Res. - Hacıbektaş. Ars)anlı çcşmcFig. 11- Foııııtain formed as a lioıı at Hacıbektaş

12. Rcs. - Konya. l'iisalı Tasından detay (Z. Oral'dan)Fig. 12- Nisan Tası (Vcsscl uscd to kcep April rains) at Konya (after Z. Oral)

ANADOLU'DA TARiKAT YE TEKKE SANATı 261

i

13. Res. - Karaman. A"lanh kapı kanadıFig. 13- Dtlor-\\.ing dccorateli ,,-ith lion figurcs at Kararııau

262 BEYHAN KARAMAtARALI

14. Re •. - Akşchir. Horoz ve ejdcrli dolar kapağıFig. 14- Cııphoard-wing deeorat"d with coek and dragon figııres at Akşehir

15. Hes. - Seyyiclı;azi. A"lanh ve ejderli alemı;'jg.15- Ah-nı deeorared ",ith lion aıııI dragon figurc::; at Scyyidgazi

16. Res. - Sey~ iclgazi. Arslanlı ve ejderli alemFig. 16- Alem decorat.cd with lion and dragon fi~lIres. at Seyyiclı.:;azi

1/. Res. - Ejderli ve ziilfiLirlı alemFig.l/- Alem deeoraled wiıh dragon and ziilfikiır fignre5

,18. Re5. - Afyon. Ejderli aleliiFig.18- Alem decorated with dragon fignre at Afyon

20. Re,. - j)ini~i. Peııçe.i AI-i Ahii ;eklindeki mühür (Üzel kol1eksiyoııııııııızdalı)Fiı;.20- Seni iıı form of Penı;e.i AI.i Ahn from Divriği (nıııl",r', eolleetioıı)

19. Res. - I'eııı:c.i AI.i Alı,ı şeklindeki "IemFig.19- Alem iıı forın of Peııçc-i AI-i Aha.

21. R.es - Seyyid~nzi. Ejdcrli n,li hnşl. (Üzel k"lIek,iynnuınnıdau)Fig. 21- Dragon headed sıick from Scyyidgazi (auıh"r', c"lIcetion)

A:'IADOLU'DA TAltlKAT YE TEKKE SA:"ATI 267

22. Res. - Hacıbektaş. Kırkbudak (H. B. Kunter'den)Fig. 22- Kırkbudak (Fourty handed eandlestiek) at Hacıbektaş (arter H.B.Kunter)

268

23. Res. - Toka!. Şeyh Mekniııı Tckke,indetl hir grafitto «(izim: Y. Üng")Fig.2:l- Sgraffito in Sheikh 'fekiliın Coıı"enl ai Tokal (dra"ııed Iıy Y. Ünge)

U. Hes. - nağrlad. Şeyh Şihiıhiiildiıı SülırcHrıli Türbesi (Çiziııı: Y. Üngc)Fig. 21- Shrinc of Slıcikh Şihilhiidrlin SühreYCrrli at Bap:Iı,lad (drawncrl by Y. (ingc)

)-'/,;;-

O

270 nEYlIAN KAHA~lAt;ARALl

25. Hes. - Tokat. Şeyh ;\ick iliıı. Tekkesinden hir grnfitıe «(izim: Y. ünge)bg.25- Sgraffito iıı Sheil". '\fekııi.1l Coııveııt :ıt Tokat (drawned I" Y. Ünge)

26. Res. - i\il"ar. Çüreğ;i Büyük Tckkesinde ıreyik kalınrtnıa" «izim: Y. Ongoc)Fig.26- Deer rclief at. Çiireği Biiyük Convent in 'iiksar (dnl\nıed by Y.Onge)

ANADOLU'DA TARİKAT VE TEKKE SANATı 271

27. Re,. - Hacılıektaş. Hacılıektaş VeliFig. 27- I'"rlrait nf Hacılıektaş Veli at llacıhektaş

28. Res. - Topkapı Sarayı MUzesi. 2153/64 BFig. 28 - Topkupı Saray' Museıını. 2153/64 B

Ai'iADOLU'DA TARIKAT VE TEKKE SANATı

29. Re,. - Topkap. Saray. Miize,i. 2153/29 BFig. 29 - Topkap' Sarayı Mııseıını. 2153/29 II

•••~.o....,

0

'0 OiMoOo .~:"

30. Hes. _o Topkap. Saray. 'fiize,i. 21'i:{ /29 II (detay)Fi~. 30- Topka!" Saray. Mııseıım. 21'i:{ /29 II (detail)

274 BEyrrA~ KARAYAtARALI

:11. He:'. - Topkapı Saray. Miizesi. 2ı5~nıı II

Fif(.~ı- Topkapı Saray' Mu,euııı. 2ı5~;:~8 B

32. Res. Torkap' Sara)', Müzesi. 215~ [129 IIFig. 32- Topkapı Saray' M,,"eum. 2153/129 II

33. Res. - Topkapı Sara\. !I1üze,i. 2ı53;ı 28 AFi!\. 33- .:ropkapı Sarayı lI1ııscuın. 2153/128 A

276 BEYHA:X KARA~ıAGARALI

.,. -<,r. ,r.'" ,r.~r.M,r.C'J -C',

~ ~~"C

M ~