TEKKE-TASAVVUF EDEBİYATI

Kurucusu 12. yüzyılda Doğu Türkistan’da yetişen Hoca Ahmet Yesevi’ dir.

Tekke Edebiyatı, Anadolu’da 13. yy.’dan itibaren gelişmiştir.

Bu edebiyat şairleri tarikat merkezi olan tekkelerde yetişmiştir.

Nazım birimi genellikle dörtlüktür. Hem aruz hem hece vezni

kullanılmıştır.

Şiirlerin çoğu ezgilidir. Allah, insan, felsefe, doğruluk,

ibadet gibi konular işlenmiştir. İlahi, nefes, nutuk, devriye,

sathiye, deme gibi nazım şekilleri kullanılmıştır.

Dili Âşık Edebiyatı’na göre ağır, Divan Edebiyatı’na göre sadedir.

Âşık, maşuk, şarap, saki gibi mazmunlara yer verilmiştir.

TASAVVUFLA İLGİLİ BAZI TERİMLER

Vahdet-i Vücud (Varlığın Birliği): Evrende sadece Allah’ın varlığı söz konusudur. Diğer varlık zannettiğimiz, bu “mutlak varlığın”, Allah’ın bir parçası ve görüntüsüdürler.

Tekke: Tasavvuf ehli kişilerin, tarikat mensuplarının barındıkları, eğitim gördükleri yer, kuruluş.

Pir: Tarikat kurucusu Şeyh: 1.Tarikat kurucusu. 2. Tarikatta en

yüksek dereceye ermiş kişi. 3. Tarikat kollarından birinin başında bulunan kimsedir.

Tarikat: Allah’a varma yolunda benzer biçimde düşünenlerin oluşturduğu topluluk.

Derviş: Bir tarikata girmiş, onun kurallarına uygun yaşayan kimse.

Abdal: Gezgin derviş Halife: Tarikat kurucusunun ya da

şeyhin kendisine vekil tayin ettiği, yetki verdiği kişidir.

TEKKE-TASAVVUF EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ

İLAHİAllah’ı övmek ve O’na yalvarmak için yazılan, Allah sevgisiyle, insan sevgisini bütünleştiren içten şiirlerdir.Özel bir beste ile söylenir.Hece ve vezninin 7’li, 8’li ve 11’li kalıbıyla söylenirler.Dörtlüklerden oluşur. Dörtlük sayısı 3 ila 7 arasında değişir.Genelde şiirin içinde şairin mahlası geçer.İlahi denince akla Yunus Emre gelir.

AŞKIN ALDI BENDEN BENİSufilere sohbet gerek Ahilere ahret gerek Mecnunlara Leyla gerek Bana seni gerek seni 

Eğer beni öldüreler Külüm göğe savuralar Toprağım anda çağıra Bana seni gerek seni 

Cennet cennet dedikleri Birkaç köşkle birkaç huri İsteyene Ver anları Bana seni gerek seni 

Yunus'dürür benim adım Gün geçtikçe artar odum İki cihanda maksudum Bana seni gerek seni

Aşkın aldı benden beni Bana seni gerek seni Ben yanarım dün ü günü Bana seni gerek seni 

Ne varlığa sevinirim Ne yokluğa yerinirim Aşkın ile avunurum Bana seni gerek seni 

Aşkın aşıklar oldurur Aşk denizine daldırır Tecelli ile doldurur Bana seni gerek seni 

Aşkın şarabından içem Mecnun olup dağa düşem Sensin dünü gün endişem Bana seni gerek seni 

NEFES Bektaşi şairlerinin yazdığı tasavvufi şiirlerdir. Genellikle, nefeslerde tasavvuftaki Vahdet-i

Vücud felsefesi anlatılır. Bunun yanında Hz. Muhammed ve Hz. Ali için

övgüler de söylenir. Nazım birimi dörtlüktür. Dörtlük sayısı 3 ila 8

arasında değişir. Hece ölçüsüyle yazılırlar. Ama aruz ölçüsüyle

ya yazılan nefesler de vardır. Duygu ve düşünceleri nükteli bir şekilde ve

zarafet ölçüleri içinde söylemek nefesin en belirgin özelliğidir.

Edebiyatımızda Pir Sultan Abdal nefesleriyle ünlüdür.

Çıkalım meydan yerineErelim Ali sırrınaCan ü başı Hak yolunaKoyamazsın demedim mi

Aşıklar kara baht(ı) olurHakk'ın katında kutl'olurMuhabbet baldan tatl'olurYiyemezsin demedim mi

Pir Sultan Abdal ŞahımızHakk'a ulaşır rahımızOn İk'imam katarımızUyamazsın demedim mi

Güzel aşık cevrimiziÇekemezsin demedim miBu bir rıza lokmasıdırYiyemezsin demedim mi

Yemeyenler kalır naçarGözlerinden kanlar saçarBu bir demdir gelir geçerDuyamazsın demedim mi

Bu dervişlik bir dilektirBilene büyük devlettirYensiz yakasız gömlektirGiyemezsin demedim mi

Nefes Örneği

Pir Sultan Abdal

NUTUK Pirlerin ve mürşitlerin, tarikata yeni

giren dervişlere öğüt vermek, çeşitli konularda bilgilendirmek ve tarikat derecelerini ve tarikat adabını öğretmek için söyledikleri şiirlerdir.

Şekil yönüyle koşmaya benzer.

NUTUK ÖRNEĞİ

Dördüncü esmaya nail olasınEnal’-Hak sırrına vâkıf bulasınDahi ölmezden sen evvel ölesinErişir canına fazılı Huda’nın  

Gel imdi sen dahi şeyhin hâlineKarışasm evliyanın yolunaDalaşın sen âb-ı hayat gölüneErişir canına fazlı Huda’nın

Evvel tevhid sürer mürşid dilindenErişir canına fazlı Huda’nınKurtulursun emarenin elindenErişir canına fazlı Huda’nın 

İkincide verir lafzatu’llâhıAnda keşf ederler sıfatu’llâhıHasenat yeter der eder günâhıErişir canına fazlı Huda’nın  

 Üçüncüde yâ Hû ismini oku Garib bülbül gibi durmayıp şakı Kendi vücudunda bulagör Hak’ı Erişir canına fazlı Huda’nın 

ŞATHİYE İnançlardan teklifsizce, alaycı bir dille

söz eder gibi yazılırlar. Görünüşte saçma ve dini esaslara

aykırı sanılan bu şiirlerin içinde ince ve derin anlamlar, yorumlandığında tasavvufla ilgili değişik konuların olduğu görülür.

Nefesin bir türüdür. Tanrıyla konuşur gibi şakalaşırcasına

yazılan şiirlerdir. Bu türün en önemli ismi Kaygusuz

Abdal’dır.

Garib kulun yaratmışsın Derde mihnete katmışsınAnı aleme atmışsın Sen çıkmışsın uca Tanrı

Kaygusuz Abdal yaradan Gel içegör şu cür'adanKaldır perdeyi aradan Gezelim bilece Tanrı (Kaygusuz Abdal)

Yücelerden yüce gördüm Erbabsın sen koca TanrıAlim okur kelam ile Sen okursun hece Tanrı  Ali ile bir olmuşsunBir mektepte okumuşsunAli olmuş hafız kelamSen okursun hece Tanrı Kıldan köprü yaratmışsın Gelsin kulum geçsün deyüHele biz şöyle duralım Yiğit isen geç a Tanrı

Şathiye Örneği

DEVRİYEDevir kuramı; Hz. Muhammed'in "Ben Nebi iken Âdem su ile çamur arasındaydı" hadisi ile ilgilidir. Mutasavvıflara göre vücut halindeki Hz. Muhammed yeryüzün sonradan gelmiştir. Halbuki ruh hâlinde olan Hz. Muhammed ezelden beri vardır. Vakti gelen ruh maddî âleme iner. Önce cansız varlıklara sonra bitkilere, hayvana, insana en sonra da insan-ı kâmile geçer. Oradan da Allah'a döner ve onunla birleşir. Bu inişe nüzul, Allah'a dönüşe de hurûç denir. Bu inişi ve çıkışı anlatan şiirlere devriye denir.

DEVRİYE ÖRNEĞİ

Hakikat meyinden nûş edip kanıpCan gözlerim o gafletten uyanıpKudretten her türlü renge boyanıpBu âlem-i nakş u elvana geldim Bir zerreyim âfitâbımdan durumAşk ile mesrurum kalbi pür-nurumTa ezelden zevk-ı seyre mecburumSeyr ü sülük edip seyrana geldim (Hüsni)

Ak süt iken kızıl kana karışıpEmr-i Hak'la coşup cevlana geldimMâ-i carî ile akıp yarışıpKatre-i na-çizden ummana geldim Dokuz ay on gün batn-ı maderdeKudretten gözüme çekildi perdeVaktim tamam olup ahiri yerdeÇıkıp ten donundan cihana geldim

DEVRİYE KURAMI

TEKKE-TASAVVUF EDEBİYATI SANATÇILARI

AHMET FAKİH ( Ölm: 1221) Tasavvufî şiirler söyleyen sofî bir şairdir.Mevlana’nın babasından fıkıh ilmini öğrendi.Anadolu’da ilk Türkçe şiir söyleyenlerdendir.“Çarhname” adlı eseri halk için yazılmış, ahlak ve tasavvuf öğütleri veren, basit bir manzumedir.

ŞEYYAD HAMZA ( 13. YY.) Anadolu içlerinde şehir şehir, köy köy dolaşıp halka sofiyâne şiirler söyleyip tasavvuf yollarını tanıtmıştır.Hece ve aruzla şiirler söylemiştir.Anadolu’da yazılan ilk “Yusuf u Zeliha” mesnevisi ona aittir.

AHMET YESEVİTekke şiirinin kurucusudur.Yesevi tarikatini kurmuştur.Halk dilini coşkulu bir lirizmle, özentisiz bir söyleyişle kullanır.Tasavvuf prensiplerine sıkı sıkıya bağlıdır.İnançla ilgili fikir ve duygularını halka daha iyi duyurabilmek için şiir söyler.Şiirlerini hece ölçüsü ve halk edebiyatı nazım biçimleriyle yazar.”Divan-ı Hikmet” adlı eseri vardır.

MEVLANA CELALEDDİN-İ RUMİ (1201-1273)

Tasavvuf edebiyatının en önemli sanatçısıdır.

Mevlevi tarikatını kurmuş, “Mesnevi” adlı eseriyle İslam dünyasını etkilemiştir. Mesnevi Farsça yazılmıştır.

Mesnevisinde tasavvufun açıklanması ile ilgili hikayeler, semboller, öğütler vardır.

Mevlana sanatı mabede sokar, sanatı ibadetten sayar.

Onun için hayatın her anı, her davranış şiir, müzik sema ve bütün bütün güzel sanatlarla uğraşmaktan ibarettir.

Allah’a ulaşmanın tek yolu, insandaki nefsi yenmek, üstün insan olmaktır.

Ölümü “şeb-i arus” (düğün gecesi) olarak telakki eder.

Eserlerini dönemin edebiyat dili olan Farsça ile yazmıştır.

Eserleri: “Mesnevi”, “Divan-ı Kebir”, “Fih-i Mafih”, “Mektubat”, “Mecalis-i Seba”, “Rubailer”.

HACI BEKTAŞ-I VELİ (1209-1270) 13.yy’da yaşamıştır,Türkistan’ın Nişabur şehrinde

doğmuştur. Ahmet Yesevi’den ders almıştır. Ahmet Yesevi’nin isteğiyle Anadolu’ya gelmiştir. Orhan Gazi’ye düzenli ordu kurma fikrini benimsetmiştir. Yenilikçi ve yol göstericidir. Ondaki sevginin kaynağı Allah sevgisidir. Bilinen en önemli eseri “Makâlât” tır. “Sohbetler,

sözler” anlamına gelir. Eserde “Hz Adem’in yaratılışı, Şeytan ve Şeytani işler,

Allah’ın birliği” gibi konuları ele alınmıştır.

YUNUS EMRE (1249-1322) Eskişehir’de doğup öldüğü söylenir. Şiirlerindeki bilgilerden ümmî

olduğu çağrışımı anlaşılmaktadır. Bazı kaynaklarda ise iyi bir eğitim aldığı söylenir.

Hayatı efsanelerle örülmüştür. Tekke edebiyatının en güçlü, en

büyük şairidir. Halk dilini özentisiz, coşkulu bir

şekilde kullanmıştır. Türk diline dinamik bir anlatım

yeteneği katmıştır.

Şiirlerinin özünde derin bir Allah ve insan sevgisi, tasavvufa bağlılık görülür.

Şiirlerinde coşkun bir lirizm vardır.Lirik bir şairdir.

Şiirlerinde hem aruz hem de hece vezni kullanılmıştır.

İşlediği konular yönüyle evrenseldir. Her sınıfı, ırkı; her dini sınırsız bir hoşgörüyle kucaklar.

Şiirlerinde “Allah aşkı,sevgi,ölüm, varlık-yokluk” kavramlarını işler.

Eserleri:Divan, Risaletü’n- Nushiye

HACI BAYRAM VELİ (1352-1429)Güçlü bir medrese eğitimi görmüştür.Bayramiye tarikatının kurucusudur.Mutasavvıf bir halk şairidir.Hece ölçüsüyle söylediği manzum “Nutuk”u önemlidir.Şiirlerinde Yunus Emre’nin söyleyiş özelliği görülür.

AŞIK PAŞA (13.-14.YY.) 13. ve 14. yy. Tekke şairidir. Bilim dilinin Arapça; şiir dilinin Farsça

olduğu bir dönemde bilinçli bir Türkçecilik anlayışıyla şiir yazmıştır.

Hece ile yazdığı şiirlerinde Yunus Emre’nin etkisindedir. Aruzla da şiirler yazmıştır.

Anadolu Türklerine tasavvufu öğretmek amacıyla yazdığı “Garibname” adlı eseri ünlüdür.

KAYGUSUZ ABDAL (15.YY.)Alevi-Bektaşi halk şiirinin kurucusu sayılır.Yunus Emre’nin etkisinde hem hece hem de aruzla şiirler yazmış; bunları “Kaygusuz Abdal Divanı” nda toplamıştır.Nükteli ve iğneli bir dili vardır.Şiirlerinde hicivli, mizahlı, yer yer sembollerle tekerlemeli bir övgü içerisinde ham sofularla ve insanlık kusurlarıyla alay eder.İyi bir öğrenim görmüştür.Kimi şiirlerinde “Sarayî” mahlasını kullanmıştır.

Nesirle yazılmış eserleri de vardır: “Budalaname”.

Diğer eserleri: Mugalaatname/Mu(i)glataname, Esrar-ı Huruf, Cefriyye-i Kaygusuz (fal kitabı), Gülistan ( Tasavvuftaki vahdet konusunu işler.), Gevhername (Tasavvufa göre insan yaratılışı anlatılır.), Vücudname (İnsan vücudunun tasavvufi anlamı anlatılır.), Minbername (Allah’ı bulma uğraşı ele alınmıştır.), Dilgüşâ ( Vahdet-i vücud ve nefs konusunu işler.), Sarayname (Bu dünya yaşamı ve insanların durumları anlatılır.)

EŞREFOĞLU RUMİ ( ? -1409) 15.yy. tasavvuf şairlerindendir. Hacı Bayram Veli’ye derviş ve damat

olmuştur. Yunus Emre’nin izinde yürümüş, hem

aruz hem heceyle şiirler yazmıştır. Bir divanda topladığı şiirlerinde

tasavvuf ilkelerini yaymaya çalışmıştır.

PİR SULTAN ABDAL (?-1560)16.yy!da yaşamış bir Bektaşi şairidir. Bektaşilerin en büyük şairidir.Sivas’ın Banaz köyünde doğmuştur. Hızır Paşa tarafından Sivas'ta öldürülmüştür. Tasavvuf, tabiat, aşk ve halkın gerçek yaşayışıyla ilgili konular işler. Divan edebiyatından etkilenmemiştir. Bütün şiirlerini hece ile söylemiştir.Şiirlerinde sade bir halk dili vardır.Şii-Batıni inanışları coşkun bir lirizmle dile getirmiş, nefesleri çok geniş coğrafyada sevilerek okunmuştur.Şiirlerinde derin bir tasavvufa rastlanmaz.