1

ANALIZ E KONKURUESHMERISE S SISTEMIT BANKAR N SHQIPRI SIPAS MADHESISE SE BANKAVE Eugen MUSTA, Dokt.1 Universiteti Europian i Tirans, Fakulteti Ekonomik, Profili Financ Elona SHEHU, Dokt.2 Universiteti Europian i Tirans, Fakulteti Ekonomik, Profili Financ

Abstrakt:

endi yn karakterizohet nga nj sistem financiar i brisht dhe jo shum i zhvilluar. Ky studim i bazuar n madhsin e bankave, ngrihet n dy shtylla kryesore: konkurrueshmria dhe performanca. Studimi synon ndarjen e sistemit bankar n tre

grupime sipas madhsis s bankave. Qllimi sht identifikimi i bankave t mdha pr t cilat do t trajtohet prve performacs dhe konkurrueshmris, edhe fenomeni Too Big To Fail (cilsuar si TBTF m tej) si edhe bankave t vogla t cilat duke qn se kan pesh m t vogl mendohet se performojn m dobt brenda industris bankare. Variablat e kontrollit mbi t cilat do t gjykohet ndarja e bankave jan: asete totale, totali i aseteve si prqindje e tregut bankar, totali i aseteve n raport me GDP-n dhe ROA. Pr t analizuar konkurrueshmrin studimi mbshtetet n indeksin Herfindahl-Hirschman (HHI), i cili mat shkalln e prqndrimit t bankave n treg. Nj tregues i lart i prqndrimit, konstaton nj nivel konkurrueshmrie t ult dhe pr pasoj evidenton gjurm t monopolizimit t tregut. Sipas analizs s ktij treguesi, rezulton se industria e bankingut n Shqipri ka nj nivel t moderuar konkurrueshmrie, dhe pr pasoj tregu nuk konsiderohet i monopolizuar. Prsa i prket shtylls s dyt t analizs son, konstatohet se bankat e mdha kan nj nivel prformance m t lart se bankat e vogla. Pra bankat e mdha duke qne m eficiente n terma t prformancs e udhheqin tregun bankar, dhe pr pasoj ln nj shteg diskutimi prsa i prket fenomenit Too Big Too Fail. Ky punim ka nj kontribut t rndesishm n kuadr t debateve dhe diskutimeve bashkkohore akademike n fushen e financs. Fjal kye: Sistem bankar, performanc, konkurrueshmeri, monopolizim, indeksi Herfindahl Hirschman.

1 E-mail: eugen.musta@hotmail.com 2 Email: elona.shehu@uet.edu.al

V

2

1. Hyrje

Nisur nga debati akademik mbi mnyrn e trajtimit t sistemit bankar gjat krizave t fundit financiare, propozimet mbi sistemin rregullator, krcnimin q vjen prej bankave t cilsuara Too Big To Fail si edhe shkalln e monopolizimit t sistemit bankarky punim synon t analizoj industrin bankare n Shqipri duke klasifikuar bankat e nivelit t dyt pr nga madhsia duke identifikuar bankat potenciale pr tu trajtuar si Too Big To Fail (n vijim referuar TBTF). Punimi sht i ndar n dy akse themelore, konkurrueshmria dhe performanca. Konkurrenca sht nj aspekt tejet i rndsishm prsa i prket zhvillimi ekonomik t nj vendi. Rritja e konkurrencs stimulon rritjen e sektorve te tjer t ekonomise por mbi t gjitha sht nj katalizator pr rritjen e efiencs ekonomike. Analizimi i ktij treguesi sht shum i rndsishm prsa i prket vendeve n zhvillim. Duke qndruar brenda kornizs teorike sht konstatuar se pr vendet n zhvillim preferohet nj nivel i moderuar i konkurrueshmris, pasi pasja e nj shkalle t larte konkurrueshmrie, krijon nxitje pr bankat q t marrin m shum rrezik; por duke rritur shkalln e ekspozimit ndaj riskut, rrezikohet performanca. Nj arsye pse konkurrueshmria sht fokusi kryesor i ktij studimi lidhet edhe me monopolizimin si fenomen tepr t diskutuar n qarqet akademike dhe jo vetm. Duke analizuar indikatort e prqndrimit dhe konkurrencs, mund t induktohet nj konkluzion n lidhje me monopolizimin e sistemit bankar n Shqipri. Analiza e performancs bhet sipas grupimit t bankave, duke synuar t evidentohet nse bankat e mdha performojn m mir se bankat e vogla. Konstatimi se bankat e mdha performojn m mir dhe pr pasoj kan efiiens e m t lart se bankat e vogla, le hapsira diskutimi pr prezenc t fenomenit TBTF. Prania e ktij fenomeni, prbn nj krcnim pr sistemin bankar n Shqipri, pasi rrit s teprmi shkalln e prqndrimit t tregut dhe mund t prbj nj krcnim edhe n terma t konkurrueshmris. Kjo konstaton ekzistencn e nj marrdhnie pozitive midis performacs dhe madhsis s bankave. Studimi i performancs edhe i konkurrueshmrise krijon nj tablo t qart t monopolizimit dhe efektivitetit t tregut bankar n Shqipri. Rritja e konkurrueshmris rrit efiiensen e industris bankare dhe jo vetm. Por duhet theksuar se niveli i lart i konkurrueshmris ka dy an t medaljes; bankat n momentin q ndodhen n nj treg ekstremisht konkurrues, tentojn t marrin prsipr shum risk, n mnyr q t udhheqin tregun; marrja prsipr e riskut n kto nivele, cnon dukshm eficiensn. Prandaj tregu, ka nevoj pr nj nivel t moderuar konkurrence ose konkurrenc t lart por t kuruar prsa i prket kuadrit rregullativ pr menaxhimin e riskut. Studimi bazohet n analizn e t dhnave t nj harku kohor prej 10 vitesh, duke prfshir segmentin kohor 2004-2013. Me t dhnat e disponuara sht trajtuar shkalla e monopolizimit t sektorit bankar, niveli i konkurrueshmris, ndikimi i futjes ne treg t bankave te reja, ndryshimet qe vrehen ne zhvillimin n rritje apo n renie t bankave t ndryshme dhe si kto ndryshime kan ndikuar n diversifikimin e tregut. N seksionin e par t ktij punimi trajtohet qllimi dhe objektivat e punimit, duke vijuar m tej me pyetjen krkimore, shtrimin e hipotezave dhe metodologjin e prdorur. N seksionin e tret t punimit trajtohet analiza e t dhnave, pr t arritur n pjesn e fundit ku paraqiten konkluzionet e arritura si dhe rekomandimet prkatse.

3

1. Qllimi dhe objektivat e studimit

Qllimi i ktij studimi sht t analizoj strukturn e sistemit bankar n Shqipri si edhe efektin e madhsis s bankave n shkalln e performancs dhe konkurrueshmris s tyre. Pr t analizuar kt fenomen studimi bazohet n indeksin e prqndrimit Herfindahl-Hirschman, krahasimit t performancs ndrmjet bankave t madhsive t ndryshme dhe analizn e fenomenit TBTF t sistemit ton bankar. N kuadr t objektivave, ky punim synon: s pari t prshkruaj n rend kronologjik zhvillimin e sistemit bankar n Shqipri, duke u bazuar edhe n eksperiencat e shkrirjes dhe bashkimit t bankave (njohur si Merger and Acquisition); s dyti analizohet sistemi bankar n kuadr t madhsis s bankave, duke i klasifikuar ato n tre grupime sipas peshs prkatse t secils bank, n raport me peshn e sistemit. N kt kontekst studiohet prania e fenomenit TBTF, bazuar n mundsine e shfaqjes s riskut sistematik; s treti, punimi identifikon shkalln e monopolizimit t sektorit bankar duke marr si indikator kryesor indeksin e prqndrimit, t njohur n literaturn ndrkombtare si HHI (Herfindahl-Hirschman index). Nprmjet ktij indikatori analizojm nivelin e konkurrueshmris si edhe mundsin e monopolizimit n rast shkrirje dhe bashkimi t bankave; s katrti studimi krahason shkalln e performancs midis grupeve; s fundmi, n konkludim t punimit, n varsi t performancs s bankave t vogla propozohet mundsia e specializimit sektorial apo gjeografik si edhe mundsia e bashkimit, me qllim rritjen e shkalls s konsolidimit t tyre n tregun bankar.

2. Pyetja krkimore, hipoteza dhe metodologjia e punimit Ky studimashtu si u prmend edhe m lartsht ngritur mbi dy shtylla kryesore: konkurrueshmria dhe performanca. Ka shum debate akademike n lidhje me performancn e bankave dhe t sistemit n trsi, por analiza jon sht nj qasje krahasuese midis performancs s bankave t mdha dhe atyre t vogla. N kt kontekst ngrihet pyetja krkimore nse bankat e mdha performojn m mire se bankat e vogla. Duke analizuar performancn sipas grupeve3, sht trajtuar performanca brenda grupeve dhe ndrmjet tyre. Pr tiu prgjigjur pyetjes krkimore, hipotetizohet se:

H1: Bankat e mdha G3 kane shkall performance m t lart se bankat e vogla G1. Shtylla tjetr tejet e rndsishme sht konkurrueshmria, e cila trajtohet n kuadr t monopolizimit t industris bankare n Shqipri. N tentativ pr tiu prgjigjur pyetjes krkimore nse industria bankare n Shqipri sht e rrezikuar nga monopolizimi, ky studim ngre hipotezn e dyt si vijon:

H2: Rritja e peshs specifike t bankave t grupit t 3, ul shkalln e konkurrueshmris brnda industris bankare n vend.

3 Shiko Aneksi B

4

Pr t kryer kt studim, jan prdorur t dhna nga raportet vjetore t mbikqyrjes s Banks s Shqiprise dhe raportet vjetore t Shoqats Shqiptare t Bankave. Punimi studion ndryshimet e 10 viteve t fundit t indikatorve t till si numri i bankave n sistem, pesha specifike q ato zn pr nga madhsia, kthimi mbi asetet dhe indikatorin e prqndrimit HHI. Analiza e kryer sht prshkruese dhe analitike duke identifikuar njkohsisht edhe shkaqet e fenomeneve t vrejtura. N konkludim t analizs do ti jepet prgjigje pyetjes krkimore dhe vrtetsis s hipotezs.

3. Rishikim Literature Sipas Claessens and Laeven (2005), konkurrenca si nj aspekt i rndsishm pr sistemin bankar ndikon efiiensn dhe cilsin e produkteve t ofruara. Niveli i konkurrencs n sistemin bankar ndikon edhe sektor t tjer t ekonomis. Kshtu, evidencat empirike tregojn se nj nivel m i lart konkurrence n sistemin bankar on n rritje m t shpejt t sektorve t tjer t ekonomis, q mbshteten n financimet nga sistemi bankar. N mbshtetje t t njjts tez sht edhe studimi i Deidda dhe Fattouh (2002) t cilt sugjerojn se vendet n zhvillim kan nevoj pr nj sistem bankar me konkurrenc m t lart, pr t nxitur rritjen ekonomike. Ndrsa, sipas Vives (2001) shkalla e lart konkurrencs, motivon bankat pr t marr prsipr m shum risk duke rritur kshtu mundsin e falimentimit. Si rrjedhoj, pr vendet n zhvillim do t ishte m i prshtatshm nj sistem bankar me konkurrenc t moderuar, duke qn se pr to sht m e vshtir t ruajn stabilitetin e tij, n prani t nj konkurrence t lart. Pra literatura konstaton q konkurrueshmria e sektorit bankar sht nj aspekt i rndsishm q ndikon n zhvillim, por pyetja q lind sht se si e masim nivelin e saj? Pr t matur konkurrueshmrin n literatur gjenden disa instrument t ndryshm ndr t cilt vlen t prmnden disa prej tyre. Bikker dhe Haaf (2002) analizojn 10 t till si indekset CRk, HHI, HTI, RI, I, HKI, U, Hm, Ha, E duke konkluduar se indeksi HHI (Herfindahl-Hirschman index) sht indeksi m i prdorur n praktik nga shum shtete pr matjen e konkurrueshmrise s tregut. N SHBA p.sh. indeksi merret si mats i impaktit q nj M&A e bankave mund t kt n konkurrueshmrin e tregut dhe trajtohet m pas me ligjet e anit-trust-it. Referuar Ferreira (2012), shohim se indeksi i prqndrimit (HHI) prllogaritet si shuma e katrorve t peshs s tregut pr seciln bank. Ndrsa pr interpretimin e vlerave t indeksit ekzistojn standarte t ndryshme. N rastin e Shteteve t Bashkuara t Ameriks, sic prshkruhet n Guidn pr Shkrirjet Horizontale (2010) t Departamentit Amerikan t Drejtsis, klasifikimi i tregjeve pr indeks m t ult se 1500 pik tregu sht i pa prqndruar, pr indkse ndrmjet 1500 deri n 2500 pik tregu shfaq prqndrim t moderuar, ndrsa pr vlera mbi 2500 pik tregjet shfaqin prqndrim t lart. Edhe pr vendet e Bashkimit Europian sipas rregullores s botuar ne Fletoren Zyrtare t Bashkimit Europian (2004/C), niveli i prgjithshm i prqndrimit t nj tregu mund t ofroj informacion t dobishm mbi situatn e konkurrencs. Pr t matur nivelin e prqndrimit Komisioni prdor indeksin HHI. Sipas po t njjtit dokument, nse indeksi i prqndrimit sht nn nivelin e 1000 pikve, tregu gzon konkurrenc t plot dhe nuk shihet e nevojshme t ndrhyet pr prmirsimin e saj. Nse ky indeks varion midis vlerave 1000 dhe 2000 pik ather raporti konkludon pr nj nivel konkurrueshmrie t moderuar dhe nevoja pr ndrhyrje do t shfaqej vetm nse delta e

5

ndryshimit n indeks sht m e madhe se 250 pik. N rast se indeksi HHI tejkalon vlern 2000 pik tregu ka prqndrim t lart e pr pasoj nivel konkurrueshmrie t ult. Madhsia e disa bankav mbi t tjerat si dhe rndsia e tyre n ekonomin e nj vndi bri q vmndja drejt tyre t shtohet dhe fati i tyre t trajtohet n analiza dhe debate t shumta akademike. Ky fenomen u vendos n qndr t vmndjes sidomos pas krizs financiare t vitit 2008 kur frika pr nj dshtim t tregut bri q qverit e shum shteteve t ndrhynin pr t shptuar kto banka dhe cmimi q u pagua rezultoi shum i kripur. Kto ngjarje provuan srisht ekzistencn e bankave, dshtimi i t cilave nuk sht nj alternativ e pranueshme pra, To Big To Fail. Megjithse nuk ekziston nj prkufizim i sakt se si t identifikojm nj bank TBTF, literatura na sugjeron disa indikator karakterizues. Sipas Labonte (2014), institucionet financiare jan konsideruar si TBTF kur politikbrsit gjykojn q dshtimi i tyre mund t shkaktoj dmtime t papranueshme t sistemit financiar. N vijim autori thekson se nj firm mund t konsiderohet TBTF pr shkak t madhsis s saj ose pr shkak t rndsis n nj segment t caktuar t tregut financiar. Barth, Prabha dhe Swagel (2012) analizojn rastin e shptimit t Banks Pensilvania, e cila n vitin 1980 ishte e 23-ta bank pr nga madhsia n vend. Agjensia Federale e Sigurimit t Depozitave konsideroi q mbyllja e nj banke t ktyre prmasave do t sillte dme serioze n tregun financiar. Ky rezulton t jet edhe rasti i par q Agjensia Federale konsideron nj insitution financiar si TBTF. Barth et.al (2012) m tej specifikon dy indikator pr klasifikimin e bankave si TBTF, madhsia e aseteve dhe madhsin e aseteve n raport me PBB-n. Brewer dhe Jagtiani (2007) po ashtu theksojn se madhsia sht indikatori m domethns pr prcaktimin e bankave TBTF. N vijim ata konkludojn se bankat e nivelit t vogl ose t mesm kan stimuj pr t br M&A n mnyr q t klasifikohen si TBTF, e pr kt ata jan t gatshm t paguajn nj prim shtes. Pr t matur performancn e bankave, literatura na orienton n indikator t ndryshm si mund t jen ROA, ROE, ROD etj. N nj studim krahasimor Bikker (2009) konkludon se indexi i kthimit mbi asetet (ROA) sht indikatori m i suksesshm i matjes s performancs. Ky konkluzion prforcohet nga autori edhe me rezultate t njejta t marra nga studime t tjera t bra nga ai me grupe t dhnash dhe periudha t ndryshme t analizuara prkatsisht n studimet e Bikker dhe Bos (2008) e Bikker dhe Bos (2005). Analiza e t dhnave Ndryshimet radikale politiko-ekomike t fillimit t viteve 90, n Shqipri u shoqruan edhe me ndryshime rrnjsore t sistemit bankar n vnd, i cili deri n at koh ishte nj sistem me nj nivel, tipar ky dallues i ekonomive t centralizuara. N vitin 1992 miratimi i ligjit "Pr Bankn e Shqipris" dhe ligjit "Pr sistemin bankar n Republikn e Shqipris", shnoi dhe kalimin n sistemin bankar me dy nivele. Banka e Shqipris u krijua si bank e nivelit t par, pra bank qndrore e vendit s cils ju dhan kompetencat ligjore pr licencimin e bankave t nivelit t dyt si dhe funksionin e mbikqyrjes bankare. Liberalizimi i tregut bankar n shqipri u ndoq me rritjen e numrit t bankave dhe origjins s kapitaleve t tyre. Ky proces ndodhi shkall-shkall dhe me forma t larmishme si marrveshje t ndryshme, procese t licensimit t pastr apo edhe episode shkrirjesh (M&A).

6

Grafiku nr.1: Ecuria e numrit t Bankave n Shqipri

Burimi: Grafiku sht ndrtuar nga autort. Kalimi n sistemin bankar me dy nivele n vitin 1992 e gjen Shqiprin me 6 banka t nivelit t dyt, katr prej t cilave jan me pronsi shtetrore dhe dy t tjerat me pronsi t przier. N vitin pasardhs kemi shkrirjen e par midis Banks Kombtare Shqiptare dhe Banks Tregtare Shqiptare. Si pasoj e ktij procesi u krijua Banka Kombtare Tregtare (BKT), e cila ishte n pronsi t plot t Ministris s Financave pr tu privatizuar m von n vitin 2000. Privatizim ky m i madhi deri n at moment, pr t vijuar m tej me privatizimin e Banks s Kursimeve n vitin 2004 q do t shnonte edhe fundin e pronsis dominuese t shtetit mbi sektorin bankar n Shqipri. N kt koh n tregun bankar shqiptar operonin 16 banka, numr ky q mbetet i njjt edhe sot. Megjithse numri i bankave nuk ndryshon4, periudha n vazhdim sht e mbushur me ndryshime dinamike n strukturn e posedimit t aksioneve t bankave t ndryshme, proces ky q shpesh sht shoqruar edhe me ndryshime t emrave tregtar t bankave. Midis ndryshimeve me t rndsishme t ndodhura gjat ksaj periudhe n lidhje me pronsine e ktyre bankave, mund t prmendet shkrija e Banks Italo-Shqiptare me Bankn Amerikane t Shqiprise si dhe blerja e ksaj t fundit nga Grupi Intesa San Paolo. Gjithashtu vlen t prmendet edhe rnia n peshn specifike brnda sistemit e ish-Banks s Kursimeve (sot Raiffeissen) nga rreth 60% t peshs totale t sektorit n 2004 n 23% n fund t vitit 2013. 4 Ne vitin 2007 numri I bankave n sistem shkon n 17-te, por zbret prsri n 16-te vitin pasardhs pas shkrirjes s Banks Italo-Shqiptare me Bankn Amerikane t Shqiprise

02468

1012141618

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

Numri i Bankave t Nivelit t Dyt

7

Analiz e madhsis s bankave sipas grupeve N analizn ton ne ndalemi t vzhgojme sjelljen brnda grupeve dhe me pas trajtojm sjelljen midis grupeve. Duke analizuar raportet e Banks s Shqiprise vihet re se pikrisht n ket koh, pra n fund t procesit t privatizimit, Banka e Shqipris n analizat e saj e sposton vmendjen nga analizat mbi pronsin n ato mbi peshn specifike q z secila bank n raport me industrin, duke i klasifikuar kshtu bankat e nivelit t dyt n tre grupime, prkatsisht n grupin e par prfshihen bankat me pesh specifike m t vogl se 2% e peshs totale t sistemit; n grupin e dyt bankat me pesh specifike 2%-7%, dhe n grupin e tret bankat me pesh m t madhe se 7% e peshs s industris. Grafiku nr.2: Grupimi i bankave t nivelit t dyt n Shqipri sipas peshs

Burimi: Grafiku sht ndrtuar nga autort T dhnat e diskutuara n kt paragraf jan prmbledhur n skemn e msiprme. N vijim t ktij punimi bankave t grupit G3 do ti referohemi si banka t mdha, ndrsa bankave t grupit G1 do ti referohemi si banka t vogla. N fokus t analizs jan bankat e mdha dhe ato t vogla. N aneksin n fund t ktij punimi gjendet tabela e detajuar e klasifikimit t bankave. N grafikun e mposhtm paraqiten n form t prmbledhur bankat e grupit G1, pesha specifike e t cilave sht m e vogl se 2% e peshs totale t sistemit. Grafiku nr.3: Analiz e peshes specifike pr bankat e vogla

Burimi: Grafiku sht ndrtuar nga autort

G1Peshe

8

N ndryshim nga sjellja tipike e grupit n grafik vihet re nj tendenc e theksuar n rritje e peshs s banks Veneto, e cila n vitin 2009 shfaq nj shkputje nga pasha totale e grupit e cila mund ti atribuohet ndryshimit t administrimit t ndodhur mbas blerjes s aksioneve t saj nj viti m par nga Veneto Banka Holding . Kjo tendenc n rritje mbi mesataren e grupit vazhdon deri n fund t vitit 2013, duke krijuar premisa q Banka Veneto, t kaloj pragun minimal prej 2% t peshs s sektorit, duke kaluar n grupin e dyt. Po ashtu, me t njjtin trend performon edhe Banka e Par e Investimeve e cila po ashtu ka psuar nj ndryshim strukturor n vitin 2007, kur mori licencn pr t operuar si bank.

Grafiku nr.4: Analiz e peshes specifike pr bankat e mesme

Burimi: Grafiku sht ndrtuar nga autort Bankat q bjn pjes n grupin e dyt, sic mund t evidentohet edhe nga grafiku i msiprm kan nj performanc t qndrueshme t peshs s tyre n sektor. Pr tu theksuar n kt paraqitje grafike sht rasti i filialeve t dy bankave greke (banka Alpha dhe NBG), t cilat pas vitit 2008 q prkon me shprthimin e krizs financiare globale, patn nj rnie t dukshme n peshn e tyre n raport me sistemin. Por ndrkohe i gjith peisazhi ndryshon pas vitit 2012 kur kto t fundit u detyruan t ndryshojn statusin e tyre juridik nga deg t bankave n banka tregtare t licensuara si t tilla. Kjo lvizje paralele e performancs s ktyre bankave me kapital grek, pasqyrojn dukshm efektin e riskut sistematik q i bn ata t lvizin n trajektore t ngjashme, ndryshe nga bankat e tjera brenda ktij grupi.

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

7.00

8.00

9.00

Totali I bilancit2007

Totali I bilancit2008

Totali I bilancit2009

Totali I bilancit2011

Totali I bilancit2012

Totali I bilancit2013

Grupi 2

Banka Alpha Albania Banka Societe Generale Albania Banka Procredit

Banka NBG Albania Banka Union Banka Credit Agricole Shqiperi

9

Grafiku nr.5: Analiz e peshes specifike pr bankat e mdha

Burimi: Grafiku sht ndrtuar nga autort Pr tu theksuar n grupin e tret sht fakti se 3 bankat m t mdha n sistem, zotrojn m shum se 55% t industris bankare n Shqipri ose n terma relative me Produktin e Brendshm Bruto, 50% t PBB-s. Vihet re se dy bankat m t mdha jan Raiffeisen dhe BKT. N fillim t analizs son, rreth vitit 2007, Raiffesien udhheq grupin, me mbi 18% differenc krahasuar me Bankn Kombtare Tregtare. N fund t vitit 2013, vihet re nj balancim n pesh midis dy aktorve kryesor t tregut bankar n Shqipri, ku secila z prafrsisht rreth 22% t tregut. Konkurrueshmria Mbasi analizuam peshn specifike q mban secila bank n sistem si dhe tiparet dhe tendencat q paraqet secili grup pyetja q lind sht se far ndikimi ka ky prqndrim n nivelin e konkurrueshmris s sistemit dhe si parashikohet e ardhmja. Pr t kryer kt analiz me t dhnat e peshs specifike t bankave ndr vite sht ndrtuar nj grafik. Grafiku i mposhtqm paraqet indeksin e prqndrimit Herfindahl-Hirschman, i cili sht cilsuar nga Bikker dhe Haaf (2002) si nj nga indikatort kryesor pr matjen e konkurrencs n treg. Indeksi matet si shuma e katrorve t peshs specifike t secilit aktor n industri. I njjti indeks prdoret edhe nga Banka e Shqipris pr t vlersuar shkalln e konkurrencs n tregun vendas. Sipas Kshillit t Europs (2004) nse indeksi i prqndrimit sht nn nivelin e 1000 pikve, tregu gzon konkurrenc t plot. Nse ky indeks varion midis vlerave 1000 dhe 2000 pik ather raporti konkludon pr nj nivel konkurrueshmrie t moderuar dhe n rast se indeksi HHI tejkalon vlern 2000 pik tregu ka prqndrim t lart e pr pasoj nivel konkurrueshmrie t ult. N grafikun e mposhtm vihet re nj tendenc e prgjithshme rnse e prqndrimit t tregut, e cila prkthehet n nj prmirsim t konkurrencs s sektorit bankar. Nga nj vshtrim m i detajuar i paraqitjes grafike vihet re se n dy segmente kohore, prkatsisht nga viti 2007 deri n vitin 2010 dhe nga viti 2011 e n vazhdim ka pasur nj rnie t prgjithshme t nivelit t prqndrimit t tregut.

0.00

5.00

10.00

15.00

20.00

25.00

30.00

35.00

Totali I bilancit2007

Totali I bilancit2008

Totali I bilancit2009

Totali I bilancit2010

Totali I bilancit2011

Totali I bilancit2012

Totali I bilancit2013

Grupi 3

Banka Raiffeisen Banka Kombetare Tregtare Banka Intesa SanPaolo Albania

Banka Tirana Banka Credins

10

Grafiku nr.6: Ecuria e Indeksit Herfindahn Hirschman

Burimi: Grafiku sht ndrtuar nga autort Ndrkoh q nga viti 2010 deri n vitin 2011 indeksi HHI ka psuar nj rritje t leht q i atribuohet rritjes s peshs specifike t Banks Kombtare Tregtare duke krijuar nj prqendrim m t lart t dy bankave m t mdha q s bashku gjat atij viti zn 46% t peshs totale. Rnia prej rreth 250 piksh e indeksit prgjat gjith harkut kohor t analizuar i atribuohet sipas analizs son, balancimit t peshs s dy bankave m t mdha, Raiffeissen dhe BKT, prkatsisht tendencs n rritje t Banks Kombtare Tregtare dhe asaj n rnie t Raiffeisen. Ky balancim ndihmon n uljen e prqndrimit t tregut dhe rritjen e konkurrueshmris. Performanca e bankave sipas grupeve N vazhdim t analizs ton ne i jemi prgjigjur pyetjes nse madhsia e banks pra pesha specifike q ajo z n sistem e ndikon performancn. Pr tju prgjigjur ksaj pyetje kemi ruajtur ndarjen e bankave n grupe sipas kritereve q kemi prmendur m lart. Si indikator mats pr matjen e performancs sht marr indeksin e Kthimit mbi Asetet (ROA) q sipas Bikker (2009) dhe Bikker dhe Bos (2008) shte indikatori m i suksesshm i matjes s performanc. Grafiku nr.7: Ecuria e performancs sipas grupimit t bankave n Shqipri

Burimi: Grafiku sht ndrtuar nga autort

125013001350140014501500155016001650

HHI 2007 HHI 2008 HHI 2009 HHI 2010 HHI 2011 HHI 2012 HHI 2013

-4.00%

-3.00%

-2.00%

-1.00%

0.00%

1.00%

2.00%

3.00%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Performanca sipas Grupeve

ROA G3 ROA G2 ROA G1

11

Nga grafiku mund t vihet re qart se bankat e grupit t 3, pra bankat e mdha kan nj performance dallueshm me t mir nga bankat e grupit t 1, q pergjithsisht performojne me keq. Nse do t ndaleshim n nj analiz m t detajuar t performancs brnda grupeve5, Grupi i par ka nj performanc kryesisht negative ose me vlera t vogla positive. Nga krahasimi q mund t bjm me t dhenat e mparshme vihet re se ekziston nj relacion midis performancs m t mir n krahasim me grupin dhe rritjes n pesh t dy bankave Veneto dhe First Investment Bank. N Grupin e 2 shohim se trendi ne performanc sht me i stabilizuar sic sht edhe luhatja e peshs specifike t komponentve t grupit. N Grupin e 3 shohim nj vler positive t mesatares s indikatorit q sht dukshm m e lart se ajo e dy grupeve t tjera. Relacioni i ven re edhe me grupet e tjera ekziston edhe n kt grup duke dhn nj lidhje t dukshme midis madhesis dhe performancs. Prjashtim prbn vetm rasit i Banks Tirana e cila ka psuar nj rnie t madhe duke filluar nga viti 2009 duke zbritur n vlera negative n vitin 2012. Kjo rnie e dukshme n performancs sht shoqruar me nj rnie m t leht n peshn e saj n treg, duke e zbritur at n nivelin minimal t klasifikimit. Prania e fenomenit To Big To Fail Duke u nisur nga perkufizimet q gjnden n literatur sipas Labonte (2014) bankat mund t konsiderohen si TBTF duke u bazuar n madhsine e tyre dhe gjykimin e politik-brsve se nj dshtim i tyre mund t shkaktoj dme t papranueshme t sistemit financiar. Kshtu q nisur nga ky kriter duke analizuar t dhnat e disponuara mbi peshn specifike q mbajn n sistem n rastin e Shqiprise n kategorin e bankave t nivelit TBTF ne mund t fusim t paktn dy bankat m t mdha pr nga pesha, q jan BKT dhe Raiffeisen Bank. T dyja kto banka s bashku kan nj pesh mbi 45 % t totalit. Nj indikator tjetr i prdorur pr t klasifikuar bankat e nivelit TBTF sht ai i prdorur nga Barth (2012) q peshon madhsin e aseteve n raport me Prodhimin e Brndshm Bruto (PBB). Nga t dhnat e ofruara nga Banka e Shqiprise n fund t vitit 2013 asetet e sistemit bankar n vnd ishin rreth 92% e PBB. Pra dy bankat m t mdha n vnd i bie t ken asetet me pesh sa 49 % e PBB. Konkluzione dhe Rekomandime Nisur nga analiza e br pr nivelin e prqndrimit t sektorit bankar dhe nga vlerat e marra t indeksit HHI ne arrijm n prfundimin se tregu bankar n vnd gzon nj konkurrueshmri t moderuar. Duke u mbshtetur n bazen teorike t Vives (2001) i cili konkludon se pr vndet n zhvillim, si sht klasifikuar edhe vendi yn, niveli i moderuar i konkurrueshmrise sht i paraplqyer pasi vndet ne zhvillim e kan m t vshtir t ruajn stabilitetin n prani t nj konkurrence t lart, e cila si dihet do t nxiste bankat pr t marr prsipr m shum rrezik q perkthehet n probabilitet m t lart per dshtim.

5 Shiko Aneksin B

12

Pra ky konkluzion i studimit ton hedh posht hipotezn e ngritur qe tregu bankar n Shqipri ka nivel domethns monopolizimi. Sidoqoft nuk mund t themi se situata duket e qndrueshme sidomos nse i referohemi analizs s bre mbi performancn e bankave t grupeve dhe respektivisht madhsive t ndryshme. Analiza e br konfirmoi hipotezn e hedhur se bankat e mdha performojn me mir se bankat e vogla. Nga grafikt e analizuar dukej qart se mbijetesa e bankave t grupit t bankave t vogla ishte e rrezikuar pasi performance e tyre ishte shpesh her negative, si rrjedhoje ndryshime t mundshme n numrin total t bankave q operojn n tregun vndas apo i peshs specifike q ato mbajn n raport me sistemin do t ndikonte n mnyr t pashmangshme n rritjen e indeksit t prqndrimit t tregut HHI. Kjo gj do t rezultonte n ulje t konkurrueshmris se sektorit ose thn ndryshe n monopolizimin e tij. Studime teorike dhe empirike prmndin tendencn dhe synimin e bankave pr ta klasifikuar veten n kategorin e bankave TBTF; Brewer dhe Jagtiani (2007) konkludojn se bankat e nivelit te vogl apo t mesm kan stimuj pr t hyr n marrveshje shkrirjesh M&A n mnyr q t kalsifikohen si TBTF. Pr t ruajtur dhe prmirsuar konkurrueshmrin e sistemit rekomandimi yn do t ishte q marrveshje shkrirjesh q shkaktojn rritje t indeksit HHI, sidomos n rastet kur delta e indeksit HHI mbas shkrirjes kalon vlerat e 250 pikve kriter ky i prmndur ne legjislacionin Europian t mos lejohen. Kt e theksojm pr arsye se Autoriteti i Konkurencs n vndin ton tashm nuk e klasifikon prqndrimin e tregut si faktor monopolizues. N prfundim t ktij studimi ne rekomandojm ndryshime n strategjit e zgjedhura nga bankat e vogla / t mesme. Duke patur parasysh se bankat e mdha i lejojn vetes kosto operative m t ulta dhe pr rrjedhoj ofrojn shrbime m t lira/ m t mira, mnyra e vetme pr t mbijetuar e bankave t vogla do t ishte specializimi sektorial ose rajonal.

13

Bibliografia Barth, R, J, Prabha, A dhe Swagel, P. (2012). Just How Big is the To Big To Fail Problem?. Vol. 7, faqe:

17 Bikker, A, J. (2009). Sizing up Performance Measures in the Financial Services Sector. 66. Bikker, A, J. dhe Bos, J.W.B. (2005), Trends in competition and profitability in the banking industry: a

basic framework, Suerf Series 2005/2. Bikker, A, J. dhe Bos, J.W.B. (2008), Bank Performance: A theoretical and empirical framework for the

analysis of profitability, competition and efficiency. Routledge International Studies in Money and Banking, Routledge, Londen & Ne York, faqe: 176.

Bikker, A,J dhe Haaf, K. (2002). Measures of Competition and Concentrationin the Banking Industry: a

Review of Literature. Vol 4, 20. Brewer III, E. dhe Jagtiani, J. (2007). How Much Would Banks Be Willing to Pay to Become Too-Big-

To-Fail and to Capture Other Benefits?. Vol.3, faqe: 13-14. Claessens, S dhe Laeven, L. (2005). Financial Dependence, Banking Sector Competition, and Economic

Growth. 5. Deidda, L dhe Fattouh, B. (2002). Concentration in the Banking Indusstry and Economic Growth.

Vol.5. Ferreira, C. (2012). Bank market concentration and efficiency in the European Union: a panel Granger

causality approach. 11. Labonte, M. (2014). Systemically Important or Too Big To Fail Financial Institutions. Vol.1, faqe: 5-7. Official Journal of the European Union (2004/C 31/03). Guidelines on the assessment of horizontal

mergers under the Council Regulation on the control of concentrations beteen undertakings. 6-7. U.S Department of Justice and Federal Trade Commission (2010). Horizontal Merger Guidelines. 10. Vives, X. (2001). Competition in the Changing World of Banking. Oxford Review of Economic Policy,

17(4), 535-547. Raporte dhe Publikime Periodike Banka e Shqipris (2003). Historia e Banks Qndrore n Shqipri. 128-200. Banka e Shqipris Departamenti I Mbikqyrjes. Mbikqyrja Bankare Raporti Vjetor 1999 - 2013 Shoqata Shqiptare e Bankave. Raport Vjetor 2004 - 2013

14

ANEKS Tabela A1: Pesha specifike e bankave ne raport me totalin e aseteve te sistemit.

Grupimi BANKAT (treguesi ne %) Totali bilanci 2007

Totali bilanci 2008

Totali bilanci 2009

Totali bilanci 2010

Totali bilanci2011

Totali bilanci2012

Totali bilanci 2013

G3 1 Banka Raiffeisen 31.90 30.10 28.28 27.90 28.70 26.40 23.20

2 Banka Kombetare Tregtare 13.40 12.30 14.40 15.60 17.70 20.50 21.90

3 Banka Intesa SanPaolo Albania 14.30 12.90 13.00 12.10 11.30 10.70 11.00

4 Banka Credins 4.80 4.90 5.70 7.20 7.60 7.80 8.80

5 Banka Tirana 9.10 9.80 9.50 9.10 8.10 7.70 7.40

G2 6 Banka Alpha Albania 7.10 8.50 7.30 6.50 6.20 6.30 6.10 7 Banka Societe Generale Albania 5.00 4.30 4.30 4.60 5.00 5.10 5.60

8 Banka Procredit 4.00 3.70 4.70 4.20 3.60 3.40 3.30

9 Banka NBG Albania 4.20 6.60 4.80 4.40 3.50 3.10 3.20

10 Banka Union 1.10 1.50 1.90 2.20 2.10 2.30 2.60

11 Banka Credit Agricole Shqiperi 2.80 3.10 3.30 3.10 2.80 2.60 2.40

12 Banka Veneto 0.40 0.50 0.70 0.90 1.20 1.40 1.80

G3 13 Banka e Pare e Investimeve 0.30 0.40 0.70 0.80 0.80 1.10 1.40

14 Banka Nderkombetare Tregtare 0.70 0.60 0.80 0.70 0.80 0.70 0.70

15 Banka e Bashkuar e Shqiperise 0.70 0.60 0.50 0.50 0.60 0.50 0.50

16 Banka e Kreditit te Shqiperise 0.30 0.20 0.20 0.20 0.20 0.10 0.10

Totali 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00

Burimi: Tabela sht ndrtuar nga autort Grafiku A.2: Performanca per bankat e grupit G1

Burimi: Grafiku sht ndrtuar nga autort

-10.00%

-8.00%

-6.00%

-4.00%

-2.00%

0.00%

2.00%

4.00%

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Veneto Bank First Investment Bank Albania International Commercial BankUnited Bank of Albania Credit Bank of Albania

15

Grafiku A.3: Performanca per bankat e grupit G2

Burimi: Grafiku sht ndrtuar nga autort Grafiku A.4: Performanca per bankat e grupit G3

Burimi: Grafiku sht ndrtuar nga autort

-6.00%

-4.00%

-2.00%

0.00%

2.00%

4.00%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Alpha Bank Albania Societe General AlbaniaProCredit Bank National Bank of Greece AlbaniaUnion Bank Credit Agricol Bank

-0.50%

0.00%

0.50%

1.00%

1.50%

2.00%

2.50%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Intesa San Paolo Bank Credins Bank National Commercial Bank