Andre Raymond, Osmanlı idaresinde Arab kentleri hakkında

7/31/2019 Andre Raymond, Osmanl idaresinde Arab kentleri hakknda

1/22

z Andr Raymond Osmanl tarihi aratrmalarnda zellikle Arap blgeleri vekentleri zerine almalaryla katklar salam, yeni bir yaklam gelitirmi-tir. Yazd eserlerde bugne kadar ihmal edilmi bir sahay Arap kentlerininOsmanl dneminde toplumsal ve ekonomik geliimini aydnlatm, oryan -talist yaklamn gelitirdii nyarglar sorgulamaya amtr. Arap kentleriniyalnzca ziki dokusuyla deil, kltrel ve toplumsal boyutuyla da inceleme -ye alan Raymond, bata Kahire olmak zere Halep, am ve Kuzey Afrikakentlerini ticari, siyasi ve gnlk yaam unsurlaryla resmetmeye almtr.Osmanl idaresinin gelitirdii kurumlar, yerleik politik kltr ve yneticileriuzun soluklu bir mesainin sonucu olarak yeniden deerlendirmitir. Bu yazdaFransz tarihi Andr Raymondun almalarnn uzmanlk alanna olan katks

ve sonular tartlmaktadr. Anahtar Szckler: Arap Kentleri, Osmanl, Msr, Kethda, Yenieri.

Andr Raymond and a View on Arab Urban History in the Times of theOttoman Empire

AbstractThe historian Andr Raymond developed a new approach in the Ottomanstudies and made signi cant contributions with his studies on Arab regionsand cities. In his works he sheds light on topics previously neglected, such asthe social and economic development of Arab cities during the Ottoman pe -riod, thus triggering a critical discussion on the prejudices with had emergedtogether with an Orientalist approach. Raymond does not only restrict himselfon the physical aspect of Arab cities, but also takes cultural and social as -pects into consideration. Hereby, he tries to illustrate the daily life, trade andpolitics of cities in the Maghreb, such as Halab, Damascus and, in particular,Cairo. In this essay French historian Andr Raymonds works and his contri -butions to his eld is discussed.

Key Words: Arab Cities, Ottoman, Egypt, Katkhoda, Janissary.

Andr Raymond ve Osmanl Dnemi Arap Kent Tarihiliine Bak

Namk Sinan TURAN*

*Do. Dr., stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blm.

Namk Sinan Turan, Andre Raymond ve Osmanl Dnemi Arap Kent Tarihiliine Bak ,Ortadou Ettleri, Cilt 2, Say 2, Ocak 2011, ss.169-190.


2/22

170 Ortadou Ettleri, Ocak 2011Cilt 2, Say 2

Namk Sinan TURAN

:

.

.

.

.

.

:.


3/22


4/22


Namk Sinan TURAN

Osmanl dnemi Arap dnyasnn sosyal ve ekonomik tarihine dair al -malar arasnda zellikle kent tarihilii perspekti nden bakldnda AndrRaymondn yaptlarnn zel bir yere sahip olduu grlmektedir. Raymondnalmalar daha youn olarak Osmanl dnemi Arap kentlerinin 16-18. yzyl-larna eilse de, Msr esas noktay oluturmaktadr. Bu konudaki en nl ya -pt Artisans et commerants au Caire au XVIIIe sicle 1974 ylnda yaymlan-mtr. zellikle Kahire zerine yapt almalarla kent tarihi aratrmalarnanemli katklar salamtr. Bu konuda Les marchs du Caire (with G. Wiet),Le Caire (1979, 1993), Le Caire des janissaries (1995), Egyptiens et Franais

au Caire, 1798-1801 (1998) adl kitaplar ilk akla gelenlerdir.

Raymondun zellii akademik yaamnn erken dnemlerinden itibarenOrtadounun Osmanl gemii zerine eilmi olmasdr. Blgeyi yakndantanmas, kaynak kullanmndaki eitlilik ve orijinal yaklamlar ona alann-da ayr bir yer kazandrmaktadr. Osmanl dnemi Arap ehirlerinin en nemliuzman olmasnn yannda bir dier dikkate deer yn ise Ortadouya olanilgisinin alt dnemle snrl kalmamasdr. Raymond aydn duyarll iin-de blgedeki gelimeleri yakndan takip eden ve aktivist kimliini koruyan birakademisyendir. Sorbonne niversitesindeki genel tarih eitiminin ardndanTunusa giderek burada bir sre yerel bir okulda ders veren Raymond, blge -

deki Fransz smrgeciliinin olumsuz etkilerini ve bamszlk mcadelesiningeliim srecini bizzat gzlemlemitir. Fransaya dnnde alma konusu -na karar vermitir.

Charles-Andr Julien, H.A.R. Gibb ve Albert Hourani gibi tannm arkiyat-lardan yararlanan Raymond 1954 ylnda Oxfordda doktora tezini tamam -lad. Ayn yl amdaki Fransz Enstitsnden ald bursla burada bir yl

Arapa tahsili grd. Bu srete, Msr, Suriye, Lbnan ve Filistinde gezile -rini srdrerek blgeyle ban glendirdi. Bir yl sonra Kahiredeki FranszEnstitsnde almalarn srdrd. Burada zellikle Tunus ve Msr zerineyounlat. Kahiredeki iki yl Tunus niversitesi ve University of Bordeauxyllar izledi. 1966-1975 yllar arasnda amdaki Fransz Akademisini ynetti.lk nemli almalarn bu dnemde kaleme ald. 1977den 1988e kadar olandnemde Aix en Provencede grev yapt. Harvard (1981) ve Princetonda -ki (1988 ve 1990) almalarnn yannda University of Provencedeki Centrede Recherches et dEtudes sur les Socits Mediterranennesn (1984-88)yneticiliini stlendi. AralarndaInstitut de Recherches et dEtudes sur leMonde Arabe et Musulman , Institut du Monde Arab de Paris, AssociationFranaise pour lEtude du Monde Arabe et Musulman, European Associationfor Middle Eastern Studies gibi prestijli kurumlarn bulunduu akademik mer-kezlerde kuruculuk, bakanlk ya da yneticilik vas aryla grev yapt.


5/22

173Ortadou Ettleri, Ocak 2011Cilt 2, Say 2


Raymond Osmanl dnemi Arap ehir tarihiliinin maestrosu haline getirenalmalar uzun dneme dayal titiz aratrmalarn rn olarak yine bu d -nemde ortaya kt. Kahireyi inceledii aratrmalarn 1980li yllarda dahageni boyutlu almalar izledi. Srasyla The Great Arab Cities, An Introduc-tion ( 1984), Grandes villes arabes a lpoque ottomane (1985), La ville arabe,

Alep, a lpoque ottomane (1988); Arab Cities in the Ottoman Period ( 2002)ve Tunis sous les Mouradites (2006) isimli kitaplar yaymland.

Andr Raymond ile ilgili ska ifade edilen gereklerden biri de kendisini aka -demik yaamn iine kapayarak realiteden ve gncel gelimelerden kopma -masdr. II. Dnya Savann ardndan amda Fransz Enstitsndeki g -

revi srasnda Suriyedeki gelimeler hakknda basnda yer alan ilk yazlarnsonraki dnemde Tunus ve Cezayirin bamszlk mcadeleleri srasnda sr -drm, Fransz kamuoyunu buradaki gelimeler ve nedenleri hakknda bil -gilendirmitir. Ayn tavr 1956da Svey Krizi srasnda da ortaya koymaktanekinmedii grlmektedir.

almalarnda birincil kaynaklarn yannda ehrin gndelik yaamn farkl bo-yutlaryla gzler nne serecek seyahatnameleri, mahkeme kaytlarn, zikievreye dair arkeolojik kalntlar da geni lde kullanmas erken Modernalarn Arap kentlerini yalnzca ekonomik ynleriyle deil, toplumsal adanda son derece renkli bir doku iinde soluk alp veren bir havada resmetmesineimkan salamtr. Bu ynyle Albert Hourani gibi ustalarn ve Nelly Hannagibi gen kuak tarihilerin de takdirini toplamtr. Fransz Annales Okulununyntemlerini Arap ehir tarihi aratrmalarna uygulayan Raymond, ok say -daki katk salayc bilimsel yaynnn karlnda Ortadoudan ve Batdandllere layk bulunmutur.7 Kendisi iin ayrca rencileri ve meslektalarnnmakalelerinden oluan bir de armaan kitab hazrlanmtr. 8

Arap ehir tarihilii sz konusu olduunda Andr Raymondun hi phesizen nemli katks bu gne kadar gelen baz yanl alglamalarn ve nyarglyaklamlarn dzeltilmesini salamasdr.9 Bunlardan ilk dikkati eken Os-manl fetihlerinin Arap ehirlerinde gerilemeye ve sosyo-ekonomik bir durgun-lua neden olduu eklindeki genel kabulnn sorgulanmasdr. Raymonduneserlerinde bu iddia tartlmaya almakta, yeniden dnlmektedir.

7 Bunlar arasnda Lewis Galantiere dl (2002), merkezi stanbuldaki IRCICAnn dl (2003), Gi-orgio Levi Della Vida dl (2004), merkezi Ammanda bulunan International Council of the WorldCongress for Middle Eastern Studiesin verdii dl (2006) ve Beyrut American niversitesininverdii dl (2007) ilk akla gelenlerdir.

8 Nelly Hanna ve Raouf Abbas (ed.),Society and Economy in Egypt and the Eastern Mediterranean , 1600-1900; Essays in Honor of Andr Raymond,(Cairo: American University in Cairo Press, 2005), s. 2489 Andr Raymond, Islamic City, Arab City: Orientalist Myths and Recent Views,BRIMES 21-1, ( Dur -

ham, 1994), s. 3-19.


6/22


Namk Sinan TURAN

Raymondun dikkat ektii gibi 1516-1683 dneminde hatta daha sonralarimparatorluun tebaas Tunadan Hint Okyanusuna ve randan Magribe ka -dar ayn kanunlara ve idari organizasyona tabi olarak, ayn dili konuarak veayn paray kullanarak seyahat edebiliyordu ki bu gerek byk bir pazar iinuygun zemini hazrlamaktayd. nsan ve mallarn bu kolay dolam yalnzcada ve l gibi doal artlara veya yerel isyanlar ve gebe saldrlar gibigvensizliklerle engellenebiliyordu. Siyasi klme nedeniyle Kahire gibi bazbyk kentlerin ektii skntlar dnldnde bu byk bir avantajd.

Uluslararas ticari yollar zerindeki ehirler byk pazar avantajn sonuna ka -dar kullanacaklardr. Msr ve Suriyenin byk ehirleri Avrupa, Asya ve Afrika

balant blgelerinde olmann avantajyla hem Bat lkelerinin mamul maddehem de Dou lkelerinin baharat ve dokumalar iin datm merkezi olacak -lard. Kahire, Kzldeniz ve Hint Okyanusundan gelen okyanus ticareti iinstandart bir aktarma merkeziydi. Halep ise karayollarnn nemli bir parasnkontrol ediyordu. 15. yzyl sonunda Avrupallarn Hint Okyanusuna gelileribile Kahirenin ticari gcn uzun sre tehdit etmedi. Uzak ticaret Avrupannbyk pazarlarna ynelmise de ran ve Hindistan gibi daha yakn blgelerleolan ticari ilikiler esas itibariyle Kahire ve Halepin ticari kontrolnde kalmayadevam etti. Genel olarak Ortadounun byk Arap ehirleri Osmanl fethinin

yaratt olumlu artlardan faydaland ve Avrupallarn ticari saldrlarndan pekzarar grmedi. 10

Hindistan yolunun ke dou mallarnn ak ynn birden deitirmedi. Ka -hiredeki byk tccarlarn hesaplarnda baharat zellikle biber ticareti bykrakamlar tutmaya devam etti. 17. yzylda hala 30dan fazla rn Doudangeliyordu. 18. yzylda bu durum sarsldnda Kahire elindeki kahve kozunudoru kullanarak uluslararas ticaretteki karl konumunu korudu. Osmanl lke -lerinde bazen yasaklanan kahve aktif ticaret maddesi haline geldi. Yemendengelen 20 bin tonluk kahvenin yaklak yars Kahire yoluyla datlyordu. Bumiktarn 5 bin tonu imparatorluk iinde dalyordu (yalnzca stanbulun pay1500 ton olarak kabul edilmektedir). 18. yzyl balarnda 2 bin tonluk kahveFransann Msrdan yapt tm ithalatn yarsna iaret ediyordu. Ayn yz-yln sonunda kahve ithalat 300 milyon para ile deerlendirilirken bu Msrntoplam ithalatnn te biri demekti. Bu nedenle Kahire 18. yzyl bana kadarbyk uluslararas ticaret merkezlerinden birisi olmaya devam etti. 11

Andr Raymonda gre Osmanl dneminde Arap ehirlerinin geliimi Os -manl hakimiyetiyle gelen ekonomik kalknmayla balantldr. Gelime ehir-

10 Andr Raymond, The Ottoman Conquest and the Development of the Great Arab Towns,Internati-onal Journal of urkish Studies Cilt 1, Say.1, (1980), s. 84-86

11 Raymond,a.g.e.,s. 86-87.


7/22



lerin ziksel yaplarnda olduu gibi nfus yaplarnda da izlenebilmektedir.16. yzylda Rumeli ve Anadoludaki ehir hayatnda balayan gelime sre -ci Arap ehirlerinde de benzer ekilde seyretmitir. Son yllardaki akademikaratrmalar Arap blgelerindeki Osmanl mimarisi ve kent gelimesi konu -sundaki haksz hkmleri geeriz klmtr.12

Trkiyede Osmanl dnemi Arap tarihine dair eserler son derece az olduugibi ehirlerin durumu sz konusu olduunda bu durum daha da geri boyut -tadr. Bununla birlikte Raymondun almalarn bazlar Trkeye kazand-rlmtr. Bunlardan ilk dikkat eken Robert Mantrann editrln stlen-dii Osmanl Tarihi adl almann Arap Eyaletleri blmdr. Burada yazar

uzun yllara dayal aratrmalarnn muhasebesi niteliinde konuyu ilemekte -dir. Merkezle olan ilikiler, yerel yneticiler, vergilendirme, iktisadi durum gibimeseleler incelemektedir. Bunun yan sra Arap eyaletlerinin gelimesi, yerelzorbalar ve taral hanedanlarn konumu, aralarndaki atma ve uzlama ze -minleri ele alnmaktadr. Raymond burada yalnzca merkezi Arap eyaletlerinideil, Suriye, Irak, Musul, Badatn yan sra Cezayir, Tunus ve Trablusgarpda konu edinmektedir. 13 16 ve 18. yzyllar arasnda Arap eyaletlerinin duru-mu hakknda vazgeilmez bir zet olan bu almann yannda asl zerindeduracamz yaptlar dorudan ehir tarihi zerine younlaan Osmanl Dne -

minde Arap Kentleri ve Yenierilerin Kahiresi adl almalardr.Osmanl Dneminde Arap Kentleri Tarih Vakf Yurt Yaynlar arasndan Ali Berk-tay evirisi olarak 1995te yaynlanmtr.14 Yazar kitabn Trke basmna yaz -d nszde Arap dnyasnda Osmanl gemiine dair olumsuz yaklamdansz etmekte ve bunun nedenleri arasnda yerel tarihsel kaynaklar hakkndakt bilgilenmek ve d kaynaklara (elilik raporlar, seyahatnameler) fazlacaball gstermektedir. Barkan gibi aratrmaclarn balatt arive daya -l almalarn yalnzca merkezi Osmanl lkeleri asndan deil Arap eya-letleri asndan da alg deiikliklerine neden olduuna iarete etmektedir.Raymondun nsznde dikkat ektii bir baka nokta Osmanl gemiininbu blgelerde smrgeci mant ile deerlendirilmesinin ariv kaynaklar gznne alndnda gereki olmaddr. Aksine ekonomik gerekliklerin gznnde tutulmas, Osmanl mparatorluunun, szcn Braudelci anla -mnda bir dnya ekonomisi oluturduunu ve bu geni btn iinde eyalet -lerin ve zellikle kentlerin, imar edilmi alanlar ve nfuslar yzde elli oranndaartan Halep, am, Kahire ve Tunustaki dikkat ekici geliimi de aklayanbir atlm yaadklarn dnmemize yol amaktadr. Bu saptama, bu kent -

12 Andr Raymond, The Residential Districts of Cairo during the Ottoman Period,Te Arab City: Its Character and Islamic Cultural Heritage (Riyahd: Arab Urban Development Institute, 1982), s. 100-110.

13 Andr Raymond, Arap Eyaletleri 16.-18. Yzyllar,Osmanl mparatorluu arihi , c. I, Robert Mant-ran (ed.), ev. Server Tanilli, (stanbul: Say Yaynlar, 1991), s. 419-510.

14 Andr Raymond,Osmanl Dneminde Arap Kentleri , ev. Ali Berktay, (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yayn-lar, 1995), 256 s.


8/22


Namk Sinan TURAN

lerin harap oluu zerine klasik tezleri tamamen rtmektedir. Byk Arapkentleri, tam tersine geleneksel kentlerden geriye kalan grntsnn bugnbile arpc bir resmini sunduu bir zenginlik yaamlardr. Halep gibi bir kentdoruk noktasna Osmanl dneminde ulam ve Kahire 18. yzyldan nce,Memluk dneminde bile, Osmanllar zamanndaki kadar geni ve kalabalkolmamtr. (s. vi)

Raymond kitabnn nsznde yer alan yaklamla metnini ina etmekte. Ki -tapta, Osmanl fetihlerinin blge zerindeki etkisi, Arap kentlerinin yeni yapiindeki rgtlenmesi ve byk kentlerin evrimindeki balca veriler incelen-mektedir. Raymond Osmanl fetihlerinin inhitata neden olduu eklindeki

alglamalarn aksine byk Arap kentlerinde ekonomik kntnn ncekidnemlerde baladna iaret etmekte. Ona gre imparatorluun Arap l -kelerine yerlemesinin bu lkelerin ou asndan ilk sonucu, arln his -settikleri d tehlikelerin uzaklamalaryd. Bunun aksi durum savunma al -malarn zorunlu klan scak snrlarn yanndaki kentlerdi. zerinde durulan birdier nokta yazarn yukarda anlan baz almalarnda da dikkat ektii gibi 15 ekonomik canlanma ve gelimeydi. Osmanl fethi Arap devletlerini AkdenizinRomadan sonra grd en byk siyasi birliin paras haline getirmiti.nsanlarn ve mallarn yer deitirme kolayl, byk eitlilik gsteren bir

btn iinde ticaretin geliimini gl bir ekilde desteklemi olmalyd. mpa -ratorluun salad retim ve tketim pazarnn dev boyutlarnn canlandrdi akmlar, 19. yzyla kadar bu youn ticari etkinlik iinde ilk sray almt.ok kalabalk Mslman topluluklarn tek bir otorite altnda birletiren ve g-receli bir dolam kolayl salayan ok geni bir imparatorluk kurulmasnnbir dier sonucu da, yararl etkileri zellikle kara kervanlarnn balca iki klkesi olan Msr ve Suriyede hissedilen, haccn geliimiydi. Osmanl ynetici-leri bu uygun koullar dini olduu kadar siyasi amalarla da etkin bir biimdekullanmlard. Hac, Osmanl devleti iin dnyevi otoritesini ve en nemlisislam gc olma roln her yl ifade etmenin aracyd. 16 Raymond, Osmanldneminde kentlerin atlmna katkda bulunan unsurlar arasnda, eitlilik veetkinlikleriyle kentleri zenginletiren nfusun hareketliliini de gstermektedir.Tm bu etkenler kentsel bymenin dinamiini oluturmutur.

Raymond almasnda Arap kentlerindeki nfusun yaps zerinde durmakta,egemen ynetici zmreyi, ulema, tccar ve zanaatkarlar, nihayet aznlklarayrntl biimde incelemektedir. Burada dikkat eken yn Osmanl dzenininzellikle gvenlik ve ekonomik k rlar anlamnda salad imkanlarn nfu-sun renkli ve dinamik bir nitelie brnmesine hizmet ediidir. Egemen zmre

15 Bkz. dipnot 10.16 Raymond,a.g.e.,s. 16-21.


9/22



nfusun nemli bir blmn oluturmuyordu. En nemli kesim Trk kkenliaskerlerdi. Bunlarn yannda merkezi hkmetin gnderdii siyasi personel veulemann says hem azd hem de geici sre burada kalmaktaydlar. Ulemayabakldnda ise tara eyaletlerinin adli sisteminin btnn elinde tutmak ze -re merkezi hkmet tarafndan gnderilen kadlarn dnda bu grubun tama -mna yakn Arap kkenliydi. Bununla birlikte Raymonda gre yerli nfustangelmelerine karn, ulema benzeik bir toplumsal grup oluturmuyordu. Eko -nomik adan retici olan yerli toplulukta iki temel karakteristik grlmektey-di. Birincisi bilinen bir zelliktir: Ticari etkinliklerin retici etkinliklere (zanaat)stnl. Geleneksel bir toplumsal tavra ve Arap dnyasndaki ekonomininve tekniklerin evrimine bal nedenlerle, tccarn yeri hem toplumsal saygnlk

hem de ekonomik gereklik iinde zanaatkarn stndeydi. Raymond bu ko -nuda ilgin rnekler sunmaktadr. Kahirede 17. ve 18. yzyllarn son yirmieryllarna denk den miras dkmlerinden kard sonular bu stnl sa -yya vurmaktadr. Buna gre 1679 ile 1700 arasnda bir tacirin ortalama miras188.565 para, zanaatkarnki ise 48.845 parayd. Ekonomik yaama dair ikincikarakteristik ise Arap-slam toplumunun grece eitlii hakkndaki gelenek -sel grlerle elimektedir. 18. yzyl Kahiresindeki zanaatkar ve tacirlerinmiraslarnn incelenmesi servetler arasndaki ar eitsizlii ortaya koymak -tadr.17 Bu erevede dikkat eken bir baka konu Arap kentlerinin oundauluslararas ticarette uzmanlam byk tccarlarn yer aldr. Bu zengintccarlar yaadklar kentlerin ve sosyal dokunun geliiminde olumlu etkilerdebulunmaktaydlar.

Sekinler, brokratlar ve zengin tccarlarn yannda Arap kentlerinin sradaninsanlar da Raymondun almasnda yer almaktadr. Bunlar yalnzca Msrl,Suriyeli, Trk ya da dier Mslman unsurlar da deildir. slamn egemenlii-ni tanm olan ve ehl-i kitap olarak bilinen Hristiyanlar, Yahudiler ve daha okticari amalarla burada bulunan Avrupallar (Frenk) incelenenler arasndadr.Raymondun ortaya koyduu gibi Arap kentleri krsal alanlara gre etnik, dini

ve dilsel unsurlar olarak eitlilik iermektedir.18

Osmanl idaresinin merkezi lkelerdeki ynetim esaslarna dair aratrmalarbulunmakla birlikte uzak eyaletlerdeki durum yeterince aratrlm deildir.Raymondun eseri Arap kentleri zelinde byle bir boluun doldurulmasnahizmet ediyor. Yazarn kendisi de Arap kentinin sistematik bir incelemeye aln -mam olmasna dikkat ekiyor. Eyaletlerle hkmet arasndaki yazmalar vedaha nemlisi evamir-i sultaniyyenin henz incelenmemi olmas merkezi po -litikann kentlerin ynetiminde oynad roln bilinmesini engellemektedir. Bu

nedenle almalarnda yazarn izledii yntem dsal kalan incelemelerdenyola kan gzlemlerle yetinmek eklinde zetlenebilir. Byk Arap kentlerininortak zelliklerinden biri, kent ilerine bakan memurlarn sayca az oluudur.

17 Raymond,a.g.e.,s. 53.18 Raymond,a.g.e.,s. 74.


10/22


Namk Sinan TURAN

Kentlerde geleneksel olarak iki uzmanlam memur bulunurdu: Muhtesip vevali. Bu iki kurum Osmanl dneminde de varln srdrmtr. Raymondyalnzca merkezi idarenin temsilcilerinin politik kararlar zerinde deil gnde-lik yaam iindeki toplumsal rollerine de deinir. rnein muhtesiplerin ve ka -dlarn sorumluluundaki ar, pazar denetimleri konusunda kulland arfolkloruna dair rnekler sosyal tarihilik asndan ilgi ekicidir.19 Osmanl d-nemi Arap kentlerinde ne zerklik ne de bu zerklii salayacak kurumlar var -dr. Bununla birlikte kent ii gruplamalar ( tevaif ), kent yaamnda etkin bir roloynamaktadr. Meslek loncalar, etnik ve dini topluluklar Osmanl dnemindeeitlilik olarak artm, Osmanllarn bu blgelerdeki ynetimlerinin aralararasna girmitir. Loncalar temelinde bakldnda saylarnn kentlere gre de -

itii grlmektedir. Doal olarak ilk hede eri yelerinin mesleki etkinliklerinidenetlemektir; ancak en az onun kadar nemli ilevleri arasnda iktidarla kentnfusu arasndaki balanty kurmak ve iktidarn zel bir idari kuruma gereksi -nim duymadan denetimini srdrmesini salamaktr. Raymondn verdii r -neklerden anlald zere meslek loncas, kriz annda grlerine bavurulaneyhler araclyla, yetkili makamlarn uyruklar denetim altna almasn sa-layan bir yar resmi ynetim hcresiydi. Benzer biimde ok eitli olduklargrlen tm etnik ve dini topluluklar yar idari birimler gibi rgtlenmi olup,eyhlerin ynetimi altndayd.

Osmanl makamlarnn balca endiesi stanbulda ve tm eyalet bakentle -rinde dzenin srdrlmesi ve gvenliin salanmasyd. darenin kolluk g -leri ve yerel unsurlara ramen gvenliin salanmas her zaman kolay deildi.Kentlerin iktidar ele geirmek iin mcadele eden ynetici zmrenin eitlibileenleri arasnda srekli ve kimi zaman kanl atmalara sahne olduklardnldnde gvenlik meselesinin nem tad grlyordu. Bununlabirlikte yerel halkn kendilerini dorudan ilgilendirmeyen kavgalardan sanl-d kadar zarar grdkleri sylenemezdi. Raymond kent halknn asl acy,emirlerin olaan haralarndan ve iddet hareketlerinden ektiklerini belirt -mektedir. Ancak kentlerin sklkla yaad iddet dalgalar dnda gnlk d -zenin dikkat ekici biimde salanm olduunu kaydetmektedir. Bu konudayalnzca yerel kaynaklar deil yabanc gzlemcilerin yazdklarn da dikkatealmaktadr. Bir kent yaam iinde byk nem tayan temizlik, su ihtiyacnnkarlanmas, sokaklarn aydnlatlmas ve yangnlara kar gelitirilen nlem-ler almasnn alt balklar arasnda yer almakta. Kent temizlii konusundaKahire gibi yerlerde zebbal ve terrabin adl grevlilerin bulunduunu, masraf-larnn sokak sakinlerince karlandn yine buradan renmekteyiz. Benzerbiimde Halepte cretlerini esna arn dedii kennas (sprc) loncas pa -zarlarn temizliiyle ilgilenirdi. Kahireli eyh Hasan e-Hicazinin Arap sokak-

19 Raymond,a.g.e.,s. 79-80.


11/22



larndaki ihmal edilmilie ve hijyen sorununa gnderme yapan tespitlerinedeinen Raymond, son tahlilde bu kentlerin durumunun ayn dnemdeki Batkentlerinin durumlarndan kt olmadna iaret eder. 20 Kahire ve Cezayir gibikentlerde dikkat eken yn gerek bir kamu hizmeti bulunmasa da merkeziya da yerel ynetimlerin (paalar ve ynetici zmre) sanldndan daha glmdahaleleri, dorudan tketicilerin deme yaptklar uzmanlam meslekloncalarnn etkinlii ve vak arn ( habus ) katklarnn birleerek byk kent ya-amnn ileyiini salam olmalardr.

Mekansal rgtlenme konusu Raymondun almasnda kentlerin rgtlen -me ilkelerini belirleme asndan nem tayor. Buna gre Arap kentlerinin

mekansal rgtlenmesinde belirleyici unsur ekonomik merkez olarak tespitediliyor. Kentin ikinci zellii, ekonomik etkinliin younlat merkezi blge-lerle ikamete ayrlm blgeler arasndaki ok byk farkllamayd. Bu bl -n ksmen, ekonomik ilevlerin ncelliinin ve neminin sonucuydu. Olaynsosyo-kltrel boyutu ise, Akdeniz toplumlarnda aile yaamnn toplumdangreceli kopukluuna ilikindi. Topluluklarn blnmesindeki ve topogra kadan ayr semtler halinde rgtlenmelerindeki katlk, Arap kentinin n -c zelliini oluturmaktadr.21 Ekonomik etkinliklerin, byk Arap kentleri-nin rgtlenmesinde oynad temel role ynelik Arap dnyasnda greli bir

durgunluun btne egemen olduu tezi ileri srlmektedir. Bu durgunluuaklayan birok neden ortaya konulmaktadr. Raymond bunlar u ekildesn andrmakta: Makul bir karla yetinip ar rekabeti reddetme konusundakigenel eilim, kapal topluluklar ve skk bir cora ereve (ar iinde) ya-ama alkanlnn bu eilimi glendirmesi. Teknik bululara ak olmama,bilerek yok saylan d dnyaya stn tutulmas alkanlk halini alm bir evreniine kapanma eilimi. Bununla birlikte tm yeniliklerin reddedilmedii gr-lyordu. rnein yaam biiminde gerek bir devrim yaratan yeni mallarnhzl yaylmas bunu gstermekteydi. Msra 16. yzyln ilk on ylnda girenkahve, ancak sonraki tarihlerde teslim bayran eken sert dini makamlarntm honutsuzluuna karn, kendisini kabul ettirmiti. Evliya elebi 1650yedoru Kahirede 643 kahvehane saymt ve 18. yzyl sonunda Descriptionde IEgypte bu say 1200 olarak tahmin ediliyordu. 22 Ekonomik rgtlenmeninikinci arpc nitelii zanaat faaliyetlerinin ticari faaliyetlere oranla zay yd.

Ancak Raymond Arap kentlerinin snai retimlerinin kmsenmemesi gerek -tiini dnmektedir. Byk kentler, merkezleri olduklar lkelerin genel eko-nomisinde temel bir rol oynuyorlar, krsal nfusun ihtiyac olan ve ev atlyele-rinin de krsal zanaatn de yeterli miktarda retemedii rnleri salyorlard.Dier yandan kentler, imparatorluun retimleri birbirini tamamlayan diereyaletlerine ihra edilen mallar retiyorlard.23

20 Raymond,a.g.e.,s. 99-101.21 Raymond,a.g.e.,s. 115-119.22 Raymond,a.g.e.,s. 159-160.23 Raymond,a.g.e.,190.


12/22


Namk Sinan TURAN

Arap kentlerinin konut alanlar ve konut tipleri konusu Raymondun ayn za-manda baz nyarglar da tartmaya at meselelerden biridir. Aslnda szkonusu nyarglar Osmanl kent tarihileri tarafndan da sorgulanmaktadr. s -tanbul, Bursa, Edirne gibi kentler zerine yaplan almalarda kentin yaamrntleri, farkl etnik ve dini gruplarn durumu bugn yeniden ele alnmakta-dr. lber Ortayl ayr kompartmanlar iinde yaadklarn syledii Osmanl ce-maatlerinin kltrel ve dini olarak benzerlikler zerine ina edilmi mahallerdeyerletiklerini belirtir.24 Donald Quataert ise byle bir genellemenin her blgeve kent iin aynen kabul edilemeyeceine iaret eder. Buna rnek olarak da18. yzyl ortalarnda Halep kentini gsterir.25 Gerekten de bu Arap kentininsakinleri ounlukla ayn dinden olanlarla deil, benzer refah dzeyindekilerle

birlikte yaamay tercih ediyorlard.26

Raymond dini ya da ulusal aznlklarntopluluk gereklerinin getirdii cora gruplamalar sosyo-ekonomik yaplarnetkisinde gelien mekansal dzenlemeyi bozan etkenlerden biri olarak de -erlendirmektedir. 400 yllk Osmanl idaresi homojenleen ikamet semtleri -nin geliimi eilimini glendirmitir. Bu dnemde tm Arap kentlerinde birYahudi (Hare el-Yehud) ve Yakndounun tm byk kentlerinde bir ya dabirka Hristiyan mahallesi (Hare el-Nasara) bulunmaktadr. Osmanl idaresisrecinde Mslman aznlk mahalleleri (Antakyada Aleviler, Badatta iiler)ya da etnik arlkl mahalleler (am, Halep ya da Badatta Krt mahallele -ri, Cezayir ya da Tunusta Endls mahalleleri) giderek belirginlemitir. IraLapidus Kahirede her Hristiyan ve Yahudi mezhebinin kendi soka oldu -unu belirtirken, Halepte Ermenilerin ve Marunilerin kentin kuzeybatsndayerletiklerini tespit etmitir. Kudsteki durum hemen her almada zerindedurulan bir konudur.27 Raymondun tespitleri de bu tezi destekler niteliktedir.Ona gre bu blnmenin nedeni gvenlik kaygs deildir. Osmanllarn dahaiyi denetlemek, ynetmek ve kolaylkla smrmek iin aznlk toplumlarnnyapsn glendirme eilimleri, zimmilerin ayr gruplar halinde rgtlenerekdini ve toplumsal zerkliklerini gvence altna alma istekleriyle birlemitir.O zaman, greceli olarak kapal, kendi dini makamlar tarafndan ynetilen,homojen mahallelerin oluumu her yerde g kazanmtr. 28

24 lber Ortayl,Osmanl oplumunda Aile (stanbul: Pan Yaynlar, 2000); Millet Sistemi,anzimattanCumhuriyete rkiye Ansiklopedisi (stanbul 1985, c. 4), s. 996-1001.

25 Donald Quataert,Osmanl mparatorluu 1700-1922 , ev. Aye Berktay (stanbul: letiim Yaynlar,2003), s. 256-258.

26 Abraham Marcus,Te Middle East on the Eve of Modernity: Aleppo in the Eighteenth Century (New York:Colombia University Press, 1989).

27 Ira Lapidus, Muslim Cities in the Later Middle Ages , (Cambridge: Cambridge University Press, 1967), s.85 vd.

28 Raymond,a.g.e.,s. 209.


13/22



Raymondun almasn teknik bir kent tarihi aratrmasndan ayran ve z -gn bir nitelik kazandran yn toplumsal tarihin eitli aamalarn da ko -nunun iine alabilmesinde yatyor. zellikle mahallelerde donanm, ev tiplerive gndelik yaama dair anlatlar bilinmeyen ya da ok az takip edilen bircorafyann Osmanl dnemi macerasn renmek isteyenlere farkl imkanlarsunuyor. zellikle mahalle sakinlerinin gvenlik, sradan komuluk, alkol yada fuhu gibi olaylar karsnda takndklar tavrlar Balkanlar ya da merkezi

Anadoludaki toplumsal tarih aratrmalaryla karlatrlarak okunmay hakediyor. almada Cezayir, Tunus, Suriye ve Msr kentleri geni bir corafyave uzmanlk alannn merkezleri olarak yer alrken ileri srlen tespitlerin kimizaman yzeysel kalabilecei kaygsn akla getiriyor. Oysa Raymond bu kay -

glar ortadan kaldrmada ikna edici bir yntem kullanyor, farkl rneklerdenyola karak daha geni bir resmin inasna imkan tannyor.

Andre Raymondun Arap kentine yaklamnda dikkat ekici ynlerden bir di -eri kenti yalnzca yzyllar ncesine ait belgelerden ilhamla tasvirlere dayalbir anlat zerinde kurgulamas deil ayn zamanda sosyal ilevinin altn ize -bilmesi. Raymond iin kent sosyal, ekonomik ve kltrel hayatyla bir btn -lk arz ediyor. Yneticiler ve ehrin halk arasndaki ilikiler kurumsal olmanntesinde toplumsal anlamda itibar kazanyor. Bunun yannda tarih yazcln -da ok az incelenmi olan Msrdaki idari dnmlerin sosyo-politik yans -malar onun ilgi alanna giriyor.

17. yzyl Osmanl mparatorluu iin askeri bir fetih devletinden brokratik vevergi toplayan bir devlete dnm karakterize etmektedir. Merkezdeki d -nm uzak eyaletler zerinde de etkisini gsterecektir. Ynetici kadrolardave yerel askeri glerin dzeninde dnm Msr asndan dikkat ekicidir.Msrdaki Osmanl askerleri, imparatorluk fetihleri ve zel eyalet seferlerinekatlan askerler olmaktan kp, sabit, yerel kar gruplarna dnmler -dir. 17. yzyl sonu ve 18. yzyl ba Osmanl Msrnn tarihinde askerlerin,

zellikle de alay komutanlarnn ei grlmedik nfuza sahip olduklar bir d-nemdir. Sz konusu srecin bir blmne damga vuran karakterler arasndaGnllyan alaynn komutan Hasan Aa Bilifya, damad smail Bey ile hi-maye ettii bir yenieri komutan olan Mustafa Khya el-Kazdal bata gel -mektedir. Bu isim Msrn asker, zanaatkar ve airet topluluklarn blen ikihizipten biri olan Fakari hizbinin liderliini yapmtr. zellikle Mustafa Khyael-Kazdal bir yzyl sonra Msr kontrol edecek haneyi kuran isimdir. Kaz-dallar bu dnemde yalnzca alaydan beylie dnen askeri gruplardan biriolarak kalmam Msrda yaanan dnmn n sa arnda yer almlardr. 29

29 Jane Hathaway,Osmanl Msrnda Hane Politikalar Kazdallarn Ykselii , ev. Nalan zsoy, (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2002), s. 13-15.


14/22


Namk Sinan TURAN

15 Kasm 1736da balca Yenieri ortalarnn nde gelen bey ve komutan -lar Birketl-Fildeki Defterdar Muhammed Beyin konanda bir suikastlaortadan kaldrlmlard. Bunlar arasnda Yenierilerin komutan Kazdal Os-man Kethda da vard. Kahirede yirmi yl boyunca egemen emir durumun -da bulunan ve ayn zamanda gl Kazdallar slalesinin ba olan OsmanKethdann ldrlmesiyle Msr tarihine yaklak otuz yl boyunca damgasnvuracak olan kiilerin nlerindeki engeller ortadan kalkmt. Bunlardan biriside Osman Kethdann efendisi Hasan Kethdann olu olan AbdurrahmanKazdal idi. 1751den zellikle Yenieriba brahimin 1754deki lmndenbalayp el-Kebir Ali Bey tarafndan srgn edildii 1765e kadar nemli rollerstlenen Abdurrahman Kethda zamannda Msr ve zellikle Kahire refah d -

nemlerinden birini yaayacakt. zellikle mimari etkinlikler Kazdalnn eya-let bakentinin ehresini deitirecekti. Bununla birlikte ne yaad dnemintarihilerince ne de sonraki dnemin uzmanlarnca gereken ilgiyi gremeye -cekti.

Le Caire Des Janissaires adl almasnda Raymond 1739-1765 arasn kap -sayan olaylar Msrn kaderini belirleyen g merkezlerinden birinin Abdur-rahman Kethdann yaam ekseninde inceliyor. 30 Msrn bu dnemi Osmanltarihi iinde zellikle nem tayor. 16. yzylda Osmanl siyasal sistemine da -

hil olan Msr zellikle Sleyman I dneminde yaplan dzenlemelerle yzyllkbir skunet dnemi yaamt. Msrn ynetimi Osmanl mevcut kurumlarylaMemluk dneminden devralnm kurumlarn yeniden dzenlemi haliydi. Y-netim vali, kad ve ocaklardan meydana gelen l bir kurumlamaya dayan -yordu. Eyalet ynetimin ba vezir dzeyindeki ou padiahla yakn akrabalkiindeki paa unvanl valilerdi. darenin yannda, mali ve dzenin korunmasnaynelik geni yetkileri vard. Raymond 17. yzyl ncesi dnemin iktidar ya-psn ortaya koyabilmek iin bu konuyu ele alyor. Valiler, kadlar ve ocakllarynetim iindeki konumlaryla inceleniyor. 17. yzyl bandan itibaren iktida-rn evrimi Paalarn gcnde zay ama ve onlara kar cretkar klar gste -ren beylerin nfusunun art ayrntl biimde gzler nne seriliyor. Bununlabirlikte Raymond Osmanl merkezi rejimine balln zay ad dnemlerdebile son derece hassas bir dengeyle g dengesini stanbul lehine evire -bilecek yeni g odaklarn desteklemek yoluyla kontroln salanabildiinedikkat ekmektedir. Ekrem Inn da belirttii gibi kitap bu ynyle vali, kadve yenieri kethdas etrafnda oluan ok bilinmeyenli siyaset denklemini,yasland kltrel boyutlar gz ard etmeden zmeye almaktadr. Vard - sonu, tarihe yalnzca trajedileri kaydeden yal bir hafza gzyle bakanlarya da cinayet, suikast ve srgnler zerine rlm siyaset perdesi altndaki

30 Andr Raymond,Le Caire des Janissaires: Lapogee de la ville ottomane sous Abd al-Rahman Katkhuda ,(Patrimoine de la Mediterranee,1995), 125 s.; Trkesi iin bkz.Yenierilerin Kahiresi AbdurrahmanKethda Zamannda Bir Osmanl Kentinin Ykselii , ev. Alp Tmertekin, (stanbul: Yap Kredi Yaynla-r, 1999), 173 s.


15/22



galipleri ile maluplar bou bouna arayanlar adna gerekten dndr -cdr. nk Osmanlnn Msr ynetiminde ne iktidar adna sz sahibi olanvaliler, kadlar ve yenieriler mutlak galipleri temsil etmiler, ne de Memlukbeyleri mazlum maluplarn safnda yer alabilmilerdir.31

Osmanl Msrnda merkezin izledii politika incelikli bir satran oyununu an-drmaktadr. Raymondun ykt n yarglardan biri de Osmanl rejiminin resmigrevlileriyle ilikilerinin dzeyine ynelik anlatdr. Her eyden nce merkezihkmet Msrdaki valilerinin ok glenmesi ve kendisine kar tehdit olutu-rabilmesi olaslna kar Memluk beyleriyle zaman zaman ittifak yapmaktankanmamaktadr. Baz durumlarda ise Memluk beyleri oyunu kuralna gre

oynama konusunda direnebilmektedirler. Andr Raymondun kiisel tarihizerinden Kahireye ynelik bir toplumsal tarih aratrmasna imza att Ab-durrahman Kethda bu direnci gsteren aktrlerden biridir. Her ne kadar tarihikaynaklar onu gereince nemsememise bile Memluk Kahiresini OsmanlKahiresine dntren isimdir. Siyasi adan pek becerikli olmad ortadr.1747-1751 arasn Hicazda srgnde geirmesi buna iaret etmektedir. Talihona 1754te brahim Kethdann lmyle bir kez daha glse de 1760lar -da yaad politik rekabet karsnda ortaya koyduu tercihler bir kez dahasrgne gnderilmesine neden olmutur (1765-1776). Siyasi adan perdeninarkasnda kalma abalarn aklamak kolay gzkmese de bir dnem Kahi -redeki en byk g merkezi olduu muhakkaktr.

Abdurrahman Kethda rneinde olduu gibi Memluk Beylerinin Msrn budneminde ne kan gleri birok etkene baldr. Her eyden nce yenierizmresi ve Memluklar arasndaki siyasi ilikiler iki grup arasndaki ittifakn as-keri boyutuna iaret etmektedir. Hathaway ve Raymond gibi aratrmaclarnaka gsterdii gibi bu ilikinin sonucunda yenieriler iinde Trk unsurunyerine Memluk unsuru artmaya balayacaktr. Sz konusu ittifakn ekonomikynn ise Msra byk paralar salayan kahve ticaretinin denetimi olutur -

maktadr. Abdurrahman Kethdann byk lde Kahirenin imarna harca -d gelirin temeli kahve ticaretinden elde edilen byk servete dayanyordu.Msrn 1736-1780 arasnda yaad bolluun ve gz kamatrc zenginliindayand kahve ticareti refah dneminin gstergesiydi. Ancak ayn dnemdeticaretteki bu ykselie karn zanaatlarda belirli bir durgunluk dnemi yaa -nyordu. Kahirede alan nfusun nemli bir blmnn ura alan olankuma imalat ve ticaretinin yannda eker ticaretinde de bir daralma sz ko -nusuydu. Bunun temelinde Marsilyadaki imalathanelerin rekabeti vard. Ayndnemde Msrn da Kahirenin de iktisadi etkinlik merkezi, kahve ticareti et-

31 Ekrem In, Msrda Osmanl Satranc,Yenierilerin Kahiresi, nsz, (stanbul:Yap Kredi Yaynlar,1999), s. 8.


16/22


Namk Sinan TURAN

rafnda biimlenmiti. Kahve ticareti, saylar 500 il 600 civarnda bulunanbyk tccarlarn oluturduu bir topluluun elindeydi. Bu tccarlar bir eh -bender bakanlnda ayr bir mesleki topluluk oluturuyordu. Raymond 1720-1760 aras dnemde glerinin zirvesine ulaan uveyhiler ve eraybleringeliimi zerinden byk tccarlarn dinamizmine ve Msrn iktisadi yaamn-daki belirleyici rollerine iaret etmektedir. Fas kkenli erayblerden KasmBey 1734te ldnde mahkeme kaytlarna geen mirasnda 21.3 milyonluknakit para gzkyordu. Kukusuz mahkeme kaytlarnda yer almayan eitlitanmaz mallarn da aralarnda bulunduu pek ok maln varl dikkate aln -dnda servetin boyutlar byyordu. Ayn aile mallarn satabilmek iin bayia kurmu, Kzldeniz ile Kahirede depolar ve antrepolar yaptrmt.32

Raymondun kurgusunda kahve tccarlarnn zel yer ediniinde byk tc -carlar ve asker tabakas arasndaki balar belirleyicidir. Kahirenin merkezdeyer ald bir toplumsal tarih anlatsnda bu kanlmazdr. Egemenler lkeyiynetmelerine imkan tanyan gelirin byk blmn Msrdaki zenginliktenalyordu. Ayn grup yenierilerle kurduklar ilikiler sayesinde lkedeki ege-menliklerini srdrmeyi garantiliyordu. Byk ticaret ve yenieriler arasnda-ki iliki 18. yzyl Msrnda tarihin akna yn vermiti. Yenieriler yalnzcazanaatkarlar ve tccarlardan kent rsumu almakla kalmyor, ileticisi olduk -lar gmrk vergilerinden de yararlanyorlard. Gmrkler ve ihra rnleritekellerini denetleyebilmeleri onlara Avrupal tccarlarla iliki kurma imkanyaratyordu. Tm bu ilikiler a Raymondun almasnda brahim Kethdaya da kendisini tmyle toplumsal ve dinsel vak arn gelitirilmesine, dola -ysyla benzeri grlmedik bir imar abasna adayan Abdurrahman Kethdagibi isimlerin toplumsal altyapsn aklayabilmede anahtar rol stlenmesinisalyor.

Abdurrahman Kethdann Kahiresi 1718-1730 arasnda stanbulda yaananBarok dnemden izler tayor denebilir. Kahire dnmekte, gney ynnedoru bymeyi, Bat blgelerindeki nfus art izlemektedir. Raymond szkonusu geliim srecini ehrin gemi asrlardaki durumuyla mukayeseli bi -imde ortaya koymaktadr. Bunu yaparken dnemin Arapa literatrnnyannda Savary gibi gzlemcilerin aktardklarna da bavurmaktadr. Savary1777de Kahire ve Msr ziyaret ettiinde kent ve lke hala altn an ya-yordu. Ancak 1783-1785 yllar arasnda Msrda bulunan Volneyin izdi-i portre hi de sele nin izdiine benzemiyordu. nk onun dnemindeMsr 1798e kadar dinmeyecek olan bir bunalmn eiinde olup, i savalkeyi kasp kavurmakta, 1792ye kadar srecek bir veba salgn ve ktlk ba

32 Raymond, (1999),a.g.e.,s. 73-81.


17/22



gstermekteydi. 33 Oysa Msrn zenginlii sayesinde Kahirenin hzla gelitiidnemde her ey bambakayd. Abdurrahman Kethda bu bymeye ilgisizkalmad gibi kentin antsal biim almasna da katkda bulunmutu.

Arap lkelerinde Osmanl ynetimiyle ilgili balca nyargnn gerileme ve -k iddialar zerine younlat ve Raymon gibi tarihilerin aratrmalarnnbu bak asn sarst yukarda belirtilmitir. Osmanl idaresinin zellikle kentyaamn sndrd ve Arap kentlerini sosyo-kltrel anlamda gerilettii id -dialar mimar ve estetik unsurlarn deerlendirilmesinde de etkisini gster -mitir. Kahire sz konusu olduunda buradaki Osmanl dnemi mimari mirasMemluklar ayla karlatrlarak aalanmaya maruz kalmtr. Osmanl

mimari etkinliklerini gn na karma konusunda pay sahibi olan EdmondPauty gibi bir uzman bile bylesine vasat bir sanatla ilgilendii iin nerdeysezr dileyecek gibidir. Marcel Colombe 1517 sonrasnda Msrn iine d -t sylenen kltrel ksrl eletirirken bir zamanlar gz kamatrc par-lakla erimi olan bilim ve sanat alanlarnn Osmanl Kahiresinde dumurauradn, inaat alannda ise hemen hibir orijinalliin yaratlmadn ilerisrmektedir. Raymond bu konuda yeni bir bak temsil etmektedir. Ona greOsmanl mparatorluunun sradan bir vilayeti konumuna indirgenmi ve ge -lirinin bir blmn Babliye vergi olarak deyen bir lkedeki genel koullar

pek elverili saylmasa da, Osmanl dnemindeki bayndrlk almalar genede grkemli Memluklar dnemiyle rahatlkla karlatrlabilecek kadar nem-lidir34 1517-1798 arasn kapsayan dneme ilikin bir dkmde 199 adet snf -landrlm yap yer oluyordu ki, ayn sre erevesinde bakldnda Memlukyaplarna (233) yakn bir saydr bu. Kent asndan byk nem tayan kamubinalarna bakldnda ise rakamlar birbirine yakndr. Kahirede 124 Memlukyapsna kar 125 Osmanl yaps yer almaktadr.

Abdurrahman Kethday Kahirede lmszletiren icraatlar siyasi olmak -tan te kltrel alandaki katklarnda sakldr. Mimari alanda grlen atlm-lar ehri Osmanl kimliine kavuturmutur. Bu sre grnrde son dereceanakroniktir. Merkezden siyasi olarak gittike uzaklaan Kahire kltrel an -lamda Osmanl damgasna kavumaktadr. Kahire ehir olarak yeni yerleim -lerle genilerken Birketl-Fil ve zbekiyye gibi zengin muhitler stanbuldakiBoazii ve dier mesire yerleri benzeri bir havaya brnmektedir. Mimarialanda btnyle bir Osmanl havasndan sz etmek mmkn deildir amaOsmanl Memluk tarz bir sentez aka grlmektedir. zellikle sebiller stan-buldaki benzerleriyle kyaslanabilecek bir sluba sahip olmaktadr. 18. yz -yln ilk yarsyla son eyrei arasndaki dnemde ina edilen yaplar Osmanl

33 Raymond, (1999),a.g.e.,s. 93-122.34 Raymond, (1999), a.g.e., s. 126.


18/22


Namk Sinan TURAN

egemenliinde geen 281 ylda ina edilenlerin te birinden fazladr. Btnbu etkinliin en youn olduu yllar Abdurrahman Kethda dnemine denkdmektedir. Ceberti gibi Abdurrahman Kethdaya kar son derece sert birtavr sergileyen yazarlar bile bu ba dndrc imar faaliyeti karsnda hay -ranlklarn ifade etmekten geri kalmamaktadr. Bylesine kapsaml bir etkinlikhem kendisine den kabark miras, hem de yenieri ocann ba sfatylasalad gelirler sayesinde, yani ocan snrsz kaynaklarn ve zellikle kah-ve ticaretini elinde tutmasyla gerekletirilmitir. Kahirenin tarihi potas say-lan Fatmi ve Memluk dnemi Kasaba caddesinin sonunda bugn bile btngrkemiyle ykselen Beynel-Kasreyn Sebili, Msrn bu dnemde yaadzenginlii atafatl bir dekora kazmay baarm, gzel sanatlara vurgun bir

emirin izlerine tanklk etmektedir.35

1765de Abdurrahman Kethdann srgne gnderilmesi Kahire ve genel -de Msr iin bir dnemin sonuna iaret ediyordu. Aslnda onun desteiyleiktidara gelen Ali Bey zamannda Msrdaki iki yz elli yldr yaam dzenle-yen rgtlenmenin nitelii kkl deiime urayacaktr. Yenieri ba srgnegnderildikten sonra ocak komutanlar sistemli biimde politikann dndatutulmaya allacaktr. 1798de Napoleon igaline kadar olan dnemde Msryeni sorunlar ve atmalarn merkezi haline dnecektir. Andr Raymondun

almas bu srece giden son yzyln pro lini karmak asndan yeni birbak as salamaktadr. Ancak en nemlisi smrgecilik ile Pax-Ottomanaarasnda skp kalan, ayn ekilde oryantalist yaklamnn olumsuzluklarnzerinde toplayan Osmanl dnemi Arap kent tarihiliine ynelik katksdr.Raymondn almalar ihmal edilmi ya da bilinli olarak tahrife uram Os-manl kent tarihinin sorunlar zerine younlamaktadr. Onu zgn klan ynbaskn eilimlere boyun eme kolaylna dmeden yeni bir yaklam inaedebilmesinde yatmaktadr. Bylelikle Nelly ve Hathaway gibi gen kuak -larn bu birikim zerinden Osmanl Msrnn tarihini yeniden yazabilmelerineolanak salamaktadr.

35 Raymond, (1999), a.g.e., s. 125-157.


19/22



Kaynaka

Barbir, Karl, 1945 Sonras Arabistanda Osmanl Tarihi almalar, KemalKarpat (ed.)Osmanl Gemii ve Bugnn Trkiyesi, (stanbul: Bilgi niversitesiYaynlar, 2004), ss. 403-414.

Buzpnar, M. Tufan. Araplarn Osmanlya Bak,zlenim, , Say 35-36, (1996),ss. 63-65.

Nelly Hanna ve Raouf Abbas (ed.),Society and Economy in Egypt and the EasternMediterranean, 1600-1900; Essays in Honor of Andr Raymond(Cairo: AmericanUniversity in Cairo Press, 2005).

Gibb, Hamilton A. R.,Orta Asyada Arab Ftuhat,(Trkiyat Enstits Yaynlar,1930).

Hathaway, Jane, Osmanl Msrnda Hane Politikalar Kazdallarn Ykselii,ev.Nalan zsoy, (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2002).

____________, The Arab Lands Under Ottoman Rule, 1516- 1800, (Londra: PearsonLongman, 2008).

Holt, P. M.,Egypt and the Fertile Crescent 1516-1922,(Londra: Longmans, 1966).

In, Ekrem, Msrda Osmanl Satranc, Yenierilerin Kahiresi, nsz,( stanbul :Yap Kredi Yaynlar, 1999).

Kavtarani, Vacih, 20. Yzyln lk Yarsnda Lbnanda Milliyeti Dnce veOsmanl mgesi, Kemal Karpat (ed.),Osmanl Gemii ve Bugnn Trkiyesi,

(stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004), ss. 381-401.


20/22


Namk Sinan TURAN

Kitap, Zekeriya,Arablarn Trkistana Girii,(stanbul: TDAV Yaynlar, 2000).

Lapidus, Ira,Muslim Cities in the Later Middle Ages,(Cambridge: Cambridge Uni-versity Press, 1967).

Marcus, Abraham, The Middle East on the Eve of Modernity: Aleppo in the Eighte-enth Century, (New York: Columbia University Press, 1989).

Ortayl, lber,Osmanl Toplumunda Aile, (stanbul: Pan Yaynlar, 2000).

___________, Millet Sistemi,Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. 4, (stanbul: letiim Yaynlar, 1985), ss. 996-1001.

zbaran, Salih. Smr ile Pax-Ottomana Arasna Sktrlm Bir Konu:Osmanl Ynetiminde Arap lkeleri. Toplumsal Tarih, Eyll 2009, c. 25, say189, s. 12-21.

zbaran, Salih, The Ottoman Response to European Expansion; Studies on OttomanPortuguese Relations inthe Indian Ocean and Ottoman Administration in the ArabLands During the 16th Century, (stanbul: ISIS Press, 1994).

Quataert, Donald, Osmanl mparatorluu 1700-1922, ev. Aye Berktay, (stan-bul: letiim Yaynlar, 2003).

Raymond, Andr. Arap Eyaletleri 16.-18. Yzyllar, Robert Mantran (ed.),Os-manl mparatorluu Tarihi, Cilt. I, ev. Server Tanilli, (stanbul: Say Yaynlar,1991), s. 419-510.

_______________, Islamic City, Arab City: Orientalist Myths and Recent Views,BRIMES 21-1, (Durham, 1994), s. 3-19.

________________, The Residential Districts of Cairo during the Ottoman Pe-riod, The Arab City: Its Character and Islamic Cultural Heritage, ( Riyahd: Arab


21/22



Urban Development Institute, 1982), s. 100-110.

_________________, Le Caire des Janissaires: Lapogee de la ville ottomane sous Abdal-Rahman Katkhuda,(Patrimoine de la Mediterranee, 1995).

_________________, Osmanl Dneminde Arap Kentleri, ev. Ali Berktay, (stanbul:Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1995).

_________________, Yenierilerin Kahiresi Abdurrahman Kethda Zamannda Bir Os-manl Kentinin Ykselii, ev. Alp Tmertekin, (stanbul: Yap Kredi Yaynlar,1999).

_________________, The Ottoman Conquest and the Development of the GreatArab Towns,International Journal of Turkish Studies,Cilt. Say.1,( 1980), s. 84-86.

Shaw, Stanford J.,The Financial and Administrative Organization and Developmentof Ottoman Egypt 1517 -1798,(Princeton University Press, 1962).

een, Ramazan, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri,(Ankara:Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, 1998).

Yldz, Hakk Dursun,slamiyet ve Trkler, (stanbul: stanbul niversitesi Ede-biyat Fakltesi Yaynlar, 1967).


22/22

Documents

Andre Raymond, Osmanlı idaresinde Arab kentleri hakkında