anhbayar

хөдөө аж ахуйн их сургууль эдийн засаг бизнесийн сургууль

Хэрэглээний үнийн индекс болон түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ

Анхбаяр БЭЗ IV C1 Удирдагч багш Ж.Баттулга /Докторант/

3/23/2013

Энэхүү төгсөлтийн ажлын дүгнэлт нь зөвхөн судлаач оюутны үзэл санааг илэрхийлнэ.

1

Анхбаяр ХҮИ болон түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ

Хураангуй

Энэхүү төгсөлтийн ажлын зорилго нь ХҮИ-ийг бүрэлдэхүүн хэсгүүдээр нь задлаж, бүтцийг нь тодорхойлох, ХҮИ-д салбаруудын үзүүлэх нөлөөлийг судлах мөн түүнчлэн ХҮИ-д нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг судлан тодорхойлох зорилготой. Тус судалгаанд хугацааны цувааны эконометрик шинжилгээ болон олон хүчин зүйлсийн регрессийн шинжилгээ зэрэг арга техникүүдийг ашигласан болно.

Хугацааны цувааны шинжилгээнээс харахад ХҮИ-д сарын нөлөөнд ихээхэн өртөмтгий үзүүлэлт болох нь батлагдсан. Ерөнхийдөө он тус бүрийн 11-6 сард өсдөг өсөлт нь сүүлийн үеийн тооноос ч харагдаж байна. Харин шатахууны үнийн өсөлт нь ихээхэн нөлөөтэй болох нь 6-7 саруудад ажиглагдсан. ХҮИ-д ордог салбаруудаас хэлбэлзэлтэй салбарууд байсан нь хүнс, боловсрол зэрэг салбарууд нь ХҮИ-ийн түвшингээсээ өндөр байсан нь судалгаанаа харагдаж байв.

Хэрэглээний үнийн индексэд нөлөөлдөг хүчин зүйлсийг регрессийн шинжилгээгээ судлаж үзэхэд хүнсний бүтээгдэхүүн их нөлөөлдөг ба үүний дотор махны үнийн өсөлт илүү их байна. Харин мөнгөний нийлүүлэлтийн өөрчлөлт нь ХҮИ-ийн өсөлтийн шатгааны 20 орчим хувийг эзлэж байгаа бөгөөд дийлэнх нь стратегийн бүтээгдэхүүн байгаа нь миний төгсөлтийн ажлын судалгаагаар харагдаж байна.

Ангилал: G17, G20, G21, G28

Түлхүүр үгс: Хугацааны цуваа, Хэрэглээний үнийн индекс

2


Товчилсон үгийн тайлбар

БНХАУ- Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс

ДСЕТЗ- Динамик стохастик ерөнхий тэнцвэрийн загвар

ДНБ- Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн

ЗГ- Засгийн газар

МАА- Мал аж ахуй

ОХУ- Оросын Холбооны Улс

ОУВС- Олон улсын валютын сан

СЭЗДС- Санхүү эдийн засгийн дээд сургууль

УИХ- Улсын Их Хурал

ҮСХ- Үндэсний статистикийн хороо

ҮНБ- Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн

ХАА- Хөдөө аж ахуй

ХААИС- Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургууль

ХҮИ- Хэрэглээний үнийн индекс

3


I. Танилцуулга

Маш олон төрлийн үнийн индексүүдээр инфляцийг тооцдог. Эдийн ухаанд хамгийн өргөн хэрэглэгдэг индексүүд нь ХҮИ болон ДНБ –ий дефлятор. Харин засгийн газар болон Төв банкнаас мөнгөний болон сангийн бодлогыг хэрэгжүүлж инфляцийг бууруулахыг зорьдог индекс нь ХҮИ юм. Учир нь энэ индекс нь дундаж амьдралтай өрхүүдийн хэрэглээний сагсан дахь бараа үйлчилгээний үнийн дунджыг авч үздэг. Сүүлийн жилүүдэд манай улсын ХҮИ-р илэрхийлэгдэх инфляцийн түвшин тогтворгүй байна. Энэ нь төрийн бодлогыг үнэгүйдүүлэх, бизнесийн орчинг тодорхой бус болгох, иргэдийн амьжиргааг бууруулах сөрөг үр дагавартай билээ. Энэ хэлбэлзлийг эдийн засагчид, судлаачид, шийдвэр гаргачид өөр өөрийн байр суурьнаас тайлбарласаар байна. Тухайлбал улс төрчид төв банкны үүрэгээ биелүүл чадахгүй байгаатай холбоотой мэтээр, нөгөө талаас нь төрөөс эрэлтийг хэт тэлсэн бодлого явуулсан нь инфляцийг бууруулж байна гэх зэргээр. Иймээд эдгээр асуудалд өөрийн зүйгээс бага ч болох хариул өгөх үүднээс энэ сэдвийн хүрээнд судалгаа хийж үзлээ.

Төгсөлтийн ажлын зорилго:

ХҮИ-д нөлөөлдөг хүчин зүйлсийг нь судлахаас гадна ХҮИ-ийг бүтцийн хувьд нь судлан дүгнэлт өгч бодлогын зөвлөмж боловсруулах явдал юм.

Судлагааны ажлын зорилт: ХҮИ-ийг бүтцээр нь задлах ХҮИ-д хугацааны цувааны эконометрик шинжилгээ хийж таамаглал боловсруулах ХҮИ-д нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох. Урт болон богино хугацааны зөвлөмж боловсруулах

Судалгааны аргачлал:

Дээрх зорилгуудад хүрэхийн тулд хугацааны цувааны бүрэлдэхүүн хэсгийн шинжилгээ, ARMA загвар болон олон хүчин зүйлийн регресс зэрэг арга аргачлалуудыг ашиглалаа. Энэхүү судалгаа нь (1) танилцуулга, (2) сэдвийн судлагдсан байдал, (3) ХҮИ-ийн судалгаа, (4) хугацааны цувааны шинжилгээний арга зүй, (5) ХҮИ-ийн бүрэлдэхүүн хэсгийн шинжилгээ, (6) ХҮИ-ийн эконометрик шинжилгээ, (7) ХҮИ-д нөлөөлөх хүчин зүйлсийн шинжилгээ болон (8) дүгнэлт санал зөвлөмж гэсэн хэсгүүдээс бүрдэнэ.

Өгөгдлийн тухай:

Энэхүү судалгааны эхний хэсэг буюу хугацааны цувааны шинжилгээнд ХҮИ-ийн сүүлийн үеийн өгөгдлийг ҮСХ-с гаргасан 2005 оноос 2011 оны сарын өгөглийг ашиглалаа.

Хоёрдугаар хэсэг болох ХҮИ, түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ хэсэгт ХҮИ-д нөлөөлөгч 8 макро хувьсагчыг сонгон авсан1. Үүнд: зэсийн үнийн өсөлт, төрийн албан хаагчдын цалингийн өгөгдөл (хөдөлмөр нийгмийн хамгаалалын ямнаа, хуучин нэрээр), дэлхийн зах дээрх нефтийн үнэ, М1 мөнгөний нийлүүлэлтийг Монгол банкны сарын мэдээлэл, Бодит ДНБ-ийг 2005 оны үнээрх ҮСХ-ны мэдээлэл, гадаад худалдаа, төгрөгтэй харьцах долларын ханшийг Монгол банкны сарын мэдээллээс тус тус авч ашигласан болно. 1 Хувьсагчаа сонгох авахдаа онолын болон эмпирик ажлуудыг судласны үндсэн дээр сонгож авлаа. Эдгээрийг ашигласан ном зүйн жагсаалт болон судлагдсан байдал оруулсан болно.

4


Гарчиг

I. Танилцуулга.................................................................................................................................3

II. Сэдвийн судлагдсан байдал........................................................................................................6

III. Хэрэглээний үнийн индексийн судалгаа..............................................................................11

IV. Хугацааны цувааны бүрэлдэхүүн хэсгүүд, тэдгээрийг тооцох арга зүй............................14

2.1. Хугацааны цувааны нийлбэр бүрэлдэхүүн хэсгийг ялгах..............................................15

2.1.1. Улирлын индексийг тодорхойлно............................................................................15

2.1.2. Трендийг тодорхойлно..............................................................................................17

2.1.3. Мөчлөг нөлөөг тодорхойлно.....................................................................................18

2.1.4. Шокыг тодорхойлно..................................................................................................18

2.2. Үржвэр бүтэцтэй бүрэлдэхүүн хэсэг бүхий хугацааны цуваа........................................18

2.2.1. Улирлын индексийг тодорхойлно............................................................................19

2.2.2. Трендийг тодорхойлно..............................................................................................19

2.2.3. Мөчлөг нөлөөг тодорхойлно.....................................................................................19

2.2.4. Шокыг тодорхойлно..................................................................................................20

V. Хэрэглээний үнийн индексийн хугацааны цувааны бүрэлдэхүүн хэсгийн шинжилгээ.......21

VI. Хэрэглээний үнийн индексийн хугацааны цувааны эконометрик шинжилгээ.................24

VII. Хэрэглээний үнийн индексид нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ.............................26

7.1. Үзүүлэлтүүдийн интегретдийн эрэмбэ............................................................................26

7.2. Үзүүлэлтүүдийн учир шалтгаан, үр дагаварын хамаарал...............................................26

7.3. Үзүүлэлтүүдийн статистик хамаарал...............................................................................29

7.4. Бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн хамаарал...................................................................................30

VIII. Дүгнэлт, санал зөвлөмж........................................................................................................32

Ашигласан материал.........................................................................................................................34

Хавсралт-1..........................................................................................................................................35

Хавсралт-2..........................................................................................................................................36

Хүснэгтийн жагсаалт

ХҮСНЭГТ 1 ХҮИ (2005:XII=100)....................................................................................................11ХҮСНЭГТ 2 4 цэгийн шаталсан дунджыг тооцох арга..................................................................16ХҮСНЭГТ 3 Улирлын индексийг тооцох туслах хүснэгт..............................................................17ХҮСНЭГТ 4 гарсан үр дүн хүснэгтэд энэ байдлаар харагдана.....................................................18ХҮСНЭГТ 5 ХҮИ-ийн урьдчилсан таамаглал................................................................................25ХҮСНЭГТ 6 Үзүүлэлтүүдийн интегретэдийн эрэмбэ....................................................................26

5


ХҮСНЭГТ 7 Үзүүлэлт хоорондын гранжерийн учир шалтгааны тест..........................................27ХҮСНЭГТ 8 Үзүүлэлтүүдийн учир шалтгааны холбоо.................................................................28ХҮСНЭГТ 9 Үзүүлэлтүүдийн хамаарал..........................................................................................29ХҮСНЭГТ 10 Хэсгийн корреляцийн шинжилгээний үр дүн.........................................................30ХҮСНЭГТ 11 ХҮИ ба түүнд нөлөөлөгч үзүүлэлтүүдийн корреляци хамаарал...........................31

Зургийн жагсаалт

ЗУРАГ 1 ХҮИ....................................................................................................................................11ЗУРАГ 2 ХҮИ салбараа....................................................................................................................12ЗУРАГ 3 ХҮИ-ийн задаргаа.............................................................................................................13ЗУРАГ 4ХҮИ-ийн сарын индекс......................................................................................................21ЗУРАГ 5 ХҮИ-ийн чиг хандлага......................................................................................................21ЗУРАГ 6 ХҮИ-ийн мөчлөг................................................................................................................22ЗУРАГ 7 ХҮИ-ийн санамсаргүй цочир өөрчлөлт...........................................................................22ЗУРАГ 8 Динамик болон чиг хандлага............................................................................................24ЗУРАГ 9 ХҮИ-ийн таамаглал...........................................................................................................25

6


II. Сэдвийн судлагдсан байдал

Миний судалгааны ажил нь хэд хэдэн судалгааны арга зүйн асуудлуудыг авч үзэж байна.

Үүнд ХҮИ-д нөлөөлж байгаа хүчин зүйлсийг судлахаас гадна ХҮИ-ийг хугацааны цувааны

бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг ялгах явдал юм.

Энэ чиглэлүүдээр дотоодын болон гадаад судлаачдын хийсэн судалгаажы ажлуудыг уншиж

судаллаа. ХҮИ-ийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн шинжилгээг СЭЗДС-ийн профессор Ц.Батсүх 2008

хийсэн “Инфляцийн эсрэг макро эдийн засгийн бодлого” судалгаандаа ХҮИ болон ХҮИ-ээр

илэрхийлэгдэх инфляцид нөлөөлж буй хүчин зүйлс2 тус бүрийн хугацааны цувааны бүрэлдэхүү

хэсгүүдийн шинжилгээг хийсэн байна. Энэ судалгааны үр дүнгээс ХҮИ-ийн чиг хандлага авч

үзсэн хүчин зүйлсийн чиг хандлагатай ижил чигт байсан. Тодруулбал ХҮИ болон нөлөөлөгч

хүчин зүйл нь өсөх хандлагатай байна. Харин ХҮИ болон түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйл сарын

нөлөөлөл нь сөрөг хамааралтай үр дүн гарсан нь судлаачыг хугацааны хоцрогдолтой байна

гэсэн дүгнэлтэд хүргэжээ. Мөчлөгийн хувьд ХҮИ болон нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн хооронд

хамаарал хүчтэй бус боловч эерэг хамааралтай гарсан байна.

ХААИС-ийн багш Ж.Баттулга Магистрант, докторантын эрдэм шинжилгээний бага хуралд

“ХҮИ-ийн бүрэлдэхүүн хэсгийн шинжилгээ” нэртэй ажилдаа ХҮИ-ийг 11 сараас 5 дугаар сар

хүртэл нэмэгдэж, 6 сараас эхлэн 11 сар хүртэл буурдаг болохыг харуулсан. Энэхүү

өөрчлөлтийн шалтгааныг судлаач ХҮИ-д голлон нөлөөлдөг махны үнэтэй холбон тайлбарласан

байна.

ХҮИ-ээс гадна Хугацааны цувааны бүрэлдэхүүн хэсгийн шинжилгээг сангийн яамны

санхүү, эдийн засгийн бодлогын газраас 2010 оны 9 сард хийсэн судалгааны “зээлийн өрийн

үлдэгдэл болон түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ” нэртэй ажилд Зээлийн өрийн

үлдэгдлийг хугацааны цувааны бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд задласан байдаг.

Эдгээр ажлуудыг арга зүйн хувьд ерөнхийд нь дүгнэж үзвэл бүгд нэг ижил хугацааны цувааг

бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд задлахдаа нийлбэр бүтцээр нь задлах арга зүй ашигласан байна.

Инфляцид нөлөөлдөг хүчин зүйлсийн талаар маш олон судалгаа хийгсэн байдаг гадаадын

судлаачдын хийсэн судалгаанаас цөөн хэсгийг танилцуулбал:

Блежэр (Blejer) (1979), Лэйдэрмэн (Leiderman) (1981) нар хөвөгч валютын ханштай нөхцөлд

мөнгөний хандлагын шинжилгээг өргөжүүлсэн. Мак Кэндлэсс (Mc Candless), Вэбэр (Weber)

2 М1 мөнгөний нийлүүлэлт, төсөвт байгууллагын ажиллагсдын цалин, А92 шатахууны үнэ, Америк долларын ханш, Бодит ДНБ, гадаад худалдааны тэнцэл.

7


(1995) нар улсуудын хөлгөн өгөгдлөөр (Gross section data) судалгаа хийж, мөнгөний өсөлт

болон инфляци хоёрын хоорондох корреляцийн коэффициент 0.95 байна гэсэн үр дүн гаргасан

байна.

Фосу (Fosu), Хак (Huq) (1988) нар аж үйлдвэрийн салбар дахь үйлдвэрлэлийн ажилчдын

орлогыг цалин гэвэл үнийн түвшин нь цалингийн учир шалтгаан болдог гэсэн дүгнэлтийг

хийсэн. Эсрэгээр цалин нь аж үйлдвэрийн ажилчдын жилийн дундаж орлогоор хэмжигддэг бол

үнийн түвшин болон цалин аль алиныхаа учир шалтгаан болно гэдгийг тэд илрүүлсэн. 1979 онд

чөлөөт зах зээлийн систем (EMS)-д орохоос өмнө Ирланд худалдааны ихэнх хувийг нь Их

Британий экспортын бараа эзэлдэг, хөршийн эдийн засагтай, тогтмол ханштай улс байсан. Урт

хугацаанд Ирландын инфляци нь гол худалдааны түншлэгч Их Британий инфляцийн түвшин

рүү дөхөж байв.

Жери (Geary), Хери (Hery), Прашке (Pratshke) (1970) нар хэрвээ худалдааны түншүүдийн

ихэнх нь тогтмол ханштай бол дотоодын цалин Ирландын инфляцид нөлөөлөгч гол хүчин зүйл

нь болно гэдгийг харуулах орц-гарцын загвар (input output model)-ыг боловсруулсан. Жижиг

нээлттэй эдийн засаг нь инфляцийг урт хугацаанд доогуур байлгахын тулд дотоодын

цалингийн хяналтыг ашиглаж болно гэдгийг энэ шинжилгээ харуулсан. Зарим эмпирк

судалгаагаар өндөр инфляци эдийн засгийн өссөлттэй сөрөг хамаарлыг харуулсан байдаг.

инфляцийн түвшин өндөр орнуудад эдийн засгийн өсөлт ерөнхийдөө доогуур байдаг. Иймээс

тэд инфляци бол хохиролтой зүйл гэж үздэг. Тухайлбал Роберт Варро (Romert Barro) “инфляци

ба өсөлт” (1995) ажилдаа 100 орны 1960-1990 оны тоон өгөгдлийг ашиглан регрессийн

шинжилгээ хийж, инфляци өсөлт сөрөг хамааралтай, инфляцийн жилийн дундаж өсөлт нь 10

нэгж хувиар нэмэгдэхэд нэг хүнд ноогдох ДНБ жилд 0.2-0.3 нэгж хувиар буурч байгааг

харуулжээ. Мөн зарим судалгаагаар инфляци тодорхой түвшингээс доогуур байхад тухайлбал

M.S.Khan ба A.S.Senhadji нар “өсөлт ба инфляцийн хоорондын харилцан холбоо” (2001)

ажилдаа 140 орны 1960-1998 оны тоон өгөгдөл дээр судалгаа хийж уг “босго түвшин” нь

хөгжсөн орнуудад доогуур буюу 1-3 хувь байхад, хөгжиж буй орнуудад 11-12 хувь байна гэж

үзжээ. Харин зарим судлаачид инфляци нь урт хугацаанд өсөлтөд ямар ч нөлөөгүй бөгөөд

богино хугацаанд хугацаанд сөрөг нөлөө үзүүлдэг гэж үздэг.

Эдийн засагч А.Хулан (2005) “Инфляцид нөлөөлж буй зарим хүчин зүйлс” судалгааны

ажлын гол зорилго нь манай улсын инфляцид нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг хэд хэдэн аргаар

тодорхойлохыг зорьжээ. Үүнд, инфляцийг түүний ерөнхий хандлага болон мөчлөгүүдэд задлах

аргачлал, хувьсагчдын харилцан үйлчлэлийн чиг буюу учир шалтгаант холбоог тодорхойлох

Гранжерийн тест болон Филлипсийн муруйн үнэлгээний аргуудыг ашиглажээ. Онолын хувьд

инфляцид нөлөөлөгч макро хүчин зүйлсүүдэд бодит үйлдвэрлэлийн зөрүү (output gap), төсвийн

алдагдал, мөнгөний нийлүүлэлт, импортын цар хүрээ, гадаад худалдааны тэнцэл, ханшийн

8


өөрчлөлт зэрэг ордог бөгөөд эдгээр нь манай инфляцид нөлөөлөх сувгийг тодорхойлохыг

зорилт болголоо. Ийнхүү Филлипсийн муруйн шинжилгээний үр дүнгээр M2-мөнгөний

нийлүүлэлт, инфляцийн өмнөх үеийн утга, нийлүүлэлтийн шок, улирлын хэлбэлзэл зэрэг нь

инфляцид онолын таамаглалтай адил нөлөөлж байсан бөгөөд харин үйлдвэрлэлийн зөрүү

(output gap) нь Гранжер шалтгааны тест болон Филлипсийн муруйн шинжилгээгээр

нөлөөлдөггүй болох нь батлагдсан.

Эдийн засагч Н. Ургамалсувд (2004) “2004-2005 оны инфляцийн таамаглалын талаар”

судалгаагаараа инфляцийн таамаглалыг хийхдээ олон төрлийн загваруудыг ашигладгаас энд

өөрийн орны онцлог болон тоон мэдээллийн боломжийг харгалзан жигдрүүлэлтийн арга,

динамик эгнээний нэг хувьсагчийн загвар-ARMA, Филлипсийн муруй гэсэн 3 төрлийн загварыг

сонгон ашигласан байна. Судалгааны үр дүнд экспоненциал жигдрүүлэлтийн арга, ARMA

загвар, Филлипсийн муруйгаар хийсэн 2005 оны прогноз нь харгалзан 12%, 7%, 4.3% байна гэж

гарчээ. Инфляцийг прогнозлохдоо энд зөвхөн нэг тэгшитгэлт загваруудыг ашигласан бөгөөд

энэ нь инфляцид гадаад болон дотоод хүчин зүйлсийн дамжин нөлөөлөх нөлөөллийг авч

үзээгүй байна.

Эдийн засагч Л.Даваажаргал “Импортын татвар инфляцид нөлөөлсөн үү?” судалгааны

ажлаараа 1999, 2001 онуудад 5, 7%-аар импортын татварыг нэмсэн нь дотоодын инфляцид

нөлөөлсөн эсэхийг тодруулах зорилготой байсан. Үнэлгээний үр дүнд инфляци нь гадаадын

инфляциас маш хүчтэй хамааралтай буюу гадаадын инфляци 1%-аар өсөхөд дотоодын инфляци

0.89 %-аар өсөх, харин дотоодын мөнгөний нийлүүлэлтээс сул хамааралтай байна гэсэн

дүгнэлтийг хийжээ.

Эдийн засагч Б.Энххуяг (2001) “Монгол дахь инфляцийн эконометрик загвар”

судалгаагаараа мөнгөний нийлүүлэлт, ханш нь инфляцид нөлөөлдөг эсэхийг тогтоохыг

зорьжээ. Ингэхдээ ХБК (Ordinary Least Squares) аргыг ашиглан тогтоосон. Үүний үр дүнд 12

сарын хоцролттой мөнгөний нийлүүлэлтийн үзүүлэлт ХҮИ-т нөлөөлдөг болох нь тогтоогдсон,

харин үүнээс цааш хугацаанд тогтоож чадаагүй.

Эдийн засагч Н.Ургамалсувд (2002) “Инфляци, мөнгөний нийлүүлэлтийн уялдаа”

судалгааны хүрээнд инфляцийн түвшин ба мөнгөний нийлүүлэлтийн хооронд ямар нэг

хамаарал байгаа эсэхийг энэ төрлийн шинжилгээнд хамгийн өргөн хэрэглэдэг ко-интэгрэйшн

анализыг ашиглан шалгасан. Судалгаанд хамрагдсан үзүүлэлтүүдийн хооронд дөрвөн

боломжит урт хугацааны шугаман хамаарал байж болохыг Johansen тестийн үр дүнгээс харж

болно.

Эдийн засагч Д.Ган-Очир, Г.Борхүү нар “Инфляци болон мөнгөний үзүүлэлтүүдийн

хамаарал” судалгаандаа ARIMA, VAR загваруудыг ашиглан инфляцид мөнгөний агрегатууд

болон валютын ханш, төв банкны үнэт цаасны хүү, инфляцийн өмнөх үеийн утгууд нөлөөлж

байгаа эсэхийг шалгахад бүгд нөлөөтөй байсан бөгөөд валютын ханш нь хүчтэй нөлөөтэй,

9


харин мөнгөний нийлүүлэлт, төв банкны үнэт цаасны хүү сул нөлөөтэй байна гэсэн үр дүнд

хүрчээ.

Эдийн засагч Д.Ган-Очир (2005) “Цалин болон орлого, инфляци хоорондын уялдаа” сэдэвт

судалгааны үр дүнд урт хугацааны цалингийн 10%-н өсөлт нь 4.45%-ийн инфляцийг бий

болгодог байна. Манай эдийн засагт цалингийн өсөлт нь нэг улирлын дараагаас инфляцийн

шалтгаан болдог бол харин инфляци нь хоёр улирлын дараагаас цалингийн өсөлтийг далладаг

буюу урт болон богино хугацаанд харилцан бие биенийхээ Гранжер шалтгаан болж байна гэсэн

дүгнэлтийг хийжээ.

Д.Ган-Очир, Д.Батням, Т.Лузияаз (Tomasz Lyziak) нарын “Монголын инфляцийг

таамаглах хураангуй загвар” нэртэй судалгааны ажил 2008 онд хийгдсэн байна. Энэ судалгааны

ажлаар Монгол улсын инфляцийг таамаглах загвар бөгөөд Монгол улсын инфляцийг таамаглах

10 үнэлэгдсэн тэгшитгэлээс бүрдэнэ. Үүнд: төгрөгийн зээлийн хүүний тэгшитгэл, валютын

зээлийн хүүний тэгшитгэл, IS муруй, LM муруй, валютын ханшны тэгшитгэл, Цэвэр инфляциар

тооцсон Филлипсийн муруйн тэгшитгэл, хүнсний бүтээгдэхүүн болон шатахууны үнийн

тэгшитгэл, мөн бодит ДНБ ба төсөвт байгууллагын ажиллагсадын цалингийн тэгшитгэл юм.

Судалгааны ажилдаа эдгээр тэгшитгэл, тэдгээрийн үнэлгээний үр дүнг нэг бүрчлэн авч үзсэн

байна. Судалгааны үр дүнд Монголын инфляци нь гадаад болон дотоод шокт хүчтэй

өртөмтгий, мөнгөний бодлогын шилжих суваг харьцангуй сул байна гэж дүгнэжээ. Мөн

түүнчлэн Валютын ханшны суваг нь Монгол дахь мөнгөний бодлогын шилжих сувгийн

хамгийн чухал хэсэг нь байна гэж судлаачид үзсэн байна.

Эдийн засагч Ц.Батсүх (Ph.D) 2008 онд хийсэн “Инфляцийн эсрэг макро эдийн засгийн

бодлого” судалгаагаар төсөвт байгууллагын ажиллагсадын цалин, М1 мөнгөний нийлүүлэлтийн

хэмжээ, шатахууны үнийн өсөлт, Америк долларын ханш, гадаад худалдааны тэнцэл, ДНБ-ний

алдагдлын зөрүү, хөрш орнуудын инфляци зэрэг нь манай улсын инфляцийн түвшинд нөлөөлж

байгааг тодорхойлжээ. Үүнд:

М1 мөнгөний нийлүүлэлт 20.6%

Цалингийн өсөлт 29.3%

А93 бинзиний үнэ 18.3%

Америк долларын төгрөгтэй харьцах ханшийн өсөлт 7.2%

ДНБ-ний мөчлөг 3.4%-ийг, гадаад худалдааны алдагдал 11.4%-ийг, тус тус бүрдүүлж

байна гэж тооцжээ.

Эндээс дүгнэхэд ХҮИ-д мөнгөний талын нөлөө 28 орчим хувь байгаа бол мөнгөний бус

нөлөө 72 орчим хувийг эзэлж байна. Иймд инфляцийн эсрэг сангийн бодлогын арга

хэрэгслүүдээр тэмцвэл илүү үр дүнтэй гэсэн дүгнэлтэд хүрчээ.

Удирдлагын академийн профессор Д.Нарандэлгэр 2004 хэвлүүлсэн “Эдийн засгийн

загварчлал” номондоо 1990- 2002 оны мэдээллийг ашиглан статистикийн аргаар инфляцид

10


мөнгөний нийлүүлэлт хэрхэн нөлөөлж байгааг тооцож үзсэн байна. Судалгаандаа мөнгөний

тооны онолын дифференциал тэгшитгэлийн загвар ашигласан байна. Судалгааны үр дүнд

инфляцийн түвшинг хязгаарлан барих, үйлдвэрлэлийг сэргээн нэмэгдүүлэх зорилтыг

хэрэгжүүлэх үед бие биенээ үгүйсгэх хандлагатай хоёр зорилтыг хослуулан хэрэгжүүлэх

боломж эдийн засагт байгаа нь илэрхий харагдаж байна гэж дүгнэсэн байна. Үүний тулд

мөнгөний нийлүүлэлтийг инфляцийн түвшингөөс илүү гаргаж өсгөхгүй байх шаардлагатай

болж байна. Энэхүү бодлогыг татвар, төсвийн зэрэг бусад бодлогуудтай зөв хослуулан

хэрэгжүүлэх нь манай орны эдийн засгийн тулгамдсан асуудал болж байна гэж дүгнэсэн байна.

Сүүлийн жилүүдэд инфляцийн судалгааг маш олон загваруудыг ашиглан тооцож байна.

Тухайлбал Полшийн үндэсний банктай хамтран SIMOM загварыг ашиглаж инфляцийн чиг

хандалга, нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлж байна.

11


III. Хэрэглээний үнийн индексийн судалгаа

Хэрэглээний үнийн индексийг 2005 оны үнээр 2005-2011 оны хоорондох 73 сарын өгөгдөл

ашиглан тооцоолол хийлээ.

t Огноо ХҮИ t Огноо ХҮИ t Огноо ХҮИ

1 2005:12 100.00 26 2008:01 121.13 50 2010:01 153.222 2006:01 100.48 27 2008:02 125.62 51 2010:02 160.02

3 2006:02 102.25 28 2008:03 128.35 52 2010:03 162.26

4 2006:03 101.02 29 2008:04 136.92 53 2010:04 167.17

5 2006:04 104.12 30 2008:05 144.44 54 2010:05 173.40

6 2006:05 103.96 31 2008:06 147.96 55 2010:06 174.38

7 2006:06 105.89 32 2008:07 148.92 56 2010:07 166.70

8 2006:07 104.99 33 2008:08 154.36 57 2010:08 169.95

9 2006:08 104.62 34 2008:09 153.35 58 2010:09 166.80

10 2006:09 103.72 35 2008:10 150.78 59 2010:10 165.87

11 2006:10 104.04 36 2008:11 147.32 60 2010:11 166.65

12 2006:11 103.79 37 2008:12 147.30 61 2010:12 171.52

13 2006:12 104.77 38 2009:01 146.64 62 2011:01 176.03

14 2007:01 103.66 39 2009:02 147.23 63 2011:02 177.43

15 2007:02 106.51 40 2009:03 150.51 64 2011:03 174.24

16 2007:03 106.39 41 2009:04 154.24 65 2011:04 174.18

17 2007:04 108.30 42 2009:05 155.14 66 2011:05 178.21

18 2007:05 108.86 43 2009:06 154.87 67 2011:06 183.94

19 2007:06 111.73 44 2009:07 153.13 68 2011:07 185.67

20 2007:07 111.79 45 2009:08 152.98 69 2011:08 186.73

21 2007:08 115.46 46 2009:09 150.31 70 2011:09 186.68

22 2007:09 116.37 47 2009:10 149.09 71 2011:10 186.75

23 2007:10 118.52 48 2009:11 148.97 72 2011:11 187.11

24 2007:11 118.26 49 2009:12 150.08 73 2011:12 190.48

ХҮСНЭГТ 1 ХҮИ (2005:XII=100)

12


Хэрэглээний үнийн индексийн мэдээллийг 2005 оны суурь он болгон авч үзсэн бөгөөд

энэхүү мэдээллийг статистикийн мэдээллээс авсан болно.

2006:01:0

0

2006:04:0

0

2006:07:0

0

2006:10:0

0

2007:01:0

0

2007:04:0

0

2007:07:0

0

2007:10:0

0

2008:01:0

0

2008:04:0

0

2008:07:0

0

2008:10:0

0

2009:01:0

0

2009:04:0

0

2009:07:0

0

2009:10:0

0

2010:01:0

0

2010:04:0

0

2010:07:0

0

2010:10:0

0

2011:01:0

0

2011:04:0

0

2011:07:0

0

2011:10:0

00.00

50.00

100.00

150.00

200.00

250.00

ХҮИ

ЗУРАГ 1 ХҮИ

2008 онд ХҮИ харьцангуй өссөн нь харагдаж байна. Одоо ХҮИ-ийг нарийвчлан авч үзье.

ХҮИ-ийг 12 салбарын 34 дэд салбарт 287 нэр төрлийн бараа хуваагддаг. Эдгээрээс хүсний

бараа, ундааны салбар 41 хувийг эзэлдгийн дотор мах, махан бүтээгдэхүүний эзлэх хувь 16.5

хувь байгаа нь манай улсын инфляцийн түвшинд хүнсний бүтээгдэхүүн хамгийн ихээр

нөлөөлхөөс, тэр дундаа махны үнийн өөрчлөлт илүү нөлөөтэй болохыг харуулж байна.

ХҮНСНИЙ БАРАА, УНДАА

41%

СОГТУУРУУЛАХ УНДАА, ТАМХИ2%

ХУВЦАС, БӨС БАРАА, ГУТАЛ12%

ОРОН СУУЦ, УС, ЦАХИЛГААН, ТYЛШ13%

ГЭР АХУЙН ТАВИЛГА, ГЭР АХУЙН БАРАА

4%

ЭМ, ТАРИА, ЭМНЭЛГИЙН YЙЛЧИЛГЭЭ

2%

ТЭЭВЭР9%

ХОЛБООНЫ ХЭРЭГСЭЛ, ШУУДАНГИЙН YЙЛЧИЛГЭЭ

4%

АМРАЛТ, ЧӨЛӨӨТ ЦАГ, СОЁЛЫН БАРАА, YЙЛЧИЛГЭЭ

3%

БОЛОВСРОЛЫН YЙЛЧИЛГЭЭ4%

ЗОЧИД БУУДАЛ, НИЙТИЙН ХООЛ, ДОТУУР БАЙРНЫ YЙЛЧИЛГЭЭ

2%

БУСАД БАРАА, YЙЛЧИЛГЭЭ3%

ХҮИ-ийн салбар

ЗУРАГ 2 ХҮИ салбараа

13


ХҮИ-ийн салбарын өөрчлөлтөөс харахад боловсролын салбарын үнийн өсөлт хамгийн

өндөр бөгөөд огцом өссөн нь харагдаж байна. Боловсролын салбарын үнийн өсөлт нь он тус

бүрийн 9 сард өсдөг нь харагдаж байна. Энэдээс дүгнэхэд их, дээд сургуулийн сургалтын

төлбөрийн өсөлттэй холбоотой юм. Эдгээрээс өсөлтүүдээс 2008 оны өсөлт нь хамгийн өндөр

өсөлт болж байна. Харин холбооны хэрэгсэл, шуудан үйлчилгээний үнэ бусад салбараа бодвал

харьцангуй буурсан болох нь харагдаж байна. Холбооны салбарын үнэ нь авч үзсэн хугацаа

болох 2005 оны 12 сараас бууралттай байсан ба 2010 оны 5 дугаар сард бага зэрэг өссөн байна.

Энэ нь шуудангийн зардал өссөнтэй холбоотой байж болох юм.

Dec

-05

Mar

-06

Jun-0

6

Sep-0

6

Dec

-06

Mar

-07

Jun-0

7

Sep-0

7

Dec

-07

Mar

-08

Jun-0

8

Sep-0

8

Dec

-08

Mar

-09

Jun-0

9

Sep-0

9

Dec

-09

Mar

-10

Jun-1

0

Sep-1

0

Dec

-10

Mar

-11

Jun-1

1

Sep-1

1

Dec

-11

0.0000

50.0000

100.0000

150.0000

200.0000

250.0000

300.0000

08. ХОЛБООНЫ ХЭРЭГСЭЛ, ШУУДАНГИЙН YЙЛЧИЛГЭЭ

01 ХҮНСНИЙ БАРАА, УНДАА

02. СОГТУУРУУЛАХ УНДАА, ТАМХИ

03. ХУВЦАС, БӨС БАРАА, ГУТАЛ

04. ОРОН СУУЦ, УС, ЦАХИЛГААН, ТYЛШ

05. ГЭР АХУЙН ТАВИЛГА, ГЭР АХУЙН БАРАА

06. ЭМ, ТАРИА, ЭМНЭЛГИЙН YЙЛЧИЛГЭЭ

07. ТЭЭВЭР

09. АМРАЛТ, ЧӨЛӨӨТ ЦАГ, СОЁЛЫН БАРАА, YЙЛЧИЛГЭЭ

10. БОЛОВСРОЛЫН YЙЛЧИЛГЭЭ

11. ЗОЧИД БУУДАЛ, НИЙТИЙН ХООЛ, ДОТУУР БАЙРНЫ YЙЛЧИЛГЭЭ

12. БУСАД БАРАА, YЙЛЧИЛГЭЭ

ЗУРАГ 3 ХҮИ-ийн задаргаа

Эдгээр ХҮИ-ийн бүлгээс хэлбэлзэл ихтэй бүлэгт3:

- Хүнсний бараа, согтууруулах ундаа- Тээвэр - Орон сууц, түлш, цахилгаан - Эм, тариа, эмнэлгийн үйлчилгээ - Тээвэр боловсролын үйлчилгээ

ХҮИ-ийн хэлбэлзэл багатай бүлэгт:

- Согтууруулах ундаа, тамхи- Гэр ахуйн тавилга, гэр ахуйн бараа - Амралт чөлөөт цаг, соёлын бараа, үйлчилгээ- Хувцах бөс бараа, гутал - Холбооны хэрэгсэл, шуудангийн үйлчилгээ - Зочид буудал, нийтийн хоол, дотуур байр - Бусад бараа үйлчилгээ.

3 Энэ нь МУИС-ийн ЭЗС-ийн ЭЗО-н тэнхмийн багш нарын судалгаанд мөн батлагдсан.

14


IV. Хугацааны цувааны бүрэлдэхүүн хэсгүүд, тэдгээрийг тооцох арга зүй

Сонгож авсан үзүүлэлтийн цаг хугацааны дараалсан агшингуудад харгалзах олонлогийг

хугацааны цуваа гэнэ. Хугацааны цувааг тухайн үзүүлэлтийн ирээдүйн утгыг таамаглах

загваруудыг боловсруулахад ашигладаг. Хамгийн бага буюу цөөн мэдээллээр хамгийн үр

ашигтай прогнозын загварыг боловсруулах асуудал нь хугацааны цувааны шинжилгээ юм.

Хугацааны цувааны загварууд нь ямарваа үзүүлэлтийн өнгөрсөн үеийн утгуудаар нь ирээдүйн

утгыг нь таамаглах зорилготой байдаг.

Хугацааны цувааг:

Детерминистик

Стохастик гэж хоёр ангилдаг.

Хугацааны цувааны дараа үеийн утга нь өмнөх үеийнхээ утгаар нэг утгатай тодорхойлогддог

бол детерминистик буюу учир шалтгаанжсан хугацааны цуваа гэдэг. Хугацааны цувааны

энэхүү загварыг математик загвар гэдэг. Эдийн засгийн агуулгаар бол тодорхой орчны

загварууд юм.

Хугацааны цувааны ирээдүйн утга нь өнгөрсөн ба одоо үеийнхээ утгаар нэг утгаар

тодорхойлогддоггүй бол стохастик буюу санамсаргүй хугацааны цуваа гэдэг.

Аливаа хугацааны цуваа нь дараах дөрвөн бүрэлдэхүүн хэсэгтэй байна. Үүнд:

1. Тренд – чиг хандлага (Trend)

2. Улирал, сарын нөлөө (Seasonality)

3. Мөчлөг нөлөөлөл (Cycle)

4. Шок – Санамсаргүй нөлөөлөл (Shock)

Хугацааны цувааны утгын түвшингүүдийн ерөнхий чиг хандлагыг илэрхийлсэн хэсгийг

хугацааны цувааны тренд гэнэ. Хугацааны цувааны тренд нь өсөх, буурах, тогтмол гэсэн

төрлүүдтэй байдаг.

Хугацааны цуваа нь улирал юм уу сараар өгөгдсөн нөхцөлд жил бүрийн ижил улирал,

саруудад харгалзах шинж чанар нь давтагдаж байвал улирлын нөлөөлөлтэй хугацааны цуваа

гэнэ.

Эдийн засгийн ерөнхий шинж чанараас хамааран хугацааны цувааны түвшний утгууд нь дахин давтагдах шинж чанартайгаар өөрчлөгдөж байвал мөчлөг нөлөөлтэй байна гэж үздэг.

15


Мөчлөг нөлөөллийн хувьд мөчлөгийн үе нь хувьсах шинжтэй байж болно. Мөчлөгийн үеийг жилээс дээш хугацаатай авч үзнэ.

Урьдчилан таагдахгүй хүчин зүйлсийн нөлөөнөөс шалтгаалан хугацааны цувааны утга

хэлбэлзэхийг шокын нөлөөлөл гэдэг.

Трендийг эконометрикт ямар нэгэн хугацааны хугацааны функцээр загварчилдаг. Улирал,

сарын нөлөөг тайлбарлагч дамми хувьсагчийн тусламжтайгаар загварчилдаг. Харин мөчлөгийг

AR, MA, ARMA, ARIMA загваруудаар загварчилдаг.

Хугацааны цувааны бүрэлдэхүүн хэсгийг ялгах хамгийн энгийн арга нь график арга байдаг.

Хугацааны цувааны бүрэлдэхүүн хэсгүүд нь дараах хоёр бүтэцтэй байдаг.

1. y t=TRt+S t+C t+ I t (4.1) адиптив бүтэц буюу нийлбэр бүтэц

2. y t=TRt∗St∗C t∗I t (4.2) мультипликатив бүтэц буюу үржвэр бүтэц

y t – хугацааны цувааны түвшний утга

TRt – тренд

St – улирлын нөлөө

C t – мөчлөг нөлөө

I t – санамсаргүй нөлөө

2.1. Хугацааны цувааны нийлбэр бүрэлдэхүүн хэсгийг ялгах

y t , t=1 ,... , n хугацааны цувааг авч үзье. Энэхүү хугацааны цувааг дөрвөн бүрэлдэхүүн

хэсгээрээ дараах байдлаар задардаг гэж үзье.

y t=TRt+S t+C t+ I t (4.3)

Бүрэлдэхүүн хэсгийг ялгахын тулд дараах үйлдлийн дарааллуудыг гүйцэтгэдэг. Үүнд:

2.1.1. Улирлын индексийг тодорхойлно

Үүний тулд улирлаар өгөгдсөн хугацааны цувааны хувьд 4 болон 2 цэгийн шилжүүлэн

дундажлах аргыг ашигладаг (moving average – шаталсан дунджийн арга). Дундажлагдсан утга

нь тухайн хугацааны цувааны трендийг тодорхойлдог. Хэрэв хугацааны цуваа сараар өгөгдсөн

бол 12 ба 2 цэгийн шилжүүлэн дундажлах аргыг ашигладаг.

16


Дундажлагдсан утгыг y tгэе. (уt-y t) ялгавар нь улирлын нөлөөллийг илэрхийлдэг. Эдгээр

ялгаврыг өгөгдсөн жилүүдэд харгалзуулан дунджилж улирлын индексийг тодорхойлно.

Улирлаар өгөгдсөн 4 жилийн үзүүлэлт байгаа гэж бодъё.

Жил Улирал t y t4 цэгийндундаж 2 цэгийн дундаж y t− y t

I жил I 1 y1- -

II 2 y2- -

III 3 y3 y1+ y2+ y3+ y 4

4

y3 y3− y3

IV 4 y4 y2+ y3+ y4+ y5

4

y4 y4− y4

II жил I 5 y5 y3+ y4+ y5+ y6

4

y5 y5− y5

II 6 y6 y4+ y5+ y6+ y7

4

y6 y6− y6

III 7 y7 y5+ y6+ y7+ y8

4

y7 y7− y7

IV 8 y8 y6+ y7+ y8+ y9

4

y8 y8− y8

III жил I 9 y9 y7+ y8+ y9+ y10

4

y9 y9− y9

II 10 y10 y8+ y9+ y10+ y11

4

y10 y10− y10

III 11 y11 y9+ y10+ y11+ y12

4

y11 y11− y11

IV 12 y12 y10+ y11+ y12+ y13

4

y12 y12− y12

IV жил I 13 y13 y11+ y12+ y13+ y14

4

y13 y13− y13

II 14 y14 y12+ y13+ y14+ y15

4

y14 y14− y14

III 15 y15 y13+ y14+ y15+ y16

4

- -

IV 16 y16- -

ХҮСНЭГТ 2 4 цэгийн шаталсан дунджыг тооцох арга

17


Туслах хүснэгтийг зохионо.

Улирал

I II III IV

I жил - - y3− y3 y4− y4

II жил y5− y5 y6− y6 y7− y7 y8− y8

III жил y9− y9 y10− y10 y11− y11

IV жил y13− y13 y14− y14- -

Σ Σ1 Σ2 Σ3 Σ4 Σi

Σk−1

Σ 1

k−1

Σ 2

k−1

Σ 3

k−1

Σ 4

k−1

Σa

st s1 s2 s3 s4

ХҮСНЭГТ 3 Улирлын индексийг тооцох туслах хүснэгт

k – жилийн тоо

Хэрэв дунджуудын нийлбэр нь тэгтэй тэнцүү байвал дунджуудыг харгалзах улирлынх нь

индексээр нь сонгож авна.

Хэрэв тэгээс ялгаатай бол улирлын индексийг дараах томьёогоор тооцно.

Улирлын индексi=si=Σ i

k−1−

Σa

4 (4.4) зөв тооцоолсон тохиолдолд улирлын индексүүдийн

нийлбэр нь тэгтэй тэнцүү байна.

Улирлын индекс нь тухайн улиралд хугацааны цувааны түвшний утга нь хэдэн нэгжээр

өөрчлөгддөгийг заана.

2.1.2. Трендийг тодорхойлно

Xt=yt-St Xt=TRt+Ct+It (4.5)

Xt хугацааны цувааны хувьд түүнийг хугацаанаас хамаарсан функцээр загварчилж трендийг

утгыг тодорхойлно. Энэ тохиолдолд трендийн утга нь загварчилсан функцийн утгатай тэнцүү

байна. Өөрөөр хэлбэл, регрессийн загварын үнэлэгдсэн утгаар тодорхойлогдоно.

18


Жил Улирал t y t St X t TRt Z t

I жил I 1 y1 S1 X1 TR1 Z1

II 2 y2 S2 X2 TR2 Z2

III 3 y3 S3 X3 TR3 Z3

IV 4 y4 S4 X 4 TR4 Z4

II жил I 5 y5 S5 X5 TR5 Z5

II 6 y6 S6 X6 TR6 Z6

III 7 y7 S7 X7 TR7 Z7

IV 8 y8 S8 X 8 TR8 Z8

III жил I 9 y9 S9 X 9 TR9 Z9

II 10 y10 S10 X10 TR10 Z10

III 11 y11 S11 X11 TR11 Z11

IV 12 y12 S12 X12 TR12 Z12

IV жил I 13 y13 S13 X13 TR13 Z13

II 14 y14 S14 X14 TR14 Z14

III 15 y15 S15 X15 TR15 Z15

IV 16 y16 S16 X16 TR16 Z16

ХҮСНЭГТ 4 гарсан үр дүн хүснэгтэд энэ байдлаар харагдана.

2.1.3. Мөчлөг нөлөөг тодорхойлно

Zt=Xt-TRt=Ct+It (4.6) цуваа үүсгэе.

Мөчлөгийг тодорхойлохдоо Zt үзүүлэлтийн хувьд сондгой цэгийг шилжүүлэн дундажлах

аргыг ашиглана. Цэгийн тоог сонгохдоо улирлаар өгөгдсөн үзүүлэлтийн хувьд 5-аас дээш,

сараар өгөгдсөн үзүүлэлтийн хувьд 13-аас дээш цэгээр тооцно.

Хэрэв дундажлагдсан утга нь илүү арзгар байвал цэгийн тоог нэмж дундажлана.

Z t=z1+z2+…+zk

k (4.7)

Тэгшитгэсэн Z t утгыг мөчлөгийн нөлөөллийн утга гэж үзнэ. C t=Z t болно.

2.1.4. Шокыг тодорхойлно

Zt-Z t=It (4.8) үлдэнэ. Энэ бол шок.

19


2.2. Үржвэр бүтэцтэй бүрэлдэхүүн хэсэг бүхий хугацааны цуваа

Хугацааны цуваа нь үржвэр бүтэцтэй тохиолдолд бүрэлдэхүүн хэсгүүд нь

yt=TRt∙St∙Ct∙It (4.9) гэж илэрхийлэгддэг.

Бүрэлдэхүүн хэсгийг ангилахын тулд:

2.2.1. Улирлын индексийг тодорхойлно

Улирлын индексийг тодорхойлохдоо 4 болон 2 цэгийн дунджийнтусламжтайгаар

тэгшитгэсэн утгуудыг тооцно.

а. y t – 4 болон 2 цэгийн дундаж

б. (yt/y t) – утгуудыг тооцно.

в. Туслах хүснэгтийг зохионо

г. Туслах хүснэгтийн дунджуудын нийлбэрийг олно.

Энэ тоо нь 4-тэй тэнцүү байвал дунджуудыг улирлын индексээр сонгоно.

Харин 4-өөс ялгаатай бол улирлын индексийг тооцохдоо тухайн улирлын дунджийг

дунджуудын нийлбэрт хувааж 4-өөр үржүүлж тодорхойлно.

si=дундажi

∑i=1

n

дундаж i

∙ 4 (4.10)

Санамж: хэрэв сарын индекс тооцож байгаа бол 4-ийг 12-оор солино.

2.2.2. Трендийг тодорхойлно

X t=y t

St

(4.11)

Xt–г хугацаанаас хамааруулан үл буурах эсвэл үл өсөх функцийн тусламжтай регрессдэж

трендийг тодорхойлно.

x t=f ( t )+εt (4.12)

Регрессийн загварын үнэлэгдсэн утгыг (f ( t )) трендээр авна.

20


2.2.3. Мөчлөг нөлөөг тодорхойлно

Z t=X t

TRt

=TRt C t I t

TRt

=Ct I t (4.13)

Z tүзүүлэлтийн хувьд 5-аас дээш цэгийн сондгой цэгийн дундаж ашиглан шилжүүлэн

дунджилж мөчлөгийг тодорхойлно.

2.2.4. Шокыг тодорхойлно

I t=Z t

C t

(4.14)

Үржвэр бүтэцтэй хугацааны цувааны утгууд нь эерэг бол логарифмчлан хувиргаж нийлбэр

бүтэц лүү шилжүүлж болно.

ln y t=ln TRt +ln S t+ lnC t+ ln I t (4.15)

21


V. Хэрэглээний үнийн индексийн хугацааны цувааны бүрэлдэхүүн хэсгийн шинжилгээ

Хэрэглээний үнийн индексийн сарын индексийг тооцож үзэхэд дараах байдалтай харагдаж

байна. ХҮИ-ийн сарын индекс нь судлагдсан байдалд тодорхойлогдож байснаас өөрөөр

дүрслэгдсэн байна. Энэхүү өгөгдөл нь сүүлийн жилүүдэд ХҮИ-д нөлөөлдөг хүчин зүйлс

өөрчлөгдсөнөөс гадна Монгол улсын макро эдийн засгийн хувьд асар их өөрчлөгдсөн байхыг

харж болохоор байна.

Ерөнхийд нь дүгнэхэд ХҮИ-ийн сарын индекс нь жил бүрийн 6 сараас 11 сар хүртэл буурдаг

нь харагдаж байгаа боловч 7-8 дугаар сард бага зэрэг өсөлт ажиглагдаж байна. Энэ нь тухайн

саруудад шатахууны үнийн өсөлтөөс хамаарсан байх магадлалтай юм.

Учир нь сүүлийн 3 жил дараалан шатахууны үнийн өсөлт 7-8 сард өссөн байдаг. Дээр

дурьдсан судлаачдын сарын индексийн график нв 5 сараас 11 сар хүртлээ ямар нэг өсөлт

байхгүй, тогтмол буурсан байдаг ба мөн өсөлт нь 11-5 сар хүртэл үргэлжилдэг байсан. Гэтэл

2005-2011 оны тоо мэдээллийг судлахад 2-3 сар, 6-7 саруудад бага зэрэг бууралттай, харин 1-2

сар, 3-6 сар, 7-8 саруудад өсөлт ажиглагдаж байна.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

0.95

0.96

0.97

0.98

0.99

1

1.01

1.02

1.03

1.04

ХҮИ-ийн сарын индекс

ЗУРАГ 4ХҮИ-ийн сарын индекс

ХҮИ-ийн ерөнхий чиг хандлагыг зураг 2-с харахад өсөх хандлагатай байна. энэхүү хандлага

нь 1990-ээд оноос хадгалагдаж буй хандлага юм.

22


1 4 7 10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40 43 46 49 52 55 58 61 64 67 70

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

ХҮИ-ийн чиг хандлага

ЗУРАГ 5 ХҮИ-ийн чиг хандлага

Мөчлөгийн нөлөөллийг харуулсан зурагаас дүгнэхэд 2006 оны 6 дугаар сараас 2008 оны 12

сарын хооронд буураад өссөн мөчлөг ажиглагдаж байна. Харин 2007 оны 6 сараас 2009 оны 9

сарын хооронд өсөөд, буурсан мөчлөг ажиглагдаж байна.

2006:06:0

0

2006:09:0

0

2006:12:0

0

2007:03:0

0

2007:06:0

0

2007:09:0

0

2007:12:0

0

2008:03:0

0

2008:06:0

0

2008:09:0

0

2008:12:0

0

2009:03:0

0

2009:06:0

0

2009:09:0

0

2009:12:0

0

2010:03:0

0

2010:06:0

0

2010:09:0

0

2010:12:0

0

2011:03:0

0

2011:06:0

0

-8.00

-6.00

-4.00

-2.00

0.00

2.00

4.00

6.00

8.00

ХҮИ-ийн мөчлөг

ЗУРАГ 6 ХҮИ-ийн мөчлөг

Цочир өөрчлөлтийн нөлөө нь харьцангуй бага боловч далайц ихэй байна. Тухайлбал эдийн

засгийн хямрал нүүрлээд байсан 2008 оны 3 сараас 2008 оны 11 дүгээр сарын хооронд, мөн

2010 оны 01 сараас 2010 оны 07 дугаар сарын хооронд энэ мөчлөг ажиглагдаж байна. мөчлөг

хямарлын үеүүдэд хүчтэй бөгөөл далайц их байгаа нь харагдаж байна.

23


2006:01:0

0

2006:04:0

0

2006:07:0

0

2006:10:0

0

2007:01:0

0

2007:04:0

0

2007:07:0

0

2007:10:0

0

2008:01:0

0

2008:04:0

0

2008:07:0

0

2008:10:0

0

2009:01:0

0

2009:04:0

0

2009:07:0

0

2009:10:0

0

2010:01:0

0

2010:04:0

0

2010:07:0

0

2010:10:0

0

2011:01:0

0

2011:04:0

0

2011:07:0

0

2011:10:0

0

-8.00

-6.00

-4.00

-2.00

0.00

2.00

4.00

6.00

8.00

10.00

12.00

ХҮИ-ийн шок

ЗУРАГ 7 ХҮИ-ийн санамсаргүй цочир өөрчлөлт

Өмнөх үед хийгдсэн судлгаануудтай харьцуулахад инфляцийн шокын нөлөөл бага болсон

боловч далаац ихтэй болсон. Сарын индексийн хувьд 2-3 саруудад бууралт, 7-8 саруудад өсөлт

ажиглагдах болсон байна.

CPI=0.9 8∙ MUCHLOG+0.99 ∙ SHOK+1.0 1∙ ST+1.000 2 ∙CPIHP

ХҮИ-д эдгээр бүрэлдэхүүнүүдээс сарын индекс болон чиг хандлага нь адил 1 нэгжээр

нөлөөлж байгаа бол мөчлөг болон гэнэтийн нөлөөлөл нь адил 0.99 нэгж байгааг дээрх

тэгшитгэл харуулж байна. Дээрх тэгшитгэлийн тооцооллыг хавсратл 2-т хавсаргав.

24


VI. Хэрэглээний үнийн индексийн хугацааны цувааны эконометрик шинжилгээ

ХҮИ-ийн эконометрик загвар боловсруулан, урьдчилсан таамаглал хийх зорилгоор

хугацааны цувааны эконометрик шинжилгээ хийлээ. Хугацааны цувааны эконометрик

үнэлгээний үр дүнг хавсралт 1-д хавсаргав. ХҮИ нь ерөнхийдөө шугаман тренд хэлбэртэй

байгаа нь харагдаж байна.

80

100

120

140

160

180

200

2006 2007 2008 2009 2010 2011

CPI HPTREND01

ЗУРАГ 8 Динамик болон чиг хандлага

Эконометрик үнэлгээнд сарын индексийг 1 дүгээр сартай харьцуулан үнэлсэн ба 2006 оны 7

сар, 2008 оны 8 сар, 2009 оны 6 сар, 2010 оны 7 сар, 2011 оны 7 дугаар саруудад 1 дүгээр сартай

харьцуулахад өсдөг ба бусад сард буурдаг нь харагдаж байна. Үнэлгээний үр дүнд ARMA(2, 4)

процесс сонгогдсон ба энэ нь тухайн сонгож авсан сарын ХҮИ-д өмнөх хоёр сарын инерци

болон өмнөх 1, 4 дүгээр сарын үнэлгээний үлдэгдэл нөлөөлдгийг харж болно. Энэ загварыг

ашиглан 2010 оны сүүлийн сарууд болон 2011 оны эхний хагасд ХҮИ ямар байхыг таамаглав.

25


Огноо ХҮИ Огноо ХҮИ Огноо ХҮИ Огноо ХҮИ (прогноз)

2006:02:00 102.32 2008:01:00 127.49 2009:12:00 158.20 2012:01:00 194.79565

2006:03:00 102.16 2008:02:00 128.76 2010:01:00 159.61 2012:02:00 196.31890

2006:04:00 103.89 2008:03:00 129.09 2010:02:00 161.02 2012:03:00 196.90927

2006:05:00 106.77 2008:04:00 131.31 2010:03:00 161.50 2012:04:00 199.37799

2006:06:00 108.14 2008:05:00 134.83 2010:04:00 163.85 2012:05:00 203.14863

2006:07:00 106.59 2008:06:00 136.40 2010:05:00 167.51 2012:06:00 204.95940

2006:08:00 107.37 2008:07:00 135.19 2010:06:00 169.21 2012:07:00 203.99756

2006:09:00 108.27 2008:08:00 136.50 2010:07:00 168.14 2012:08:00 205.54551

2006:10:00 109.36 2008:09:00 137.81 2010:08:00 169.58 2012:09:00 207.09744

2006:11:00 110.49 2008:10:00 139.13 2010:09:00 171.03 2012:10:00 208.65333

2006:12:00 111.64 2008:11:00 140.45 2010:10:00 172.48 2012:11:00 210.21312

2007:01:00 112.81 2008:12:00 141.78 2010:11:00 173.93 2012:12:00 211.77680

2007:02:00 114.00 2009:01:00 143.12 2010:12:00 175.39 2013:01:00 213.34431

2007:03:00 114.25 2009:02:00 144.46 2011:01:00 176.86 2013:02:00 214.91563

2007:04:00 116.38 2009:03:00 144.88 2011:02:00 178.33 2013:03:00 215.55363

2007:05:00 119.82 2009:04:00 147.17 2011:03:00 178.87 2013:04:00 218.06956

2007:06:00 121.31 2009:05:00 150.76 2011:04:00 181.28 2013:05:00 221.88696

2007:07:00 120.02 2009:06:00 152.40 2011:05:00 185.00 2013:06:00 223.74405

2007:08:00 121.25 2009:07:00 151.26 2011:06:00 186.76 2013:07:00 222.82812

2007:09:00 122.48 2009:08:00 152.64 2011:07:00 185.75 2013:08:00 224.42156

2007:10:00 123.72 2009:09:00 154.02 2011:08:00 187.24 2013:09:00 226.01856

2007:11:00 124.97 2009:10:00 155.41 2011:09:00 188.75 2013:10:00 227.61910

2007:12:00 126.23 2009:11:00 156.81 2011:10:00 190.25 2013:11:00 229.22315

2011:11:00 191.76 2013:12:00 230.83066

2011:12:00 193.28ХҮСНЭГТ 5 ХҮИ-ийн урьдчилсан таамаглал

Урьдчилсан таамаглалаас харахад ХҮИ ойрын хугацаан өсөх нь харагдаж байна. гэхдээ

өсөлт нь 5 дугаар саруудад илүү өндөр байгааг (зураг-9) харж болохоор байна.

2012:01:0

0

2012:03:0

0

2012:05:0

0

2012:07:0

0

2012:09:0

0

2012:11:0

0

2013:01:0

0

2013:03:0

0

2013:05:0

0

2013:07:0

0

2013:09:0

0

2013:11:0

0

170.00000

180.00000

190.00000

200.00000

210.00000

220.00000

230.00000

240.00000

ХҮИ (прогноз)

ЗУРАГ 9 ХҮИ-ийн таамаглал

26


VII. Хэрэглээний үнийн индексид нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ

Төгсөлтийн ажлын энэ хэсгийн зорилго нь ХҮИ-д нөлөөлж буй хүчин зүйлсийн нөлөөллийг

тодорхойлох ба эргээд макро хувьсагчдад ХҮИ-д хэрхэн нөлөөлж байгааг тодорхойлох

зорилготой юм. Энэхүү хэсгийн бүтцийн хувьд (1) ХҮИ болон сонгогдсон макро хувьсагчдийн

интегретдийн эрэмбийг тодорхойлох, (2) үзүүлэлтүүдийн учир шалтгаан, үр дагаварын холбоог

тодорхойлох, (3) олон хүчин зүйлийн хамаарлын шинжилгээ гэсэн гурван хэсгээс бүрдэнэ.

VII.1. Үзүүлэлтүүдийн интегретдийн эрэмбэ

Инфляци, түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн хамаарлын хуулийг тогтоохын тулд тэдгээр үзүүлэлтүүдийн интегретэдийн эрэмбийг тогтоож, ко-интегрэшн үзүүлэлтүүдийн хоорондын регрессийн шинжилгээ хийх шаардлагатай. Нэгж язгуурын шинжилгээгээр судалгаанд авагдсан үзүүлэлтүүдийн интегретэдийн эрэмбийг тогтоов. Үүнд:

Үзүүлэлтүүдийн интегретэдийн эрэмбэ (судлаачийн тооцоо)

Үзүүлэлтүүд Интегретэдийн эрэмбэ

ХҮИ (CPI) 0(1)

М1 мөнгө (M1) 0(0)

Төсөвт байгууллагын ажиллагсадын цалин 0(1)

ДНБ-ийн мөчлөгийн үзүүлэлт (GAP) 0(0)

A-92 бензиний үнийн индекс 0(1)

Америк долларын төгрөгтэй харьцах ханш 0(1)

Гадаад худалдааны тэнцэл 0(0)

Бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 0(2)

Хятад улсын юаны ханш 0(1)

Дэлхийн зах зээлийн зэсийн үнэ 0(1)

Нефтийн үнэ 0(1)

ХҮСНЭГТ 6 Үзүүлэлтүүдийн интегретэдийн эрэмбэ

Уг шинжилгээнээс ХҮИ нь М1 мөнгөний нийлүүлэлтийн болон төсөвт байгууллагын ажиллагсадын цалингийн нэгдүгээр эрэмбийн ялгавраас буюу зэрэгцээ хоёр сарын өөрчлөлтийн зөрүүнээс, харин бусад үзүүлэлтүүдийн түвшний утгаас хамаарахаар байна.

VII.2. Үзүүлэлтүүдийн учир шалтгаан, үр дагаварын хамаарал

Эдийн засгийн юмс үзэгдэл харилцан бие биенийхээ учир шалтгаан, үр дагавар болж байдаг

билээ. Мөн нэг хүчин зүйл нь нөгөөгийнхөө шалтгаан болох тохиолдол ч байдаг тухай өмнө

дурьдсан. Энэхүү шалтгаан үр дагаварыг Гранжерийн учир шалтгааны тестийн

27


тусламжтайгаарр тогтоодог. Монгол улсын ХҮИ ба түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг

Гранжерийн тестээр шалгаж үзвэл дараах үр дүнгүүд гарч байна.

Үзүүлэлтүүдийн хоорондох Гранжерийн учир шалтгааны тестийн үр дүн

Pairwise Granger Causality Tests

Date: 03/22/11 Time: 10:47

Sample: 2001M01 2010M12

Lags: 2

Null Hypothesis: Obs F-Statistic Prob.

M1 does not Granger Cause CPI 118 1.63055 0.1004

CPI does not Granger Cause M1 7.38550 0.0010

OIL does not Granger Cause CPI 118 2.95107 0.0563

CPI does not Granger Cause OIL 2.34125 0.1009

RATE does not Granger Cause CPI 118 0.94110 0.3932

CPI does not Granger Cause RATE 0.55540 0.5754

WAGE does not Granger Cause CPI 118 2.30729 0.1042

CPI does not Granger Cause WAGE 6.12609 0.0030

TB does not Granger Cause CPI 118 2.15463 0.1207

CPI does not Granger Cause TB 2.47849 0.0884

CHY does not Granger Cause CPI 118 0.67953 0.5089

CPI does not Granger Cause CHY 8.59577 0.0003

COPPER does not Granger Cause CPI 118 1.05039 0.3532

CPI does not Granger Cause COPPER 1.36002 0.2608

FOODS does not Granger Cause CPI 118 0.36822 0.6928

CPI does not Granger Cause FOODS 1.22311 0.2982

RCPI does not Granger Cause CPI 118 5.47806 0.0054

CPI does not Granger Cause RCPI 2.67456 0.0733

TBUT does not Granger Cause CPI 118 0.53883 0.5849

CPI does not Granger Cause TBUT 0.04225 0.9586

USD does not Granger Cause CPI 118 1.21007 0.3020

CPI does not Granger Cause USD 6.90028 0.0015

ХҮСНЭГТ 7 Үзүүлэлт хоорондын гранжерийн учир шалтгааны тест

Гранжерийн учир шалтгааны тестийн үр дүнгээс үзэхэд ХҮИ ба гадаад худалдааны тэнцэл, ХҮИ ба ОХУ-ын үнийн индексүүдийн хооронд харилцан хамаарал байгаа нь харагдаж байна.

Гадаад худалдааны тэнцэл нь ХҮИ-д нөлөөлдөг бол эргээд ХҮИ нь гадаад худалдааны алдагдлын шалтгаан болдог гэж гарч байна. Гадаад худалдааны тэнцэл, ХҮИ харилцан хамааралтай тул ОХУ-ын ХҮИ нь манай улсын ХҮИ-тэй хамааралтай гарсан болов уу. Мөн түүнчлэн ОХУ ба Монгол улсын ХҮИ-дийн корреляци хамаарал нь 90 хувьтай байсан нь

28


Гранжерийн учир шалтгааны тестийн үр дүнд нөлөөлсөн байж болох юм. Хүснэгтээс цааш нь дүгнэж үзэхэд М1 мөнгөний нийлүүлэлт, цалин, Хятад улсын юань, ОХУ-ын ХҮИ, ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханш зэрэг нь ХҮИ-ийн учир шалтгаан болж байна. Ерөнхийдөө харилцан хамаарал дээрх хүснэгтэд ажиглагдах нь бага байна. Иймд интегретэдийнх нь эрэмбийг тогтоосон засварлагдсан цувааныхаа Гранжерын учир шалтгааны хамаарлыг тодорхойлж үзвэл дараах үр дүн гарч байна.

Үзүүлэлтүүдийн учир шалтгааны холбоо

Pairwise Granger Causality Tests Pairwise Granger Causality Tests

Date: 03/22/11 Time: 11:28 Date: 03/22/11 Time: 11:28

Sample: 2001M03 2009M12 Sample: 2001M03 2009M12

Lags: 2 Lags: 2Null Hypothesis: Obs F-Statistic Prob. Null Hypothesis: Obs F-Statistic Prob.

WAGE does not Granger Cause CPI

104 0.38762 0.6797 TB does not Granger Cause CPI

104 5.59162 0.005

CPI does not Granger Cause WAGE 2.04367 0.135 CPI does not Granger Cause TB 5.29408 0.0065

FOODS does not Granger Cause CPI

104 2.66694 0.0745 RATE does not Granger Cause CPI

104 2.63248 0.0769

CPI does not Granger Cause FOODS 1.51684 0.2245 CPI does not Granger Cause RATE 0.16217 0.8505

M1 does not Granger Cause CPI

104 0.68024 0.0588 PRATE does not Granger Cause CPI

104 0.87964 0.4182

CPI does not Granger Cause M1 1.23611 0.025 CPI does not Granger Cause PRATE

0.33154 0.7186

CNI does not Granger Cause CPI

104 0.61618 0.5421 OIL does not Granger Cause CPI

104 1.07370 0.3457

CPI does not Granger Cause CNI 3.96282 0.0221 CPI does not Granger Cause OIL

4.42036 0.0145

RCPI does not Granger Cause CPI

104 3.98880 0.0216 COPPER does not Granger Cause CPI

104 2.45432 0.0911

CPI does not Granger Cause RCPI 2.04487 0.1348 CPI does not Granger Cause COPPER

2.52112 0.0855

USD does not Granger Cause CPI

104 1.93579 0.1497

CPI does not Granger Cause USD 5.65554 0.0047

ХҮСНЭГТ 8 Үзүүлэлтүүдийн учир шалтгааны холбоо

Энэхүү үр дүнг харуулсан хүснэгтээс дүгнэлт хийвэл гадаад худалдаа, зэсийн үнэ, М1 мөнгөн харилцах зэрэг ХҮИ-ийн учир шалтгаан болж байна. Мөн түүнчлэн хүнсний барааны үнийн индекс, банкуудын зээлийн хүү, бодлогын хүү зэрэг нь ХҮИ-ийн шалтгаан болж байгааг харуулж байна.

29


VII.3. Үзүүлэлтүүдийн статистик хамаарал ХҮИ ба тайлбарлагч үзүүлэлтүүдийн хамаарлын зүй тогтол

Хувьсагчид Коэффициент t-статистик Алдааны магадлал

C 89.29088 4.515458 0.0001

T 2.315815 6.788362 0.0000

CNI(-1) 1.166199 3.898415 0.0004

D(GDP(-1)) -1.10E-05 -1.948956 0.0585

Polrate 2.3101 2.80546 0.0048

M1 0.000166 5.771374 0.0000

OIL(-1) 0.320001 3.352490 0.0018

TB(-1) -0.105712 -2.715030 0.0098

USD(-1) -0.179979 -3.856142 0.0004

WAGE(2) 0.108171 2.218595 0.0324

Детерминацийн коэффициент 0.947075

Засварлагдсан детерминацийн

коэффициент0.936218

Дарбин-Уатсоны статистик 1.490986

Фишерийн статистикийн утга 87.23603

ХҮСНЭГТ 9 Үзүүлэлтүүдийн хамаарал

Өмнөх бүлгүүдэд хийгдсэн шинжилгээний үр дүнд тулгуурлан Монгол улсын ХҮИ-д нөлөөлөх олон хүчин зүйлийн регрессийн шугаман загварыг тодорхойлж болохоор байна. Регрессийн функцийн параметрүүдийн үнэлгээний утгуудаас үзэхэд тэгшитгэлийн статистик үзүүлэлтүүд ач холбогдлын хувьд маш сайн гарсан байна. Хуурмаг регресс биш гэдэг нь харагдаж байна. ХҮИ-д хугацааны нөлөөлөл маш их байна. Учир нь дээрх тооцооллыг хийхдээ үзүүлэлтүүдээ улирлаар авсан тул манай эдийн засагт хугацааны нөлөөлөл маш их байдаг нь илэрч харагдаж байна. Тодруулбал улирал тутамд ХҮИ 2 нэгжээр нэмэгдэж байна. Улирлын нөлөөлөл их байгаа тул мөнгөний болон ДНБ-ний нөлөөлөх нөлөөлөл нь бага харагдаж байна. Мөн цалингийн өсөлт нь ХҮИ-д ихээр нөлөөлдөг бололтой.

Цалинг 1000 төгрөгөөр нэмэгдүүлэхэд ХҮИ 2 нэгжээр нэмэгддэг байна. М1 мөнгөний нийлүүлэлтийг нэг тэрбумаар нэмэгдүүлэхэд ХҮИ өчүүхэн хэмжээгээр (0.00016) нэмэгддэг ажээ. Харин урт хугацаанд ДНБ ХҮИ-д сөргөөр нөлөөлж байна. Тогтмол хувьсагч нь өндөр гарсан нь тооцоолоогүй олон хүчин зүйл байгаа гэдгийг бас харуулж байна. Гадаад худалдааны алдагдал нэмэгдэх нь ХҮИ-ийг нэмэгдүүлдэг байна. Гадаад худалдааны алдагдал нь гадаад валютын ханшийг чангаруулах замаар төгрөгийн ханшийг нэмэгдүүлж энэ нь улмаар ХҮИ-г бууруулдаг зүй тогтлуудтай байна.

Үзүүлэлтүүдийн хэсгийн корреляцийн шинжилгээ

30


Хэсгийн корреляцийн шинжилгээгээр инфляцид нөлөөлөх хүчин зүйлсийн аль үзүүлэлт нь инфляцийн хэдэн хувийг эзэлж нөлөөлөөд байгааг тодорхойлох явдалд оршдог.

Хэсгийн корреляцийн шинжилгээний үр дүн

ХҮИ-д нөлөөлөх хүчин зүйлс Хэсгийн корреляцийн коэфициент

Зэсийн үнийн өөрчлөлт 2.8

Бодит Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 5.9

М1 мөнгөний нийлүүлэлт 16.3

Дэлхийн зах зээлийн нефтийн үнэ 2.1

Гадаад худалдаа 12.4

Америк доллар 18.4

Зээлийн хүү 9.2

Төсөвт байгууллагын ажиллагсадын цалин 8.4

ХҮСНЭГТ 10 Хэсгийн корреляцийн шинжилгээний үр дүн

Хэсгийн корреляцийн шинжилгээний үр дүнгээс харахад манай улсын ХҮИ-д хамгийн их нөлөө үзүүлдэг хүчин зүйлс нь юаны ханш болон гадаад худалдаа, төсөвт байгууллагын ажиллагсдын цалин илүүтэй байгаа нь харгадаж байна. Энэ нь дээр шинжилгээнүүдийн хариутай тохирч байна.

Өөрөөр хэлбэл, манай эдийн засаг гадаад зах зээлээс ихээхэн хамааралтай нь харагдаж байна. Юаны ханшийн нөлөөлөл их байгаа нь: нэгдүгээрт, рубелийн ханшийн нөлөөг тооцоогүй, хоёрдугаарт гадаад худалдааны нөлөөлөл их байгаа нь хятадын валютын ханшны нөлөөллийг өндөр гаргасан байх магадлалтай болвуу гэж судлаач би таамаглаж байна. Энд нэг зүйлийг дотруулахад гадаад худалдаа ихээхэн нөлөөтэй байгаа нь харагдаж байна. Эдгээр нөлөөллийн нийлбэр нь 80.53 хувь байгаа нь 19.47 хувь нь энд тооцогдоогүй үлдсэн хүчин зүйлсийн шалгаант байна гэж үзэж болохоор байна. Энэ үзүүлэлт нь магадгүй хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл ба нийлүүлэлттэй холбоотой юм.

ХҮИ-д нөлөөлөж буй хүчин зүйлсийн нөлөөллийг тодорхойлоход улирлын дам нөлөөнөөс үүдэн ДНБ, гадаад худалдаа, зари нэр төрлийн хүсний бараа (малын мах гэх.мэт), мөнгөний нийлүүлэл, валютын ханш зэрэгт хариул үйлдэл үзүүлэж, эдгээр хүчин зүйлс нь ХҮИ-д нөлөөлж байгаа байдал ажиглагдаж байна. Иймд энэхүү улирлын шинжтэй нөлөөллийг арилгаж суурь инфляцийг тооцож үзэх нь чухал юм. Улирлаас шалтгаалсан инфляцийн өсөлт

нь хөрөнгө оруулал, ажилгүйдэл, улмаар эдийн засгийн өсөлт зэрэг макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдэд сөргөөр нөлөөлж байгаа тул суурь инфляцийг олон нийтэд зарлаж байх нь зүйн хэрэг юм.

VII.4. Бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн хамаарал

ХҮИ болон түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн бүрэлдэхүүн хэсгийн хамаарлыг үзүүлэлтүүдийн статистик хамаарал болон бүрэлдэхүүний хэсгийн шинжилгээнүүдэд үндэслэн корреляцийн шинжилгээгээр тогтоолоо. Корреляцийн шинжилгээнд хамаарагдаж байгаа үзүүлэлтүүд харилцан бие биенийхээ учир шалтгаан, үр дагавар болж байх ёстой.

31


32


ХҮИ ба түүнд нөлөөлөгч үзүүлэлтүүдийн корреляц хамаарал

Хугацааны цувааны бүрэлдэхүүн хэсгүүд

М1

мөн

гө

Цал

ин

А-9

3 бе

нзин

ий ү

нэ

Ам

.дол

лары

н ха

нш

ДН

Б-и

й зө

рүү

Худ

алда

аны

тэн

цэл

Зэси

йн ү

нэ

Юан

ы х

анш

Чиг хандлага 0.95 0.9 1 0.95 0.98 -0.64 0.99 0.97

Сарын нөлөөлөл 0.77 0.4 0.7 -0.69 0.55 -0.1 0.55 -0.6

Мөчлөг нөлөөлөл -0.2 0.7 0.1 0.27 -0.3 -0.5 -0.5 -0.5

Шокийн нөлөөлөл -0.58 0.1 0.1 0.31 0.04 0.32 -0.1 -0.4ХҮСНЭГТ 11 ХҮИ ба түүнд нөлөөлөгч үзүүлэлтүүдийн корреляци хамаарал

Бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн тус бүрийн корреляцийн шинжилгээнээс дүгнэлт хийхэд ХҮИ-ийн ерөнхий чиг хандлагад үзүүлэлтүүдийн чиг хандлага өндөр хувиар нөлөөлж байна. Гадаад худалдааны тэнцлийн нөлөөлөл бага байна. Өөрөөр хэлбэл, гадаад худалдаа буурах нь ХҮИ-ийг нэмэгдүүлэх хандлагатай байна. Сарын индексийн хувьд гадаад худалдааны тэнцэл тохирохгүй байгаа нь харагдаж байна. Харин М1 мөнгөний нийлүүлэлт, шатахууны үнийн өсөлт зэрэг нь өндөр хамааралтайгаар нөлөөлж байна. Мөчлөг нөлөөллийн хувьд цалингийн өөрчлөлтөөс бусад нь хамаарал багатай байна.

33


VIII. Дүгнэлт, санал зөвлөмж

ХҮИ нь ерөнхий чиг хандлагын хувьд өсдөг ба өсөлтийн хурд нь тогтвортой байна. Харин 2008 онд өсөх чиглэлтэй мөчлөг үүссэн ба энэ нь шокоор тайлбарлагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл дэлхийн эдийн засгийн савалгаанаас үүдэлтэй хямрал нь манай эдийн засагт нөлөөлж, улмаар энэ нь ХҮИ-ийг өсгөх шалтгаан болсон байна. ХҮИ-ийн сарын индекс 11 сараас 6 сар хүртэлээ тогтмол өсдөг байсан бол 3 дугаар сард бууралт ажиглагдсан. 6 сараас 11 сар хүртэл бууралттай байдаг байсан бол 8 сард өсөлт ажиглагдсан нь инфляцийн сарын индекст өөрчлөлт гарч байгааг харуулж байна.

ХҮИ –д хамгийн өндөр хувь эзэлдэг хүнсний бүтээгдэхүүний үнийн өөрчлөлт нь хамгийн их нөлөөлдөг. Үүний дотор мах, махан бүтээгдэхүүний үнэ. Учир нь ХҮИ-ийн 40 гаруй хувийг хүнсний бүтээгдэхүү эзэлдгийн дотор 16 орчим хувь нь зөвхөн мах, махан бүтээгдэхүүнээс хамаардаг нь энэ бүтээгдэхүүний хэлбэлзэл нь ХҮИ-д гол нөлөөлөгч хүчин зүйл болж байна.

2011 онд инфляцийн хэлбэлзэл илүү их ажиглагдаж байна. энэ нь магадгүй сонгуультай холбоотойгоор улс төрийн намууд амлалтаа биелүүлэхийн тулд иргэдэд бэлэн мөнгө тараасан нь хэрэглээний зардлыг нэмэгдүүлж ХҮИ-ийг хөдөлгөөн оруулсан байж болох талтай.

ХҮИ-д хамгийн тогтворгүй индекс нь боловсролын салбарын үнэ бөгөөд жил бүрийн 9 дүгээр сард огцом өсдөг байна. Энэ нь их дууд сургуулиудын сургалтын төлбөрийн өсөлттэй холбоотой.

ХҮИ-ийн прогнозоос харахад өсөлт хэрээв байх бөгөөд мөн л 6 дугаар саруудад ХҮИ-ийн өсөлт илүү товойж харагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл өвлийн цагт үйлдвэрлэл буурч зардал өсдөг бол эрэлт нь нэмэгддэг. Харин зуны цагт зардал буурч үйлдвэрлэл нэмэгдэж үнэ буурдаг байна.

Хэрэглээний үнийн өсөлтийг хэсгийн корреляцийн шинжилгээнээс дүгнэлт хийхэд мөнгөний нийлүүлэлт 16 орчим хувь буюу эрэлтийн гаралтай инфляци байгаа бол нийлүүлэлтийн гаралтай инфляци үлдэж буй хэсгийг тайлбарлаж байна.

Эдгээр дүгнэлтүүдээс үндэслэн дараах зөвлөмжүүдийг гаргаж байна. үүнд:

Үнийг тогтворжуулахын тулд богино хугацаанд засгийн газар болон Монгол банк хамтран гол бүтээгдэхүүнийг үнэд хяналт тавих буюу аж ахуйн нэгжүүдтэй хамтран зардлыг бууруулах чиглэлээр ажиллах. Тухайлбал шатахуун, махны үнэ, орон сууцны үнэ зэрэг бүтээгдэхүүнүүд дээр4.

Улирлын нөлөөллөөс үүдэлтэй үнийн өөрчлөлтийг бууруулахын тулд урт хугацааны бодлого боловсруулах хэрэгтэй. Тухайлбал аж үйлдвэр, хөнгөн үйлдвэр зэргийг хөгжүүлэх. Өөрөөр хэлбэл мэдлэг шингэсэн цаг уураас хамаарал бага үйлдвэрлэлийг дэмжих зэрэг болно.

Валютын ханшийг тогтворжуулах бодлогоор дамжуулан инфляцийн бууруулах боломж байгаа боловч гадаад худалдааны чөлөөт бодлоготой үед үр дүнд хүрэн нь урт хугацаанд оновчтой бус юм.

4 Эдгээрийг шинэчлэлийн засгийн газар Монгол банктай хамтран дэд хөтөлбөрүүдийг боловсруулаад явуулж байгаа бөгөөд эдгээр хөтөлбөрүүдийн хугацаа дуусмагц ахин үргэлжлүүлэх.

34


Орон сууцны түүхий эдийг дотооддоо үйлдвэрлэх нь орон сууцны үнийг тогтворжуулж улмаар дотоодын үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх сайхан боломжтой юм.

Мөн түүнчлэн дотооддоо түүхий нефт оловсруулах нь нефтийн үнийн өсөлтийг бууруулах боломжтой гэж үзэж байна.

Хилийн боомжтын хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх нь үнийн өсөлтийг бууруулах бас нэг гарц юм.

Сургалтын төлбөрийг тогтвортой байлгах. Үүний тулд зөвхөн намар нэмэгдүүлдэг бус хичээлийн хагас жилээр нэмэгдүүлдэг зэрэг санаануудыг дэвшүүлж байна.

** Тоон мэдээллийн олдцоос шалтгаалан хамаарлын шинжилгээнд 2011 хүртлэх оны мэдээллийг ашигласан. Иймд энэхүү судалгааны ажлыг цаашид хувьсагчид болон тоон мэдээллийг нь шинэчлэх замаар дэлэгрүүлэн судлах боломжтой юм.

35


Ашигласан материал

1. Батзориг нар (2010), Эконометрикийн арга загварууд, КТМС, ШУТИС

2. Ц.Батсүх (2008), “Инфляцийн эсрэг макро эдийн засгийн бодлого” ННФ

3. Ж.Баттулга, Ц.Цэрэндаваа (2010), “Инфляцид нөлөөлсөн хүчин зүйлсийн шинжилгээ”

ХААИС-н магистрант, докторантын ЭШБХ

4. Монгол банкны сарын бльютень

5. Монгол банкны судалгааны ажил, товхимол-1, 2, 3, 4, 5, 6, 7

6. Ч.Наранчимэг, Д.Ганзориг (2009), “Бизнесийн статистик ба эконометрикийн үндэс” СЭЗДС

7. Р.Оросоо (2005), “Макро эдийн засаг” ХААИС

8. Г.Элдэв-Очир (2006), Эконометрикийн үндэс, МУИС

9. Сангийн яам, Санхүү эдийн засгийн бодлогын газар (2010) “ЗӨҮ болон түүнд нөлөөлөх

хүчин зүйлсийн шинжилгээ”

36


Хавсралт-1ХҮИ-ийн хугацааны цувааны эконометрик загварын үнэлгээ

Dependent Variable: CPIMethod: Least SquaresDate: 03/26/13 Time: 10:50Sample (adjusted): 2006M02 2011M12Included observations: 71 after adjustmentsConvergence achieved after 38 iterationsMA Backcast: 2005M05 2006M01

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.0.0065@TREND

@SEAS(3)1.982503 0.704482 2.814128

-0.937091 0.498245 -1.880786 0.0646@SEAS(5)@SEAS(6)

2.234870 0.693981 3.220361 0.00202.505766 0.682300 3.672529 0.0005

AR(1)AR(2)

1.435168 0.113420 12.65355 0.0000-0.440264 0.113156 -3.890769 0.0002

MA(5) -0.328262 0.121838 -2.694258 0.0090MA(9) -0.321751 0.136580 -2.355775 0.0216

R-squared 0.994829 Mean dependent var 143.9313Adjusted R-squaredS.E. of regression

0.994255 S.D. dependent var 28.520982.161813 Akaike info criterion 4.485578

Sum squared resid 294.4263 Schwarz criterion 4.740528Log likelihoodDurbin-Watson stat

-151.2380 Hannan-Quinn criter. 4.5869641.832902

Inverted AR Roots .99 .44Inverted MA Roots .94 .62-.55i .62+.55i .20+.91i

.20-.91i -.47+.71i -.47-.71i -.82+.36i-.82-.36i

37


Хавсралт-2ХҮИ ба түүний бүрэлдэхүүн хэсгийн хамаарал

Dependent Variable: CPI

Method: Least Squares

Date: 03/12/11 Time: 22:28

Sample (adjusted): 1996M06 2010M07

Included observations: 170 after adjustments

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

MUCHLOG 0.975285 0.007239 134.7298 0.0000

SHOK 0.992673 0.009289 106.8656 0.0000

ST 1.008741 0.009775 103.1961 0.0000

CPIHP 1.000195 0.000192 5214.330 0.0000

R-squared 0.999948 Mean dependent var 92.17106

Adjusted R-squared 0.999947 S.D. dependent var 33.41404

S.E. of regression 0.244146 Akaike info criterion 0.041146

Sum squared resid 9.894794 Schwarz criterion 0.114930

Log likelihood 0.502570 Hannan-Quinn criter. 0.071087

Durbin-Watson stat 1.874576

Documents

anhbayar