ANI Opisyal nga Mantalaan sa Farmers’ Consultative Council (FCC) June—December 2007 Isyu 6

PANALIPDAN ANG KATUNGOD SA MGA MAG-UUMA !

Barog Alang sa Atong Humay Ampingan ta ang Atong Puso

ANI ☺ Basahon nga may pagtu-lon-an

☺ Kasayuran para sa katawhan

☺ Organikong ani

☺ Mga bunga ug kalampusan sa kahago ug paningkamot

☺ Mga nahimo ug nakab-ot

Alang sa dugang mga kasayuran, sugyot o pangutana, pakigkitai ang FCC Coordinator sa Poblacion Vieja, Batuan o ang SEARICE Office sa 79-A Miguel Parras Ext., Tagbilaran City. Tel. 501-9508

Farmers’ Consultative Council (FCC)

Ang FCC gilangkuban sa mga representante sa nagkalain-laing organisasyon sa mga mag-uuma sa Bilar (CFPRA, COFA, KMKK, ZOFRA), Batuan (PVSFA), Carmen ug Dagohoy (MASFA).

FCC Coordinator:

Mr. Domingo L. Limpot Pob. Vieja, Batuan, Bohol

Mga Magtatampo:

Catalino Balio, Bonifacio Tejada, Candido Baldapan, Estela L, Calamba, Artemio Cambangay, Ruperta Mangaya-ay, Prosperidad Abonete, Amancia Dando, Jose-pina Luzano, Lorna Toreon, Jo-seph Roy Dando, Marlyn Agbon, Rose Boiser, Venancio Mesiona, Cornelie Orevellio

TALAAN SA UNOD

I. Editoryal: Seguridad sa Pagkaon Mr. Catalino Balio II. Mga Kalihukan sa mga Mag-uuma A. Searice 30th Anniversary Celebration Mr. Bonifacio Tejada, CFPRA B. ITPGRFA 2nd GOB Meeting Mr. Candido Baldapan, Katipunan, Carmen Ms. Estella Calamba, COFA

C. World Food Day Mr. Artemio Cambangay, KMKK

D. Farmers’ Rights Forum Mr. Candido Baldapan

E. Korean Nature Farming Convention Ms. Ruperta Mangayaay, ZOFRA Ms. Prosperidad Abonete

F. Mayoyao, Ifugao Trip Catalino L. Balio, Amancia Dando Estela Calamba, Josepina Luzano

G. Panagtagbo sa Mag-uuma sa Pasko Ms. Lorna Torreon, MASFA III. Mga OIPs IV. Mga Teknolohiya ug Kaalam A. Mga Masustanya ug Igtatambal nga Utanon

EDITORYAL

SEGURIDAD SA PAGKAON Catalino Balio, President, CPFRA

Campagao, Bohol

Ang humay mao’y usa ka pinaka-importanteng pag-kaon sa tanang mga nasud sa tibuok kalibutan. Pa-nahon na karon nga atong tutukan ug maayo ang kamahinungdanon sa papel sa pagseguro sa kalibu-tanong seguridad sa pagkaon ug papaminus sa ka-kabus ug kakulang sa pagkaon. Ginaingon diha sa mga pamantalaan nga ang humay maoy pagkaon sa mga katawhan sulod na sa lima ka gatosan ka mga katuigan hangtud karon. Kini mao ang unang gikina-hanglan pag-ayo nga pagkaon kada adlaw sa hapit sa katunga sa tanang mga katawhan sa tibuok kali-butan. Otsinta y singko posinto (85%) sa mga Filipi-no nagmahal pag-ayo sa humay tungod kay mao kini ang kinabuhi.

(Sumpay sa EDITORYAL …...) Ang kabuhong sa pagkaon maoy pagseguro sa nasodnong seguridad kini mao ang kanu-nayng gihisgutan sa atong mga kadagku-an. Tungod niini manghinaot kita nga ang kalibu-tanong komunidad magkahiusa ug magtam-bayayong na unta sa pagbuhat sa pagpataas sa produksyon sa humay sa malungtaron nga pamaagi alang sa kaayuhan sa mga gag-mayng mag-uuma ug sa kabus tang mga kaigsoonan. Moingon kita nga ang malungta-ron nga pamaagi sa pagpanguma gamit ang organikong abono mao’y angay atong

SEARICE 30th ANNIVERSARY CELEBRATION

Bonifacio Tejada, CFPRA

Campagao, Bilar

“ Reaping the Grains, Spreading the “ Reaping the Grains, Spreading the “ Reaping the Grains, Spreading the “ Reaping the Grains, Spreading the Seeds”, Seeds”, Seeds”, Seeds”, mao kini ang makahulugang tema sa

pagsaulog sa maong anibersaryo nga gihimo niadtong June 25, 2007 didto sa Bautista Farm, Sultan Kudarat, South Cotabato.

Atol sa maong kasaulogan, gihimo usab

ang panagtigum sa nga nagkalain-laing pundok sa mga mag-uuma, non-government organiza-tions, representante sa academe og uban pang government institution nga naghatag usab og su-porta kanamong mga mag-uuma.

Sa maong panagtigum, gihimo ang panag-

ambitay sa nagkalain-laing lihok sa matag pun-dok isip pagtuman sa gika-ingon nga “Farmer’s Rights” o “Katungod sa mga Mag-uuma”. Kung walay hingpit og tunhay nga katu-manan sa Farmer’s Rights, lisod usab ang pag-kab-ot sa atong tumong og tinguha nga malahu-tayong kaugmaran sa agrikutura. Ang paglung-sad sa Hybrid Commercialization Program, pag-pasar sa Plant Variety Protection Act, dili mao ang tubag sa atong crisis nga kahimtang sa atong nasud hinoon nakapasamot sa kapobre sa gagmay’ng mag- uuma pinaagi sa pagcontrolar sa binhi og sa teknolohiya. Naghatag kini og da-kong pabor ngadto sa mga pipila og dagkong kompanya. Kaniadto, sama sa kasagarang mag-uuma, inosente o ignorante ako sa kabililhon og

kamahinungdanon sa binhi. Abi nako ku-tob lang sa pagbinayloay, pagtago og pag-papalit og binhi ang buluhaton sa mga mag-uuma. Apan sa atong panahon, giki-nahanglan na gayod ang pagpakabana og pagpanginlabot sa isyong political o pag-pamalaod nga naghatag og kadaot sa gagmay’ng mag-uuma. Ang pag-umol sa “sentido common” , lig-ong edukasyon og lig-ong suporta nga among na-angkon maoy among mga hinagiban aron nga makaharong sa mga kadagkoan sa atong kagamhanan aron sa pagkabig sa ilang suporta sa kinabag-an sector gagmay’ng mag-uuma.

hatagan ug dakong pagtagad ug suporta sa kagamhanan kay mao kini ang makasulbad sa kalisud ug kanihit na sa bugas nga maoy hinungdan sa taas na kaayo nga pagsaka sa presyo niini. Ang organikong pagpangu-ma nakahatag ug dako kaayong abot matag ektarya sa humay. Napamatud-an kini sa atong mga mag-uuma nga naghimo ug pag-panukiduki solod sa dugayng panahon. Ang malungtarong pagpanguma maoy tubag sa kabuhong sa pagkaon nga mao ang seguri-dad sa pagkaon (food security).

(Sumpay sa SEARICE 30th ……)

Natandog usab ako sa pagpakig-ambit sa atong kaubang mag-uuma sa Davao ilang panglimbasog alang sa luwas nga kalikopan batok sa mga dagkong plantation sa saging nga naggamit og mga kemikal nga spray o “aerial spray” nga nakahatag og kadaot sa mga lumolupyo, mga traba-hante, hayop, isda. Usa usab sa nakapadasig sa akong nasak-sihan ang dakong suporta nga gipakita sa local nga pangagamhanan sa Sultan Kuda-rat og sa ubang aca-demia. Mao kini usab ang na-kadugang sa ka-dasig sa atong mga kaubang mag-uuma sa pagpadayon sa ilang gimbuhaton bisan sa kakuti og kakapoy sa trabaho. Ang labing dakong importansya sa maong panagtigom naghatag kanako og dakong kaamgohan sa kalagmitang ma-hitabo sa atong pag-panguma sa umaabot nga adlaw, ma-gaatubang gayod kita og dakong hulga, mawad-an og dakong bili ang mga kahibalo sa atong mga mag-uuma kabahin sa malungtarong panguma tungod sa mga balaod/ polisiya sa atong kagamhanan nga inanay’ng magwagtang sa mga katungod sa mga gagma’yng mag-uuma. Ang atong mga kaliwatan maoy magsa-gubang sa kalisdanan kung magpakabuta bungol lang kita sa atong kahimtang karon. Busa, gikinahanglan ang linangkob og ma-kusganong paglihok, paghatag og kasay-oran, pag-agni sa uban sa panaghiusa aron mababagan ang mga hulga nga nagalihok sa atong nasud. Mao na kini ang takdang panahon sa atong pag-ani sa atong tanang paningkamot, kahibalo og kahanas aron isabwag og ipakig-ambit ngadto sa uban.

ITPGRFA 2nd Governing Body

Meeting By :Candido Baldapan, Brgy.Katipunan ,Carmen Estela L.

Calamba, COFA - Cansumbol

a miaging Oktubre 29 –Nobyembre 4, 2008 adunay gihimo nga meeting ang In-ternational Treaty on Plant Genetic Re-

sources, Food and Agriculture (ITPGRFA) didto sa Rome Italy ug didto among gikatagbo ang mga tawo nga nagagikan sa nagkalainlaing nasud nga sakop sa maong treaty.

Dako kaayo namo nga kahi-nangop sa maong oportuni-dad o kahigayunan nga sa maong pamaagi among ma-pabati usab isip mag uuma og mapaambit sa uban ang mga kasinatian ug pamaagi diin kita mismong mag uuma ang naglihok alang sa pagpadayon sa pagpalambo diha sa panguma partikular na diha sa hisgutanang katungod sa mag uuma sa binhi. Lakip na niini ang katungod sa access and control sa maong nahisgu-tan.

Human sa pagpresentar sa among hiniusang re-port dunay usa ka nasud (Norway) nga nag inter-view kanamo mahitungod sa among kasinatian. Alang kanako nakahatag usab kadto ug dugang pang oportunidad sa pagpaambit ug pagpaabot sa uban kon unsaon nato pag amping ang atong mga binhi nga maoy dugukan sa atong panguma. Daghang butang ang nakahatag kanamo ug ka-dasig labina diha sa hiniusang hunahuna sa mga nagkadaiyang klaseng katawhan sa nag-kalainlaing kultura ug baruganan. Diha sa maong meeting napabati ang nagkadaiyang hunahuna para malampusong mapausbaw ang agrikultura pinaagi sa pagpanday ug international nga balaodnon. Usa pa akong nakita ang partisipas-yon sa mga gagmayng mag uuma nga nagpad-ayag sa alternatibong paagi sa pagtipig og pagkonserbar sa binhi nga wala magsakripisyo sa umaabot nga henerasyon.

ng bulan sa Oktubre, mao ang gidek-larar nga World Food Day celebration. Kini nagpahihumdom kanato kabahin sa kasegoruhan sa atong pagkaon

nga unta luwas gikan sa mga hilo o sa mga kemikals nga makadaot sa atong pangla-was. Naghisgot usab kini sa dakong obligas-yon sa mag-uuma sa pag-amping sa palibot nga diin usab kita nagkuha sa atong ka-panginabuhian og pagpahiuli sa kalikupan sa kanindot sa atong kinaiyahan.

Ang tawo ilabina ang mga mag-uuma gi-hatagan og kaalam og dakong tahas sa pag-ugmad sa yuta.

Sa tuig 2007, gisaulog ang World Food Day uban sa tema nga “Stand up for your Rice: Bo-holanos Protecting their Rice Heritage” kauban usab sa mga nagkalain-laing or-ganisasyon nga dunay panginlabot alang sa pagkonserbar, pagtipig og pagpalambo sa atong mga binhi og pagkonserba sa atong kinaiyahan.

Sa unang adlaw, gihimo ang mga techno-fora sa mga nagkalain-lain usab nga alter-natibong pamaagi sa pagkonserba sa atong kinaiyahan og mga pamaagi sa proseso ni-ini.

Sa ikaduhang adlaw gihimo na usab ang usa ka forum aron paghatag og kinatibuk-ang sitwasyon sa atong agrikultura og ang mga isyu labot niini. Usa kini ka paagi nga diin atong ikapakita ngadto sa uban ang im-portansya sa atong pagpakabana kalabot sa pagpanguma og pagpaabot

sa atong mga kabalaka og pagpangayo og su-porta gikan sa atong local nga mamumuo. Ang gihimong motorcade nakatabang usab sa pagsangyaw kabahin sa ka-importante sa luwas nga pagkaon sa atong panglawas og ang pagpad-ayag sa atong katungod sa luwas nga pagkaon sa atong pamilya og ngadto sa kinatibuk-ang komer-syante.

Usa usab sa akong nakita nga makahu-logang kalihu-kan mao ang gihimong rit-ual nga mao ang pagbitay sa mga “puso” nga magsimbolo nga ang atong pag-kaon anaa lang sa atong palibot, busa

natandog ako nga kinahanglan gayod sa usa ka mag-uuma ang pagpagawas og singot sa pag-ugmad sa yuta. Dili na kinahanglan ang paglan-gyaw ngadto sa uban nga dapit aron lang sa pag-pangita og dolyar kay sa tinud-anay adunay da-kong kita diha lang sa atong umahan nga bugtong gasa sa atong Makagagahom. Ako usab gibati ang dakong kalipay nga gipaki-tang aktibong partisipasyon sa mga kabatan-onan sa maong kalihukan diin sila usab ang gilaumang sumusunod sa maong kalihukan. Isip mga batan-on, gikinahanglan usab nila ang atong giya, pagmatuto og pagpahinumdom nga ang pagkaon gikinahanglan ang kakugi og paning-kamot. Busa, mga igsoon kong Bol-anon og mga igsoon mag-uuma, importante gayod og angayan natong ampingan ang atong mga binhi nga maoy atong susi sa atong pagpanguma apil na niini ang pag-amping sa kinaiyahan nga gitugyan kanato.

WORLD FOOD DAY CELEBRATION Artemio C. Cambangay KMKK – Riverside, Bilar

FARMERS’ RIGHTS FORUM Candido Baldapan

FCC Member- Katipunan, Carmen

iadtong Hunyo 25 adunay gihimo nga farmer’s rights forum didto sa Tacu-rong City, Sultan Kudarat nga gitam-bongan sa mga participante nga naga-

gikan sa nagkalain-laing grupo o sector sa kati-lingban apil na niini ang mga representante nga nagagikan sa mga local nga academe, provincial agriculture office sa maong probinsya ug mga peoples organization. Ug didto makusganong gipadayag sa mga katawhan nga unta mapro-tektahan ang mga katungod sa mga mag-uuma sa mga hisgutanan sa yuta, patubig ug sa mga binhi.

Ug gisunod usab dayon sa Cebu niadtong

Hulyo 31, 2007 ang susama nga forum diin gi-tambongan sa mga participante nga nagagikan sa mga probinsya sa Visayas ug sa Mindanao region. Ug sa maong nga panagtigum adunay panag-inambitay sa mga participante kabahin sa ilang mga gipanghimo nga mga inisyatibo diha sa ilang tagsa-tagsa ka mga lungsod o probins-ya aron ilang mapaduso ngadto sa mga hing-tungdan ang katungod sa mga mag-uuma.

Misunod usab ang lain pa nga forum didto

gihimo sa kaulohan niadtong Setyembre 4-7 ,

2007 nga gitawag ug “National Forum On Far-mers’ Rights As Bundle of Rights” ug ang mga mitambong nagagikan pa sa Luzon, Visa-yas ug sa Mindanao. Alang kanako ang maong mga kalihokan dako kaayo ang kahimuslan ilabina diha sa pag-hatag ug dalan sa mga gagmay nga mag-uuma nga mapakita usab ang ilahang mga pagpakabana ilabina sa mga katungod kana-mong mga gagmay nga mag-uuma diha sa among mga panginabuhian. Nadasig ako pag-ayo sa maong kalihukan labi na sa pagpa-abot sa mga pangandoy kanamong mga mag-uuma ngadto sa mga hingtungdan. Labi na gayod nga kon kining maong mga pangandoy maha-tagan ug katumanan ug ilhon diha sa usag-usa particular diha sa tagsa-tagsa ka komunidad. Ug labot pa ang maong serye sa forum naka-palig-on usab kini kanamong mga mag-uuma sa pagpanginlabot pinaagi sa pagpadayag sa tagsa-tagsa ka mga maayong huna-huna ug pagdala sa mga isyu sa kasamtangang sitwas-yon karon sa pang-agrikultura sa atong nasod ug sa tibuok nga kalibotan.

Farmers’ Rights (FR) Isip Usa ka Bugkos sa mga Katungod sa

mga Mag-uuma

Isip usa ka agrikultural nga nasud, ang atong kinatubuk-ang ekonomiya nagasandig gayud sa sektor sa agrikultura. Bisan pa niini, subo palandungon nga ang atong gobyerno walay balaod nga tahasang nagaila sa katungod sa mga mag-uuma. Kay tawhanong katungod usab ang FR, kini sakop sa mga pahayag sa sumbanan sa 1948 United Nations Universal Declaration of Human Rights (UDHR). Matod pa sa UDHR, ang tawhanong katungod managsamang gihuptan sa tanang katawhan sa bisan asang suok sa kalibutan ug kini walay kahangturan.

ng pagpanguma gamit ang mga himan nga naa sa atong palibot usa ka pamaagi alang sa pagpahiuli sa atong nagdaot nga kinaiyahan tungod sa

atong pagsunod sa mga modernong teknolo-hiya og ang pagtaw-as sa kalisod kanatong mga mag-uuma tungod sa dakong gastos sa mga gamit sa panguma (farm inputs) sama sa abono, binhi og uban pa. Mao kini ang dakong pagtulon-an nga akong nakita sa akong gitam-bongan nga workshop, training og farm expo-sure didto sa Jeju Island, Republic of Korea niadtong November 4-15, 2007. Kining maong pamaagi sa panguma gitun-an ni Dr. Cho Han Kyu sulod na sa 54 ka tuig og sya mao ang nagpakuyanap niini ngadto sa mga mag-uuma dili lang sa ilahang dapit ngadto usab sa ubang nasud sa Asia.

MGA PAMALANDONG : KOREAN NATURE FARMING Ruperta D. Mangayaay ZOFRA – Zamora, Bilar

(Sumpay sa Farmers’ Rights Isip Usa ka Bugkos.......) Kining maong mga katungod nagsinaligay sa matag usa, dili mailog ug dili mabahin. Tungod niini, ang mga katungod nga nalangkob sa FR dili pwedeng buwagon kay ang usa ka katungod nagahingpit man sa lain pang katungod. Gawas pa nga ang mga katungod sa mga mag-uuma kabahin sa mga tawhanong katungod, ang FR usab hugot nga gisuportahan sa usa ka internasyonal nga kasabutan sa Food and Agriculture Organization of the United Nations (UN FAO), ang International Treaty on Plant Genetic Resources for Food and Agriculture (ITPGRFA), kinsa dayag nga nagaila sa kontribusyon sa mga mag-uuma sa pag-amping ug pagpatunhay sa paggamit sa buhing kapanguhaan sa pag-uma sama sa binhi. Isip bugkos sa mga katungod, ang FR adunay nakalatid nga 38 ka mga elementeo nga namugna diha sa panagtagbo sa mga mag-uuma didto sa siyudad sa Sugbu niadtong 2003. Ang mga nalangkob sa 38 nga mga Elemento sa FR sa 2003 Cebu Declaration gisalmutan sa mga mosunod:

• Katungod ngadto sa binhi, yuta ug pagkaon • Katungod sa pag-organisar sa mga mag-

uuma sa ilang kaugalingon ug pagsalmot sa mga proseso sa pagpanday sa mga balaudnon ug polisiya nga may kalambigitan sa agrikultura

• Katungod sa pagpahimulos sa mga serbisyong sosyal sama sa patubig, panglawas, edukasyon ug uban pa.

Human sa serye sa mga diyalogo sa mga mag-uuma didto sa Mindanao niadtong Hunyo 25, 2007 us sa Visayas niadtong Hulyo 31, 2007, giusnod pagpasiugda ang national Farmers’ Rights Forum niadtong Setyembre 4-7, 2007 didto sa kauluhan. Dinhi sa maong panagtipon gipahayag sa mga mag-uuma ang mga katungod dili lang isip mga mag-uuma kung dili usab isip mga indibidwal ug isip usa ka sektor. Ang mga katungod nga giasdang naglangkob sa katungod ngadto sa:

• Yuta • Tubig • Luwas nga palibot • Tukma nga teknolohiya • Pagpadayag sa kultura (Cultural expres-

sion) • Proteksyon sa lokal o lumadnong kaalam • Uban pang suportang serbisyo (support

services)

Ang mga mag-uuma nasayod og dako nga ang mga katungod nga nalatid sa unahan nagatangag og igong responsibilidad ug tulubagon maong angay gayud kini nilang pakigsabutan ug panlimbasugan.

(Sumpay sa Mga Pamalandong…..)

Ang maong workshop og training nagalangkob sa paghatag sa pilosopiya, importansya og ang paghimo sa mga sangkap (fermented prepara-tion) nga magamit sa panguma. Gihimo usab ang usa ka field exposure aron makita kana-mong partisipante ang aktwal nga pag-apply sa natural farming practices diha sa umahan og hayopan.

Sulod sa taas nga higayon, akong nakat-onan nga ang Nature Farming dako gayod og pag-pakabana, pag-amping, pagpangga sa atong kinaiyahan. Giisip usab nga ang tanang binuhat aduna’y kalambigitan og gikinahanglan nga hataga’g bili, respeto sa usa’g usa. Sa ingon, akong nakita nga kining paagiha gaan sa atong bulsa, may ma-sanag nga kaugmaon para sa atong mga anak, makahatag og maayo og luwas nga pagkaon tungod kay hingpit nga gidili ang paggamit og mga ke-mikals apan nagkina-hanglan sa atong da-kong kakugi sa pa-ghimo niini.

Sa among field expo-sure o field trip, akong nakita nga disciplinado ang mga tawo, hinlo kaayo nga walay nagkalat nga mga bas-ura kay dugay ra sila nag recycle sa mga bas-ura, busy og kugihan. Daghan og tanom sama sa nagkalain-laing prutas, flowers/ ornamental plants og mga utanon nga nakatanom sa ilang basakan tungod kay kausa ra man sila mo-tanom og humay. Og sa sistema sa pagpamuhi og mga mananap sama sa manok og baboy nga pinasubay usab sa konsepto sa natural farming. Sa manokan, akong nakita nga labing lisod sa pagdani sa atong mga kauban mag-uuma tungod sa walay hinlo sulod sa tulo ka tuig.

Pagpanalipod sa Kinabuhi ug Kinaiyahan Pinaagi sa

Makinaiyanhong Pagpanguma

by Prosperidad J. Abonete

ng pagrespeto, pag-amuma ug pagpanali-pod sa kinaiyahan mao ang yawi aron makab-ot sa tawo ang hapsay ug ma-lambuon nga pagkinabuhi dinhi sa kali-

butan.” Kini ang pamahayag nga giluwatan ni Dr. Cho Han Kyu, ang Kore-anong mag-uuma nga maoy numero unong magdadason sa Natural Farming, taliwala sa iyang pagpakihinabi sa mga delegado sa mga nagkadaiyang nasod sa milabay nga 2007 Natural Farming Global Festival niadtong Nobyembre 5-9, 2007 didto sa Jeju Island, Republic of Korea. Dili gayud tiaw ang gisa-gubang nga mga proble-ma sa atoang kalibutan karon. Anaa ang proble-ma sa nagkainit nga pa-nahon, problema sa nihit nga pagkaon, ug proble-ma sa kakabos sa hala-

pad nga hut-ong sa katawhan diha sa atong kati-lingban. Ug tungod sa kawad-on, siguro daghan kanato ang makapangutana kung aduna pa bay nagpabiling solusyon sa mga problema nga atong giatubang karon. Ang Natural Farming o Makinaiyanhong Pagpan-guma nagalayon nga ihiuli ang natural nga balan-se sa kinaiyahan ug ang hapsay nga pakigsandu-rot sa tawo sa uban pang matang sa kinabuhi diha sa iyang palibot. Mahitabo lamang kini kung ang tawo hingpit nga magatamod sa balaod nga gipatik diha sa kinaiyahan; gawas niini, wala nay lain pang mahimo ang tawo para maangkon ang tunhay nga kalambuan.

Ang Natural Farming usa ka pamaagi sa pag-panguma na mahiga-laon sa kinaiyahan tun-god kay kini nagagamit man sa mga natural nga sangkap nga maki-ta diha lang sa palibot sa umahan. Nan, dili kini gastoso; hinoon, ang mga produkto sa

uma nga nagatamod sa pamaagi sa Natural Farming napamatud-an na nga hataas ang kali-dad, talagsaon ang kalami ug hataas ang abot. Kini ang kasinatian nga hingpit nga gipamatud-an sa mga mag-uuma gikan sa Korea, Japan, China, Mongolia, Pilipinas, Indonesia, India ug uban pang mga nasod nga nagasunod sa pa-maagi sa Natural Farming. Pipila sa mga pamaagi sa Natural Farming mao ang mga mosunod: 1) ang dili paggamit og her-bicide o hilo para sa sagbot; 2) ang dili pagbug-wad sa yuta 3) ang dili paggamit og kemikal

nga abono; 4) ang paghimo o pagpreparar sa kaugalingong abono para sa mga tanom ug pagkaon para sa mga binuhing kahayupan; ug 5) ang pagsunod sa Nutrient Cycle Theory. Pipila sa mga sangkap sa Natural Farming nga nagpahimong himsog sa mga tanom ug kaha-yupan gilangkuban sa mga mosunod: Indige-nous Microorganisms (IMO), Oriental Herbal Nutrient (OHN), Fermented Plant Juice (FPJ), Fish Amino Acid (FAA), Water-soluble Calcium Phosphate (WCP), Water-soluble Calcium (WCA), Lactic Acid Bacteria (LAB), ug Insect Attractant (IA).

Kining tanan gihimo lamang gikan sa mga natu-ral nga sangkap nga dali rang makaplagan diha sa atong palibot. Ang mga kasinatian sa mga mitambong sa mi-labay nga 2007 Natural Farming Global Festival magapamatuod gayud unsa kaepektibo ang Natural Farming. Ang magsusulat ug ang usa nato ka kauban sa kalihukan nga si Mrs. Per Mangaya-ay maoy pipila sa mga bulahan nga nakatambong sa maong naingon nga kalihukan didto sa South Korea. Tinuod gyud diay nga kung imong ampingan ug amumahon ang kinaiyahan, kini usab magaba-los kanimo pinaagi sa paghatag sa tanan ni-mong panginahanglanon kay ang kinaiyahan hingpit man sa iyang kaugalingon.

Indigenous Micro-organism (IMO)

Fermented Plant Juice (FPJ)

Insect Attractant (IA)

Lactic Acid Bacteria (LAB)

onan nga mao ang nagpasiugda og nagdumala sa maong programa. Sa ikaduhang adlaw, mao kini ang pinakakina-ham nga among gipaabot nga mao ang sinati sa ilang pagpanguma ilabina sa paamagi sa ilang pag-abis sa humay. Subay sa mga pilapil among nakita ang hapsay og lig-on nga paghimo niini tungod sa mga dagkong bato nga gipatong-patong. Nakita

usab namo ang kaanindot , katambok sa ilang yuta og tanom , kabuhong sa tubig, dili gayod matago nga nagpabilin sa gihapon ang or-ganikong pamaagi sa ilang pagpanguma nga mao ang labing nakapadasig kanamo sa pag-padayon sa maong buluhaton. Walay gamit nga makenarya sa pagbungkal sa yuta kon simpleng mano-mano sa kamot, tiil og piko o sarol, ang pagtinabangay o “bayanihan system” og paghimo og ritwal sa panahon sa pag-abis isip pasalamat sa maayong produk-syon pinaagi sa pag-ihaw og lumad nga baboy og manok giluto nga walay asin-asin nga mao’y

iadtong June 22-24, 2007 nahatagan kami og higayon sa pagbiyahe uban sa kauban mag-uuma didto sa Mayoyao,

Ifugao uban sa paglaum nga makakat-on usab kami sa ilang mga pamaagi sa pagpanguma og ang pagdagan sa ilang programang pangturismo nga mao ang pagpakita sa ilang matahom nga kinaiyahan og ang pagkonserbar sa ilang kultura o ang lumadnong pag-panguma nga hinay-hinay na usab nga nawala.

Isip kinabuhing mga turista, dako kaayo ang among kalipay sa among nakita bisan pa sa ma-hadlok og mabatong agianan nga wala pa gayod nahatagi og maayong pagtagad sa atong panga-gamhanan, latas sa mga kabungturan nga daw haduol na kami sa kalangitan apan among nakita ang naghingapin nga tubig gikan sa pinakataas nga bungtod nga maoy naghatag sa mga lumu-lupyo og abundang tubig alang sa ilang panguma og gamit sa adlawng-adlawng panginahanglan. Sa among pag-abot, gikan sa makakapoy og ma-kaluya nga pagbiyahe sulod sa 5-6 ka oras nga biyahe gikan sa Isabela among nakita ang mga maabi-abihon nga mga kabatan-

MAYOYAO, IFUGAO EXPOSURE TRIP Catalino L. Balio,CFPRA; Amancia Dando, ZOFRA Estela Calamba,COFA; Josepina Luzano, KMKK

PANAGTAGBO SA MAG-UUMA SA PASKO

By: Lorna Toreon Malitbog, Dagohoy

Disyembre 20, 2007, ang tinuig nga panag-tagbo panahon sa kasaulogan sa PASKO sa mga mag-uuma o heneral asembliya nga nagagikan sa nagkakalain-laing barangay sa lungsod sa Bilar, Batuan, Carmen, Dagohoy, Clarin, Trinidad, Ina-banga ug Ubay

Ang maong panagtigom nagdala sa tema

nga “The Road to Farmer’s Rights”. Subay sa maong tema adunay gihatag nga usa ka diskusyon kabahin sa mga katungod sa mag-uuma og ang mga implikasyon niini ngadto sa atong kalikupan ug ilabina kanamo nga mga gagmay’ng mag-uuma. Kini naghatag og abli nga panghuna-huna sa among katungod isip mag-uuma ug ang mga epekto niini sa nagpadayong inisyatiba nga pag-palambo, pagkonserbar sa mga binhi. Dugang pa niini ang importansya sa makanunayon nga pag-duki-duki sa mga mag-uuma aron makakita ug haum nga binhi taliwala sa nagka-usab nga klima sa tibuok kalibutan tungod sa modernong teknolo-hiya ug sa binuhatan sa tawo nga naghatag ug da-kong kadaot sa atong kinaiyahan. Dako usab kini nga awhag kanatong tanan nga ipadayon ang pag-pakabana pinaagi sa malungtarong pagpanguma sa atong kanaiyahan isip mga maayong piniyalan/ tinugyanan. Ipadayon usab ang makusganong pag-kampanya, pagpangabig ngadto sa atong pang-gamhanan sa ilang pagsuporta sa mga programa nga magproteher sa atong kinaiyahan.

Human sa diskusyon gisunod na usab ang nagkadaiyang pasundayag sa matag people’s or-ganisayon ug makalingaw nga mga dula isip usa ka selebrasyon sa PASKO.

MAYO-YAO, IFUGAO Trip (sumpay gikan sa page 9… )

Ilang gipakaon kanamo, walay naggamit og mga kemikal nga abono og pestisidyo kon dili ang nagpabilin nga dagami lamang. Walay gamit nga mekanikal o pedal thresher sa panahon sa pagharvest kon dili ang simple at makuting pag-abis gamit ang “kayog”. Sa simpleng pamaagi sa pagpanguma, wala si-lay gastos, walay kadaot sa yuta, napreser-bar ang kinaiyahan og ang kaanindot sa ilang umahan bisan tuod kausa lang sila magtanom apan among nakita nga wala sila magakalisod og walay yango-ngo tungod taas nga gaslastohan sa pagpanguma. Sa katapusang adlaw, malipayon kami nga nagbiyahe pauli hapit sa uban pang tourist spots sa ilang lugar padulong ngadto sa well-known nga rice terraces sa Pilipinas didto sa Banaue. Among nakita ang maanindot nga umahan nga nagpakita sa atong kabuhong sa mga natural resources nga angay gayod natong ampingan og ikonserbar para sa atong umaabot nga mga kaliwatan. Namauli kami uban sa dakong tahas nga unta ang among mga kasinatian mapaambit usab ngadto sa ubang mag-uuma. Ipakita unsa ka mahinungdanon ang ilang mga bunga sa panaghiusa og pagmakugihon nga paghatag og bili niini. Amo usab nga dakong damgo nga unta kining atong dapit mama-himo o mahisama kanindot sa ilang dapit uban sa kalinaw og kabuhong sa atong pag-kaon. Pagkaanindot unta kung ingon pa kanila ang atong kadasig, kalig-on, komitado ang atong pagpreserbar sa atong umahan, sa among panglantaw wala seguro kalisod sa atong panguma karon tungod kay menos lang ang gastos tungod kay dili kita mopalit og mga inputs sama sa kemikals og binhi, walay ka-daot sa atong mga panglawas tungod sa lu-was nga pagkaon gikan sa mga kemikals, og ilabi pa walay kadaot sa atong kinaiyahan magpabilin ang katambok niini nga diin naka-salalay ang atong produksyon.

Kining among pagbiyahe mapuslanon kaayo kay among nakita og nakat-onan ang maanin-dot nilang kultura og kinaiyahan. Ang kinaraan nga pamaagi sa pagpanguma nga maoy naka-hatag og kaanindot sa kinaiyahan sa ilang dapit angay gayod kining dad-on dinhi sa atong lugar aron mapahiuli na ang naguba natong kinaiya-han nga resulta sa atong pagsagop sa mga modernong agrikultura og modernong pamaagi.

BOHOL INSTITUTE OF TECHNOLOGY (BIT) -Carmen

Marilyn Agbon “Ako nga nasabtan ug nahatagan ug dakong importansya ang kabililhon sa binhi ug ang pagmugna sa kaugalingon mismo nga binhi “ “Mahitungod usab sa mga political nga issue nga karon pa nako natugkad ug unsay mahi-mong epekto sa ka-daghanan “ Rose Boiser “Isip usa ka Graduating nga studyante dako kaayo ang panginahang-lan nga training gawas sa eskwelahan para madugangan ang mga kahibalo dili lang sa teorya kun dili sa actual nga pag ugmad sa kahi-balo uban ang experien-sya.. “ “Tungod sa maong ex-periensiya ug sa FFS nga natambungan hi-nayhinay nakong nabuka ang akong mga mata kon unsa ka dako ug importansya ang atong pagpanguma nga kini siya usa ka sis-tema sa pagamit og lokal nga kapaningu-haan nga dili magdepende sa mga komer-syal nga abono.” Venancio Mesiona “Akong nabatyagan ang mga nagkadaiyang kasinatian sa mga mag uuma diha sa ilang umahan. “ “Diha sa akong pagkat-on, akong nahibaw-an ang mga isyu kabahin sa GMO, hybrid rice nga wala diay kini makahatag ug maayong epekto ngadto sa mag uuma luyo diha sa hisgutanang pang agrikultura.”

CENTRAL VISAYAS STATE COLLEGE OF AGRICULTURE, FORESTY AND TECH-

NOLOGY (CVSCAFT) -Bilar Joseph Roy Dando “Nakahibalo ako sa pagkuha og mga datos sa mga gihimo nga mga pagpanuki-duki og mga trial sa humay sa mga mag-uuma og mga staff.”

“Nakahibalo pod ko unsaon ang pagdumala sa mga organisasyon sa mga mag-uuma ug makasinati sa nag-kalain-laing kinaiya sa mga tawo.” “Kining akong kasi-natian dako ang ikatabang nako sa akong pagpanar-baho pohon nga kalambigit sa agri-kultura.”

Conelie T. Orevellio “Nakahibalo ako sa kamahinungdanon sa humay sa usa ka mag-uuma, ang tukma nga pagdumala sa umahan sa mga mag-uuma nga makakinaiyahon og malungtaron nga pagpanguma. Para nako, importante ang malungtarong pagpanguma alang sa mga umaabot nga henerasyon.” “Nakakat-on ako sa akong dugay-dugay nga exposure nga magamit nako sa umaabot. Aduna pod koy nahibaw-an unsaon pagdu-mala sa usa ka organisasyon og unsaon pag-atubang sa mga mag-uuma.”

Mga Pamalandong sa mga Interns (Occupational Internship Program) sa SEARICE

Among nakat-

onan nga ...

KAMUNGGAYKAMUNGGAYKAMUNGGAYKAMUNGGAY

Sustansya: Vitamin C: mas daghan ug Vit. C (7x) itandi sa oranges Calcium: mas daghan ug calcium (4x) itandi sa gatas Protein: mas daghan ug protina (2x) itandi sa gatas Vitamin A: mas daghan ug Vit. A (4x) itandi sa carrots Potassium: mas daghan ug potassium (3x) itandi sa saging Mga Parte sa Tanom nga Makatambal: Dahon: sid-ok, hubak, hubag nga lutahan, sakit sa likod, rayuma, samad, nuka-nuka, makapadaghan sa gatas sa inahan, pagtubol Liso/Bunga: bitok, hayblad/altapresyon, hubag sa lutahan, hubak, sid-ok, makapadaghan sa ihi, maka-padaghan sa sperm o semilya Gamot: nuka-nuka og samad, paghubag, sakit sa dung-gan, hubak. sid-ok, hubag nga lutahan, sakit sa likod Panit (bark): dili mahimutang, excitement

MGA MASUSTANSYA UG IGTATAMBAL NGA TANOM Uban pang kagamitan:

• makapalig-on sa resistensya sa lawas batok sa sakit

• makapahiuli sa kondisyon sa panit

• mokontrolar blood pressure • makapawala sa sakit sa ulo ug

migraine • makalikay sa diabetes • makakuha sa pagpanghubag ug

arthritis • makapahinay sa pagdako sa

mga tumor • makaayo sa samad

Sustansya: Vitamin A, B, C, iron, calcium, phosphorous, magnesium, copper, zinc, Beta-carotene. Mga Parte sa Tanom mga makatambal: Dahon: almoranas, hilanat, ubo, purga, bitok, samad, paso, pagdalag sa panit, sakit dala sa regal

Liso: bitok, ure-thral discharges, sakit sa dughan, disenterya, almo-ranas, malaria, ulser, kanser sa tutoy, bayook, sakit sa likod Bunga: dis-enterya, paghu-bag sa tinae Gamot: urethral discharges, ubo

Tibook tanom: sakit sa panit, hubag ug paso, kalibanga ug sakit sa tiyan

PALIYAPALIYAPALIYAPALIYA

SAGINGSAGINGSAGINGSAGING Sustansya: Vitamin B, C, iron, calcium, phosphorous, potassium, magnesium, carbo-hydrates, protein

Tambal:

• anemic/luspad

• makuhaan ang risgo nga dala sa blood pressure ug stroke

• maayo alang sa utok (brain power)

• pag tubol o constipation

• sobrang kamingaw o de-pression

• hangover

• sakit sa ti-yan/dughan

• pagsuka sa buntag

• pinaakan sa lamok (panit)

• nerbyos

• tambok kaayo

• premenstrual syndrome

• makatabang sa mga nagsugod sa pag- undang sa pagpanigarilyo

• stress

• stroke

• kontrol sa kainiton sa lawas

• ulser • kawgo

OKRAOKRAOKRAOKRA Sustansya: Vitamin A, B, C, fiber, folic acid, thiamin, riboflavin, zinc, protein Mga Parte sa Tanom mga makatambal:

• ayohon (adjust) ang blood sugar

• Makatabang sa him-sog nga agianan sa pag-kaon

• Mosuyop sa tubig ug dakpon ang sobra nga cholesterol, metabolic toxins ug sobra nga duga sa apdo (bile)

• Makalikay sa pag-tubol ug butod

• Pagpausos sa tim-bang

• Makatabang sa pag-padaghan sa mga maayong bacteria (probiotics)

• Pampurga

• makapaayo sa ulcers Uban pang kagamitan: makapaanindot sa buhok (pabukalan ang bunga sa okra, ug ibanlaw ang sabaw sa buhok human maligo)

Sustansya: Vitamin A, B,C, calcium, phosphorous, iron Mga Parte sa Tanom mga makatambal: Gamot : hubak, makapa-abtik Dahon : almoranas, sakit sa tutunlan og tiyan Tibook tanom: samad Bunga : hakop alang sa hubag og nagliki nga atngaL

TALONGTALONGTALONGTALONG