Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

Embed Size (px)

Citation preview

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    1/84

    1

    Anta warmikunakawsayninkumanta willakunku

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    2/84

    2

    Centro Andino de Educacin y Promocin Jos Mara Arguedas

    Saphi 808Cuscowww.cadepjma.org

    Kawsaykuna huuq, runasimipi qillqaq:Hilda Caari Loaiza

    Kastilla simi tikraq:Csar Morante

    Kastilla simi chuyanchaq:Marta Zegarra

    Centro Guaman Poma de AyalaJirn Retiro 346Tahuantinsuyo Cusco

    www.guamanpoma.org

    Unidad de Capacitacin

    Umalliq:

    Victoria CassChuyanchaq:

    Jorge Vargas Prado

    Qillqa hawan siqiq:ngela Ramos

    Qillqa ukhupi siqiqkuna:Uratari - Limatambo yachay wasi irqikuna

    Siqikuna qillqakuna tupachiq:Aly de la Vega Caldern

    Qillqa hurquq:Imprenta Alpha

    Per suyu Biblioteca Nacionalpi 2011-01261 yupayniyuqwan depsito legal churasqa.

    1000 qillqasqakuna

    Qusqupi, Qhapaq raymi killapi, 2010 watapi ruwasqa.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    3/84

    3

    Qhawarachikuy .................................................................................................. 5

    Presentacinpa kawsaynin .................................................................................. 7- Haciendapi kawsayniymanta ..................................................................... 27

    Paulita Accostupaq huunakuypi kawsasqanmanta ............................................ 33

    Presentacin ....................................................................................................... 51

    La vida de presentacin ..................................................................................... 53- La vida en la hacienda ............................................................................... 67

    La vida de Paulita Accostupa en la organizacin ..... 71

    Anta warmikuna kawsayninkumanta willakunku

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    4/84

    4

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    5/84

    5

    Centro de Educacin y Comunicacin Guaman Poma de Ayalapaqqa anchaallin qhawarisqapunin hukhina kawsayniyuq, rimayniyuq, yuyaychakuq runakunaqkawsayninqa, chhayna kawsaykuna kallpachasqa kaqtillanmi runaq kawsayninchaninta wiarispa tikarinqa. Chayraykun sinchi saruchakuykunaq kasqanmanta,mana llapan runapaqchu ima kamachikuypas kaqllachu huntakun, chaykunamantasinchi llakikuy kan, chhayna kawsayqa awpaqmanta pacharaq matipakurqan,ichaqa kunan qhipa watakuna taqanasqa kawsay astawan qhawarikun.

    Anta warmikunaq kawsayninmanta qillqan tukuy llaqtakunaman qhawarichiytauyarichiyta munan, llaqtakunaq yachaynin, rimaynin, kawsaynin ima amachasqakananrayku, kikin qhichwa warmikunaq siminkumanta llapa tukuy imaymanasaruchakuykuna kawsasqankumanta willakuspanku.

    Kay qillqan iskay qhichwa warmikunaq kawsayninmanta riman, paykunankallpawan churapakurqanku tukuy imaymana saruchakuykunata, kamikuykunata.Paykunan mana yachay wasita haykuyta atirqankuchu, mana qharikunaq pantasqa

    Qhawarichikuy

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    6/84

    6

    yuyayninta atipasqankurayku, hinallataq tayta mamankuq qhari wawallankumansayapakusqankurayku, chaymantapas haciendayuq runakunaq kamikuyninta,kumukachachikuyninkuta, millakuyninkuta kawsaspa; qusankuq machay anpipurispa maqasqa, kamisqa, sunqu kirisqa kasqankurayku, hinallataq hukhinarimasqankumanta, mana qullqiyuq kasqankumanta ima millakusqa, pinqachisqakaspanku.

    Anta warmikuna qillqaqa llapan warmikunaq kawsaynin kallpachanapaq,amachananpaq qhichwa warmikunahina chanin qhawarisqa kanankupaq, tukuyimaymana yachasqanku, paykunapura huunakunankupaq kallpachakusqanku,yuyay churasqanku, ayllunku munakuyninku, mikhuchiqninku Pachamamamunakuyninkuta chaninchaspa.

    Kay qillqaqa mayqin yachay wasipipas awinchakuyta atikunmanmi,hawa llaqtakunaq kawsayninmanta yachayqa yanapawasunmanmi, paykunaqkawsayninmanta astawan yachaspaqa, chanintan chay llaqtakunata, ayllukunatamunakusunman, sayapakusunman, harkapakusunman, chaymanhinataqkawsayninchispas chaninchasqa kanman, chhayna kaqtinqa manaa ni pipas nimaypas saruchasqachu nitaq pinqachisqachu kawsanman. Kuska sumaq sunquukhupi, miski rimaypi sumaq kawsayta llapanchis tarisunman, yuraqa, yanaa,huchuya, hatuna kaspapas.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    7/84

    7

    uqaq sutiymi Presentacin, Pampahuaylla llaqtamantan kani. Taytaymikarqan Manuel, mamitaytaq Honorata, taytayqa unaya waukapun mamitayichaqa kawsakuchkanraq, paymi Izcuchacapi sullka turaywan kuska tiyakuchkan.

    uqaqa kay Pampahuaylla llaqtallaypin wiarqani, manan mamataytaymaytapas kachariwaqchu, manan qhatukunallatapas riqsichiwaqchu, rantikuqrinallaypaqpas.

    Papaypa uywankuna michisqallaypin sapa punchaw tiyaq kani. Escuelataqamanan haykaqpas haykurqanichu, chaymi tutal alfabeto qhipakuni.

    awpaqqa taytayqa achka uywayuqmi karqan, chayhina kachkaspa uqataqamana escuela punkullatapas riqsichiwasqachu, wakin wawankunallata educasqa.aaytawan uqatawantaq mana escuelaman churawarqankuchu, tutalmenteawsa kayku.

    Imapaqtaq mamataytay achka uywayuq karqan. Wakankuna yaqa pichqachunka karqan, kimsa pachakmanta aswan yapayusqataq uwihan, kawallunkuna

    Presentacinpa kawsaynin

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    8/84

    8

    yaqa kimsa chunka karqan. Chaymi uqaqa kawallullapi uywakuna michiqpaspurirqani.

    Imaynapicha taytayqa Izcuchacapi allpata tarirqamusqa, chaymanmimamaywan kuska sullkaykunata pusarikuspan ripurqanku, uqatataq ichaqahinata uywaq qhipanta purinaypaq saqirparitawarqanku. Awilachallaymanwikchuyatamuwaspa:

    Turaykikuna educananchispaq wakanchiskunata, uwihanchiskunatamirachichkay, qhipa timpumanmi akaqninchis kanman, qamtapas kutirqamuspaapusapusqayki ispalla pasakapunku.

    Machulaywan awlaywanqa supay machaq runa karqanku, warmi qharinmachaq pasakapuqku, hinata sapachallayta saqiyuwaspanku, mayninpiqa iskaykimsa punchawmantaan rikhurikamuqku. Sapallay achka uywaq qhipanpiakarispa purikuq kani.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    9/84

    9

    Mayninpiqa irqi masiykunawan pukllaspa, atuqwan uywakunatamikhurqachiqtiytaq panaykuwaq. Chita aychakunata mikhuykachiwaq.

    Kay atuqpa puchunta mukhurquy nispa simiykunaman satiykuwaq.Imaynatataq hanku aychatari mikhuwaqpas, mana chayta mikhuqtiytaq umaykunapichaqlaykukuwaq.

    Chayhina maqawasqanta taytay hamuqtin willakuq kani:Taytay awilaymi kayhinata rurawan, manan, manapunin qhipakuymanchu.Niqtiy taytayqa niwaq:Manan, manan kay uywan mirachinayki, kallmachinayki turaykikunan

    escuelaman haykurqapun, pin uywata qhawanman, qamllapunin kaypi qhipakunki,pachaykitapas rantirqanpusqaykikucha riki. Kay kawallupitaq purinki, amanKawallunchistaqa kacharikunkichu, qampaqmi kay iskaynin uywa kanqa, hinallataqsilla kawallupas nispa yanqapaq rikuyachiwan, imanaymantaq hinataya uywataqaqatikachaykuni.

    Awilaywan kachkaspalla wiarqapuni, sipasman tukurqapuni, hinallaman kayqusay mamitanpa kasqanman rikhurimun, maymantach yunka uray maykunapipurimusqanmantacha mamitan watukuq hamusqa.

    Qusayqa uwiha michikusqayman achhuykamuwaspan rimapayawaq,chansapaya-waq, uqapas sapallaytaq kachkarqani chayqa hinata qhipachipuwan,sunquykutaqcha tuparqurqan riki, hinata payman kaskayakapuni.

    awpaqtaqa mana mamitaymanpas nitaq taytaymanpas willarqaniraqchu,sunsu hina sunqullaypi hapini, chayataq huk rikuqniy taytayman willarqusqa.Taytayqa waqaman tukuykuspa rimapaykukun:

    Qarallata rurasqayki maymanpas ripuy, llapanta pachaykita chustipusqayki,manan ima uywatapas qusqaykichu, mana imayuq qhariwantaq tupachkankichayqa, uqan munani allin qhariwan, allin wiraquchawan tiyanaykita, mana kay

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    10/84

    10

    qarawaqta runawan tiyanaykita munanichu. Chay runawan tiyanki chayqa aswanqarqusayki wikchusayki. Sapatuyuq runallawanpas tiyawaq, allin kanman, chaypaqallinta pachachiyki, nitaq allin qhariwanchu tiyawaq ispa qarquykuwan.

    Manataq castellano rimayllatapas yachanichu chayri, pachayqa allinchakachkanpas, manataq si, no nispallapas kutichikuyta atinichu chayri, qharitariimanispataq rimapayawaqtinpas kutichiyman, imaynatataq sapatuyuq qharitaritiyanaypaqri qhawariyman.

    Taytaypas yanqaya huk qharikunata pusamuq, allin pacharqusqa waynakunatapusamuq:

    Kaywanmi tiyanki ispa, ima clase runakunatacha pusamuwanpas,uqataq ichaqa manapuni munaqchu kani, rimapayawaqtinkupas mana kutichiqchukani, ima uqari chay wiraquchakunawanri tiyayman, qhipa punchawmanchakarichikuwanman nispa.

    Chayta rikuspa taytay supayta luqhiyaykukun:

    Carajo, manataq uqaq munasqay qhariwanchu tiyayta munanki chayqa,sumaq qhari munasqaykiwan qalalla ripunki, manan ima uywatapas qusaykichu.

    Taytayqa tukuy imaymanata kamiykuwaspan Izcuchaca wasinmanpasakapun.

    Unay unaymantaa kutirqamuchkallantaq. Waka vindirquqllaa, uwihavindirquqllaa, vendesqan qullqitapas llapanta apariyakapuq, uqapaqtaq kachita,

    azucarta imachaycha pisipawachkan chaychakunata aparimuwaq, chaypasmaynillanpi. Hinata yukarquwaspalla llapan qullqita apayakapuq, qhari wawankunacolegioman churamunanpaq, pachayta maakuqtiypas niwaq:

    Kay punchawtaa, haqay punchawtaa kutirqamusaq, chaypiaapamusqayki nispa.

    Taytayqa manapunin kay qusaywan tiyanaytaqa munarqanchu, supaytan

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    11/84

    11

    chiqnikuq chaychuhina mana chulla uywallatapas quwarqanchu, khaytukuy watauywan michisqaymanta. Qusaytawanmi aswanta sirviyachikuwanku, paytapasuywata mana sillayta atiqtin waqtaykukuq.

    Qusayqa yunkapi wiaqtaq kasqa chayqa, payqa manan uywa sillayllatapas,uwiha akayllatapas yachasqachu. Mayninpiqa taytay uwihata akachiqtin, manaallinta akarquqtinpas niq:

    Mana ima yachaq maqta carajo nispa tukuy munasqanta kamiykukuq,uqatapas kamiykuwallaqtaqya. Kay intil masiykita riqsichiwanki, aqsu masiykita

    riqsichiwanki, uqaqa allin qhariwan tiyanaykita munarqani nispa. Qusayqahinalla uyarikuq.

    Llaqtaypi qhariqa uwiha akayta, kawallu sillayta, chakra llamkaytayachanan, chaymi allin qhawarisqa kanku. Chayhinallataq warmipas mikhunawaykuyta, pacha taqsayta, lliklla awayta, puchkayta, millma tisayta yachanan.

    uqapas kaqta kutullanitaq riki manataq kay llaqtaypi ruranakunata

    yachasqachu chayqa, taytaypas mana yachasqanmantach riki chiqnipakurqan.Qusayqa mamanpa wasinman pusapuwan, chaypi tiyachkaqtiykuy taytayqa

    yacharqamuspahinahamurqusqa, uqatataq supayta kamiykuwan:Manan kay qarawaqta runaq larunpiqa tiyawaqchu, uqaq laruypi

    tiyanki chaymi kasarachisqaykiqa mana chayqa manan kasarachisqaykichu,carajo, manachayqa hinallan runata sirvipakunki ispa niwaqtin, wasinman

    kutipullarqaykutaq.Taytay iskay llamata rantirquspan saqiwarqanku, hina awilla qhawachkaqtiyku

    llamataqa wakantinta, kawalluntinta ima suwarpariwanku; chayta yacharquspataytayqa qarquyuwallankutaq, mana chayllaraqchu uywa suwatataq tumpaykuwanku.

    Imacha uqapas karqani, sapay qusaywan tiyaytaqa manchakuqchuhina kani;manataq huk kawsaykunata riqsirqanichu, nitaq huk llaqtakunatapas puriqchu kani

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    12/84

    12

    chayqa. Chaypachaqa huk wawachayuqa karurqanipas. Wawachayta qipiyukuspaqusaypa qhipanta pasapuni.

    Qusayta mamanqa nirqanpacha:Chay qhapaq suyruykiq ahisun... acha armakamurqankia, kaypiya tiyay.

    Pin qamta nirqasunki warmiq taytamamanpaman rinaykita. Qhariqa maymantapaswarmitaqa, mamataytanpa larunmanmi pusamun. Paykuna sirvinanpaqmi pusamun,chaymi qam warmiq wasinman pusachikurqanki nispa saykunankamaraqkamiykun, mana imapipas yanapawaykuta munanchu.

    Qusayqa llakisqa uqapas kaqllataq, payqa niwan:Haku yunkata ripusunchis, manan khaynaniraq waqa taytaykiq, qhapaq

    tukuq taytaykiq uyanta qhawaymanchu. Uywantapas chaskirqakapusunkitaqchayqa imawanmi kasunman; uqaqqa wawqiypapi kuka, platanus tarpukamusqaykachkanmi, chaykunaman haku ispa niwaqtin, uqaqa mana riyta munarqanichu.

    Ruphaypicha mana yachakamuymanchu nispa niqtiy qusayqa sapallan

    yunkata pasakapun, uqatataq mamitantawan kuska saqiykuwarqan.Taytayqa sunqun tiyapuqtin waqyapuwan, wakmanta uywanta

    qatikachapullanitaq. Wakapas, uwihapas kachkantaq chayqa manan anchaaychamantapas nitaq ukumantapas akariqchu kani, wawachaymanpas allintamikhuchiq kani. uqapaqqa llakilla rikhuriq. uqayku kawsaq wawqi panakunasuqta kasqayku: kimsa qhari, kimsa warmi wauqkunapuwanqa chunka pichqayuqsi

    kasqayku.Sullka aay Izcuchacapi tiyarqan, payqa huk wawachayuqa karqan,

    chayataq llaqtaykuman tiyaq hampurqan. Allin kuska tiyakuchkaqtiyku, anpiimawancha tuparqakamurqanpas, qunqaylla unqurqapun, mana ima hampiwanpasqhaliyayta atinachu, hinallapi waurqakapun. aaypa wausqan qhipallamantaytay chayarqamun, kaqta kamiykuwan, uqamany wausqanmantapas

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    13/84

    13

    tumpaykuwan, wawa qipintinta waqtaykukuwan, kiritaraq ruraykuwarqan.Chayta yachaspa qusaypa taytan, taytaywan rimaq hamusqa, payqa nin:Imayna, mana runaq churinchu wawayri karqan, chaymi khaynaniraqta

    qamri waqtakuwaq, kunanmi yachanki. Mana waway kaypi kaqtinchu khaynaniraqtarurakuwaq. Imaraykutaq mana wawaykitari hampichiqllapas hamunkichu,wauruqtina rikhurimunki nispa maqanaykukunku.

    Wakmanta qusaypa mamanpa wasinman achhuykapuni, chaypi tiyapunimikhusqa mana mikhusqapas.

    Llaqtaypi muyukachaqllataq karqani chayqa, hina wawantin qusaypa mamanpawasillanpi mana mayta kuyurispalla kani. Payllan mikhuchiwaq.

    Sapay khuyay llakisqa qusaypa mamanwan tiyarqani, mayninpiqa ripuytamunaq karqani ichaqa manataq may puriytapas yachanichu chayqa hinalla llaqtaypikani. Warmisapaqa manan chakratapas llamkayta atinichu, hina khuyay qusaypakutimunanta suyani.

    Hinallaman qusay chayarqanpun, paymanqa llapa imaymanapi akarisqaytawillakuni, imaraykus wasinman kutiyurqani chaykunata ima willakurqani.

    Chaykunata willakuqtiy, payqa niwanpacha:Hinatach akariyta munarqanki riki, chaycha mana uqawan puriyta

    munarqankichu nispa hurqariykuwan. Kunanqa akakuya, yunka llaqtakunapuriyta yachasunmana karqan.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    14/84

    14

    uqaqa mana ima iyta atinichu.Mana imayuq warmitaqa pinqaytan qhawasunkiku, chaymi taytaypata rirqani;

    chitakusqay uwihachakuna qupuwananpaq.Waka ukuchawan uywakusqay uwihachakunata quyapuway, qusaypapiqa

    manan hinallaqa, qara uyallantinqa tiyapakuymanchu nispa taytayta niqtiy. Payqaniwanpacha:

    Chay qarawaqta qhariykiwan tukurqachinaykipaqcha uwihataqamunachkanki, anchhuway allinta, runakayniykitaraq rikuchikuy chaya

    uwihachaykitapas imatapas apakunki.Taytaypa niwasqanta qusayman kaqta willakuni, payqa niwan:Mamaykiqa taytaykiqa quwitacha, wallpatacha munan, chayqa quwita

    wallpataya uyway chayta apapuy chayraqcha uywaykikunata taqapusunkiku riki.Quwita wallpata uywaykuni chayta mirindachipuqtiy taytayqa uwihachata

    quyapuwan, chayta aparikuspa qusaypa wasinman ripuni.

    Wakachaypas karqanmi chaymantapas taytayqa niwan:Kutimuspaa, uanta hanukaruqtina apakapunki, hinallaraq

    qhipakuchkachun nispa niwaqtin hinata wakaytapas saqiyatapuni.Unaymantaa kutiqtiyqa:Suwataq aparqapun; suyakunkiraqch riki, manan kunanqa wakaykitaqa

    qupuykimanraqchu. Wakata partirpi michichkanku, chayta chaskimuspaya

    qupusqayki.Chayhinallapi wakataqa manapuni quwanchu. Yanqapaq khaytukuy unayta,

    akarispay uywata qatikachaykuni, sullkaykunaq educakunallanpaq, uqataqichaqa mana escuela punkullatapas riqsirqanichu, qhariyuq kanaykamapas wakauwiha michiyllata yacharqani.

    Imapaqtaq allin kanman chayhina kawsay, nitaq uywa michisqallaymantapas

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    15/84

    15

    wakachallaytapas qupuwanchu chayri. Kasarachiwananmantaqa kasarayachiwanmikampas, chaymantataq hinata saqirparipuwan qunqarpariwan.

    Taytayqa hinallaman unquyta tarirqukurqan, chaypaq wakata vindiykun.uqamanpas huk wakachata partirpi quwarqan, chaytapas chaskirparipuspan hukrunakunaman wakantapas uwihantapas rakirparispa qurparin.

    Llapa imamanta llakisqapuni kani, hinacha imapas kanman escuelallamanchurawanman karqan, chaywancha allin kayman karqan, manan wakantapas,uwihantapas imatapas maakuymanchu karqan.

    Chay qhipallaman qusayqa primo wayqinwan riqsinarqukuspa uqatawikchuwaspa Lima llaqtata pasakapun, chaypachaqa iskay wawachantintaawikchutawan. Limaman siqayakapuspa unaya mana kutikamunchu, uqallaatispa mama atispa papata hawasta tarpukuspa hallmayukuni. Qusaypa taytanpasmunaspalla llamkayapuwaq, mana munaspaqa mana. uqaqa wikchusqa wakchawarmi, imahinacha purikuq kani.

    Qusayqa yaqa pusaq killamanta kutikamun, uqataqa niwan:Llamkanatan kunanqa tarirqamuni, manan kunantawanqa saqisqaykichu,

    manataq uwihapas achkachu chayqa mamitayman saqiyatapusunchis, haku Limataripusunchis.

    Limata ripuyku chaypiqa astawan uqapas wawaykunapas akarirqamuyku.Manataq castellano simi rimayta atinichu chayri, awiyqa qhawachkanya, rinriypas

    uyarichkanya mana yachanichu imayna rimayta, chaywan akariyku.Mikhunaykupaqpas pensionkunaman pusaykuwanku, mana imayna

    mikhuytapas atinichu; qhawariqtiy wakin runaqa trinchiwan sumaqtamikhuykukuchkanku, mana mikhuyta atiqtiy qusayqa niwan:

    Inutil kayhinata mikhuy nispa. Makiykunapi tipiwaspa yachayachiwaq,huk warmikunatataq qhawarichiwaq. Imaynatan kay warmikuna mikhuchkan

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    16/84

    16

    chayhinata mikhuy, makiykiwan mikhuqtiykiqa pinqasunkikun, manan kaysegunduqa cucharawan mikhunachu, trinchiwan mikhunan nispa.

    Kaqta wawachaykunatapas mana allin mikhusqankumanta kutullantaq, chayqamanchakuchkania chaypas hinata cucharawan makiypuwan mikhurqukuspapensionmantapas lluqsirqakapuq kani.

    Qusaypa llamkananpipas hinalla mana imata ruraspa kachkani, chikallantayanaparini manataq ima ruraytapas ancha yachanichu chayqa.

    Llaqtaypiqa uywahina uywasqa, uywaq qhipanpi wiaqlla, mana may riqsiqtaq

    karqani.Qusayqa sbado punchawkunata hatun tiendakunaman pusawaq, chaypin

    iskay, kimsa qipita mikhunaykupaq rantiq; qullqi puchurquqtintaq cervezataquchiykukuspa machanankama upyaykukuq, uqatapas upyasun iwaq, uqaqamanapuni munaqchu kani.

    Machaytapas yacharqukuyman chayqa mana wawaykunatapas yuyayman-

    chu, qamlla upyarqukuy niqtiy uqapaqqa gaseosata rantiykapuwaq, chayqhipamana mikhuykuna rantisqaykuta aparikuspa llamkananman ripuq kayku.

    Chayhinata rantipuwallaqtin mikhusqapas kaq kayku, uqaqa imaynapunichkarqani, manan mikhuna waykuytapas yacharqanichu. Hawa llaqtapiqa allpanchisparurusqan mikhunallata rurayta yachanchis, mana hatun llaqtakunapi mikhunakunawaykuyta yachaykuchu imahina upacha kaykupas.

    Limapiqa qusaymi waykuytapas yachachiwarqan chayraqmi allintawaykuytapas yacharqani.

    Mayninpiqa mana qusaypa timpun kaqchu, rantiq rinaykupaq chayqa uqataniwaq:

    Qamllaa phaway rantirqamuy nispa, chayqa manchakuspay mana riqchukani, manataq castellanuta rimayta atinichu nitaq rantinaypa sutinkunatapas ancha

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    17/84

    17

    yachanichu chayri imaynatataq imatapas maakuyman.Qusayqa kamispa niykuwaq:

    Yachayy puriyta, kunanqa taytaykitay akay, imapaqmi chhaytukuyuywayuq karqan, manataq qamta escuela punkullatapas riqsichisqasunkikuchuchayri, pitataq akanki uqatachu akawanki, uqaqa aswan kay llaqtamanchayachimuyki imallapas yachanaykipaq riqsinaykipaq, kunanri imanankitaqrantikuyllatapas yachankicha riki, hinaspaya kay wawanchiskuna mikhuchinaykipaqapamuy, manan llamkanaymanta lluqsimuyta atinichu.

    Manchakuspay mana rantiq rinichu chayqa hinaya wawakunantin yarqaymantakayku, wallpa wauqkuna kallaqtin timpuyachikuspayku caldutahina mikhuq kayku.

    Chaypachaqa kimsaa wawaykupas karqan, manan piwanpas rimaqchu kani,manataq castellano simita rimayta yachanichu itaq wakinkuna qhichwa simi rimaytayachankuchu chayqa.

    Qusayqa Limamanta karuchapiraq, huk hatun chiwchi uywana granjapi

    llamkarqan.Qusayqa sapa llamkananmanta kutimuspa phiaykukuwaq:Qullqi kachkaqtin mana purinkichu, uqallata qhawarayawanki, imayna

    uywasqataq qamri karqanki, mana qullqillatapas riqsisqankichu, kunanqa puriyayachaya, haykaqkamataq uqallari mikhuchisqayki ispa niwaqtin waqakuspatiyakuq kani, imanaymantaq karu llaqtapi mana pimanpas achhuyuyta atiqchu kani.

    Qusayqa huchuyninmantapachapas hina purikuqtaq kasqa chayqa, castellanosimi rimaytapas yachasqaya. Escuelamanpas haykusqataq chayqa, payqa allintayapurikun riki, manaya uqahinachu imamantapas akarin.

    Chaymantapas huk laruman wallpa qhawaqta aparqunku. uqaykutataq manaima mikhuykunantinta saqiykuwanku, mana imaynata rantikuq riyta atinichu, chayqakuraqkaq phiwi waway hatunchaa kachkarqan pay sullkankunapuwan hataqu

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    18/84

    18

    pallakuq chakrakunata haykuqku, chayta hawchakuspa qusaypa kutimunankamatiyaq kayku. Payqa mana mikhunata tarispan supayta rimayta qallarin, chayqa niq

    kani:

    akariyniykiwan riki, ichaqa nicha qamta yuyarisunkipaschu, maypicha chayususiyqa allinchus icha manachus nispallapas, maytaq tapurikamusunkikuchu.

    Yuyarisqaymanhina nisyupuni kay taytay karqan, kawsachkaspa mana

    Manan imaynatapas kutichikuytaatinichu, chaymi tiendayuqkuna kamiwankuindia analfabeta ispa, chaymi manaimatapas rantimuykuchu, hinalla kachkayku.Qusayraq chay tiendamantapas rantimuq,

    chayraq allinta mikhuq kayku.Chhaynata pusakachawachkaqtillanmi

    aswan puriyta yacharqurqani, Castellanu-pipas imaynallatapas kutichikuqa kani.Sapachallaya rantikuqpas puriq kani,qhatumantapas qalata rantirqakamuq

    kani, imakunacha pisipawan chaymanhinahuntasqata rantirqakamuq kani. Chaypinuqaqa astawan akariyta yacharqamurqani.Kay mana riqsisqay llaqtakunapipas qusayqamachayman qukuq, chaywan llumpaytaakarichiwaq.

    Macharqamuspaqa iwaqpacha:Kunanqa llaqtaykita mamaykita

    taytaykita yuyariy, taytaykiqa kusisqacha

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    19/84

    19

    educawasqachu, chhaytukuy uywanpas kachkaqtin. Aswan awpaqtaqa mananachkapaschu uywankuqa karqan, uqan kuraq aaypuwan kuska uywataqa

    kallmachirqayku mirachirqayku.Taytayqa mamitaywan tupachkaqtinkuqa wakcha runallas kasqaku,

    uywankuqa manas kasqapaschu. Chaysi huk kutinpas riqsisqan runa minkakusqawakata akarqaysimuway nispa, hinas taytayqa wakata akarqaysimusqa,chayllamantas taytayman waka suwata tanqaykusqaku. Paymi suwaqa nispacarcelman apaykurqanku, carcelpipas yaqa watachuhina tiyarqamurqan, suqta waka

    suwatapacha tumpaykurqanku. Guardiyaq wakanraqtaqsi kanman karqan.Taytay carcelman haykuchkaqtin, mamitayqa taytaypa qhipanta puririrqan,

    chaykama saqiyatawaqtinku awilay akariyachiwaqku, chayta uqaqa manapuniqunqayta atinichu, awilaypa larunpi waqasqayta. Chaypachaqa manaraq ni imawaykukuytapas yacharqaniraqchu sunsuchallaraq karqani, chayqa siwarata qilluuchuyuqta yanallataa hankayuspa, chayta kutaykuspa sullkaykunaman mikhuchiq

    kani, mayninpiqa chiri unullapi tupayachispa hakuwan mana hiqipanankuraykumikhuchiq kani.

    Hukmanta intiqa haykuyapuchkallantaq mamitayqa mana kutikamunchu.Sullkaykuna yarqachikuqtinku, llamtachakunata pallarqakamuspay yapamantaumayta thantawan wankurqukuspay siwarata hankayta qallarillaqtaq kani,kutaykuspaytaq phuru phurullantinta yarqaymanta mikhuq kayku.

    Chayhinata yanapachkaqtiy kay taytay mana uqata escuela punkullaytapasriqsichiwasqachu, chaymi Limapipas akarimurqani. Qusallayraq sapa macharquspayuyarichiwaq:

    Suwa taytaykiqa, qhapaq tukuq karqan, suwakuspa purinankama qamqauywankunata mirachirqanki, kunanqa taytaykita akay nispa chay karullaqtakunapi akariyachiwarqan, supay machaqllaa karqan.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    20/84

    20

    Limamantaqa unquykusqayrayku kutirqanpurqani, clima chukarquwarqan,manan puririytawanpas atirqanichu. Hospitalmanpas hayka kutitacha apaykuwan,

    chaypipas manan qhaliyamurqanichu, hampiqkunaa niwarqanku:Llaqtaykita kutispa chaypi hampichikamuy nispa niwaqtinku llaqtayman

    kutirqanpurqani.Chiqaypaq llaqtaypiqa unquyniymantaqa qhaliyarqapurqani ichaqa wakmanta

    wakchayayman haykurparillanitaq, manataq uywaypas nitaq chakraypas kanchuchayri. Qullqicha aparikamusqaykupas utqaylla tukurqakapun, huk wawatapas

    yapayrukuykuraqtaq, mikhunaykupas pisiparqapun, imanaymantaqri awapakukunipuchkapaykukuni kantipaykukuni chaykunawany wawachaykunata mikhuchiqkani riki.

    Qullqicha apakamusqaykutapas aylluykunawan machaspa tukuyanpun.Qusayqa hinata machaspa tutamantantaqa rasphi raphillataraq lluqsirquq:

    Chakratan llamkapakamusaq nispa. Nitaq llamkapakamuqtaqchu

    machaspa purikamuq.Machaspapas manan chinllachu hampukuq, waqyakachaykukuspa,

    kamipaykukuspa hamuyuq, mana taripaqtiytaq llumpata maqaykuwaq.Mikhuytaqa kuhichullapi huukuq kani, chaylla mikhunayqa kaq, qusaymanqa

    mana imapas qukuqchu, hinata wikchuwaspa maytapas pasakuq, pasakuq, chayqahinataya wawawan muntuykukuspa tiyakuq kani. Mana qusayuqhina wawaykunata

    uywakuq kani.Wawaykuna yuyayta hapirquspankua taytankuta kutirikunku riki, chayqa

    ninku:Imapaqtaq churiyawarqankiku chhayna wikchuwanaykikupaq, imaynatan

    kay maman uywawanku kaqtinpas, mana kaqtinpas ispa niqtinkua puriynintapassayaykun, machaynintaqa manapuni qunqanchu.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    21/84

    21

    Tutakuna chayamuspa uywatahina panaykuwaq, maqaykuwaq:Inkaykiwanmi puuchkarqanki nispa chaymi waqyakamuchkaqtiy

    mana uqata kutichimuwankichu, mana aypamuwankichu.Laqha tutakunapi aypaq kani, maymantach waqyakamuq chaymanhina

    aqchipi aypayuq kani, chaywanpas manaya payqa kusisqachu kaq, aswantaniykuwaq:

    Imaraykun chay wayqumanta mana lluqsimuyta atinkichu, chaypicha inkaykiqhariyki suyapakurqasunki, chaypicha harkamusunki, chaymi mana utqaytachu

    chayamunki ispa maqaykuwaq, hinataya laqha tutakunapi wasiykumanchayachinakapuq kayku.

    Tutamantanta yuyarichiq kayku, payqa mana ima yuyariqya tukuq.Yanqan imaymanata tumpawankichis, wikchuwanaykirayku,

    taqakuwanayki-rayku chaynakunata niwanki, waqtaykita manan maqaykimanchukarqan nispa niwaqku.

    Manataq sinchichu llamkasqaykupas kaq chayqa hinata yanapaykukuspallawawaykunata uywaykukuq kani.

    Huk kutinqa mana chanintapuni maqaykuwarqan, manan puririytapasatirqanichu, haqayna unqusqa kachkaqtiy, umaypas iskay runaq uman hinaraqmana chanin punkisqa karqan.

    Chayhinata chaykunapipas akarichiwaqtin, wawaykunaqa niwarqanku:

    Haku mamitay ripusunchis, taytayta saqipusunchis, haku urquntakamaripusunchis. Mana taytaypa tariwananchispaq, tarirquwaspanchisch waurqachi-sunkiman ispa niwaqtinku achkata quqawta rurakurqayku, chayta qipichayku-kuspa puriripunaykupaq. Hina akay sayaripakuyta munaqtiy mana puriytaatinichu, hinallapi qhaliyanaykama qhipapuyku.

    Wawaykunatapas sinchitapuni manchachipaq, qaqchasqata hinaraq taytankuta

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    22/84

    22

    manchakuqku, machasqa kaqtinqa manan achhuykuqkupaschu, huk wasikunapinpakakamuqku.

    uqataqmi mana chhaytukuy wawayuq taqakuytapas atinichu, kay qusayqawawallata tariyachiwaq, manataq machaynintaqa kachariqtaqchu, qara imallapuriyamuq, mayninpiqa qara chaki, mana punchuntin ima rikhurikamuq, aswantallikllaykunatapas maykunapich wikchunpuq.

    Mayninpiqa paymi Ancahuasitapas kachiyku uchuyku rantikuq riq,chaymantapas manan chulla tantallatapas apamuqchu, qullqitapas machaykuspan

    tukuykamuq. Mana chayllaraqchu iskay kimsa punchawmantataqmi qaralla, manaima rimaykuna phiallaa machasqaraqtaq rikhurikamuq.

    Wawaykuna taytankuta Ancahuasimanta chayamuqta rikuspankuqhawapayaqku, maakuqku:

    Taytay miskiri, tantari. Nispa payqa phiasqa niq:Ama rimapayawaychischu, uqamanri qullqitachu quwarqankichis

    wiksaypaqpas mana kachkaqtinchu, qamkunapaqraq apamuykichisman karqan;tantapas miskipas, qipiypas maypicha ispa wawaykunatapas phiariyakapuq,hinaya kaltuy kaltuy simichantin qhawapayakunku riki.

    Chayhinata domingunpiqa chinkarqukuqpuni, mayninpiqa zapatuwan,relojwan imaraqtaqya churarqukuq, chaytapas machasqanmanta chutiyachikamuq.

    Huk kutinpas chayhina machasqanpi traguq tiyusqan yaqa wausqapas,

    huk riqsiqnin runaa llumpay machasqata kawsarichisqa, wausqa hinaachutarayachkaqtin, yuyayninman kutirquspapas huk tiendamanraqtaq haykuykusqa,aswanta macharquspaas kuyurikamusqa.

    Chayhina machasqankunamanta hampuspanpas sinchitapuni maqayukuwaq,pakarquwaqtinkupas tarirquwanankama maskaykuwaq, chaymantapas kiskasunqukunata aysayamuwaq, wakata hinaraq panaykuwan, chaymanta

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    23/84

    23

    harkakuwaqtinkutaq harkakuqniyta imaraq maqaykuwaqku. Wiksankunamantakaniyuq, paykunapas kutipaykukunkuy riki, chayqa astawan maqanakuyman,

    kaminakuyman haykuykunku.Huk kutinkunapiqa wawakunantinta ima qarquykuwarqan, pinqakuypi mana

    piqpa wasinmanpas haykuqchu kani, hina sacha sikikunapi illariq kayku.Diospa munayninwan aswanpas atiparquyku, religionman iipusqaykumanta-

    pachaa thaq, kiska sikisqa hinaraq karquni, uqapas wawaykunapas. Kay imahinaraqcha haqaynaniraq waqa kasqanmanta aswan qunqapun chay millay hiunta.

    Kunanqa hukmantapasmi riqsinakuchkaykumanhina munakapuwan,manaa akarichiwanachu. Imamantaa waqani chaypas manan waqanaytapasmunanchu, sinchi purinaytapas harkakuwanmi, wawaykunatapas munakapun,

    mikhunankupaqpas huntasqata apamun, imaykunacha wasiypi pisipan, imachamana kanchu, qala huntasqata warmihina qhawa qhawaykuspa rantikamun.

    Huchankuq atipasqan wawaykunapas machaq timpunpiqa hachawanpanarquyta munarqankuan, niwaqku:

    Mamitay kay taytaytaqa hachawan panarquspa, chinkaspa pasapusunkaynataataq rurasunki chayqa, manachuhina taytayqa haykaqpas kaykawsaynintaqa qunqanmanachu, maypipascha imatapas rurachimunku, layqasqaimapascha, hukpascha warmin kakun chaypascha wauchiyta munasunki nispachawpikaq waway niwaq.

    uqaataq niq kani:

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    24/84

    24

    Ama aswan chinchalla pasakapusunchis chinkarqakapusunchis, qampasataq allina kachkanki, panaykipas ataq Arequipapia kachkan chayqa,

    imaynallatapas yanapawasunch riki, paypa kasqanman ripusun.Kunanqa sullka wawachaykunapas payman kaskasqa, maytaa risaq niqtinpas

    qatirqukuyta munanku, machaq timpunpiqa manan qhawariqkupaschu.Machuqa maytapas richuny, imatataq uqa paywan ruranay, kay machuqa

    maypipas machaykuspach waqachiwanman, nitaqch tantallatapas miskillata-pasrantipuwanmanchu nispa niqku.

    Kunantaq hukninpas, hukninpas uqawan nispa, qatikuyta munanku manaataytankuta kachakunkuachu.

    Kay religionmanpas manan riyta munarqanchu unaytan rimapayayurqanku.Huk kutinataqmi iskay pastorakuna aylluyta hamurqanku, paykunan rikuwasqaku,tarwi sunqupi qusaypa maqawasqanta. Wawaypas walthachallaraq karqan, chaymikunkaymanta lliklla siquwaqtin, wallwakuyta urmarquspa qhata urayta, qaytu

    chutihina tikranpa, tikranpa siqayatamusqa. Wawayman aypanayrayku pampamantarumita hurqarirqukuspay qusayta matinpi chaqirparirqani, hinaspan yawarnintaqhawayrukuspa astawan yaqaran waurqachiwanpas. Anchayna kachkaqtiymi kayhermanakuna anta hamuchkasqaku, huk hermanata watukuspanku, hinaspanyaqa imaraq tukunku.

    Harkaykukuychis chay warmita waurqachinqachu nispa waqyakunku.

    Chayta papa allaq runakuna uyarimusqaku, paykunaa hamuspankuharkakuwanku. anpi runakunapas qaparimullankutaq:

    Yaw, hanku maqta, carajo, mana piiyuq kaqtinchu chay warmita chayhinataruranki, kunanmi qamtapas kasqanta rurarqusqaykiku ispa qaparimunku,chaykunawanan sayarqun, chaya wawayman rispa wawachaytapas aparqamunku.

    Qusqumanta hamuqkunaan akay qusaymanta qichuyuwarqanku.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    25/84

    25

    Maqawasqanwanmi sikiywanraq suchurqani, kiri hampikunawanmi laqayuwarqanku,hispakunaypaqpas huk runa rampariwaqtinraqmi hispakuq kani, chaykunamantan

    chiqaqta unay unquyurqani.Chay maqawasqanpa paqarisnintinqa rimapayaspa yukarquni:Qayna punchaw hamuq warmikunas rantinapaq alcoholta balsamuta

    arnicakunata ima apamunku, phaway rantimuy, chaywan hampiway. Hinaspanyaswanpas amaa khaynata akarichiwaychu, manan uqaqa ima huchayuqpaschukani, kay uran kani, manan huk qhari riqsiqchu, pantaqchu kani, chaymi kayhinata

    rurawanki, qamtaqa imacha pasasunki, aswanpaq allinllapi taqanarqakapusunchis,machu paya kayninchispia. Kay wawaykuna kanmi, paykunach uywawanqaku,maypipas imaynapas kasaqch, manan qamwanqa kuskaqa kasunmanachu, aswantaqakapusqayki nispa niqtiya niwarqan:

    Risaq chayhinaqa hampita rantirqamusaq nispa pasarqan.Iskaynin warmikuna hapirqamusqaku, chaysi Bibliata qhawaykachisqaku,

    sumaqllatataqsi rimapayanku.Qayna punchaw warmiykita maqaykunki nispa, tapullankutaqsi.

    Haykan wawaykikuna nispa. Chaysi payqa kutichikun:Chunka kimsayuqmi, nispa.Qusayqa nillantaqsi:Manan yuyanichu tragucha chayhinata rurachiwan, manapunin yuyanichu.

    Pastora warmikunas ninku:Imaynan mana yuyawaqchu, kunan qhipa timpuman warmiyki, khaynaniraq

    maqasqayki allinllachu kanqa, tullu nanaywanchus kanqa, sikinwanchussuchukachanqa, manam chhayna kaqtin qam qhawarinkichu, chaymi chhaynatakay warmita qam ruranki, manan uqaykupas karkakuyta atiykikuchu. Amaachayhinata kawsaychu, haku Diosman kutirikusunchis, manan Diospa qillqanpi

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    26/84

    26

    mamaykita taytaykita qusaykita warmiykita maqanki kutipakunki ninchu.Qusayqa qillqayta yachantaq chayqa Bibliatas qhawaykun, chaysi liyista

    qallarin.Kaqtas hermanakuna tutamantaqa lliwta anyayullasqakutaq:Ama chayhina kaychu, kay warmiqa chhaytukuytaataq wawaykitapas

    wachakusqa, chaychu taqanakuytapas atiwaq, manachu sunquyki nanan,

    wawaykikuna wachakuq warmita khaynata kirinaykipaq. Qhipaman imaynataraq

    akarinqa qamllapaqtaqmi uma nanayqa kanqa, wayna timpuykimantapachamaqasqaykiqa imaynacha aswan kawsakuchkanpas, kay wawakunaraykullaachaTaytanchis kawsachichkan. Amapuni chhayna kaychu, aswan machachkanaykitaqaTaytanchisman kutirikuy, payqa llapa huchaykikunatan pampachapusunki, sumaqkawsaytataq apachimusunki.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    27/84

    27

    Haciendapi kawsayniymanta

    awpaqqa Pampahuaylla aylluqa haciendayuqpan karqan; paykunan, MaraManuela Ochoa wiraquchantaq Cerapio Infantas karqanku, paykunallaqtaqmiQullpani haciendapas kasqa.

    Pampawaylla runaqa yaqa llapallanmi caapi llamkaq Qullpani haciendatahaykuqku, Urakatataq sara llamkaq, trigo llamkaq haykuqku, chaypin kayhaciendayuq wiraquchakunaqa runataqa asnuta hinaraq llamkayachikamuqku,

    supay abusibullaan karqanku. Haciendayuqqa allin allinllanta wakatapas uwihatapasmikhukuqku, chaytaqcha wiray wiraypas purikuqku.

    Chaypacha warmallaraq kachkarqani, ichaqa allintan yuyachkani, imaynatashaciendayuqkuna runamanta uywankuta qichuqku chaytaqa. Sapanka chunkauwihamanta huk uwihata hurquqku, sichus iskay chunka kimsa chunka pachakima uwihayki kaq chayqa achkata burrigutaqa qachu mikhusqanmanta hurquqku,

    herbahimanta nispa. Chay uwiha hurquwasqankuta, chutiwasqankutaqa wakhaciendanmanataq apachiq, chaypiataq ichaqa wirayanankama haciendarunankunawan michichimuq.

    Chayllan haciendayuqqa uwihayuqpas, wakayuqpas karqan, wakcharunakunamanta chustisqallanwanmi kawsaq.

    Kaqtan wakamantapas herbahimanta quchillaqtaq, sapanka chunka wakamanta

    huk allin turuchataa hapikuq, chaytataq Qullpani yunka uraymanraq apachiq.awpaqqa taytaypa achka uywan karqan, chayri hayka wakatataq watapi

    chutiq, haciendayuqpaqpas mirachiykunan hinallamany tukupuq.Wakin uwihatataq kayllapi michichiq, wakcha runakuwan mana imayuq, mana

    llaqtayuq runakunawanmi michichiq.Manan chayllaraqpaschu karqan, chakraykuman papa allay, lisas allay

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    28/84

    28

    timpupi hamuq, chaypi allinninta puqusqa uwihata hapirqukuspa apayachikamuq,wathiyayuq mikhunanpaq akayachikuq.

    Waka ukupas llapanchus uqaykupaq kanman, haciendayuqmanmichawarquspahina qui quichkaqllata hacienda wasiman apaykunayku kaq,kaqtan kisutapas tawqanpi wakaq qachu mikhusqanmanta apanayku kaq.

    Kisuta chayarqachiqtiykupas, maqlliyachiwaqku, millaykunatataqmikamiykukuwaqku:

    Qamkunaqa qhilli makiykichiswan, yana makiykichiswan qapisqaykichistach

    apamuwachkankichis nispa.Yaw, india; yaw, pasa kharka chaki pasa, awirmakiykita qhawaykachiway allinta makiykita maqllikuspachu kay kisuta ruramurqankimakiyta qhawachiq kani, chayqa tipirpariwaq kayhina kharka makiykiwanchukisuta kurpamurqanki, kay jabonwan maqlliy nispa kisuta maqlliyachiwaq,chaymantaqa kachiwan churaspa patakunaman churachiwaq.

    ukuta apayuqtiypas niwaq:

    Yaw, kharka chaki pasa, chayraqchu apamunki, munasqaykitaraqapamuwachkankichis.

    Mana chaypi kachkaqtin kaqta taytaytapas kamiykukuq:Chay chutu, indio taytayki achu kunan parihiruntina papa allaq hamun

    nispa.Kay haciendayuqkunaqa manan imawanpas kusisqachu kaqku, mamitay

    papay ninatataqmi munaqkupas.Uma nanaytaraqmi kamikuwaqku:Qamkunaqa llaqtaypi, allpaypi chutarayachkankichis laqarayachkankichis,

    allpaypi ruruqta mikhunkichis, chaychu mana sirviwankichisman. Pastuypi mikhuspawakayuqpas, uwihayuqpas kankichis, llasaqta ukuta rakraykuspa qamkunaqamanaa kamachisqapas uyarikunkichisachu nispa uku apasqayta suysunapi

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    29/84

    29

    suysuyachiwaq, chaymantaqa timpuchiy niwaqraqtaq. Warmallaraqtaq karqanichayqa ukuqa qunchaman phuqchiykuq, usphataq mankaman haykuykuq,

    chayta rikurquspa ukutaqa hicharpachimaspa, phiasqa niwaq:Yaw, kharka india, mana voluntarwan timpuchichkanki, allquchu kani, kay

    rakranaypaq hinaspa ukutaqa allquman hicharparimuq.Sinchipuni karqan, imatapas makichallanman qunata munaq, mana hinaqa

    pinqayta millaykunata kamiykuwaqku, mayninpiqa maqawaqku imaraqtaq.Papa allay timpupipas runaqa kawalluntinmi llamkaq rinanku kaq, papa

    astayamunankupaq, achka uywayki kaqtinqa llapanta apayamunaykita munaq, chayuywakunawanqa papataqa astayachikamuq, kawalluq wasanpas matanankama.Chaymi uqaykuqa uywaykutaqa pakarqamuq kayku.

    Llamkaqkunapaqqa kuruq tukusqanta, ismusqa, qallasqa papakunata imallawathiyachiq, allin papanta wathiyachinmanchus, mayninpiqa mana mikhusqataimataqmi llamkayachikuq, chayhina kaqtinqa uqayku mikhunata utaq wathiyata

    apaq kayku.Haciendapi llamkay tukurqukuqtinqa, runataqa Qullpani haciendanmanataq

    qatiykuq, chaypiataq kaapi llamkayamuqku.Qullpani haciendamanqa allinta, huntasqata quqawtaqa apakuqku, mana

    chayqa yarqaymantay waumuqku riki. Quqawta mikhuyuspallan llamkamuqku,manas mikhunataqa quqchu. Quqawninku tukurqukuqtinpas domingunkunata

    llamkapayukuspanku killata huntayamuqku.Qullpani yunkataqa huk killapaqmi riqku, chankakata aparikuspallan

    kutinpuqkupas. Taytaypas anmantaas frutachakunata rantiyakamuq, yanqallaataqchuspiq tukusqan, chapitunasqa chayayanpuqku.

    Haciendayuqta sirviyuchkallaqtiyku sindicato timpu chayarqamurqan, chayqataytayta hukkunatawan allinnimanta qhawarispa Cabesilla isqata churarqurqanku.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    30/84

    30

    Taytayqa haciendaduwan hapinayakamun, qarqunankurayku.Intiru llaqtakunamanta huunayakamuspa rumi chanqalla, kaspi qasulla

    qarqurqanku.Hacendaduataq taytayta juiciowan qatiykamullantaq, taytaytaqa qatikachay-

    kunku. Wasiymanqa pareja pareja guardia chayaykamun, taytayqa pakaykukuspaayqikachaykukun, qaqa ukhukunapi, karu urqukunapi puupayakamuq.

    Paykunaqa cabecillapura karu llaqtakunapi tupaspanku huunaykukuspankupuriqku, chakiymanta yarqaymanta ima sinchita muchurqamusqaku.

    Taytaytaqa hapirquspa Limaman pasachisqaku, chaypiqa aswansi chinkarqusqakarqan, Federancionchuhina kasqa, imacha kasqapas chaytas tapukachaykukuspamaskaykusqa, tarirqusqapuni. Chaymantaa paykunaq yanapayninkuwanaQusquman kutichinpusqaku.

    Hacendayuqqa qhipamanqa taytaytaqa carcelman churarparichinpuni, chaytayachaspa puriq masinkuna tutalla wakata aparparinku, iskay turutapacha, chayta

    pagayamuspalla taytaytaqa hurqurqamunku.Taytayqa Chawpimayutapas haykuqmi chaypichuhina huunakamuqku,

    maykunatawanch purimurqanpas. Limataqa imapaqa kuti tikraykun, hacendadowikchunankurayku, manan papaytaqa thaqtaqa hapirqankuchu, paypas manayaqasillachu qhiparqukurqan carcelman imataq apayurqanku chayri, chayqasunqunsiya supayta nanaq.

    Mamitaypas rimapayaqsi:Amaa chay afankunapi puriyachu, hinata saqirpariy, wawanchiskunapas

    hina wikchusqa tiyachkanku nispa chaypuwanpas manapuni atiparqanchu,hinallapi aswan hay hacendaduta atiparqurqanku, chayhinallapin kay llaqtaykupihacendado chinkarqan.

    Hacendado sirviypiqa manan allin pachawanpas churakuqchu kayku,

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    31/84

    31

    escuelaman wawankuta churaqtinkupas payqa niyuq:Yaw, indio, imamanmi wawaykita churarqamurqanki, imapaqmi

    chay escuela qampaq allin, wawaykiq wasiykimanta ripunantachu munanki,qillqayta yacharqamuspaqa ripuyta matiykusunki, chaymantapas kutipakuytayachayamunqa, maqapusunkichisman imataq. Wawaykichistaqa amapuniescuelamanqa churankichischu, mana chayqa mana wawayuqmi qhiparqunkichis,chaytachu munachkankichis. Warmi wawaykichistaq ichaqa qhariman cartaqillqayta yacharqunqa, qhari suyayta yacharqunqa. Qharitapas sutin qillqay

    yachanankamallaqa churawaqchismi, allinmi kanman. Castellano rimaytayacharquspa pasakapunqa wikchusunkichis, warmi wawaykichisraqmi qhipanqa

    uywakuna michiqllapas, yanqatan escuelamanqa churawaq piraqtaq imallapaskachkan nispa mamataytaykutapas astawan umanta quirichiq, mananeducakunaykuta munaqchu. Chaykunata umanman churakuspach mana taytaypasescuelaman chuwarqankuchu riki.

    Hacendaduqa urqukunaman taripamaqku, chaypi allinnintakamauwihaykutapas lasuyukuq, mana munaqtiyku harkayukuqtiyku imataq tukuyimaymanata kamiyuwaqku:

    Yaw, khunku pasa, yaw, waka pasa imapaqmi kay qara masiykitaharkakunki, carajo nispa lasuwan waqtaykuspa qatikachaykuwaqku. Imatankay urqupi chutarayankichis, uywaykichiswan qachuyta tukuchinkichis, allpayta

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    32/84

    32

    qarayachinkichis. Ima yunka niqcha kanpas, mana yuyarinichu, chay yunkapikawalluy mirachkan, chaymi hamunqa, imatan kawalluy mikhunqa, kharka

    indiakuna, carajo nispa qatikachaykuwaqku.Millay chay hacienda tiempuqa karqan, manaa mikhusqaykupas mikhuychu

    karqan. Manchan manchanllaan, uwihatapas pacha illarimuytaqa karu urqukunamanqarqurquqa kayku, mana chayhinata qarquruqtiykuqa wasiykumanta hapirquspapungunwan uwihataqa akarqachikuq. Payqa aychallataa atuqhina patananpaqapayatakuq, qaranta chunchulnintataq wikapaq, uqaykua wiqakapuspa

    mikhukapuq kayku.Sindicato hatarimuqtin hacienda aswan tukukurqan, chaywana libre runa,

    thak, kiska sikisqahinaraq karurqayku, sinchipuni karqan.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    33/84

    33

    Paulita Accostupaq

    huunakuypi kawsasqanmanta

    uqaq sutiymi Paulina Accostupa Llamacponcca, Chacan ayllumantataqmikani kunankamapas chayllapi tiyachkani. Sinchi wakcha kasqaykurayku Qusqutapas

    llamkapakuq rirqani.Chunka qanchisniyuq watallaymantataqmi qusaywan tiyarqani. kay

    qusaywanqa manan ancha riqsinakurqanipaschu. uqaqa Qusqupi llamkakurqani,chaymanta mamitaywan taytaywan waqyachimullawaqtinku hamuq kani.

    Kay aylluypiqa febrero killapi raymi kan, uqaqa chayman hamurqani,llamkanaymantapas lluqsispa.

    Chaypachaqa huk yachachiqwan Vilcabamba ukhupiraq llamkarqani,chaymanta hamuqtiy mamitayqa niwarqan:

    Qhipasunraqmi manan qamqa kutinkiraqchu yachachiqkunapassamachkankuraqmi nispa niwaqtin.

    Mamay hinaqa qhipasunraqch, ichaqa despachapuwanki nispa uqaqaqhipaykukuni, chayqa mamitayqa kusisqa niwarqan:

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    34/84

    34

    uqan kutipunaykipaqpas qullqita churapusqayki, kutipullankin mananuqaqa hapipakuykimanchu nispa niwaqtin qhipakurqani.

    Manaraq pusaq punchawpas kachkaqtiy mamitay waurqapun,waukapusqanmantapacha manaa llamkanayman kutipunichu, pasajeypaqqullqicha apakamusqaytapas tukurqapuni. Taytaytaqmi supay machaq runa karqan,chaywan mana mamitaytaqa hampichiqchu, sinchitataq maqaq. Imatapas taytaytarimapayaq kani chayqa millayta niwaq:

    Imatan mitikuwanku, phaway qamqa platuta llaqwapakamuy nispa.

    Manan escuelallamanpas churawaqchu, niwaqmi:Qamri qharichu kachkanki, qharillan escuelapiqa kanan, qamri alcaldechu

    karunki, suprefectuchu, juezchu karunki imataq.Hinata kay llaqtaypi qhipapuspay kay qusaywanqa tupani, chay killallapitaq

    comadres fiesta tupamurqan, chaymi Izcuchacata haykurqani, chaymantahampuchkaqtiymi kay qusayqa achhuykamuwaspa niwarqan:

    Ankay sipastan taytayqa munapusqayki niwarqan nispa niwaqtin uqaqaphiasqa sunquy ukhullapi nirqani:

    uqari imataq kachkani, kay qhariwan tiyanaypaqri sunsuchu imachu,aswan viajero runakunawan utaq chhuchukunallawanpas tiyakusaq nispa pinsaqkani.

    Chayhinata pinsachkallasqayman tiyay alkawitawaqniy karqan, kay tiyaymi

    niwarqan:Munaspapas mana munaspapas kay qhariwanmi tiyanki, mamaykipas

    waupuntaq chayqa nispa. Kay runaqa allpa llamkaqmi, manan carpinteruchuchaychu mana allinta uywasunkiman nispa.

    uqapas nillaqtaq kani:Chiqaqchu icha manachu nispa yuyaymanakuq kani.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    35/84

    35

    Chayhinatan kay qhariywanpas tiyay tiyachiwarqan, kunanqa qusay nipuniayaataq tiyapunia chayqa.

    Chayhinata riqsinakuspan kay qusaywan wawatapas tarikurqani, kunanpachasuqta wawaykuna: Kimsa qhari, kimsa warmi. Huknin waway waurqakapuqtinpasmana nisyutachu llakikurqani as tumpay kusisqa qhiparqani:

    Manataq allpapas aypanchu chayqa maypi llamkaspataq kay wawaytauywayman karqan nispa.

    Mamitaypas llapan runakunahinataq wakcha kasqa, chaysi mana awpaqqa

    kachi uchullamanpas aypakuqkuchu. Miyutaq, hukraltaq qullqipas kachkarqan,llamkapakusqankumantapas miyuta, hukraltataq qupuchkasunkikuman chayriimapaqtaq aypasunkiman karqan.

    uqapas rikurqaniraqmi kimsa miyu tantatapas, runtupas kimsan hukralkarqan, telakunapas tustunpaq, warkupaq, kimsaralpaq finu kasqanman hina karqan.

    uqaqa awapaykukuspallan purirqani, kaqtinpas mana kaqtinpas, ichaqa

    aqhatapas qhatukunaypaq rurakuqtaqmi kani.Qusayqa sapallanmi, manan wawqinpas panankunapas kasqachu, chayqa

    sapallanpaqya llapan allpankunata tupachipusqaku, hinaspanmi kay allpanwan,chakranwan umanta hurqarikurqan:

    uqaqa qhapaqmi kani, miya kinta haciendayuqmi kani, qamkunari qarawiksa, qamkunaqa mana imayuq kasqankichis nispa akarichiwarqan.

    Chaykunawan taqanakuyman imaraq rirqanipas manan entindinakuqchukasqanki. Mana riqsinakusqaywantaq tiyarqani chayqa, mana comprensionkarqanchu kunan kunanan khaytukuy wawayuq kaqtiya, qataykunayuq,qhachunkunayuq, machu paya kaspaykua allinta kawsayku.

    Qusaypa mamitanri millay karqan, payqa niyuwaq:Yaw, qhari qati nispa; chaymanta empleadamanta llamkasqayta

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    36/84

    36

    yacharquspapas kamiykukuwaq. Qamqa empleadataq karqanki chayqa qamqapatronniykiwan imach karqanki mana imapas kachkaqtiy huchakunata niwaq.

    Qamqa guardiyaq puchunsi kanki, guardiyaq churintas wachakunki chaytapasquchamansi wikchuykamunki nispa mana allinta yachachkaspa niykuwaq.

    Ay waqayuq kani, akariyuq kani, qusayta consejayuspa maqayachiwaq.Chaymanta rinigaypi chakiyta hurqarirqurqani, Yunkaman, Juliacaman

    negociota rurani, Sicuaniman negociota ruraspay purikurqani. Adrian wawayuqkachkaqtiypas:

    Manan wawaypa churinchu, brequerukunaq churinmi, guardiyakunaqchurinmi nispa.Chayhinatataq niykuwachkan chayqa, qusaypa mamantapas kutipakuniya

    riki, paycha chayhina karqan, chaych kay millaykunataqa niwan nispa.uqaqa chay millaykunata niwachkaqtinpas, kay huunakuykunapi purispay

    suegraytapas allpankunamanta yanaparqani, hinaa miya kinta haciendayuqa

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    37/84

    37

    karqan chaypas. Chakranta, allpanta vindispan tukurqan, uqaykutachuhaykaqllapas niwarqanku:

    Qamkuna rantikuychis, qamkunay chakra hawa qullqita quwaychis nispallapas niwarqankuchu, huk runamanraqmi quykun, vindiykun.

    Llikllakunata, punchukunata awaq kani, chay qullqiwanmi qusayta mantinini.Qusayqa kunankamapas manan llamkapakuqqa riyta yachanchu nitaq imanegociollatapas rurayta yachanchu. Chakrallapi, wiksaykupaq kutiyuqllata llamkan.

    uqataq imaymanata ruraspa qharita pachachini, mana haykaq pacha

    rurakusqanta yachanichu, kunanpachakamapas mana yachanchu haykas pachacuestan, haykatas killapi gastachkayku chayllatapas, haykatas luzmanta pagamunichayllatapas manan yachanchu, kunankamapas qusayqa wasipi llamkaqllankachkan, manataqmi haykaqpas qullqitapas ahustakunmantaqchu, total analfabetunmana qillqayllatawanpas yachanchu, chaymi mana cuentankunatapas allintachuapakun, chayraykuchuhina mana Qusqullatawanpas riyta munanchu.

    uqallata, qhalitapas, mana qhalitapas qatikachawan:Puririyya, hatariyya, riyya nispa chaymi uqa nini:Kunankamapas uqallachu pachachisqayki, waurqapusaq chayri

    pantiyuntachu pacha maakuq hamunki.Kay qusayqa unquqtillaypas manan qhawariwanchu, nitaq

    hampichiwanmanpaschu, Qhaliyakuypas amapas nispataq saqirpariwan

    chaywan uqa anchata llakikuni.Mamaykitay yuyariy mana escuelaman churasqasunkita nispa uqapas

    niq kani.Qusayqa cargullata rurayta tukuyusqa, albasuta, castilluta, veladata, San

    Isidruta rurasqa. Wasillatapas allinta ruranman karqan, allpallatapas rantikunmankarqan, chay timpupiqa nanaya sinchitachu allpapas, wasipas valerqan riki.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    38/84

    38

    Wawaykunapas kaqta kutullankutaq, ichaqa rimanraqtaqya kayhuunakuykunapi purisqaymantapas.

    Hinaa ima papelchapas chayamun chaypas uqaykutaraq suyawankuImaninmi nispa, ichaqa uqapas qillqayta qunqapuchkarqania unayataq escuelahaykusqayqa karqan chayqa qunqapurqanian qillqaytapas, sutiykuna siqiytapaskay forestal llamkasqaykupian uqa cuentata qurukurqani, paguyku hurquypia,chaypi planillata siqichiwarqanku, chaymi huk kutin sutiyta pantarqusqani.

    Umallaypi muyuwaq, imaynan chayqa karqan nispa, chaypin Accos nillasqa

    wakintaqa mikhurqakapusqanim riki. Chayqa ALFINMAN haykuspaa wakmantaqillqayta yuyarimurqani.

    Segundo gradukamallataq escuelamanqa haykurqani chayqa manay anchaallintachu, huntasqatachu yachamurqani riki. Mamitaypa paka pakallanmantanhaykuqpas kani, quwipaq qachuman rispalla, llamtaman rispalla escuelamanqamuyuyuq kani. Seora Magdan awpaq yachachiqniykuqa karqan.

    Manapunin taytaypas nitaq mamitaypas escuelaman haykunayta munarqanchuchayqa, pakallankupi riq kani, pisillataya yachamurqanipas. Chayqa qillqaytaqunqapuchkasqania. Kay ALFINpian, cartakuna awinchayta yachamurqani,kunan payaa kaspaycha letratapas iskayta kimsata imaa rikupuchkani.

    Evangelistamanta alfabetizacinpas karqan, chaypian qhichwa simipipasqillqayta yacharqayku, chaykunamanta uqa kusikuni, chay hermanutapas Taytanchis

    Dioscha pusamurqan chhaynata yachachiwanankupaq. Chaymantapachan kayayllupi llapan hermanakunapas qillqayta yacharqanku.

    Llapan warmikunan, awpaqqa sinchita akarirqayku, ichaqa chayllamanhuunakuyta qallariyku, chaypas huk runakunaq yanapayninwan wawaykurayku,hawayniykurayku, llapa qhipa wiaykunarayku.

    Imaynan awpaq huk turayku yanapaqniyku organizasqata saqiwarqanku,

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    39/84

    39

    kaqllan kunankamapas kachkayku. Maytapunin uqa kusisqa yuyarini kay warmihuunakuykunapi sumaq yanapaykunaq kasqanta. Chaymi kunankamapas

    manapuni kay huunakuyniykutaqa qunqanichu.Turayku Antoniowanmi awpaqtaqa llamkayta qallarirqayku, chaymanta

    aayku Martina hamurqan, paypa qhipantataq aanchis Ada Luz karqan,Mara Sumiri, Luz Marinapas kaqta yanapariwarqanku tukukuypia aanchisTeresawanpas llamkarqayku, chaypin asta sayapurqayku:

    Unaytaataq yanapaykiku chayqa qamkunaataq huunakuychis nispa

    niwaqtinku.Haqay watakunaqa llapayku sinchitapuni akarirqayku, manan allpaykupas

    chakraykupas ayparqanchu, chaymi hacendaduq awpallanpi karqayku.Paymi qatiykachaykuwaqku. Waka chawanayku kaq, khuchi qhawanayku kaq,kawallu, uwiha michinayku kaq, parapas chayakuchun maski imapas kakuchun,parakuchunpas ritikuchunpas a la fuerza haciendayuqtaqa sirvirqayku.

    Haqay timpupi sinchi akarisqaytan kunankama yuyarini, kunanqapurisqaykuwan chay hacendadukuna tukuyukunya.

    Manan chayllaraqchu, kunan kay hapisqayku allpakunaqa chaypachaqa manankunanhina tarpuna allpachu karqan, purun allpan karqan, chayhina kachkaqtinpassapanka chunka uwihamantan huk uwihata herbajemanta hurquwaqku, quwita,wallpata apaykunayku kaq, khuchipas apaykunayku kaq mayninpiqa chayasqataa

    mikhunallankupaqa.Hacendaduqpa achka mikhunan kachkaqtinpas awir chayta rurawaqku,

    chaymantapas pabellonkunatan llamkaqta kachaykurqanku. Warmikunapaswaykuqmi rirqanku, qharikunataqmi ichaqa waka masantin llamkaq rirqanku,chaymanta kutimuspapas kay haciendapiqa muyunallankupunitaqya karqan.

    Chaymantapas ukuta apaykunanku kaq, qawakunatapas llasaqta

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    40/84

    40

    pallaykuspa Qusqukama chakipi qipiyuq kanku.uqaykupas sinchitapuniraqmi akarirqayku, mamataytaykuqa imaynataraq-

    ch akarirqankupas, uqapas chaytaqa rikurqanian hayka watayuqcha chaypa-chaqa karqanipas, pusaq utaq qanchis watayuq kayman karqan, chhayna watayuqkachkaqtiymi uqapas haciendapi sirvipakurqaniraqmi. Wakakunatapas kawalluku-natapas khuchikunatapas michiqraqmi kani, kunanqa anchaykunamantan librakuyku.

    Puriq masiykunawan tupaspaypas wiqi awintin imaraqmi yuyariyku,kunanqa qhapaq runaq uyan qhaway tukukapun. Kay allpakuna hapisqaykupas

    wawaykurayku, paykuna educakanaykupaq. Manan awpaqqa allpa ayparqanchuchayraykun qhipakunaqa kay qusaywan ima kuska purirqayku.

    Antonioqa kuraq turaykuhinan karqan, paymi hamurqan:Huunakuychis, ama sapallaykichisqa puriychischu, hakuya ALFINMAN

    risunchis, hakuya thaskiriychis, hakuya puririsunchis. Munankichischu ichamanachu? nispa llapaykuta rimapayawaqku.

    ALFINllamantan uqapas qusaywan kuska kamachinaykukuspaykupuririrqayku, hinaspa mana qusayqa riyta munarqanku:

    Manan uqaqa riymanchu timpupaqmi chayqa, qamy riy nispa niwaq,chayqa uqa kallpata hapispay niq kani:

    Qampaqqa timpupaq kanqa uqaqa munani riyta, uqaqa risaqmi,imarayku?, wawayrayku risaq, manapas kay iskayllachu wawanchis kanqa, wayna

    sipasraqmi kanchis, chayraq uqanchis tiyachkanchis kakunqaraqpas wawanchiskunanispa hinata uqayku rimanakuspayku, kamachinakuspayku hukkunawanpashuunakurqayku.

    Qusayqa manan riyta munarqanpunichu:Manan uqaqa risaqchu, uqaqqa llamkanaymi umaypa hawantaraq

    wasapawachkan nispapuni niwarqan.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    41/84

    41

    Chayhinakunata niwaqtinpas kumuykukuspaymi huunakuymanqa pasakuqkani, sapa chisintataqmi ALFINta yachachiwaqku, chaypi uqataqa allinta awiyta

    kicharirqachimarqanku, yuyaykunata umayman churarqamunku, chaypin Toma detierrasmantapas tapuwarqanku:

    Rurasunchu icha manachu kay allpa hapiq runakunata qarqusunchischuicha manachu nispa. Qarqusunmi, sarusunchismi nispa uqayku niqtiykunchay Toma de tierrastapas rurarqayku.

    uqaykuq allpaykuq kananta munaspa, wawayuq kaqtiykuqa allpaqa mana

    aypawanqakuchu nispa.Kay ayllu ukhupiqa manan chakrayku, allpayku kanchu, awlaykuq, machulaykuq

    chakrallanmi chaypas manan achkachu. Tupucha, kuskan tupucha, chiqtancha

    imallan, sapankaykumanmi tawa wachu, pichqa wachu hinalla tupawaqku riki,chayta pinsaykuspan organizacionmanqa iiq kayku.

    Chaymi huunakuspayku Toma de tierrastaqa rurarqayku. Kayhinatahuunakuspa purichkaqtiykun Yunkamanta, Chawpimayumanta hamurqanku

    chaypin astawanqa rikcharichiwarqanku, chaypin llapan runa, wawayuq, manawawayuqraq purirqayku.Phiwi waway Adrian hanukacha, hukkaq wawaytaq qipipi pachkaqtin, paymi

    kunan Abancaypi kachkan chay wawaykunata aysarikuspaymi purirqani.Manataq mamaypas taytaypas achka chakrayuqchu chayqa, chayta

    qhawarikuspan purisunchis riki nispa purirqayku allparayku. uqaykuqa

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    42/84

    42

    campesinullataq kayku allpata llamkaspallataq vidaykuta pasayku chayqa,qullqitapas tantiyarispaykuya puriq kayku.

    Llaqta masiyku Satuku Accostupa chaypachaqa qhali kachkarqan, mananunqurqanraqchu, khayna puriyniykupi qhali runa unquytapas tarikun, chaypasallparayku, wawankunarayku, kunanpacha wawankunapas pisi allpallataqahapichkankuya riki.

    Paykunawan kamachinaykukuspa purirqayku, kaq kallarqantaq turaykuErmenegildo Ttito paypas uqaykuwan kuskay purirqan.

    Llapallaykun qullqita tantariykuspa churarqayku, awpaqqa qullqiykuqachaninya karqan, iskay soles pichqaralnintachuhina churarqayku, aswan awpaqtaqapichqaralllataraqmi churarqaykupas, ichaqa chay qullqiqa achkay karqan,akarispataq tarikuqpas kayku, manan awpaqqa qullqiqa tarikuqchu, pisin karqan,sasatan qullqitaqa tarikuq kayku.

    Kallpawan huunakuyqa allinmi kasqa, manan yanqallapaqchu kasqa.

    awpaqtaqa kay allpakunata haciendayuqmanta qichurqayku, hina qhipamantaqcooperativakunamantaataq, chaypipas maytach akarirqayku. Ay, kunanripipas yuyarinmanataqchu, kay ayllupi tiyaq qhipa wiay runakunaqa mananchaykunamantaqa imanispallapas nisunkikuchu:

    Qamkunaqa akarirqankichis, ayllunchisrayku, uqanchisrayku nispalla-pas niriwankuchu, chaykunamatan maytaraq llapan allpa qichunakuypi puriqkuna

    llakikuyku.Ar, qusaypas qhipakunataqa munarqanmi, puriyniypi yanapawarqanmi.Kay huunakuymanta puriqkuna iskay warmikuna karqayku, Modestawan

    Rafaelawan, paykunaqa waupunkua manaa kapunkuachu, chhaynan, puriqmasiykunapas chinkapunkua.

    Kay iskaynin willakusqay warmikunawanmi llapan aylluyku warmikunata

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    43/84

    43

    huurimuq kayku:Kay organizacionqa allinmi hakuy puririsunchis nispa.

    Chay watakunaqa Jardin inicial wawakunapaq mana pipas waykuytamunaqchu, chayta qhawarispa imaymanakunata rurariq kayku, huchuywawakunarayku chaypipas yanaparikurqaykun, chaymi kunanqa suqtantin sectorpiwawakunapaq wawakunapaq mikhuna wasikunapas kallmarisqa kachkan.

    Kay wawakunapaq mikhuna wasikunataqa doa Santusawan, doaCristinawanmi sayarichirqayku.

    Chaymantapas fondo rotatoriota llamkarqayku, maytan kusikurqanillamkayniykuwan humpiykuwan sumaqta puririchkarqan, ichaqa chaypas pisipisimantaqa chiriyarqapun, chaypas umalliqnin mana allin kaqtin, manataq allintachuthaskirin chayri, imanasunmantaq.

    uqaykuq sutiyku karqan: Sector Santa Ana Artesania, paqarisqayku tiempupimaakurqayku horno molinuta, chaytapas Fondo Rotatoriomanta hurqurispayku

    sayarichirqayku, chaykunawan matirispan huunakuytaqa puririchirqayku. Hinallaima huunakuypas puririnmanchu, manachuhina.Huunakuykunapipas awpaqqa manan warmitaqa chaskiwarqankuchu:Imamantaq kay warmikunari hamunku?, qharillan huunakuymanqa

    hamunan, warmikuna hamun chayqa, tiyarayaqllan laqarayaqllan hamunku nispa niwaqku.

    Chaypaq hinataqmi warmikunapas hamuqku puchkanantin, kantinantin.Huunakuyqa manan chaykuna ruranapaqchu riki, huukuymanqa rina uyariq,yachaq, rimaysikuq. Huunakuypiqa imatapas makinchista hurqarispan rimana,mayninpiqa kumunllata uwiha kanchapihinaraq rimarqunchis, thawtirqunchis,chaykunamantan qharikunapas chhayna millayta rimaqku.

    Huunakuypa kananpaqpas presidentan, waqyanan ataq saqisqaataq,

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    44/84

    44

    sapallaykuataq rikukuyku chayqa, hina sapallaykuay huunakunayku riki.Huunakuypi kaspapas manan wararanachu, makinchista hurqarispan rimana,

    chaywanch qharikunapas niwankuman:Ar, chay warmikunaqa allintama huukuyninkupipas rimariq kasqaku

    nispa.Saln comunalpas rurakun, piqpa puririsqantaq?, uqaykuq puririsqaykuwan,

    allin organizasqa kasqaykuwan, imakunach mana colegiopipas kanchu,

    chaykunatapas maakuyku, hinallataq alcaldetapas qatikachayku, uqaykuqakllasqaykutaq haykun chayqa, campesinuman indioman, runa masinmansayapakuqtaq chayqa yanapawanankuy riki.

    Vaso de lechitapas maakuyku uqaykuq qullqiykumantama chaypaslluqsimun, manan pipas wakcha kasqaykuraykuchu, khuyapayawaspankuchuimatapas quwanku, qullqiykuq chanintaqa maakuykuya riki.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    45/84

    45

    awpaqqa allin organizasqan llapan Antapampakunaqa karqayku. Wayllaquchaorganizacionpas imaraykuch kunanqa chiriyapuchkan.

    Huk ayllukunamanta aaykunawan tupaspaypas tapurikunipunin, imaynachahuunakuyninku kachkan chayta, uyarisqayman hinaqa puuchkankuchuhina.Manan huk runaq uyallantachu qhawalayana, uqanchispaqqa kanmi yanapaykuna,chaykunamanmi puririna, manachayqa hinacha chinkapusun.

    Yaqa suqta wataa kay mikhuna wasita yanapachkani, kunanqa chaypasrurakuyta tukukuna, kunanqa saqipunaypaq hinaa chaypas kachkan, manan ichaqa

    kachariwayta munankuchu nitaq lluqsipunaytapas munankuchu. uqamantaqayanapasaqraqmi maykamacha Dios taytay kawsayta quwanqa chaykama yanapasaq.Imaraykuch wakin warmi masiykunaqa huunakuytaqa chiriyachikapunkupas,

    warmiqa purinanmi. uqapas paya kanaykama purichkallanipuni, qullqiytapaspurisqaypi achkatan tukuni. Imarayku?, aylluyrayku mana pinqaypi qhipanaykuraykuichaqa obrakuna rurasqallaykuwanmi kusisqa kani. Yuyarisqaymanhinaqa manan

    uqataqa piqpatapas tanqawanantaraqchu suyaq kani, kikillaymantan maytapas,imamanpas puriq kani, hinaa mana volcalchu karqani chaypas, kikiymi huukuyruranaykupaqqa waqyarqakamuq kani. Haku puririsunchis, haku thaskirisunchisnispa.

    Huunakuywanqa tukuy imapas rurakullanmi, manachuhina warmikunaqaqharikunaq marginasqankuta riparankuchu, mana asambleakunapi chaskiwy

    munasqankuta, chaykunata qhawarispaymi uqaqa organizaciontaqa matirqani.Manan pipas wiaypaqqa qhipanchistaqa purinmanchu, chaymi imaruraykunata-pas sapallaykua ruraq kayku, chullalla kaspapas manan respetachikuytaatiykumanpunichu karqan, ichaqa huunakuypi rurasqaqa kallpa kanmi riki.

    Limatapas iskay kutichus, kimsa kutichus rini, kaqta Arequipatapas rillarqanitaqchay comerdurkunapin llamkasqankuta qhawamurqani. Chay experienciawanmi

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    46/84

    46

    comedorkunatapas hatarichirqayku kikintan kunan uqaykupas rurachkayku.Kay aylluypin achka wawakuna kan, kaqta machupayakunapas, paykunan

    mikhuna wasimanqa mikhuq hamunku, uqa kikiymi qhawaspa waykuchini.Kaqtan kay Antapampapipas purini yaqa llapan llaqtakunata imaynatasllamkachkanku chaykuna qhawariq. Arequipa llaqtapi Chivaytapas, Cayllomatapascongresukuna apakuqtinmi purirqani. Chaykuna purisqaypin n rimayllatapasyachamurqani, chaykunawanmi qusaypas mayninpiqa niwan:

    Qamqa takyankiachu, maytapas purichkallankipuni, wasipi kasqaykiqa

    manaa kanachu nispa.Chiqaqpaqmi, uqaqa manan susiguqa tiyaymanchu, Qusqu Federaciontapas,Anta Federaciontapas richkallanipuni, chaykunapin tapurikamuni, rimarimuni,chaypas manan warmikunallawanchu rimayta yachani, qharikunatapas tapurikunin:

    Imaynan organizacin kachkan? nispa.awpaq llamkaq masiykunata, puriq maisykunata manapuni qunqanichu.

    Mayninpiqa qharikuna millayta qhawakuqku, millayta pinqakuqku:Imaynatataq kay warmiri wasinta saqispari purin? nispa, wakinqamana allinpaqmi pinsanku, imallaataq warmiri kanman, wasipi muyuriqllaachukanman, warmikunaqa puririyku organizakunaykurayku, aylluykurayku, imapasyachanaykurayku.

    Chhayna purisqaykupin, yachachikuykunaman risqaypunin taqsaymanta,

    waykuymanta; qusayku, wawayku qhawarinaykumantapacha yachamuyku.Wakin warmikunaqa wawawan huntayukuchkayku, imaynatan uywasaqku,imaynatan educasaqku, chaykunatan purispaqa yachamuyku. Khaynaniraq timpukachkan papallapas qhatukuyta mana atiykuchu, wakinqa mana rumanallatapasallintachu riqsiyku. Ar, uqaq llaqtaypipas pesupin yukachikunku, kutuchikunku.uqapas fondo rotatoriopi llamkaspaymi mana kuyuriqchu kani, balanza sikipi

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    47/84

    47

    sayarquspaymi allinta qhawaq kani, uqa kikiymi pesaqpas kani, hinaa anchamana letratapas riqsirqanichu chaypas, umallaypi sumakuqpas kani, manan uqaqa

    qillqataraqchu hapikuni nitaq lapicerutaraqchu hapikuni, uqaqa rumanaqmaymikusqanta qhawani:Manan khaynachu, haqaynan, khaynan nispa kikiy qhatuni.Huunakuyniykupiqa letrayuqpas, mana letrayuqpas llapaykun kasqan

    qhawasqa kayku, aswanmi letrayuqkuna sasataraq sumakuchkanku, sasataraqcuentankuta hurqukuchkanku.

    Wawaykunapas niwanku:Mamitayqa llamkaykuchkanki, umallaykipichu imapas qillqanaykipaq,

    uqaykutaraq llalliwachkankiku nispa.Allinta llamkaspaqa, hatunta, awpaqman huunakuytaqa puririchisunmanmi,

    uqa mayta nini:Kunan awpaqman kutirquyman kayhinata payayapuspaymi kunanqa

    mana ancha puripuniachu.

    Chawpimayukuna hamuqtinmi huk tuta puuyuchkasqayku, chaymi paykunawaqyakamurqanku, hinaspanmi llapallayku tuta chaypi sayarirqayku, wiksayuqmana wiksayuq tuta illarirqayku haqay Uchu wayqupi, Qucha punkupi haqaynataakariyurqayku. Chaypachaqa wayllaquchakunawanmi maqanakurqayku.Paqarisnintinpas chisiyaq chakrallapi, wayllaquchakunawan maqanakuspaykupurirqayku, chawpimayukunapas yarqaymanta mutikunata suwaykukuspa ima

    wayllaquchakunata yanaparqanku. Muti suwakuchkaqtapas hapiyachikamunku,chaymanta guardiayakuna Iscuchakaman awpayachimurqanku, calabosopi imaraqwisqachikamurqanku.

    Sichus chay Chawpimayukuna mana hamunkumanchu karqan chayqamanapasch ima maqanakuypas kanmanchu karqan. Paykunay wayllaquchakunatarikcharichirqanku. Imaraykutaq chaykunapas karqan wawanchiskunaraykuy riki.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    48/84

    48

    Uchu wayqutapas afectarqaykun, kaqta haciendadutapas chinkachirqayku,qarqurqaykun.

    Chakan allpanchiskunapiqa Cooperativan llamkarqan, puntanmantapuntankama wachuta aysayachiq, uqaykupas qullqiraykuqa llamkapakuqpasrirqaykuy, purirqaykuy ichaqa manataq pagupas karqantaqchu. Qusaypasllamkaqqa riqmi, uqataq wawa qipintin mikhunata apaq kani:

    Ay, kaypipas llamkaniraqma nispa.awpaq watakunaqa kay allpakunaqa manan llamkana allpachu kasqa,

    purunsi kasqa uywa michikunallas kanman karqan; manan kunanhina chakraallpachu karqan, cooperativaan chaypipas llamkachirqan. Chaymi uqapasimaymanakunata rimapakuq kani:

    Manapunichus kay allpatari uqaykuri hapiykuman nispa.Chayllamanmi turayku Antoniowan Mauruwan, qunqapunia hukkaqpa

    sutintaqa rikhurimunku, chaymi paykunata nirqayku:

    Sichus allpa llamkaq runakunamanta llakikunki chayqa, yanapariwayku,manan uqaykupaqqa allpapas kanchu nispa.Paykunaq yanapariwasqanku hapichkaykutaq allpata, chaypi llamkaspa

    wawaykuta uywachkaykutaq.Cooperativatapas wauchirqayku, tukurqayku mana paguyuq llamkasqayku-

    rayku, wawaykunapas llamkapayukurqankun, uqaqpas warmi qhari pichqantin

    waway llamkarqanku mana paguyuq.Forestalpipas llamkarqaykun, Andeneskunaman ima apaykuwarqanku,Sullupukyukunapi ima purirqayku, chakrakunarayku imaymanakunapi uqaykuakarirqayku.

    Wayllaquchakunawan maqanakuchkaqtiykuqa uqapas hunta wiksayuqraqtaqkachkarqani.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    49/84

    49

    Wayllaquchakunaqa qatiyuqtiykupas illphayninkupi uchphata uchu sirkayuqtaapakamuqku, chaykunawanmi awiykuman hichaykuwaqku, hinatay riki

    hapinaykukuspayku maqanayukurqayku, uqapas hina hunta wiksayuq puriykuni,ichaqa uqaykuy llallimurqayku, chaypachaqa kallpayuq karqayku.Kumpanaykukusparaqmi maqanaykukurqayku, maqanakusqaykupiqa

    qusiraqmi pakaykuwarqanku. Uchuwayquman tupaq wayqukunapi maqanayukuqkayku.

    Chaymanta kutimurqayku wichayman, chaypipas yapamantaqa; maqana-

    yukullaraykutaqmi; chaypi Tongobamba warmikunawan, Chanchayllu warmikunamana allpata kacharikuyta munankuchu. Lasukunawan waqtaykuwanku, chay

    waqtaykuwasqallankuya chaypaqpas hucha karurqan, lasukunata hapiykukuspaykuchaskiyuyku, kasqan lasukuwan waqtaykuyku, lasunkutapas apakanpurqaykuy riki:

    Kunankamaataq allpamanta mikhunkichis, chayqa kacharipuychisayauqaykupas mikhuyta, upyayta munayku nispa niqtiyku lindiruta muyupurqayku.

    Chaypachaqa Ermenegildo Ttitowan, Eliseo Frankuwan, Satuku Accostupawanhuk sulismanta, iskay sulismanta qullqitapas churayuspa purirqayku, chaykunapipurispan Satuku Accostupapas wauyninta tarikun, kunanqa wawankunallaaychay allpamantapas mikhuchkan.

    Kay chakrapi llamkaspacha wawanchiskunata educasunchis nispanirqayku.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    50/84

    50

    Qallariyninpiqa iskay watachuhina ayllupaq llamkarqayku, iskay watallamkasqaykumana parcelakurqan. Sapankaykun aylluman llamkasqaykuta

    quq kayku, wakinmi uqaykupaq karqan, wakintaq aylluqpa fondonpaq karqan,chaywanmi juiciopas mantinikurqan, chay juiciowanmi chay allpakuna qispipurqan,librakurqan.

    Imaynan kay allpakunatapas qichurqayku, chhaynatan llapan Antapampapipasrespitachikunanku.

    uqaqa imapaqpas waqyarimanku chayqa rinipunin, manan qhipapi ima

    ruranaytapas ancha saqinichu.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    51/84

    51

    El Centro Guaman Poma de Ayala considera que el respeto por la diversidadcultural es un requisito indispensable para el desarrollo humano. En ese sentido, una

    de sus principales preocupaciones es la desigualdad que se manifiesta en brechasconstruidas histricamente y que determinan en la actualidad la exclusin y elracismo.

    Mujeres de Anta es una publicacin que pretende aportar a un proyectonacional en el que se respete la diversidad tnica y cultural, a travs de la denunciadel maltrato y el racismo desde la propia voz de la mujer del Ande.

    En esta publicacin se recogen testimonios de vida de dos mujeres de losAndes cusqueos que se enfrentaron a las ms diversas formas de discriminaciny maltrato: la imposibilidad de educarse debido al machismo, el desprecio de suspadres frente a sus hermanos varones, los abusos y humillaciones por parte de loshacendados, la violencia familiar debido al alcoholismo de sus maridos, la exclusinpor hablar una lengua diferente, la pobreza, la enfermedad.

    Presentacin

    M d A d d d l l d l d

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    52/84

    52

    Mujeres de Anta est destinado a reivindicar el lugar de la mujer andina,destacando su fortaleza, su capacidad de organizacin y el amor por su familia y por

    la tierra que le da de comer. A su vez, es un texto que puede ser utilizado en cualquierinstitucin educativa que desee asumir un enfoque de interculturalidad en sus aulas,pues pretende contribuir a un verdadero dilogo entre los distintos modos de vidaque coexisten en nuestro territorio.

    L id d P t i

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    53/84

    53

    Mi nombre es Presentacin y soy del pueblo de Pampahuaylla. Mi padre se llamabaManuel y mi madre, Honorata. Mi padre muri hace mucho tiempo, en cambio mi madre

    todava vive en Izcuchaca, junto a mi hermano menor. Yo crec sin salir de mi pueblo,mis padres no quisieron que conozca ningn otro lugar, ni siquiera poda ir a comprara la tienda. Tampoco fui a la escuela, solamente pastaba el ganado de mi padre, poreso nunca aprend a leer o escribir. Mi padre tena muchos animales, cincuenta vacas,trescientas ovejas, treinta caballos, sin embargo, nos educ l solo. Ni mi hermana ni yofuimos a la escuela.

    No s en qu circunstancias mi padre encontr tierras en Izcuchaca y se fue allllevndose a mi madre y a mis hermanos menores. A m me abandonaron con miabuelita para que cuide el ganado.

    Mientras regresamos, ve haciendo reproducir nuestras vacas y ovejas, haz quenuestros rebaos crezcan para pagar la educacin de tus hermanos. No vaya a ser quenos echen maldiciones. Regresaremos para llevarte diciendo eso se fueron.

    La vida de Presentacin

    Mi abuelo y mi abuela beban mucho Juntos solan irse a beber dejndome solita

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    54/84

    54

    Mi abuelo y mi abuela beban mucho. Juntos solan irse a beber dejndome solita.A veces pasaban dos, tres das y recin aparecan. Yo padeca mucho. Tena que pastar

    sola todos los animales. En ocasiones, por jugar con otros nios como yo, me distraa yel zorro se coma a las ovejas. Cuando mis abuelos se enteraban, me golpeaban y mehacan comer carne cruda de oveja tierna.

    Cmete esto que el zorro ha dejado! me decan y me metan esa carne a laboca. Si me resista me daban golpes en la cabeza.

    Cuando mi padre llegaba, le contaba lo que mis abuelos me hacan:

    Pap, mi abuela me castiga mucho. Quiero irme.No. Tienes que hacer reproducir el ganado, nuestros rebaos tienen que crecer.Tus hermanos se han ido a la escuela, quin va a cuidar a los animales? Qudate, slot puedes quedarte. Te vamos a comprar ropa, te voy a dar un caballo. Para ti van a serestos animales.

    Yo cre que lo que me deca mi padre iba a ser cierto, por eso continu.

    Acompaando a mi abuela me convert en una joven y conoc a mi esposo, quiendespus de andar por distintos lugares del valle, haba venido al pueblo en busca de sumadre. Mientras yo cuidaba a las ovejas, l se fue acercando a m, luego me conversabay hasta me haca bromas. Yo me senta sola, necesitaba compaa, por eso me conmovy me apegu a l.Prefer no contarle nada de esto ni a mi padre ni a mi madre. Comouna tonta me lo guard todo en mi corazn, para m solita. Sin embargo, un hombre que

    me haba visto le cont a mi pap, que al enterarse se puso como loco:Te voy a dejar sin nada. Vete a donde sea! Te quitar toda tu ropa! No te darningn animal por haberte comprometido con un hombre que no tiene nada. Yo quieroque vivas con un buen hombre, con un buen caballero. No quiero que vivas con estepelado. Si vives con se, te botar! Estara bien si por lo menos vivieras con un hombreque se pone zapatos. Yo te visto bien para que vivas con un buen hombre diciendo

    esto me quizo botar

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    55/84

    55

    esto me quizo botar.Yo me senta mal. Tal vez tena buena ropa, pero no saba hablar castellano. Cmo

    conversara con un buen hombre si no se decir ni s ni no en castellano? Cmopodra fijarme en un hombre con zapatos para vivir con l?Intentando remediar el asunto, mi padre me traa a jvenes bien vestidos para

    que yo viva con ellos. Yo no saba qu clase de gente me traa as que no aceptaba deninguna manera. Me invada el miedo de que me hagan padecer despus.

    Carajo! Como no quieres vivir con ningn hombre que yo te traigo, te largars

    desnuda con el que t quieras. No te dar ningn animal! me deca mi padre, que sefue a su casa de Izcuchaca despus de insultarme.l continu molesto por mucho tiempo. Slo regresaba a vender las vacas y ovejas

    y se llevaba el dinero. Ya no me traa sal, ni azcar, ni ninguna de las tantas cosas queme hacan falta. Todo el dinero lo utilizaba para el colegio de mis hermanos varones.Cuando le peda ropa me deca:

    Tal da, tal otro da voy a regresar y te traer ropa.Con esas palabras me engaaba y slo por eso continu esa vida.Pese a que cuid del ganado por tantos aos, mi padre no me dio ni un solo animal

    y todava aborreca endiabladamente a mi esposo, por eso no quera que viviera con l.Como mi esposo vivi en el valle, no saba ensillar los caballos ni pastar a las ovejas. Mipadre lo azotaba cuando haca esas cosas mal y nos insultaba a su gusto:

    Cholo ignorante, carajo mi esposo escuchaba sin decir una palabra. En mipueblo el hombre debe saber degollar ovejar, ensillar caballos, trabajar la chacra, sloas son bien vistos.

    A m tambin me insultaba:Yo quera que vivas con un buen hombre. Por tu culpa conoc a este intil, igual

    que t. La mujer debe saber cocinar, lavar la ropa, tejer, hilar, escarmenar la lana.

    Yo me senta mal porque no saba hacer las actividades que todas aprendan en mi

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    56/84

    56

    Yo me senta mal porque no saba hacer las actividades que todas aprendan en mipueblo. Seguramente, mi padre tambin me odiaba por todo lo que yo no saba.

    Cuando mi esposo decidi llevarme a casa de su madre, mi padre fue a buscarmeapenas se enter y me insult terriblemente:No puedes vivir al lado de este sujeto desplumado. Slo si te vienes conmigo te

    dar las cosas que necesitas. De lo contrario, no te dar nada, carajo; vivirs as no ms,de sirvienta.

    Despus de que me dijo todo eso, regres a vivir a la casa de mi padre.

    Apenas llegamos, mi padre nos compr dos llamas. Pero, al poco tiempo, nosrobaron las llamas, ovejas y algunos caballos tambin. Una vez ms, mi padre nos echde su casa acusndonos de ser ladrones de ganado.

    No s qu clase de persona era yo, no saba vivir de otra forma. Creo que tenamiedo de vivir solamente con mi esposo. Como no saba cocinar y ya con un hijo a misespaldas, fui tras mi esposo hasta su casa.

    Apenas llegamos, su madre me dijo:Espero que te hayas armado de valor para enfrentarte a tu suegro rico. l viveac. Quin te dijo que vengas? Adems, sabes bien que los hombres traen a sus mujeresal lado de sus padres para que sean sus sirvientes.

    Luego, le dijo a mi esposo:T te hiciste llevar a la casa de tu mujer!

    Mi suegra no quiso ayudarnos. Mi esposo y yo nos quedamos con pena.Vmonos al valle. En este lugar no puedo ni ver la cara del loco de tu padre, quese hace el rico. Te ha quitado los animales que te haba dado, cmo podramos viviraqu? Yo tengo cultivos de coca y pltano donde mi hermano, vmonos all me dijo miesposo, pero yo no quise ir porque tuve miedo de no acostumbrarme al calor. Cuandole respond eso, mi esposo se fue al valle.

    Tiempo despus, mi padre se tranquiliz y me pidi que regresara. Tuve que estar

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    57/84

    57

    Tiempo despus, mi padre se tranquiliz y me pidi que regresara. Tuve que estarnuevamente cuidando los animales. Al menos no padeca de hambre. Como haba

    vacas y ovejas, no nos faltaba carne ni leche, mi beb coma muy bien. Sin embargo, yoslo saba sufrir.Entre mis hermanos y yo ramos quince; sin embargo, muchos murieron y

    quedamos seis, tres varones y tres mujeres. Justo por esas pocas, vino a vivir connosotros mi hermana menor, que viva en Izcuchaca y tena una criatura. Todo estabatranquilo hasta que se contagi de algo, se enferm y nunca pudo sanar. As muri. Mi

    padre, al enterarse de la muerte de mi hermana, me culp, me llen de insultos y, sinimportarle que tuviera a mi beb en la espalda, me azot hasta hacerme heridas.Mi suegra apenas se enter de esto vino a hablar con mi padre.Cmo puedes haber azotado a la criatura! Acaso tu nieto no es un ser humano!

    Ahora vas a ver Slo porque mi hijo no est presente haces semejantes cosas? Porqu no curas siquiera a tu hija para que no muera?

    Una vez ms, me refugi en la casa de mi suegra. All viva, a veces comiendo, aveces sin comer. No sala a ningn lugar, slo mi suegra me daba de comer. Junto a ellame senta sola y muy triste. A veces quera irme, pero no saba a dnde ni cmo. Unamujer sola no puede trabajar ni en la chacra, as que me qued a esperar que volvierami esposo.

    Apenas lleg, le cont todos mis sufrimientos y las causas por las que volv a lacasa de su madre:

    Claro! As habrs querido sufrir, pues. Yo te dije para irnos y t no quisiste.Maldice ese momento. Ahora, ya nos hubiramos acostumbrado a vivir en los pueblosdel valle me dijo mi esposo.

    Yo no saba qu responder.Las personas miran muy mal a las mujeres que no tienen nada. Por vergenza

    volv donde mi padre para pedirle las ovejitas que yo misma haba criado.

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    58/84

    58

    p p p j q yDame las ovejitas que cri con leche de vaca, no puedo quedarme donde mi

    suegra, as nada ms, sin llevar nada.Seguro me ests pidiendo las ovejas para drselas al pelado de tu marido, segurol quiere acabar con todo lo que tenemos. Primero demuestra que eres gente, slo aspodrs llevarte tus ovejas me respondi mi padre.

    Mi esposo me aconsej entonces que cre cuyes y gallinas para llevrselos a mispadres y pedirles de esta manera mis animales. As lo hice y slo consegu una ovejita.

    Mi padre no me quizo dar la cra de la vaca porque an lactaba. Cuando regres despusde mucho tiempo, un ladrn se haba robado a mi animalito.Ahora no te puedo dar tus vacas. Estoy criando vacas al partir. Cuando complete

    mi parte, recin te las dar me dijo mi padre.Padec mucho tiempo persiguiendo el ganado y eso slo para la educacin de mis

    hermanos varones. Yo, en cambio, no conoc ni la puerta de la escuela, ni siquiera me

    dieron una vaquita.Si bien mi padre me dej casada, despus me abandon y me olvid. Al pocotiempo, contrajo una enfermedad y vendi las vacas. A m me dio una vaquita al partir,que luego me quit. Fueron otras personas a las que mi padre les dej sus dems ovejasy vacas.

    Si me hubieran mandado a la escuela, todo hubiera sido mejor. No hubiera perdidoni vacas ni ovejas.

    Luego de un tiempo, mi esposo conoci a un primo mo y se fueron juntos aLima, abandonndome ya con dos criaturas. Yo sola con mucha dificultad sembr yaporqu papas y habas. Mi suegra me apoyaba cuando quera. Por eso yo andaba comocualquier cosa, abandonada.

    Tuvieron que pasar ocho meses para que mi esposo retornara.

    He encontrado trabajo. Las ovejas que se queden con mi mam. No voy a

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    59/84

    59

    j j q q ydejarte, vmonos a Lima!

    En Lima, mis hijos y yo sufrimos mucho ms. Padec terriblemente porque nosaba hablar castellano. Mis ojos miraban, mis orejas escuchaban, pero yo no sabacmo hablar.

    bamos a la pensin para comer, pero yo no saba comer. Observaba cmo lasdems personas coman con tanto gusto usando el tenedor. Mi esposo me pellizcaba lasmanos y me deca:

    Te criticarn si comes con las manos, hay que comer con cuchara, con tenedor.

    Lo mismo les repeta a los nios, que tampoco coman bien. Entonces coma conmi mano y con la cuchara, as avergonzada me iba de la pensin.

    Por andar cuidando a los animales de mi padre, nunca aprend a hacer nada.Adems, nunca haba salido de mi comunidad, no conoca ningn otro lugar y por esono poda hablar con otras personas.

    Los sbados, mi esposo me llevaba a las grandes tiendas para comprar dos o tres

    paquetes de vveres y con el saldo de las compras beba cerveza hasta embriagarse. lme deca para beber juntos, pero yo no aceptaba. Tena mucho miedo de aprender aemborracharme, si me volva una borracha ya ni de mis hijos me acordara. Cuando menegaba a tomar con l, a veces me compraba una gaseosa y otras veces se amargabamucho.

    Yo no saba cocinar lo que comen en las grandes ciudades, slo saba preparar

    comidas con los productos de mi tierra. nicamente cuando mi esposo compraba loscomestibles podamos estar alimentados. Cmo seramos de tontos.

    Recin en Lima aprend a cocinar bien porque mi esposo me ense.Algunas veces, mi esposo no tena tiempo para ir a comprar y me peda que yo

    fuera sola. Iba siempre llena de miedo porque no saba hablar castellano ni tampoco losnombres de todas las cosas que deba comprar.

    Maldice pues a tu padre, de qu le sirvi ser el dueo de tanto ganado si a ti

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    60/84

    60

    no te hizo conocer ni la puerta de la escuela. A quin vas a maldecir? A m me vas a

    maldecir? Yo te he trado a este lugar para que aprendas, para que conozcas. Y ahora,qu vas a hacer? Aprenders siquiera a comprar. Tienes que ir a traer algo para darlesde comer a nuestros hijos. Yo no puedo salir de mi trabajo me deca mi esposo.

    De tanto miedo que tena no iba a comprar, por eso pasbamos hambre. En eseentonces ya tena tres hijos. No conversaba con nadie porque yo no saba castellano yellos no saban quechua.

    Mi marido trabajaba a una buena distancia de Lima, en una granja grande dondecriaban pollos. Hervamos las gallinas que moran y hacamos caldo. Tenamos dinero,pero yo no poda ir a comprar.

    Hay dinero y t no te mueves. Te contentas con mirarme. Cmo habrs sidocriada! Seguramente ni conoces el dinero. Ahora, muvete pues. Hasta cundo slo yovoy a darte de comer? me deca mi esposo cada vez que regresaba del trabajo. Yo mesenta muy mal y me quedaba sentada, llorando. Estando en tierras lejanas no podarecurrir a nadie.

    Mi esposo haba viajado desde pequeo y adems fue a la escuela, por eso sabahablar espaol y conducirse bien. No como yo, que de cualquier cosa sufro.

    Pasado un tiempo, mi esposo fue llevado a trabajar a una granja que quedaba anms lejos y como yo no poda hacer mis compras, nos quedamos sin alimentos.

    Mi hijo mayor, que ya estaba grandecito, y sus hermanos pequeos entraban alas chacras a recoger hataqu1 para preparar alguna cosa. Sobrevivimos comiendo eso.

    Al regresar y no encontrar comida, mi esposo se puso muy furioso y yo le cont loque sucedi cuando fui a la tienda:

    Como no poda contestar de ninguna manera, los dueos de la tienda me

    insultaban. India analfabeta, me decan. Por eso no fui a comprar ms y estamos

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    61/84

    61

    recogiendo hataqu.

    Solo cuando mi esposo fue a comprar los alimentos, pudimos comer bien.En ese trajinar, aprend a conducirme de alguna manera. Comenc a responderen castellano, iba sola a comprar y encontraba todo lo necesario en el mercado. Sinembargo, all aprend realmente qu es el sufrimiento cuando mi esposo comenz aemborracharse.

    Ahora pues, recuerda tu tierra, a tu madre y a tu padre. Claro!, tu padre debeestar feliz con tu sufrimiento. Seguro que ni se acuerda de ti! No le interesa dndeests o si ests bien o mal. Nunca pregunta por ti! me deca mi esposo cuando seemborrachaba.

    Yo lo recordaba todo. Mi padre fue muy injusto pues pese a tener todo el ganadoque tuvo, nunca me educ, aunque mi hermana y yo hayamos aumentado el nmero desus animales. Dicen que cuando mi madre recin lo estaba conociendo, era un hombrepobre. Tiempo despus, uno de sus amigos le pidi ayuda para degollar un toro. Cuandolo hizo, lo acusaron de abigeo, de haberse robado seis cabezas de ganado vacuno de unguardia y lo metieron a la crcel.

    Estuvo encerrado por un ao. Mi madre fue tras l y nos abandon. Mi abuelitanos haca padecer, nunca voy a olvidar todo lo que he llorado al lado de mi abuela. Enese entonces, no saba nada, era una tontita, por eso tostaba cebada con aj amarillohasta que estaba muy negra y, luego de molerla, se la daba a mis hermanitos. A vecestena que mezclar ese polvo con agua cruda para que no se atoren. Otras veces, cuandomi madre no regresaba y el sol estaba ya ocultndose, mis hermanitos sentan hambrey yo tena que ir a buscar lea con un trapo envolviendo mi cabeza, para tostar cebada

    1. Verdura de los valles.

    y comer. As ayud a mis padres, pero ellos nunca me hicieron conocer ni la puerta de

  • 7/27/2019 Anta Warmikuna Kawsayninkumanta

    62/84

    62

    la escuela.Tu padre es un ladrn! Se haca el rico! Mientra andaba robando, t hacas

    procrear el ganado. Ahora pues, maldcelo! me deca mi esposo cuando seemborrachaba.

    Tuve que regresar de Lima porque me enferm. El clima me choc tanto que nopoda ni caminar. Pese a que mi esposo me llev muchas veces al hospital, no pudesanar. Los mdicos me dijeron que regrese a mi pueblo y se fue el remedio, slo allme cur. Sin embargo, volv a la pobreza. No tena animales ni chacra, el dinero que

    trajimos de Lima se termin, nuestros vveres disminuyeron y, encima, tuvimos unacriatura ms. Ayudando a tejer, a hilar y a atorsalar el hilo, daba de comer a mis hijos.

    El poco dinero que nos quedaba se lo gast mi esposo emborrachndose consus familiares. Algunas maanas, an a oscuras, sala diciendo que iba a trabajar a unachacra, pero no lo haca, sino se emborrachaba y me llamaba con insistencia. Si no lehaca caso, me golpeaba.

    A mi esposo ya no le importaba nada. Slo en poca de cosecha logrbamosreunir comestibles. Viva amontonada con mis hijos, como una viuda.

    Mis hijos fueron creciendo y ya comenzaban a responderle a su padre:Para qu nos has engendrado si nos ibas a abandonar as?Sin embargo, l no cambiaba. Nunca olvidar cuando llegaba borracho y por las

    noches me golpeaba:

    Ests durmiend