“Shkëlqimi i Maqedonisë 14” edhe një sukses i madh i ARM-së

Më 19 tetor, me një solemnitet në Akademinë Ushtarake u promovuan 26 nëntogerë të ARM-së, ndërsa dhanë betimin edhe 25 kadetë të rinj të cilët e

fillojnë shkollimin e tyre ushtarak. Në Akademinë Ushtarake në nëntogerë u promovuan edhe 2 kadetë nga Mali i Zi, si dhe 1 kadet nga Republika e Kosovës, ndërsa betim solemn dhanë edhe 4 kadetë të rinj nga Bosnja e Hercegovina, 3 nga Mali i Zi dhe 1 nga Republika e Kosovës.Ministrja e mbrojtjes Radmilla Shekerinska në fjalën e saj i uroi nëntogerët e dhe kadetët e promovuar duke i porositur se ata janë liderët e ardhshëm ushtarak dhe se të njejtët hyjnë në institucion që me

të drejtë e gëzon besimin më të madh në mesin e qytetarëve të Republikës së Maqedonisë. “Ju jeni liderët e ardhshëm ushtarak të cilët do t’a ngritin Armatën e Republikës së Maqedonisë në një nivel edhe më të lartë dhe të cilët do t’ia dalin të ruajnë hapin me standardet bashkëkohore në politikën e mbrojtjes dhe sigurisë”, tha ministrja Shekerinska. Ajo shprehu kënaqsinë së në çdo klasë të kadetëve ka gjithnjë e më tepër pjesëtare të gjinisë femërore, gjë që, si që tha ajo, tregon se Maqedonia dhe Armata ndryshojnë për së miri, duke krijuar mundësi dhe duke hapur dyer për secilin edhe në profesione që vite më parë llogariteshin si profesione meshkujsh. Duke folur për hapat e mëtejmë në

Promovohen 26 nëntogerë në ARM dhe brez i ri i kadetëve në Akademinë Ushtarake

MBUROJA viti X numri 10 9 nëntor 2018

3

Info Ceremoni solemne për pranimin e 125 ushtarëve profesional

24 orë„Shkëlqimi i Maqedonisë 14“

24 orëTetori, muaj i festave në kazermën e Kumanovës „Boro Menkov“

24 orëTejkalimi i pengesave ujore me mjete lokale, manuale dhe formative

EdukimMjete kundër zjarrit dhe ballafaqimi me zjarret

EdukimAsimetria Instrumentale 24 orëFormatimi i brigadës ajrore

ArmatimAutomjeti i blinduar amfib BMMP

Armatim„MOWAG PIRANHA“

GlobalMbikqyrja parlamentare ndaj forceve të armatosura të RF të Gjermanisë

Përgjatë historisëHistoriku i konlfikteve në Afganistan

Film„Vals me Bashirin“

Bukuritë e MaqedonisëLiqeni i Mermerit – “Pamuk Kale” e Maqedonisë

6

8

5

1622

3237

12

26

42

56

zhvillimin e Akademisë Ushtarake, ministrja theksoi se me ndihmën e NATO ekipit për avancimin e procesit në kuadër të shkollimit ushtarak, me dinamikë të përshpejtuar punohet në modernizimin e tërësishëm të programit dhe planeve përgatitore. “Në përputhje me sfidat e reja të shoqërisë moderne në fushën e mbrojtjes dhe sigurisë kibernetike, në Akademinë Ushtarake duke filluar nga ky vit akademik fillojnë studimet postdiplomike në programin “Siguria kibernetike dhe forenzika digjitale”. Momentalisht në këto studime të magjistraturës shkollohen 30 studentë, ndërsa në kuadër të Akademisë jemi duke menduar se si të vëmë theksin në disa sfida moderne, rreziqe dhe në atë se në çfarë mënyrë të ballafaqohemi me të njejtat”, konkludoi ministrja. Tre kadetëve më të mirë të brezit të 18 të Akademisë, Bojan Mikllosh, Damjan Janevski dhe Neda Vollçev, iu ndanë mirënjohje.

Kristina Ilievska 58

46

përmbajt ja

4

Vendi ynë ngadalë por sigurt lëviz në drejtim të duhur dhe është tërësisht i gatshëm t’i

pranojë obligimet që dalin nga Marrëveshja e Uashingtonit, si akt themelues për NATO-n, marrëveshje kjo e cila avancon parimet për anëtarsim në Aleancë. Delegacion i Qeverisë së Republikës së Maqedonisë, i kryesuar nga zëvendës kryetarja e Qeverisë së R. së Maqedonisë dhe ministre e mbrojtjes Radmilla Shekerinska së bashku me koordinatorin kombëtar për NATO, Stevo Pendarovskin, në Bruksel hapën sesionin me ndihmës sekretarin e përgjithshëm të NATO-s, ambasadorin Aleksandro Alvargonzales, duke përfshirë këtu edhe NATO ekipin e negociatave për anëtarsimin e Republikës së Maqedonisë në NATO. Këtij akti i paraprinë përgatitjet dhe bashkëpunimi i frytshëm dhe i dëshmuar në mes të NATO-s dhe Republikës së Maqedonisë. U ndërrmorën të gjitha aktivitetet dhe masat e nevojshme për arritjen e qëllimeve të parashtruara për Planin e zbatimit të procesit paraqasës, të përgatitur nga ana e Komiteti për Integrim në NATO, në nivel ministror, si dhe nga Komiteti i Punës për integrim në NATO. Menjëherë pas fillimit të negociatave filluam me realizimin e detyrave dhe me përmbushjen e obligimeve që dalin nga negociatat. Siç theksoi edhe koordinatori kombëtar për NATO, Stevo Pendarovski në Bruksel, “Jemi duke punuar me përkushtim të veçantë në realizimin e obligimeve të ndërmara, ku vëmendje më të

madhe iu kushtua programit për vazhdimin e reformave, ku është vënë theks i veçantë në fushat si që janë: sundimi i së drejtës, reforma në gjyqësi, lufta kundër korrupsionit, krimit të organizuar, si dhe reforma në adaministratën publike, reformat për ndjekjen e komunikimit dhe shërbimet sekrete. Sa i përket aktiviteteve që u zhvilluan në kuadër të Ministrisë së Mbrojtjes dhe Armatës së Republikës së Maqedonisë, në këtë numër të revistës “Mburoja” do t’i veçojmë, pranimin e 125 ushtarëve të rinj profesional në rradhët e ARM-së, pranimin e kadetëve të rinj dhe promovimin e të diplomuarve pranë Akademisë Ushtarake, shënimin e Ditës së KВO-së, vlerësimin e suksesshëm të gjendjes së gatishmërisë të njësive të deklaruara në kuadër të stërvitjes “Shkëlqimi i Maqedonisë 14”, stërvitjen metdoiko-demonstruese të Batalionit Inxhinerik, Ditën e Policisë Ushtarake, formatimin e forcave ajrore të ARM-së, si dhe shumë aktivitete tjera të cilët i realizojnë pjesëtarët e ARM-së, ku merrnin lëvdata dhe mirënjohje dhe si gjithmonë na dhanë ndjenjën e krenarisë dhe gatishmërisë në përgatitjen e tërësishme dhe në ndërveprimin e armatës tonë me armatat e vendeve anëtare të NATO-s. Ndërsa me anëtarsimin e vendit tonë si anëtarja e 30 e NATO-s si organizatë më e madhe ushtarako politike, të gjithë do të kemi mundësi t’i ndjejmë përfitimet e kësaj aleance të rëndësishme.

Dr. Zhanet Ristoska

Filluan negociatat për anëtarsim në NATO

„Оrce Nikollov“ 116 1000 Shkup, Republika e Maqedonisë

Теlefon: 02 3128 276www.morm.gov.mk; E-mail: stit@morm.gov.mk

Qënrdimet e plasuara nga ana e bashkëpunëtorve të jashtëm nuk përfaqsojnë politikën zyrtare dhe qëndrimet e

Ministrisë së Mbrojtjes

MBUROJA Është revistë e Ministrisë së Mbrojtjes sëRepublikës së Maqedonisë

Botohet një herë në muaj

BotuesМinistria e Mbrojtjes

së Republikës së Maqedonisë

Kryetar i KëshillitRadmilla Shekerinska

Kryeredaktore përgjegjëseDr. Zhanet Ristoska

Redaksia:Umit Redzepi

(redaktor i artit grafik dhe teknikës), Kristina Ilievska

(gazetare dhe fotografe), Asim Zaimi

(Redaktor gjuhësor)Bujar Zylfiqari

(përkthimi në gjuhën shqipe) Pande Dimoska

(gazetare)

Shtyp: „FENIKS PRINT“SHPKEL Koçani

5

Info

Mirë se erdhët në familjen e madhe ushtarakeCeremoni solemne për pranimin e 125 ushtarëve profesional

Më 30.10.2018 në kazer-mën “Ilinden” në Shkup u mabjt ceremoni solemne për pranimin e 125 ushtarëve

profesional në rradhët e Armatës së Republikës së Maqedonisë.Në këtë ceremoni morrën pjesë: minis-trja e mbrojtjes Radmilla Shekerinska, shefi i Shtabit të Përgjithshëm të ARM-së, gjeneral-major Vasko Gjurçinovski, zëvendës shefi i Shtabit të Përgjith-shëm, gjeneral-major Azim Nuredin, sekretari shtetëror në Ministrinë e Mbro-jtjes Dragan Nikoliq, si dhe gjeneralë të ARM-së.Mikëpritje të ngrohtë ushtarëve të rinj profesional u dëshiroi ministrja e mbrojtjes Radmilla Shekerinska dhe u porositi se përgjegjësia para tyre është e madhe, sepse janë pjesë e shtyllës më të rëndësishme të atdheut, shtyllës së shtetësisë dhe sovranitetit.„Sot me të vërtetë ndjej kënaqsi që

u shoh përpara, të gatshëm të balla-faqoheni me të gjitha sfidat që i sjellë uniforma ushtarake. Dua t’u porosis se ky “tren” në të cilin gjendemi të gjithë ne së bashku është duke shkuar me shpe-jtësi të madhe përpara dhe nuk guxon të ndalet. Ju ftoj të gjithë së bashku, të bashkuar të punojmë për të qenë më të mirë, më efikas dhe më profesional”. – tha ministrja. Në fjalën e saj ministrja Shekerinska theksoi se po realizohet konkursi i dytë nga tre konkurset e parapara sivjet, për rifreskimin e rradhëve të Armatës dhe theksoi se menjëherë do të vazhdohet me konkursin e tretë public, ku do të rrumbullaksohet kështu pranimi i gjithsej 375 ushtarëve në rradhët e ARM-së.Vetëm një hap larg anëtarsimit të plotë në NATO, ushtarët profesional janë të parët që drejtpërsëdrejti do t’i ndjejnë përfitimet nga anëtarsimi, si gjatë punës së përditshme, ashtu edhe në planin

profesional dhe personal. „Ju do t’i keni dyert e hapura për të luftuar për sukese edhe më të mëdha. Do të keni mundësi të krijoni prestigj edhe më të madh për ju personalisht si profesionistë, por edhe për Armatën të cilën do t’a përfaqësoni, e këtë do t’a bëni krahë për krahë me armatat më të fuqishme nga vendet më të zhvilluara të botës. Do të mund të jeni krenarë që secili prej jush me punën tuaj, me këmbëngulësinë dhe profesionalizmin tuaj, do të mund të jep kontribut drejt këtij procesi integrues, që do të sjellë” – theksoi ministrjaNga gjithsej 125 ushtarëve profesional, 14 prej tyre janë pjesëtare të gjinisë më të bukur, ndërsa sa i përket përfaqësimit etnik, 23 ushtarë janë qytetarë të Re-publikës së Maqedonisë që i përkasin etnitetit shqiptarë, turk, boshnjak, serb dhe atij romë.

Mr. Pande Dimoska

6

S tërvitja „Shkëlqimi i Maqedonisë 14” është rezultat i procesit planifikues njëvjeçar i reali-zuar nga një ekip prej rreth 30

oficerëve dhe nënoficerëve nga të gjitha njësitë dhe komandat e Armatës së Republikës së Maqedonisë. Aktivitetet të cilat i paraprinë stërvitjes janë tre konfer-encat e planifikuara dhe katër punëtori të cilat tërësisht e ndoqën procesin e planifikimit të stërvitjeve në përputhje me direktivën e dy komandave të op-eracioneve të transformuara të NATO-s.

Qëllimi kryesor i stërvitjes është që përmes vetëvlerësimit të demonstro-het niveli i gjendjes së gatishmërisë të një pjese të njësive të deklaruara të ARM-së – çeta e deklaruar e Policisë Ushtarake (çdPU) dhe e kapaciteteve për mbështetjen e operacioneve të ud-hëhequra nga ana e NATO-s në përputhje me konceptin e shkathtësive opera-tive sipas standardeve të nivelit të 2 të NATO-s. Misioni i çetës së deklaruar të Policisë Ushtarake është që tërësisht të sigurojë ndihmë ushtarako-policore në

kuadër të operacionve dhe të kontribojë në gjendjen e gatishmërisë me sigurimin e: udhëheqësve të lartë ushtarak, op-eracione për sigurimin e bazave, konvo-jeve, patrullave, operacioneve të kërkim shpëtimit, si dhe zbatimin e opearcioneve defenzive dhe ofanzive, operacione për zbatimin e ligjit, operacione për transferi-min e robërve të luftës, të shpërngulurve, refugjatëve, etj. Qëllimi dytësor i “Shkqë-limit të Maqedonisë 14” është të paraqes situatë reale në kuadër të mundësive ushtarake për strukturimin, funksionimin dhe veçantinë e Spitalit të Deklaruar Tokësor Manovrues (SDTM) me rol 2, e me këtë t’u përgjigjet sfidave për vlerësi-min mjekësor nga ana e NATO-s. Në pjesën parësore të trajnimit të kësaj stërvitjeje bëjnë pjesë: çeta e deklaruar e Policisë Ushtarake (çdPU) si dhe Spitali i Deklaruar Manovrues (SDM), përderisa elementi dytësor i trajnimit përbëhet nga disa njësi nga përpërja e armatës edhe atë nga: Batalioni i Policisë Ushtarake, Brigada për Përkrahje Logjistike, Brigada e Parë e Mekanizuar Këmbësorike, Brigada Ajrore, Batalioni për Lidhje dhe nga Komanda për Trajnim dhe Doktrina.Vlerësimi gjendjes së gatishmërisë së çetës së deklaruar të Policisë Ushtarake u realizua në pesë fusha:1. fusha – direktiva, instruksione dhe

procedura – vlerësim i përgatitjes së planeve në kohë paqeje, krize dhe lufte;

2. fusha - operacione – vlerësim i aftë-

Gjatë periudhës 15.10.2018 deri në 20.10.2018 në poligonin ushtarak “Krivollak” dhe në kazermën “Ilinden” në Shkup u mbajt stërvitje terreni për operacione për mbështetjen e paqes “Shkëlqimi i Maqedonisë 14”

në të cilën morën pjesë aktive 450 persona

24 orë

„Shkëlqimi i Maqedonisë 14“ edhe një sukses i madh i ARM-së

7

sive të njësive për vendosje taktike dhe përgjigje ndaj sfidave;

3. fusha – logjistikë – vlerësim i aftësisë për furnizim, mirëmbajtje, transport dhe mbështetje mjekësore;

4. fusha – lidhje - vlerësim i aftësive të njësive të vendosin dhe të mbajnë lidhje në një lokacion të qetë gjatë vendosjeve në rajonin e operacione-ve;

5. fusha – administrata – vlerësimi i të gjitha elementeve nga përmbushja në përputhje me kategorinë e gatish-mërisë së njësive të deklarauara.

Vlerësimi i Spitalit Manovrues Tokë-sor me rol 2 është realizuar në katër fusha:

1. fusha – personeli – vlerësimi i aftësisë për identifikim të saktë të personelit të deklaruar, zëvendësimit të tij dhe rotacion përkatës;

2. fusha – pajisje dhe materiale – vlerësimi i pajisjeve mjekësore që janë në disponim në rajonin e operacioneve dhe mirëmbajtja e të njejtave;

3. fusha – procedura – vlerësimi i aftësive të njësisë të sigurojë ndihmë mjekësore në përputhje me kapa-citetet e deklaruara në rajonin e operacioneve;

4. fusha – funksionalitet – vlerësimi i

mbështetjes funksionale të vendit nikoqir, sigurimin e minimumit të nevojshëm të standardeve për kor-respodence në formën e NATO-s.

Vlerësimi i “Shkëlqimit të Maqedonisë 14” u zhvillua nga ana e grupeve vlerë-suese nga Bosnja e Hercegovina dhe nga Serbia, ndërsa valorizimin e procesit të vlerësimit të NATO-s të nivelit të 2 e bëri ekipi monitories nga Komanda e Përbashkët e Operacioneve të NATO-s nga Napoli, grup vlerësues nga ARM-ja së bashku me mbikqyrës nga komanda të ndryshme të NATO-s.Gjatë stërvitjes në fjalë, u zhvillua edhe ngjarja për pritjen e mysafirëve të shquar në të cilën morrën pjesë: ministrja e mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë, Radmilla Shekerinska, shefi i SHP të ARM-së, gjeneral-majori Vasko Gjur-çinovski , gjeneralë të ARM-së, për-faqësues të asociacioneve të atasheve ushtarak të akerdituar në Republikën e Maqedonisë, si dhe shumë mysafirë tjerë. Në fjalën e tij para të pranishmive, kom-andanti i KBO-së, gjeneral-majori Pavle Arsoski theksoi se përmes serialit të stërvitjeve kombëtare “Shkëlqimi i Maqe-donisë” është ngritur niveli i trajnimit dhe stërivtjes së njësive të deklaruara, por gjithashtu edhe përgatitja për planifikim, organizim dhe realizim të stërvitjeve ndërkombëtare.Në ditën e hapur për mysafirë të shquar u demonstruan procedura luftarake dhe situate, të cilat ishin pjesë e përmba-jtjeve për vlerësimin e stërvitjes, të cilat bazohen në skenarë fiktiv gjatë pjesë-marrjes në operacione për ruajtjen e paqes.Nga aktivitetet e parapara të stërvitjes ngelin edhe dy të tilla për t’u zhvilluar: raport inicial për muajin dhjetor 2018 dhe raporti final nga mësimet e mësuara në mars të vitit 2019, ku do të finalizohet “Shkëlqimi i Maqedonisë 14” edhe si një sukses i rradhës i ARM-së.

Mr. Pande Dimoska

„Kjo stërvitje paraqet demonstrim të

tërësishëm të gjendejes së gatishmërisë të

çetës së deklaruar të Policisë Ushtarake

dhe të kapaciteteve të saj për pjesëmarrje të

barabartë në operacione për mbështetjen e

paqes të kryesuara nga NATO”

8

Solemniteti me rastin e Ditës së KBO-së dhe patronati i kazer-mës në mesin e muajit tetor u shënuan nga miq nga Ministria

e Mbrojtjes dhe ARM-ja, nga atashetë e akredituara ushtarake, nga vetëqeveris-jet lokale të Kumanovës, Likovës dhe Negoriçanit të Vjetër, nga përfaqësuesit e biznesit dhe nga qytetarë të shumtë. Përfaqësuesit e KBO-së më 17 tetor me anë të një solemniteti ushtarak, shënuan 140 vjetorin e Kryengritjes së Kresnjës duke i rikujtuar të pranishmit në përfitimet e kësaj ngjarjeje, në idenë për krijimin e shtetit të pavarur dhe sovran të Maqe-donisë, me një armatë të vetën. 17 tetori me vendim të kryetarit të R. së Maqedo-nisë është caktuar si Dita e Komandës së Bashkuar Operative, si kujtim ndaj shënimit të ngjarjeve të rëndësishme historike mbi të cilat bazohen traditat e Armatës së Republikës së Maqedonisë. Duke iu drejtuar pjesëtarëve të KBO-së, shefi i SHP të ARM-së, gjeneral-majori

Vasko Gjurçinovski tha se kontributi i tyre përmes ndërtimit dhe zhvillimit të komadnës dhe njësive vartëse është për çdo lëvdatë sa i përket avancimit të proceseve në fushën e mbrojtjes. Ai i

24 orë

Kazerma e Kumanovës “Boro Menkov” shënoi festën

patrone, ndërsa Komanda e Bashkuar Operative shënoi Ditën e njësisë.

Duke e nderuar të kaluarën, duke i kujtuar momentet e

rëndësishme historike, duke e parë të sotmen dhe duke i thurur planet e së ardhmes, përgjegjësit i kremtuan dy datat në dy solemnitete të

ndryshme

Tetori, muaj i festave në kazermën e Kumanovës „Boro Menkov“

9

përmendi edhe mirënjohjet nga sukse-set e KBO-së në stërvitjet, misionet dhe në arritjen e standardeve në kuadër të trajnimeve, angazhimeve gjatë fatkeqë-sive natyrore, mbështetjen për organet e autoriteteve shtetërore e atyre lokale. “Të vazhdojmë me punë, me përkushtim dhe me bashkëpunim dhe respekt të ndërsjel-lë, ti përmbushim premtimet tona si dhe të realizojmë atë që qytetarët e Repub-likës së Maqedonisë presin nga ne” – tha Gjurçinovski.Në këtë datë në vitin 1878 në fshatin Vl-lahi në afërsi të Kresnjës është forumuar Komanda e Bashkuar – Shtabi i Kry-engritjes së Maqedonisë, si komandë e forcave kryengritëse, ndërsa për koman-dant të këtij shtabi është zgjedhur Dimitar Pop Georgiev Berovski. Komandanti i KBO-së, gjeneral majori Pançe Arsoski e vlerësoi këtë vit si të suksesshëm, me angazhime të shumta të përfunduara në planin e brendshëm dhe në atë ndërkom-bëtarë, njëherit duke theksuar se ky është edhe një vit i mbushur me sfida. Arsoski rikujtoi se KBO është shtylla e Armatës dhe i potencoi tre misionet e komandës, mbrojtjen e integritetit territo-rial dhe sovranitetit të R. së Маqedonisë, pjesëmarrja në sistemet kolektive të mbrojtjes, ndërsa përmes kontribu-tit në kuadër të misioneve paqësore, mbështetjes së politikës së jashtme dhe mbrojtjes së interesave kombëtare të Maqedonisë si dhe mbështetjes së institucioneve lokale dhe shtetërore në gjendje krizash. “Duke e mbështetur përcaktimin e vendit tonë për anëtarsim të plotë në NATO, pjesëtarë të KBO-së morën pjesë në dy trajnime bilaterale me partnerët tanë të SHBA-së dhe R. së Sllovenisë, njëherit duke marë pjesë ak-tive edhe në 14 stërvitje ndërkombëtare në kuadër të NATO-s, jashtë vendit tonë. Gjatë kësaj jave u realizua stërvitja kombëtare “Shkëlqimi i Maqedonisë 14” në të cilën i rivlerësojmë dy përbërjet e deklaruara: çetën e Policisë Ushtarake si dhe Spitalin e Lehtë Manovrues, ku dy njësive në fjalë do u vazhdojmë statusin e “gjendjes së gatishmërisë” edhe për tre vitet e ardhshme për operacionet e kryesuara nga NATO. – tha gjenerali Arsoski. Ai paralajmëroi se KBO-ja është e përfshirë në procesin e planifikimit të dy stërvitjeve ndërkombëtare për vitin 2019 që do t’i organizojë dhe nikoqire e së cilës do të jetë ARM-ja, stërvitja “REGEKS-19”, për të cilën tha se është stërvitje komplekse për shkak të numrit të armatave pjesëmarrësve në këtë stërvitje dhe stërvitja “Goditja Vendimtare” për shkak të numrit të madh të pjesëmar-rësve dhe për shkak të teknikës ushta-rake. „Konstatimi të cilën e dhash para jush në këtë vend, para pesë muajsh kur mora detyrën e komandantit të KBO-së, se vendi ynë gjendet në një periudhë turbulente historike, është gjithnjë aktual.

Gjithsesi se gjendja në shoqërinë tonë na brengosë të gjithëve, por ne duhet të mbetemi të përqëndruar ndaj misionit tonë fisnik, sepse kërcënimet dhe rreziqet ndaj sigurisë së vendit janë më kom-plekse se kurdoherë tjetër. Megjithatë, ajo që duhet të na inkurajojë të gjithëve është fakti se perspektivat e vendit tonë varen vetëm nga ne. Përcaktimi strategjik i Maqedonisë për integrim në NATO dhe në BE gjithnjë vazhdon të mbete sfidë. Në këtë kuptim, ARM-ja duhet të mbetet stabile dhe e përkushtuar në përmbush-jen e standardeve dhe në mënyrë aktive të kontribojë në përpjekjet e përgjithshme shtetërore për arritjen e anëtarsimit të plotë euroatlantik” – tha mes tjerash Arsoski. Në këtë solemnitet u ndanë mirënjohje për pjesëtarët më të dalluar të KBO-së si dhe u lexuan disa telegrame urimi.Ditë më parë, kazerma e Kumanovës shënoi edhe patronatin e saj njëherit edhe 77 vjetorin e rënies së heroit të popullit Boro Menkovit. Kjo ditë u shënua përmes aktiviteteve të ndryshme. Pjesëtarët e kazermës së Kumanovës dhuruan gjak në aksionin për dhënien e gjakut, ndërsa qytetarët dhe të pranishmit e ndoqën programin e pasur kulturoro-artistik dhe solemnitetin ushtarak. Komandanti i kazermës Erdoan Hasan foli për pjesëmarrjen e Boro Menkovit në kryengritjen e 11 tetorit, për veprën e tij në kuadër të aradhës partizane të Kara-dakut, për luftën dhe për rënien e tij. „Ide-alet dhe guximi, heroizmi dhe flijimi si dhe patriotizmi i madh ndaj vendit dhe popul-lit, Boro Menkovi dhe bashkëluftëtarët tjerë ishin shembull për brezat e rinj. Si në atë kohë, poashtu edhe sot, detyrat dhe obligimet janë të mëdha, ndërsa qëllimi është i njejtë. Të gjithë ne jemi në funksion të vendit dhe të popullit, ndërsa me guximin dhe patriotizmin tonë përmes aktiviteteve të përditshme e dëshmojmë këtë” – tha nënkoloneli Hasan.Për historinë, jetën dhe veprën e Boro Menkovit i cili u shpall hero i popullit më 30 dhjetor të vitit 1951, foli edhe histo-riani nga Muzeu i Kumanovës, Jasmina Gligorovska. Kurora me lule të freskëta para bustit të heroit pranë vendosën komandanti i KBO-së, zëvendës kom-andanti i Brigadës së 1 të Mekanizuar Këmbësorike, komandanti i gazermës, anëtarët e Lidhjes së Luftëtarëve nga Kumanova, kryetari i komunës së Ku-manovës, Maksim Dimitrievski, përfaqë-sues të ndërmarjeve publike në Ku-manovë, si dhe përfaqësues të kopshtit “Angel Shajçe”. Në këtë solemnitet morën pjesë edhe nxënës të gjimanzit “Goce Dellçev” si dhe fëmijë të kopshtit “Angel Shajçe“. Qytetarët e pranishëm kishin mundësi të shohin edhe një pjesë të pajisjeve dhe armatimit të cilën e posedon Aramta.

Аleksandra Maksimovska

Sivjet forumi i sigurisë nën orga-nizimin e alumni-asociacionit të Qendrës “Xhorxh Marshall” nga Republika e Maqedonisë

u mbajt me titull: “Kërcënimet transna-cionale të sigurisë: kontributi kombëtar dhe rajonal për sigurinë rajonale”. Fo-rumi edhe kësaj rradhe u mbajt në Ohër gjatë periudhës nga data 17 deri më 21 shtator. Edhe sivjet, falë përpjekjeve të organizatorëve në këtë forum morën pjesë një numër i mad hi ekspertëve, profesionistëve dhe profesorëve nga vendi dhe nga rajoni, si dhe profesorë nga institucione prestigjoze arsimore, si që është Qendra Evropiane e Studi-meve të Sigurisë “Xhorxh Marshall” nga Gjermania, Kolegji i NATO-s në Romë, si dhe shumë profesorë nga universitete evropiane dhe amerikane.Forumin me fjalë rasti e hapi zëvendës ministri i punëve të jashtme, Andrej Zhernovski. Ai në fjalën e tij përshëndeti punën shumëvjeçare frytdhënëse të kësaj Qendrës për Studime Evropiane “Xhorxh Marshall” si dhe organizimin e

suksesshëm të alumni-asociacioneve në një numër të madh të vendeve të cilat vazhdimisht janë aktive, bashkëpunojnë mes vete dhe japin kontributin e tyre të dukshëm në kuadër të zhvillimit të teor-isë dhe praktikës në fushën e sigurisë. Forumi i sigurisë “Kërcënimet transna-cionale të sigurisë: kontributi kombëtar dhe rajonal ndaj sigurisë rajonale”, në mënyrë konceptuale u zhvillua në disa sesione në tema të caktuara aktuale. Në këtë mënyrë, sesioni i parë kishte të bëjë me mbrojtjen kibernetike edhe atë në drejtim të ballafaqimit me këtë rrezik të “padukshëm” i cili është në majën e agjendës së sigurisë euroatlantike.

Prezantimi nga ana e Krunoslav Antol-ish, professor inordinar nga Akademia Policore në Zagreb të R. së Kroacisë, etabloi problemin në lidhje me udhëzi-met për zhvillim të mbrojtjes kibarnetike kundër terrorizmit kibernetik edhe atë në korniza kombëtare, rajonale dhe ndërkombëtare. Në këtë sesion fjalë rasti mbajti edhe profesori Mitko Bogda-novski, prodekan i Akademisë Ushta-rake “Gjeneral Mihajllo Apostollski” nga Shkupi, i cili në mënyrë interesante i sqaroi problemet me sulmet e hak-erëve mbi sistemet e institucioneve dhe mundësitë e parandalimit dhe mbrojtjes nga të njejtat.

10

Edhe sivjet, tradicionalisht për herë të gjashtë, alumni-asociacioni i Qendrës “Xhorxh Marshall” nga Republika e Maqedonisë, me

mbështetjen e Qendrës Evropiane për Studime Evropiane “Xhorxh Marshall” nga Gjermania, të Departamentit të Diplomacisë Publike të NATO-s dhe Kolegjit të Mbrojtjes të NATO-s në Romë, u organizua

forum i sigurisë në të cilin morën pjesë një numër i madh i ekspertëve vendor dhe të huaj të fushës së sigurisë

Info

11

Sesioni i dytë iu kushtua përgjigjes së ballafaqimit me kërcënimet e sigurisë me temë: “Përgjigja e përbashkët trans-atlantike të kërcënimeve të ndryshme të sigurisë”. Prezantim në këtë se-sion patën profesorët Xhejms Seroka nga universiteti “Ejborn” dhe profesori Shefik Shehu nga Universiteti Shtetëror i Tetovës. Sesioni i tretë i bashkrendoi mendimet sa i përket gjetjes së qasjes së përbashkët rajonale dhe bashkëpun-imit në mes të vendeve të rajonit dhe Ballkanit Perëndimor në luftën kundër kërcënimeve bashkëkohore të sigurisë. Njëherit dalje rasti për këtë pati edhe ambasadori Stanisllav Rashçan nga Ministria e Punëve të Jashtme e Sllo-venisë, ndërsa diskutuan edhe përfaqë-sues të më shumë vendeve të rajonit të cilët ishin pjesëmarrës të forumit. Në vazhdim vijoi sesioni kushtuar konkre-tisht bashkëpunimit rajonal dhe qasjes së përbashkët në luftën kundër terror-izmit, në të cilën përvojat e tyre i ndanë dr. Marta Vujisiq nga zhandarmeria serbe, dr. Vasko Shutarov nga Agjen-

sioni për Zbulim i R. së Maqedonisë dhe dr. Ivica Simonovski nga Drejtoria e Zbulimit Financiar. Sesioni vijues bashkoi ekspertët nga fusha e krimit të organizuar. Në këtë panel fjalë rasti mbajtën dr. Gojko Pavlloviq nga Minis-tria e Brendshme e Republikës Serbe në Bosnjë e Hercegovinë dhe dr. Goran Vasilevski nga Ministria e Mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë.Në sesionin e gjashtë me rradhë kishim nderin e veçantë që drejtpërsëdrejti nga ministri i brendshëm Oliver Spasovski të dëgjojmë për aktivitete që i zhvilloi Ministria e Brendshme në pikëpamjen e ballafaqimit me krizën e madhe me emigrantët, krizë e cila i kaploi pothu-ajse të gjitha vendet e rajonit dhe më

gjerë dhe e cila kërkoi përkushtim më të madh dhe bashkëpunim në mes të vendeve të cilat u gjendën në rrugën e emigrantëve. Ministri Spasovski u ndal në disa aspekte të krizës duke e potencuar jo vetëm aspektin human të vuajtjeve njerëzore, por edhe impliki-met ndaj sigurisë nga kjo krizë. Rreth përgjigjes së NATO-s për këtë krizë, foli gjenerali Xhuzepe Morabito nga kolegji i mbrojtjes në Romë. Në pyetjen e sesionit të rradhës – si të ndërtohet një sistem efektiv kombëtar të sigurisë sa u përket kërcënimeve bashkëkohore, pikëpamjen e tyre e shfaqën mr. Stefani Fenkart nga Insiti-tuti Ndërkombëtar për Paqe nga Vjena, dhe dr. Bruk Smit-Vindzor nga korporata RAND, njëherit edhe ish profesor i ko-legjit të NATO-s në Romë. Më pas vijoi prezantim special nga kapiteni i marinës Gorazd Bartol, shefi i zyrës ndërlidhëse të NATO-s në Shkup, i cili në fund të mandatit të tij u përqëndrua në rolin e NATO-s dhe në procesin e integrimit

të vendeve të rajonit në anëtarsimin kolektiv. Kapiteni Bartol sinqerisht u angazhua duke i dëshiruar Republikës së Maqedonisë që sa më parë të jetë anëtare e NATO-s dhe BE-së, si opcion i vetëm i mundshëm për zhvillim të mëtejmë demokratik gjithpërfshirës të vendit tonë.Sesioni vijues dhe njëherit sesioni i fun-dit kishte të bëjë me kërcënimet hibride, ku prezantimet e tyre i mbajtën profe-sori Metju Rod nga Qendra për Stu-dime Evropiane “Xhorxh Marshall” nga Gjermania, profesori Metodi Haxhijanev, gjeneral i ARM-së dhe profesoresha Ita-mara Llokhard nga universiteti “Xhorxh Mejson” në SHBA.Gjatë forumit drejtori i alumni-aso-

ciacionit pranë Qendrës “Xhorxh Mar-shall” nga Garmishi, Dru Bek, i njoftoi të pranishmit me programet e tij educative dhe me kurset në kuadër të Qendrës për Studime Evropiane “Xhorxh Mar-shall”, ndërsa u prezantua edhe re-vista “Konkordijam” të cilën e boton kjo qendër dhe në të cilën ekziston mundë-sia për botimin e punimeve shkencore profesionale.Në fund, do të përmendim se edhe kësaj rradhe përfaqësuesi i Drejtorisë për Ruajtjen e Trashëgimisë Kulturore, Vanço Ivanov të gjithë të pranishmive u mundësojë të pajisjen me broshura që pasqyrojnë bukuritë dhe trashëgiminë kulturore të Maqedonisë, duke i orga-nizuar turet kulturore në mënyrën më të mirë në Ohër, Strugë dhe Vevçan, kështu duke u mundësuar të pranish-mive që përpos njohurive nga fusha e sigurisë, të kenë edhe përjetime të rralla nga bukuritë e vendit tonë.

Dr. Zhanet Ristoska

12

Njëri ndër veprimet më komplekse taktike dhe luftarake që i zhvil-lon armata jonë është tejkalimi i pengesave ujore me mjete

lokale, manuale dhe formative. Me termin “pengesa ujore” nënkuptojmë: lumenj, për-renj, kanale, barëra dhe liqene më të vogla artificial dhe natyrore. Pengesat ujore janë gjithnjë të pranishme dhe i hasim si fushë-beteja, sepse për dallim nga pengesat tjera, ato nuk mund të tejkalohen vetëm me heqjen apo me asgjësimin e tyre. Edhe në raste kur ato janë të cekta dhe mund të tejkalohen me shkelje, ndikojnë në suksesin e veprimeve luftarake për arsye se të njejtat e ngadalsojnë apo e ndalojnë vazhdimësinë e sulmeve. Nga ana tjetër,

mbrojtësit të pengesave ujore i mundëso-het përparsi e dukshme sepse i njejti me forca më të pakta mund të mbrojë një front më të gjerë dhe njëherit forcat kryesore mund t’i veçojë apo t’i lë si rezervë dhe të njejtat ti përdorë për kundër sulm dhe për mbrojtje anësore apo të prapme në kuadër

të njësive. Tejkalimi i pengesave ujore në kushte të luftës mund të zhvillohet në dy mënyra. Me kalim të dhunshëm (insistim), kur bregu përballë është i mbrojtur, si dhe me anë të kalimit, kur bregu nuk është i mbrojtur nga forcat tjera, e në një situatë të tillë është e mundur që i njejti të jetë

24 orë

Tejkalimi i pengesave ujore me mjete lokale, manuale dhe formative është pjesë përbërse e trajnimeve në të gjitha regjimentet e Armatës

sonë, ndërsa si bartës i kësaj detyre është Batalioni Inxhinerik. Për këtë qëllim, ky battalion në përbërjen e Brigadës së 1 të Mekanizuar

Këmbësorike në kuadër të Komandës së Bashkuar Operative, zhvilloi stërvitje metodiko-demonstruese për tejkalimin e pengesave ujore me

mjete me mjete lokale, manuale dhe formative

13

i vendosur mirë, e ku përsëri i kthehemi mënyrës së parë të tejkalimit të pengesave ujore. Kjo paraqet një detyrë komplekse që kërkon përgatitje afatgjate dhe të mirfillta dhe një bashkëveprim në mes të njësive, sidomos me njësinë inxhinerike, e cila e përcakton, e rregullon dhe e maskon vendin ku do të nisë insistimi. Humbjet e forcës së gjallë dhe mjeteve të njejta gjatë realizimit të kalimit me dhunë në pengesë ujore shpesh herë është shumë i madh, përpos në rastet kur mbrojtja e anës tjetër të bregut nuk është e organizuar në mënyrë të “përshpejtuar”. Për këto arsye, urdhëri për kalim me dhunë për tejkalimin e pengesave ujore jepet vetëm atëherë kur nuk ka opcione tjera për realizimin e sulmit dhe arritjes së qëllimit të përcaktuar. Gjatë veprimve luftarake në kuadër të kalimit me dhunë për tejkalimin e pengesave ujore vështirësi plotësuese janë edhe karakter-istikat e saj. Në rast se pengesa ka të bëjë me lumë, nevojitet të kemi të njohur se në cilën rrjedhojë është i njejti (në rrjedhën e lartë, të mesme apo të poshtme), nevo-jitet të dijmë ndalesën e tij, gjerësinë dhe thellësinë, shpejtësinë, si dhe rrymat ujore, ujërat e cekëta dhe përbërjen në fundin e shtratit të tij. Gjithashtu, të rëndësishme janë edhe kushtet metorologjike, stina, karakteristikat dhe bartësja e mjetit me të cilin realizohet kalimi, konfiguracioni dhe gjendja në brigjet e lumit si dhe shumë parametra të tjerë. Zhvillimi i luftimeve gjatë tejkalimit me dhunë të pengesës ujore mund të ketë ndikim në rezultatin përfundimtar të luftimeve, në momente edhe të sjellë kthesë. Për këtë, flasin edhe shumë beteja që janë zhvilluar përgjatë historisë që nga koha antike, kryengritjet e kryengritësve të mëdhenj si dhe ato të kohës më të re, ku një rol të madh në qoftë se jo edhe vendimtar për betejat dhe kryengritjet, ka pasur edhe tejkalimi i pengesave ujore. Nga historia më e re mund të merren disa shembuj. Gjatë Luftës së Dytë Botërore në betejat më të mëdha ku janë përdorur kalimet me dhunë të pengesave ujore, janë ato të luftimeve të afërta të cilat janë zhvilluar në lumen-

jtë Neretva dhe Sutjeska. Në Maqedoni kalime përmes pengesave ujore janë reali-zuar gjatë Marshit të Shkurtit në vitin 1944. Gjatë zhvillimeve operative në territorin e R. së Maqedonisë janë bërë tejkalime në pengesa ujore në Crna Reka në rrugën nga f. Nikodin drejt Prilepit. Në nëntor të 1944 Brigada Inxhinerike e njësive të LNÇ dhe APM traditat e të cilave sot i ka vazh-duar edhe Batalioni Inxhinerik, ka realizuar kalim përmes pengesave ujore për të minuar urën hekurudhore të lumit Vardar me qëllim të vështirsimit të tërheqjes së trupave gjermane nga Greqia. Kalimit të pengesës ujore apo tejkalimit të saj me dhunë në kohë lufte gjithnjë i është dhënë rëndësi të madhe në të gjitha armatat e botës. Për këtë qëllim për-doren pajisje bashkëkohore të ndryshme formative. Këtu bëjnë pjesë anije luftarake lumore, barka, barka të tjera desante dhe sulmuese pe dhe me motor, mjete lundruese si dhe shumë mjete tjera. Nga automjetet blinduese përdoren automjete amfibe, tankse, transportues, etj. Ashtu si te armatat tjera edhe në armatën tonë tejkalimi i pengesave ujore me mjete lokale, manuale dhe formative është pjesë përbërëse e veprimit dhe e të gjitha trajnimeve të regjimenteve dhe njësive ushtarake, ndërsa si bartës i kësaj detyre është Batalioni Inxhinerik. Për këtë qëllim, ky battalion në përbërjen e Brigadës së 1 të Mekanizuar Këmbësorike në kuadër të Komandës së Bashkuar Operative, zhvilloi stërvitje metodiko-demonstruese për tejkalimin e pengesave ujore me mjete me mjete lokale, manuale dhe formative. Trajnimi mbahet në poligonin ushtarak “Krivollak” në pjesën e lumit Vardar, që përfaqëson njërën pengesat më të mëdhaja ujore natyrore në Republikën e Maqedonisë. Është e rëndësishme të theksohet se stërvitja u mbajt në afërsi të vendit ku formohet lakesë e madhe e lumit Vardar. Nga ky vend, është edhe prejard-hja dhe rëndësia e emrit të vendit, ndërsa në vitin 1969 është lëshuar në përdorim edhe poligoni ushtarak “Krivollak”.Stërvitja filloi me pjesë teorike. Termet bazikë për karakteristikat e lumit Vardar, orientimi i tokës dhe mënyra e tejkalimit të lumit si pengesë ujore u argumentuan nga ana e nentogerit Ivan Dimitrievskit nga çeta e 1 e mekanizuar pranë Batalionit Inxhinerik. Orientimi gjeografik filloi me përcaktimin e drejtimit në anën veriore në vendin ku u realizua stërvitja metodike-demonstruese. Më pas vijoi orientimi topografik. Ai u përcaktua me hartë ku u bë krahasim i terrenit dhe i hartës, por edhe me anë të përcaktimit të drejtimit dhe distancave të objekteve përreth në raport me pikën kyçe dhe me anët. Orientimi taktik u realizua me anë të të dhënave të mara nga ana e orientimit gjeografik dhe topografik, ku u përcaktuan orientues, drejtim i veprimit, mundësi manovruese, detyrat e kundërshtarit dhe informim

14

për qëllimet dhe detyrat e njësive tjera dhe njësisë vetanake. Pas rikujtimit të shkurtër se çfarë do të thotë lumi dhe cilat janë elementet e tij, u prezantuan edhe karakteristikat e lumit Vardar, me theks në vendndodhjen ku edhe u zhvilluar stërvitja metodiko-demonstruese. Tregues per objektet lundruese nga mjete manuale dhe lolake dha nëntogeri Orce Nikollov nga çeta e 2 inxhinerike. Për-pos mjeteve dhe pajisjeve bashkëkohore formative nuk përjashtohet as përdorimi i mjeteve lokale dhe manuale dhe të mate-rialeve tjera si mjete shtesë për tejkalimin e pengesave ujore. Mjete manuale dhe material të cilat përdoren për konstruktimin e objekteve lundurese janë të gjitha ato material të cilat mund të gjenden në atë

mjedis në të cilin zhvillohet kalim përmes pengesave ujore. Mjetet tjera janë ato mjete të cilat i posedon njësia në formacio-nin e saj. Dedikimi i tyre edhe pse nuk ka të bëjë me tejkalimin e pengesave ujore, mund të shfrytëzohet për përpunimin e mjete të improvizuara lundruese. Nga kjo situatë rrjedh edhe fakti se mjetet dhe materialet për tejkalimin e pengesave ujore nuk mund të improvizohen. Improvi-zohen vetëm vendimet për përdorimin e të njejtave. Mjetet manuale dhe lokale për përpunimin e objekteve lundruese janë: fuçi metalike dhe të drurit, goma të brendshme, bojlerë, shtretër, cisterna për ujë dhe karburant, kanistra për karbu-rant, mbulesa, tendë krahu apo thaës të mbushura me kashtë ose me shishe

plastike, konstruksione të kulmit, drunj, materiale ndërtimore, shtylla, kabllo, tela, litarë, klamfe, etj. Është e rendësishme të ceket se objektet lundruese në fjalë mund të përdoren kur shpejtsia e rrjedhës ujore është deri në 1 m/sek. Gjithashtu, me rëndësi është edhe ajo se deri në sa kg mund të barten objektet lundruese. Për këtë, imponohet nevoja e njohjes së mirfilltë dhe e përdorimit të mirfilltë të tyre. Nuk ekziston ndonjë shabllon i veçantë për përpunimin e objekteve lundruese, sepse të njejtat bëhen nga gjithçka që është në dispozicion dhe në formë e cila diktohet nga mjetet manuale dhe lokale. Për shfaqjen e mjeteve formative përgjegjës ishte nëntogeri Nenad Jordan-ovski nga çeta e 1 inxhinerike e po këtij batalioni. Ato janë mjete bazë për tejkali-min e pengesave ujore, duke mundësuar shpejtësi maksimale, bartje, stabilitet dhe manovrim të mirfilltë. Barkat janë mjete të lehta lundruese të dedikuara për kalim desant gjatë insistimit në lumë, tërheqjes përmes lumit, mbështetëse në rast të vendosjes së skeleve të ndërtimit të lehtë, zbulimin e pengesave tjera ujore, rojtarëve lumorë, shpetimit, lidhja mes dy brigjeve apo gjatësia në mes të pengesave ujore, realizimin e punëve në ujë, si dhe realiz-imin e trajnimve dhe stërvitjeve të njësive. Sipas dedikimit, barkat ndahen në: barka zbuluse, desante dhe në barka sulmuese. Barkat zbuluese janë të dedikuara për zbulimin e pengesave ujore. Ato zakonisht janë prej gome, të vogla me bartje deri në tre persona, me peshë deri në 20 kg. Këto karakteristika mundësojnë zbulim sepse janë më të vështira për t’u vërejtur dhe sipas nevojës shumë lehtë mund të ngriten, të dislokohen apo të fshihen. Barkat desante janë të dedikuara për real-izimin e ndonjë kalimi më të shpejtë gjatë insistimit apo tejkalimit të pengesës ujore. Gjithashtu, mund të përdoren edhe gjatë konstruktimit të skeleve të lehta apo urave. Barkat desante mund të përpunohen prej druri, metali, gome apo poliesteri. Bartja e tyre varet nga forma, dimenzionet dhe nga pesha. Zakonisht ato janë të përshtatshme për transportimin e një njësie (8-12 ushtarë). Pesha më së shumti varet nga materiali nga i cili është përpunuar barka desante dhe arrinë deri në 300 kg. Barkat sulmuese lëvizin me anë të motorëve edhe janë të dedikuara për më shumë funski-one. Dedikimi bazik i tyre është realizimi i sulmit dhe desantit, ndërsa gjithashtu ekziston mundësia e përdorimit për shër-bim dhe shpëtim, për roje lumore dhe për manovra me skele dhe ura të lehta. Bartja varësisht numrit të ushtarëve në një njësi, ndërsa pesha arrinë deri në 300 kg. Mund të përpunohen nga druri, metali, goma dhe poliesteri. Pjesën praktike të stërvitjes metodike-demonstruese për kalim me dhunë përmes lumit Vardar e realizoi majori Llaste Gjorgjiev, komandant i çetës së 1 inxhin-

15

erike. Lumi, si një pengesë natyrore anti këmbësorike, në vendin ku e njejta tejkalo-het, paraqet “rrugë të ngushtë”, për arsye se në një hapësirë realtivisht të vogël gjatë tejkalimit të saj ka koncentrim të madh të forcave dhe të mjeteve. U prezantuan më shumë lloje të mjeteve manuale dhe lokale lundruese për kalim përmes lumit, të përpunuara nga gomat e automjeteve, nga kanistra dhe fuçi të karburantëve, nga shishet plastike, etj. Veti negative të mjeteve lokale është ajo se të njejtat janë të madhësive dhe formave të ndryshme dhe dallojnë për nga lloji i materialit me të cilin janë të përpunuara. Gjithashtu, përdorimi i tyre është i kufizuar me shpe-jtësinë e lumit. Edhe për mjetet lokale edhe për ato lokale është karakteristike ajo se përpunimi i tyre zhvillohet ngadalë dhe se nevojitet material i lehtë për bartje, ato janë të ngadalshme gjatë tejkalimit të pengesave ujore dhe kanë kapacitet të vogël për dërgimin e forcës së gjallë dhe mjeteve tjera. Në pjesën e dytë të stërvitjes për kalim

me dhunë përmes lumit Vardar, u për-dorën barka desante me nëntë anëtarë. Skenari i stërvitjes përkonte me kalim të dhunshëm përmes lumit Vardar në pjesën e Mushancit, Brigjeve të Kuq dhe Livad-hisë, në mënyrë që të bëhet rigrupimi dhe përgatitja për realizimin e operacionit sul-mues me qëllim përfundimtar – heqjen e kundërshtarit nga pozicionet e tij. Batalioni Inxhinerik mori detyrë që me forca dhe mjete vetanake të bëjë vendosjen dhe hapjen e rrugës për kalim përmes lumit Vardar në tre lokacionet e lartëcekura me të gjitha elementet bashkërenduese për sigurimin e vendit për kalim me dhunë. Për këtë qëllim, Batalioni Ixhinerik zhvilloi kon-cept të operacioneve në tre faza. Faza e parë përfshiu zbulimin e vendeve për kalim me dhunë; rregullimin e rrugëve natyrore, stacione për rregullimin e komunikacionit dhe vendosjen e rampave për kalim me dhunë. Në fazën e dytë u organizua shërbim kontrollues dhe shërbim i sigurisë në vendet e kalimit me dhunë, pas-trami i bregut, rregullimin e vendeve për

grumbullimin e njëisve, vendeve për nisje dhe vendeve për deponim të mjeteve të nevojshme material-teknike, vendosjen e strehimoreve për organzet e shërbimit për kontroll dhe siguri dhe për mjetet material-teknike. Faza e tretë përfshiu rregullimin e vendeve për kalim me dhunë si dhe mbështetjen e brigadës së 1 të mekanzuar këmbësorike. Pas tejkalimit të suksse-shëm të lumit Vardar, u zhvillua deminimi i brigjeve të mara të lumit në fjalë, rregullimi i bregut, formimi i shërbimit të kontrollit dhe sigurisë, vendosjen e rojeve lumore dhe stacionit të shpëtimit, ku vijoi edhe hapja e një vendi për kalim me skele, ku më pas do të kalohej në vendkalim përmes urës. Është e rëndësishme që gjatë kalimit të bregut të mbrojtur të ketë aq mjete dhe forca që nevojiten, për shkak të frekue-ncës së shtuar nga ana e njësive tjera të cilat do të kalonin përmes lumit Vardar në vendet Mushinci, Brigjet e Kuqe dhe në Livadhi për arritjen e qëllimit përfunditar – largimin e kundërshtarit. Tejkalimi i pengesave ujore me anë të mjeteve lokale, manuale dhe formative është një stërvitje me anë të së cilës pjesëtarët e Batalionit Inxhinerik e ngritin nivelin e gjendjes së gatishmërisë. Për shkak të kompleksitetit të saj, që varet nga shumë të dhëna të cilat duhet të dihen para se të realizohet detyra, nevojitet edhe gatishmëria e mirfilltë, përgatitja e niveli-zuar, shkathtësia dhe koordinimi i pjesë-marrësve në stërvitje. Karakteristike për këtë stërvitje është ajo që përpos trajnime-ve për veprime luftarake, stërvitja në fjalë njihet edhe sa i përket realizimit të saj në kohë paqeje. Jemi dëshmitarë të ndryshi-meve klimatike gjithnjë e më të mëdha të cilat ndikojnë në kushtet atmosferike, duke shkaktuar fatkeqësi natyrore, në mesin e të cilave edhe vërshimet. Për këtë, përpos zbatimit të kësaj detyre në veprime luf-tarake, tejkalimi i pengesave ujore mund të bëhet edhe gjatë ballafaqimit me vërshime gjatë daljes nga shtrati i lumenjve më të mëdhenj të Maqedonisë.

Stanço Jovanovski

Në stërvitjen metodike-demonstruese „Tejkalimi

i pengesave ujore me mjete lokale, manuale

dhe formative“ merr pjesë komandanti i Brigadës

së 1 të Mekanizuar Këmbësorike dhe

personeli i saj kyç, si dhe komandanti i Batalionit Inxhinerik dhe personeli

i tij

16

Mjete kundër zjarrit dhe ballafaqimi me zjarretNë Qendrën për Trajnim „Dr.

Xhozef Kruzel“ gjatë mua-jit shtator, në përputhje me kalendarin për trajnime

të specializuara, u realizua trajnim i specializuar “Mjete kundër zjarrit dhe ballafaqim me zjarret”. Trajnimin një ditor e organizoi Njësia për Trajnim pranë Departamentit për Resurse Njerëzore pranë Ministrisë së Mbro-jtjes në bashkëpunim me Qendrën për Trajnim pranë Drejtorisë për Mbrojtje dhe Shpetim. Trejnimi u hap nga ana e ndihmës udhëheqëses së Departamentit për Resurse Njerëzore pranë Ministrisë së Mbrojtjes, dr. Juliana Stojanovska dhe nga drejtori i Drejtorisë për Mbrojtje dhe Shpëtim, Adnan Xhaferovski të cilët e theksuan bashkëpunimin e frytshëm në mes dy institucioneve, sidomos në pjesën e organizimit dhe realizimit të trajnimve që janë në interes të përbash-kët. Gjithashtu u vu në pah që ky bash-këpunim të vazhdojë dhe të zgjerohet

Edukim

Zjarret janë të pashmangshëm, pa marë parasysh të diversitetit dhe organizimit të bashkësisë shoqërore në luftën kundër kësaj të keqeje, zjarret gjithnjë do të jenë të pranishme në masë më të madhe apo më të vogël, duke shkaktuar dëme për shoqërinë në tërësi. Prioritet gjatë

mbrojtjes nga zjarret duhet të kenë masat dhe procedurat parandaluese të cilat do të kontribuojnë zjarret të mos përhapen apo të minimizohet

mundësia për paraqitjen e tyre

në fusha tjara ku do të kontribuohej në të mirë të ballafaqimit dhe menaxhimit të mirë me fenomenet (rreziqet dhe kër-cënimet), fenomene këto të cilat mund të shkaktojnë krizë apo gjendje më të thellë krize në mbarë vendin apo në disa pjesë të tij.Mbrojtja dhe shpëtimi nga zjarret është fushë e cila është e rregulluar me disa akte ligjore dhe nënligjore dhe në këtë kontekst është kërkuar vëmendje rreth planifikimit për realizimin e trajnimeve të veçanta për mbrojtje dhe shpëtim nga zjarret. Gjatë planifikimit të aktiviteteve për shpëtim dhe fikje të zjarreve nevo-jitet që në kohë të planifkohet dhe të dihet numri i personave të angazhuar në fikjen e zjarreve, trajnimi i tyre, cilësia e mbrojtjes kundër zjarreve, shpejtësia e përgatitjes, arritja në vendin e kaplimit të zjarrit, zgjedhja e taktikave, koha e paraqitjes së zjarrit si dhe shumë faktorë të tjerë të cilët ndikojnë se në cilin moment do të ndërpritet zgjërimi i

flakëve nga zjarret.Qëllimi i trajnimit ishte që pjesëmarrësit të njihen me:• sistemin e mbrojtjes dhe shpëtimit,

me vendin dhe rolin e njësive kundër zjarrit në ballafaqim me zjarret në hapësira të hapura;

• karakteristikat e zjarreve pyjorë dhe fikjen e zjarreve në hapësira të hapura;

• përdorimi i njësisë për mbrojtje dhe shpëtim në zbatimin e masave për mbrojtje dhe shpëtim;

• trajnim i pjesëtarëve të njësisë dhe departamenteve për SHZ në fushën

e veprimit të tyre; • kotroll të mundësive dhe procedur-

ave gjatë përdorimit të njësisë dhe pajisjeve të disponueshme të MTS-së;

• njoftimi dhe stërvitja e ndërsjellë e anëtarëve në mbrojtjen dhe shpëti-min nga zjarret;

• mësim teorik dhe praktik me për-dorim praktik të mjeteve formative të SHZ, dhe aparateve tjera duke përfshirë këtu edhe rrjetin hidratant në kuadër të objektit dhe jashtë tij si dhe ndihma nga ana e PP-autom-jeteve.

Në këtë trajnim morën pjesë 29 pjesëtarë të Armatës së Republikës së Maqedonisë, referentë për mbrojtje kundër zjarreve dhe anëtarë të ekipeve kundër zjarreve. Pjesa teorike e trajnimit u realizua nga ana e disa ekspertëve cilësorë të kualifikuar në tema të ndry-shme. Sllobodan Vukoviq nga DMSH

me temë: “Karakteristikat e zjarreve pyjore dhe zjarret në hapësirë të hapur, rreziqet, masat, dhe procedurat gjatë fenomeneve dhe ballafaqimit me zjarre”, Ramadan Asani nga DMSH me temë: “Pajisja materialo-teknike e forcave për mbrojtje dhe shpëtim dhe përdorimi i aparateve PP, rrjeti i hidrantit dhe mjete formative për SHZ”, Vele Mitrovski nga DMSH me temë: “Njohja me karakteris-tikat e automjeteve të veçanta për fikjen e zjarreve pyjore dhe performancat e tyre”, Bllagoja Menkinovski – TTPE nga qyteti i Shkupit me temë: “Forca dhe mjete për fikjen e zjarreve në hapësirë,

përdorim dhe dedikim të PP autom-jeteve MTS dhe pajisjet me të cilat disponon TPPE”.Përpos pjesës teorike u realizua edhe mësimi praktik me anë të përdorimit të PP automjeteve, MTS dhe pajisjeve tjera. U demonstrua edhe simulim i zjar-rit në hapësirë ku pjesëmarrësit në këtë trajnim kishin mundësi të marin pjesë në lokalizimin dhe fikjen e zjarrit.Trajnimi u rrumbullaksua me analizë, evaluim dhe ndarje të çertifikatave për pjesëmarrësit në këtë trajnim nga ana e Drejtoria për Mbrojtje dhe Shpëtim. Departamenti i Resurseve Njerëzore pranë Ministrisë së Mbrojtjes, Drejtorisë për Mbrojtje dhe Shpëtim dhe Njësisë Teritoriale Kundër Zjarrit të Qytetit të Shkupit u ndau mirënjohje për kontribu-tin e tyre për realizimin e trajnimit, si dhe ligjëruesve/eskpertëve gjithashtu u ndau mirënjohje për ligjërimin e tyre.

18

Forcat Tokësore e përbëjnë pjesën më e madhe të ushtrisë së Norvegji me 9,950 pjesëtar aktiv dhe 5.000 pjesëtar në

përbërjen e rekrutimit ku në përbër-jen e saj janë: brigada e këmbësorsë së mekanizuar që përbëhet nga dy batalione të mekanizuara këmbësorike; batalioni i blinduar i lehtë; batalioni i artilerisë; batalioni inxhinierik; batalioni zbulues; batalioni për lidhje; batalioni për mbështetje të shërbimit luftarak; batalioni mjekësor dhe policia ushtarake; Garda Mbretërore përbëhet nga; batalioni dhe batalioni zbulues kufitar dhe qendra e tra-jnimit: Akademia Ushtarake, Qendra për Trajnim Taktik - Qendra e Trajnimit me Armë, Qendra për Trajnim të Logjistikës dhe Qendra e Trajnimit Dimëror.Armatim dhe pajisje: tanke: “Leopard” (gjerman); transportues të blinduar:

“Bandvagn 206” (suedez), “XA-186” (finlanez), “CV9030” (suediez), “Al-vis” (britanik), “Dingo 2” (gjerman) dhe “M113” (amerikan); automjetet e zbu-limit: “Leguan” (gjerman) dhe “910MCV-2” (danez); artileri: varkë dhe llaç vetëlëvizës 155 mm 107 mm dhe 81 mm; sistemet anti-tank: 84 mm “Carl Gustav”, “M-72”, “Javelin” (amerikan); armët e

këmbësorisë: pushkë automatike “HK416, 9 mm MP5”, 4,6 mm; “P7”, barut 5.56 mm “FN MINIMI”, armë 12.7 mm “Bar-rett M82.7”, 62 mm “HK417”, armë 9 mm “P80”, raketë granate “AG-HK416”.Forcat e Marinës përbëhen nga marina ushtarake, rojet bregdetare, qendrat e stërvitjes detare dhe bazat detare. Mis-ioni themelor i marinës është mbikëqyrja

Forcat e Armatosura të Norvegjisë

Armatat e NATO-s

Forcat e Armatosura të Mbretërisë së Norvegjisë përfshijnë: trupat tokësore, forcat detare, forcat ajrore dhe rojet kombëtare. Shtabi i Mbrojtjes është përgjegjës për planifikimin, zbatimin dhe

kontrollin e zhvillimit të ushtrisë norvegjeze. Shefi i Shtabit ka një funksion komandimi dhe kontrolli mbi Forcat e Armatosura.

Në kohë lufte, shumica e përgjegjësive për komandimin e FA transferohen te komandanti i NATO-s për Evropën

Veriperëndimore

19

dhe kontrolli bregdetar, mbrojtja në rast të pushtimit detar, mbrojtja e rrjeteve të komunikimeve detare dhe pjesëmarrja në angazhimet detare brenda NATO-s dhe OKB-së. Roja bregdetare, të formuara në vitin 1977, përbëhen nga forca detare për të lehtësuar trajnimin e saj, duke plotë-suar me edhe me personel për mirëm-bajtje. Misioni i saj është të monitorojë dhe kontrollojë zonën norvegjeze “në det të hapur” dhe peshkimin. Përveç kësaj, rojet bregdetare kryejnë operacione kërkimi dhe shpëtimi dhe marrin pjesë në kontrollin e ndotjes së naftës. Gjatë luftës, punën e gardës bregdetare e ka nën komandë marinës norvegjeze. Numri i forcave paqeruajtëse detare është 4,350 personel aktiv (duke përfshirë 2,000 rekrutë) dhe përbëhet nga: 2 komandat rajonale, fregat flotilje luftarake; flotilje e anijeve luftarake; flotilje nëndetëse; flotilje e minave tokësore; grupi i opera-cioneve speciale; rojet bregdetare, rojet detare; nga njësia zhytëse dhe nga grupi mbështetës.Misioni themelor i Forcave Ajrore Mbretërore është patrullimi dhe kontrolli i hapësirës ajrore. Shumica e njësive janë plotësisht të integruara në Komandën e Forcave Ajrore të NATO-s dhe janë thelbësore për transportimin e njësive dhe pajisjeve aleate në rast konflikti. Aviacioni përbëhet nga 3,600 personel aktiv (duke përfshirë rreth 1,000 rekrutë) dhe përbëhet nga: 3 skuadra luftarake; skuadron për zbulimin detar; skuadër për kërkim dhe shpëtim; skuadron për luftë elektronike; skuadron për transportin ajror; skuadron për trajnim; 3 skuadronë helikopterësh për transport dhe bateri rakete “tokë në ajër”. Vijojnë ndryshime të mëdha në orga-nizimin dhe strukturën e Forcave Ajrore Norvegjeze. “F-35” është përcaktuar si një aeroplan luftarak që do të nxisë aviacionin ajror norvegjez. Dorëzimi i tyre tashmë ka filluar. Sipas njoftimeve nga kreu ushtarak, flota e re e avionëve luftarak do të ndikojë në disa ndryshime në strukturën e forcave ajrore dhe mbrojtjen në ajrore.

Komanda e Përbashkët Norvegjeze kryen: kontrollin dhe monitorimin e gjendjes

së ujërave territoriale dhe hapësirës ajrore të

shtetit; mbështetë forcat e vendosura në operacionet ndërkombëtare; që kanë të bëjnë me situata krize;

mbështetë popullatën civile; planifikon dhe realizon stërvitje

ushtarake

20

Armatim dhe pajisje: avionë luftarakë: avionë “F-16” dhe “F-35 Lightning II” (amerikan); patrulla detare “P-3N” dhe “4 P-3C Orion”; për transport taktik “C-130 J Hercules”; për luftë elektronike dhe transport VIP “DA-20 JetFalcon” (francez), avion trajnimi “MFI-15 Saab-Safari” (suedez). Helikopterët: luftarak “Bell 412”; HP Navy Combat “NH90”; për kërkimin dhe shpëtimin “Sea of King” (izëvendësuar me “Augusta Westland AW101”); transport “Bell 412 SPM”, për patrullimin bregdetar “Linx Mk86”, si dhe dy qendra për vëzhgimin ajror dhe lajmërim.Garda Kombëtare përbëhet nga 45,000 ushtarë. Ato janë rezervë aktive, mobilizohen për kohë të shkurtër dhe plotësojnë njësitë aktive. Detyrat krye-sore janë mbrojtja e integritetit territorial të shtetit, mbrojtja e infrastrukturës së

rëndësishme, mbështetja e menaxhimit kombëtar të krizave dhe mbështetja për shoqërinë civile. Garda është një lidhje e rëndësishme ndërmjet forcave të arma-tosura dhe shoqërisë civile. Shumica e rojeve janë pjesë e Gardës Kombëtare Tokësore, e cila është përgjegjëse për mbrojtjen e shtetit në tokë. E ndarë në 4 rajone, 11 rrethina dhe 241 rrethe Garda Detare Kombëtare është e aftë të mbikëqyrë dhe të kontrollojë bregdetin. Ajo gjithashtu mund të përcaktohet për ofrimin e disa lehtësirave strategjike të rëndësishme ose për realizimin e misioneve të kërkim shpëtimit. Pas mobilizimit, si pjesë e Gardës së Mari-nës, ekzistojnë dy anije “Reine” dhe 11 anije të vogla. Sipas nevojës, mund të angazhohen një numër i anijeve civile. Gjatë kësaj, komanda mbi këto njësi i transferohet komandantit të Forcave

Detare pranë Shtabit të Bashkuar Kom-bëtar. Gardëa Kombëtare Ajrore është në gjende të sigurojë bazat e forcës ajrore. Mund të përdoret edhe për ndi-hmë mjekësore dhe mbrojtje nga armë nukleare, biologjike dhe kimike. Është strukturuar në: 11 njësi për vendosje të shpejtë; 220 njësi ndërhyrëse; 4 njësi zbulimi detar; 17 njësi të ndërhyrjes de-

tare; 7 njësi ajrore për ndërhyrje (brenda bazave). Nga armatimi dhe pajisjet Garda Kombëtare posedon: automjete transporti; automjete motorike për lëvizje në dëborë; anije shumëdedikuese; push-komitraloz 12.7 mm; armë “HK 416”, “HK 417” dhe “AG-3” ,etj.Kolegji i mbrojtjes është institucion për trajnime profesionale, kurse dhe studime master, si për pjesëtarët e forcave të armatosura dhe për sektorin civil. Ai për-bëhet nga: Akademia Ushtarake, Aka-demia e Marinës Mbretërore, Akademia e Forcave Ajrore Mbretërore, Kolegji i Inxhinierisë së Informacionit, Kolegji i Shtabit të Komandës dhe nga Shkolla e Mbrojtjes Kombëtare.Politika e sigurisë – Në kuadër të mar-rëdhënieve ndërkombëtare, Norvegjia është më aktive brenda rajonit, veçanër-isht në fushën e mbrojtjes dhe sigurisë. Ajo gjithashtu bashkëpunon ngushtë me Bashkimin Evropian (BE) në fushën e olitikës së përbashkët të jashtme dhe të sigurisë edhe pse nuk është anëtare e saj. Ajo është një kontribues aktiv në përpjekjet evropiane të menaxhimit të krizave dhe merr pjesë në Forcën e Reagimit të BE-së. Norvegjia është anëtarja e parë jashtë BE-së që do t’i bashkohet Agjencisë Evropiane të Mbro-

Komanda e Operacioneve Speciale është shtab i përbashkët dhe është

përgjegjëse ndaj Komandës së Operacioneve Speciale të Forcave Tokësore (FSK) dhe Komandës së Operacioneve Speciale të Marinës (MJC). Planet për riorganizimin e

Forcave Operacionale Speciale nën komandën e Komandës së Përbashkët u prezantuan në vitin 2013. Në të njëjtën

kohë, gjatë periudhës së viteve 2013-2018, buxheti i operacioneve speciale u rrit

deri në 10%

21

jtjes - EDA. Agjencia rregullon prokurimin për nevojat e mbrojtjes. Norvegjia është një anëtare aktive e Bashkëpunimit Nordik të Mbrojtjes (NORDEFCO), së bashku me Islandën, Danimarkën, Suedi-në dhe Finlandën. Në vitin 2016, këto vende nënshkruan një Memorandum Mirëkuptimi në fushën e mbrojtjes. Mar-rëveshja parasheh tranzit më të thjeshtë nëpërmjet territoreve të Shteteve Anëtare me njësi e pajisje ushtarake, të cilat në të njëjtën kohë përforcojnë sigurinë në rajonin e Baltikut. Nënshkruesit e Traktatit të Mbrojtjes Nordike (NDMA) që nga viti 2017 janë: Norvegjia, Dani-marka, Finlanda dhe Suedia në mënyrë që të forcojnë sigurinë kolektive dhe të intensifikojnë pjesëmarrjen të përbash-kët në mbrojtjen dhe sigurinë ndërkom-bëtare. Brenda projektit, është planifikuar një prokurim i përbashkët i pajisjeve ushtarake me qëllim të kursimeve më të mëdha financiare. Norvegjia është gjithashtu një nga nënshkrueset e para të konventës mbi municionet thërrmuese, ku bëjnë pjesë 32 shtete nënshkruese dhe ajo ka rënë dakord për ndalimin e përdorimit të armëve në fjalë.Në vitin 2014, Norvegjia u obligua të rrisë shpenzimet vjetore të mbrojtjes prej 1.43% të prodhimit të brendshëm bruto (PBB) në 2%.Norvegjia ka një sistem rekrutimi dhe një detyrim për të rinjtë nga 19 deri në 21 vjeç për të kryer shërbimin ushtarak. Mandati ushtarak zgjat 12 muaj në ushtri dhe 6 muaj në Gardën Kombëtare, duke vazhduar deri katër ose pesë periudha trajnuese të përvetësimit deri në moshën 35, 44, 55 ose 60 vjeçare, varësisht rangut dhe detyrës. Përjashtim bëjnë ata që janë të liruar nga shërbimi ushtarak, personat të cilët janë të detyruar të shër-bejnë shërbimin civil 16 mujor. Femrat ftohen në regrutim në mënyrën e njejtë si burrat, por ato nuk e kanë të detyruar kryerjen e shërbimit ushtarak. Në vitin 2008, pjesa e populates që i përket

gjinisë femërore të regrutuara janë marrë si shembull për plotësimin e mungesës së personalit ushtarak edhe pse kjo ide më vonë është hedhur poshtë. Në vitin 2013 është dhënë propozim që shër-bimi ushtarak për femrat të cilat në atë kohë përbënin 10% të armatës, të jetë obligative. Vitin vijues, 2014, parlamenti norvegjez miratoi rregullat ligjore dhe nga viti 2016, gratë kanë filluar shërbi-min e detyrueshëm ushtarak. Me planet afatgjata të ushtrisë, 15% e nënoficerëve dhe 25% e oficerëve duhet të jenë gra.Siguria (Cyber) kibernetike – Agjencia e Sigurisë Kombëtare e Norvegjisë ka zhvilluar një strategji kombëtare për sigurinë kibernetike për nevojat e Min-istrsëve së Mbrojtjes dhe asaj të Drejtë-

sisë, që në vitin 2010, me një propozim që Qendra Kombëtare e Mbrojtjes së Kubës të menaxhohet nga Agjencia e Sigurisë Kombëtare dhe të financohet nga ana e Ministrisë së Mbrojtjes së Nor-vegjisë. Agjensia në vitin 2014 tha se 50 kompani në sektorin e naftës u hakuan dhe u rekomanduan te 250 kompani të tjera për të kontrolluar rrjetet dhe siste-met e tyre. Objektivi kryesor i sulmit ishte “Statoil”, kompania më e madhe e naftës në Norvegji. Sulmi i atëhershëm kiber-netik i kompanive të naftës dhe energjisë u përshkrua si më i madhi ndonjëherë kundër interesave të Norvegjisë. Vitin e kaluar Norvegjia njoftoi se po bashkohet me Qendrën për Përsosmëri për Mbro-jtjen Kibernetike të NATO-s në Talin të Estonisë. Furnizim dhe modernizim – Me blerjen e 41 automjeteve të reja të blinduara “CV90” nga sistemi suedez “BAE” gjatë viteve 2014-2017, kontrata përfshinte një program për të përmirësuar “103 CV90” ekzistues me qëllim të mate-rializimit të mësimeve të nxjerra nga misioni ISAF, nga luftimet në Afgani-stan. Përmirësimi përfshinte: mbrojtje shtesë me forca të blinduara, jastëqe të reja gome mbrojtëse për vemje, si dhe përmirësimin e komandës së integruar dhe komunikimit të integruar të radio stacioneve. Zëvendësimi i avionëve luftarakë ekzistues “F-16” me 52 avionë “Lockheed Martin F-35” dhe 4 avionë për stërvitje vijon me zhvillimin e tij. Dorëzi-mi i tyre duhet të realizohet në periud-hën e viteve 2017-2024. Sipas planit, Norvegjia do të blejë gjashtë aeroplanë çdo vit gjatë tetë viteve vijuese. Projekti i përbashkët i Norvegjisë, Holandës dhe Polonisë është një prokurim i përbash-kët i avionëve të transportit “A330” duke nënshkruar një marrëveshje me “Airbus”. Negociatat filluan në vitin 2014 dhe porosia e avionit duhet të bëhet në vitin 2019. Në shkurt të vitit 2017, Norvegjia u bashkua me Gjermaninë dhe Belgjikën në nënshkrimin e një deklarate për qëllim të bashkimit me një flotë të përbashkët të anijeve me prokurimin “A330”. Flota, e formuar fillimisht nga Luksemburgu dhe Hollanda duhet të ketë gjithsej tetë avionë.Në vitin 2016, Norvegjia dhe Mbretëria e Bashkuar intensifikuan bashkëpunimin e tyre në fushën e mbrojtjes, veçanër-isht në patrullat detare. Dy vendet kanë rënë dakord për patrulla të përbashkëta detare në mënyrë që të ulin kostot dhe të përmirësojnë efikasitetin e forcave të tyre. Marrëveshja gjithashtu përfshin stërvitje të përbashkëta ushtarake në Norvegji.

М.S.

Armata norvegjeze ka qenë pjesë e operacioneve në

kuadër të ОKB-së: UNMISS (Sudani Jugor),MINUSMA

(Маli), UNTSO (Lindja e Mesme), MINUJUSTH (Haiti),

UNMIL (Liberi),UNVMC (Kolumbi) dhe UNFICYP

(Qipro); në kuadër të NATO-s:KFOR (Kosovë) dhe

ResoluteSupport (Аfganistan); në kuadër të forcave të

koalicionit: Inherent Resolve (Irak). Në maj të vitit 2014, në krye të misionit UNFICYP në

Qipro, është emëruar gjeneral-major Kristin Lund, për here të pare gjeneral norvegjez femër. Nga tetori i vitit 2017, gjeneral Lund është shefe e misionit të

shtabit në UNTSO

Statistikat tregojnë se deri në Luftën e Dytë Botërore, zakonisht kanë fituar aktorët më të fortë. Por në 70 vitet e

fundit, aktorët më të dobët numërojnë më shumë fitore, duke i bërë ata të shohin asimetri si një kërcënim unik. Si në shumë raste të tjera, subjektiviteti është një pengesë për përcaktimin e duhur të problemit. Shtetet janë të cenueshme për shkak të paragjykimit “a priori” më të fortë se aktorët jo shtetërorë, dhe asimetria ka domethënie thjesht prak-tike dhe teknike. Megjithatë, asimetria ka një arsye shumë më të thellë se pse aktorët më të fortë dështojnë ose nuk

arrijnë të përballen me një kundërshtar më të dobët. Në dyqind vitet e fundit, luftërat më shumë kanë pasur një formë simetrike. Përdorimi i ushtrive sipas shabllonit dhe simetrisë instrumentale të përshkruar, siç ishte blitzkriegu gjerman, formoi strategjinë e NATO-s dhe Paktit të Varshavës pas Luftës së Dytë Botërore. Një simetri e tillë rigoroze e rregullave dhe normave përcaktoi perceptimin e të ashtuquajturës “luftë konvencionale”. Prandaj, çdo gjë që nuk ishte në për-puthje me parashikimet, ishte jokonven-cionale dhe konsiderohej asimetrike. Çdo gjë që devijoi nga modeli i përgjithshëm i pranuar i luftës konsiderohej një anom-

22

Termi «asimetri» në kuptimin e sigurisë filloi të përdoret gjatë Luftës së Ftohtë për të përshkruar një konflikt

mes palëve kundërshtare me kapacitete, aftësi, strategji dhe taktika të ndryshme. U bë sinonim i luftës me

elemente luftarake guerrilase, të kryengritjes, terrorizmit

dhe metodave të tjera jokonvencionale

Asimetria Instrumentale

Edukim

23

ali dhe sjellje jonormale, për të cilën nevojitet një përgjigje e veçantë. Për dekada me radhë kjo nuk është kështu, sepse asimetria është bërë fenomen shumë i zakonshëm. Në të ardhmen, shtetet do të vazhdojnë të përballen me kundërshtarët të cilët do të ndryshojnë ndjeshëm në kapacitetet dhe aftësitë dhe do të përdorin të njëjtën logjikë të dhunës. Simetria humbet sepse vetë shtetet nuk e bazojnë më planifikimin e ndërtimit të kapaciteteve, por ajo bazohet mbi kërcënimet që kanë më shumë gjasa dhe mbi planifikimin më të rrezikshëm. Ajo u shëndrrua një përplasje të rrallë në anët me aftësi të ngjashme. Por edhe kur vendet me fuqi simetrike luftuan kundër njëri-tjetrit, ka raste të rralla kur ata e kanë kuptuar plotësisht strategjinë e kundërshtarit. Kjo ndodhë për shkak të kulturës së ndryshme ushtarake dhe dështimit për ti pranuar të njëjtat norma dhe rregulla. Megjithëse është shkruar shumë për asimetrinë dhe kjo tashmë është bërë modë për të identifikuar ter-rorizmin si një kërcënim asimetrik, aspe-kti thelbësor i nocionit mbetet i nënvlerë-suar. Nuk është vetëm rezultat i mjeteve dhe metodave të ndryshme, por kjo ka të bëjë me një ideologji, filozofi dhe një kulturë e luftës. Asimetria instrumentale përfshin përdorimin e qëllimshëm të taktikave asimetrike dhe armatimit për të arritur përparësi strategjike duke re-

fuzuar pranimin e doktrinës së imponuar nga kundërshtari më i fortë. Megjithatë, karakterizimi i asimetrisë vetëm si një formë instrumentale e një strategjie në luftë është një qasje shumë e kufizuar për temën. Për të kuptuar plotësisht natyrën e një kundërshtari, është e nevojshme të zbuloni synimet, kulturën dhe vlerat e tij. Armiqësia është një konstrukcion social, pa marrë parasysh mjetin që është në dispozicion për të. Armatimi i njëjtë, madje edhe përdorimi i tij, ka efekt tjetër te një përdorues tjetër. Kjo është e rëndësishme për t’u marrë parasysh gjatë luftës së koalicionit. Ushtri të ndryshme mund të prodhojnë efekte të ndryshme me armët, pajisjet dhe teknikën e njejtë. Kuptimi i marrëdhënieve shoqërore midis aktorëve të ndryshëm është thelbësor, sidomos pas Luftës së Ftohtë, sepse sot marrëdhëniet ndërkombëtare janë shumë më të kom-plikuara. Kundërshtarët e mundshëm dhe të menjëhershëm janë gjithnjë e më të shumtë. Numri i shteteve të dësh-tuara dhe rebele është rritur, ashtu si dhe aktorët transnacionalë (terroristët, grupet radikale, krimi i organizuar) të cilët përdorin strategji të veçanta kundër kundërshtarëve të tyre. Është gabim në rast se analizohen këta aktorë me sytë e simetrisë. Kjo duhet të kuptohet si një problem i veçantë, por asimetria nuk duhet të përdoret si term universal për të shpjeguar të gjitha kërcënimet që devi-jojnë nga normalja. Kjo bëhet akoma, e sidomos politikanët dëshirojnë të për-dorin termin asimetri për të përshkruar papritur kërcënimet që shteti vështirë se mund ti përballojë. Ajo fajëson kom-pleksitetin dhe paparashikueshmërinë e kërcënimit, në kurriz të ngurrimit dhe paaftësisë së shtetit për ta shtypur atë. Asimetria fajëson imoralitetin e terroristit dhe pakujdesinë e tij për viktimat civile, në kurriz të masave joadekuate ose të vonuara për të parandaluar sulmin. Duke kujtuar asimetrinë si një problem paraq-itet kërkesa për të justifikuar inertnessin që përputhet me taktikat e kundërshtarit dhe aderimin e verbër ndaj doktrinës së vet edhe kur ajo nuk prodhon rezultate. Disa kultura dallojnë shumë nga ajo perëndimore. Konfliktet në tre deka-dat e fundit po zhvillohen përgjatë hen-dekut kulturor midis perëndimit dhe “të tjerëve”. Kultura e ndryshme e njerëzve prodhon një kulturë të ndryshme të dhu-nës. Asimptomaticiteti nuk është i duk-shëm vetëm në mënyrën e veprimit, por edhe në sjelljen e palëve në konflikt. Ka një arsye pse në disa rajone të konflik-teve botërore kulturat janë shumë më të dhunshme dhe me metoda primitive që nuk i ngjajnë sjelljes njerëzore në shek-

Asimetria nuk është e dukshme vetëm në mënyrën

e veprimit, por edhe në sjelljen e palëve në konflikt.

Ka një arsye pse në disa rajone të botës konfliktet

janë shumë më të dhunshme dhe me metoda primitive që

nuk i ngjajnë sjelljes njerëzore të shekullit XXI

24

ullin XXI. Ky aspekt kulturor i asimetrisë nuk mund të kapërcehet brenda natës. Edhe më tej praktikuesit ushtarakë perëndimorë vazhdojnë të përsërisin të njëjtin gabim edhe pse shumica e tyre kanë përvojë në luftërat në botën e tretë të kohës së kolonializmit. Ata vazhdojnë të besojnë se kundërshtarët mendo-jnë dhe veprojnë në të njëjtën mënyrë vetëm sepse kanë armë moderne. Ekziston një nxitje për ta parë kundërsh-tarin si kopjen e tij, se si ai do të veprojë me racionalitetin e njejtë. Në procesin e vendimmarrjes, gjatë “lojës së luftës”, kur luhet roli i veprimit kundër ekipit “të kuq”, “e kuqja” përdor të njëjtën logjikë. E rrallë është aftësia për të depërtuar në mendjen e kundërshtarit dhe për të menduar si ai. Ka të bëjë me një tipar individual dhe jo çdo aftësi për të dalë nga lëkura juaj dhe për të menduar si

dikush tjetër është aftësi. Subjektiv-iteti është një problem madhor në çdo planifikim, veçanërisht kundër dikujt që ka culture asimetrike. Kjo është ana e fortë e planifikimit të koalicionit, nëse ka planifikues të një kulture të ndryshme, ndoshta edhe të ngjashme me kulturën e kundërshtarit të mundshëm. Perëndimi vazhdimisht nuk arrinë të kuptojë plotësisht racional-itetin e dhunës. Ekziston një boshllëk asimetrik midis aftësive operacionale të Perëndimit dhe kundërshtarëve të saj, gjë që zhvillohet për shkak të rritjes së asimetrisë së mjeteve dhe metodave që përdorin të dyja palët. Prandaj, Perën-dimi percepton vazhdimisht terrorizmin si një emër, dhe jo si një veprim. Në të ardhmen aktorët joshtetërorë do ta përdorin gjithnjë e më shumë popullsinë si një mburojë të gjallë, lufta do të zhvil-

lohet rreth vendeve të banuara dhe do të jetë më e vështirë të dallohen civilët nga luftëtarët. Në konfliktet në Lindjen e Mesme, vështirë se dikush ka një uniformë dhe përcaktime të përshkruara si një palë në konflikt në përputhje me Konventat e Gjenevës. Me një rritje të nivelit të asimetrisë, është më e vështirë të përcaktohet një kundërshtar, e aq më e vështirë se cila anë e një konflikti të çon në një luftë të drejtë dhe cila në luftë e padrejtë, kategori kjo që deri tani ka qenë e vështirë për t’u përcaktuar. Ekziston një tendencë për të kërkuar një armik që përshtatet më mirë, në vend që të përcaktojë atë që është e drejtë. Mjedisi strategjik tashmë do të shëndr-rohet në jo linear, i papërcaktuar dhe

kaotik në krahasim me të kaluarën. Faktet tregojnë se lufta është ende e paparashikueshme, e ndërlikuar dhe nuk mund të shpjegohet saktësisht vetëm me metoda shkencore. Aplikimi i teknologjisë nuk mund të eliminojë dinamikën psikologjike, sociale, kul-turore dhe politike të luftës bashkëko-hore. Shkatërrimi i armëve, i pajisjeve apo i njësive nuk do të thotë se do të shkatërrojë vullnetin e kundërshtarit për një luftë. Klausevitz theksoi se kundërshtari kurrë me të vërtetë nuk u mposht derisa ai e pranoi atë. Parashi-kimet e luftës të bazuara ekskluzivisht në superioritetin teknologjik mund të jenë shumë të gabuara, veçanërisht në nivelin strategjik ku subjektiviteti është më i madh. Gjatë operacionit “Liri për

Specialistët janë ushtarë të së ardhmes, sepse janë

përzgjedhur dhe trajnuar për të luftuar duke kombinuar

njohuritë dhe instinktin. Nëse simetria është sinonim i luftës

konvencionale, asimetria përfshin luftëra duke përdorur forca duke përdorur mjete dhe metoda të veçanta. Një ushtar

i së ardhmes do të duhet të ketë një njohuri shumë më të mirë të mjedisit në të cilin po

lufton, të njohë gjuhët e huaja, zakonet lokale, psikologjinë, njohje të diplomacisë dhe

negocimit. Ata do të kenë aftësi të pashmangshme për kryerjen e suksesshme të operacioneve

ushtarake

Irakun”, koalicioni u mbështet edhe në teknologji duke e shpërfillur aspektin e luftimit nga afër në zonat urbane. Si rezultat i kësaj, megjithëse ideja strategjike e pranisë dhe kontrollit të terrenit ishte përgjithësisht e justifikuar, çmimi ishte relativisht i lartë. Ushtarët patrullues u ekspozuan vazhdimisht në prita dhe mina të befasishme. Nga një këndvështrim strategjik, prania e pan-dërprerë në terren është e justifikuar, por nga pikëpamja taktike është “llotari” ditore për vetë ushtarin kur largohet nga patrullimi. Për t’u marrë me asimetrinë e luftës, duhet të zbulojmë se çfarë ndodh në mendjen e kundërshtarit, nga niveli vendimmarrës, deri te ushtari që e kryen atë. Duhet të kuptojmë se çfarë në të vërtetëSA luftojmë. Kjo është shpesh ushtarë të paqartë dhe frustrues, dhe në luftën moderne urbane do të thotë të shohësh të gjithë (civilët) si armiq. Prandaj, në konfliktet asimetrike, ndry-she nga luftërat simetrike në shekujt e kaluar, popullsia civile që është kapur

në fushën e betejës në një zjarr të tërthortë është shumë më tepër vuajtje. Prandaj, megjithëse teknologjitë e reja lehtësojnë aspekte të caktuara të luftës, në një luftë asimetrike është një ushtar shumë më i dobishëm i cili është tra-jnuar për luftë guerile, luftën kundër ter-rorizmit dhe mbledhjen e informacionit në terren. Ose, në një luftë moderne që është kryesisht asimetrike, forcat spe-ciale të operacioneve janë shumë më të përshtatshme se forcat konvencionale. Ushtarët e forcave speciale janë ushtarë të së ardhmes, sepse janë përzgjedhur dhe trajnuar për të luftuar duke kom-binuar njohuritë dhe instinktin. Nëse simetria është sinonim i luftës konvencionale, asimetria nënkupton luftërat duke përdorur force dhe duke përdorur mjete dhe metoda të veçanta. Një ushtar i së ardhmes duhet të ketë njohuri shumë më të gjerë të mjedisit në të cilin po lufton, të njohë gjuhët e huaja, zakonet lokale, psikologjinë, të ketë një njohje të diplomacisë dhe të negociatave. Ata do të kenë af-

tësi të pashmangshme për kryerjen e suksesshme të operacioneve ushta-rake. Një aspekt tjetër i rëndësishëm i asimetrisë është forma e re e qeverisjes politike, një kulturë krejtësisht e re politike e demokracisë së drejtpërdrejtë, ku qytetari bëhet qendra e gravitetit të vendimeve politike. Në nivelin social, çdo qytetar është një receptor i strategjive dhe kundër-strategjive, ku perceptimet janë shën-drruar në armë, të ndikuara nga media, thashethemet dhe numri i madh i infor-macioneve të përditshme. Informacionet në baza ditore janë në numër shumë të madh, është më e vështirë të veçosh të vërtetën nga e pavërteta dhe ato fil-luan të jenë më tepër të dëmshme sesa të që janë të dobishme. Për shkak se realiteti është më kompleks se sa duket, nevojitet ndryshimi se si të mendojmë dhe çfarë qasje të kemi naj asimetrisë. Pa këtë, do të jetë e vështirë të zhvil-lohet një strategji e duhur mbrojtëse dhe të zhvillohen koncepte operacionale që do të fitonin në skenarët e ardh-shëm të paparashikueshëm luftarak. Lufta asimetrike është një konfrontim midis sistemeve politike, kulturore, sociale dhe organizative, e vartësve të logjikës së ndryshme. Nevojitet të zhvillohen mënyra të reja të të mendu-arit që marrin parasysh shumë aspekte për dallim nga dimensioni teknologjik i luftës. Për ushtrinë që të merret me kërcënimet asimetrike, në të ardhmen, do të kërkohet një përgatitje më e mirë mendore e stafit nëpërmjet përdorimit të filozofisë, sociologjisë, historisë dhe disiplinave të tjera, parimeve dhe apliki-meve e të cilat janë jolineare në thelbin e tyre. Ky lloj i arsimit, stërvitjes dhe trajnimit është anashkaluar dhe nevo-jitet kuptimi për armikun modern. Në një konflikt linear, për të thyer mbrojtjen e armikut, njësitë e tij duhet të tejkalo-hen me shumë zotësi. Në një konflikt asimetrik, mendja e armikut duhet të lexohet dhe të tejkalohet. Kjo detyrë do të kryhet më mirë nga sistemet kulturore se sa nga armët fizike, por është e nevojshme të bëhen edhe mjete të tilla për tejkalim të kësaj gjendjeje. Përveç edukimit të shoqërisë dhe udhëheqësve rreth kushteve thelbësore për arritjen e fitores, duhet të krijohet një lloj i ri i strategjisë. Duhet pranuar se në një luftë asimetrike, teknologjia dhe proceset burokratike nuk do të japin përgjigjen e duhur. Nevojitet një strat-egji që do të lidhë të gjitha aspektet e mundshme të mbrojtjes, por për ta bërë këtë, së pari duhet të braktisen normat tradicionale dhe paradigmat joadekuate.

Gjorgji Veljovski

25

Sivjet u realizua edhe një mision i suksesshëm i Brigadës Ajrore (ba). Formatimi i një pjese të njësive të ba-së jashtë aero-

portit amë vazhdoi me gatishmëri të pareduktuar të ARM-së. Gjatë vitit, forcat

ajrore, gjegjësisht një pjesë e forcave speciale, personeli ajroro-teknik dhe helikopterët, u formatuan pranë Qendrës për Trajnim në Ujëra në Ohër, ndërsa për herë të dytë, pak më vonë edhe në poligonin ushtarak “Krivollak”. Duke e

pasur parasysh kompleksitetin e struk-turës, pajisjes ajroro-teknike dhe faktit që një njësi e këtillë e ARM-së funksionon vetëm në një vend, në pjesën ushtarake të aeroportit të Shkupit, megjithatë në kuadër të Komandës së Brigadës Ajrore në koordinim me Komandën e Bashkuar Operative, u shfaq guxim dhe vend-osmëri të realizohet një aktivitet i tillë i planifikuar. Nga dy lokacionet pjesëtarët e ba-së vepronin duke i realizuar stërvit-jet dhe detyrat e tyre të planifkuara.Formatimi i parë gjatë këtij viti u ralizua si trajnim në kushte verore me per-sonelin e Çetës për Mbështetje, si dhe trajnimi për fluturim mbi hapësira ujore për pjesëtarët e Skuadronit të Helikop-terëve Transportues, dy njësitë pranë ba-së. Për realizimin e këtyre dy tra-jnimeve të cilat karakterizohen me një nivel të lartë të njohurive të procedurave operative, u angazhuan pjesëtarët e të dy njësive për realizimin e qëllimeve dhe detyrave të formatimit. Në mënyrë që misioni të realizohet në tërësi, nevojitej

Formatimi i brigadës ajrore

24 orë

angazhimi dhe formatimi i një pjese të pjesëtarëve të Skuadronit për Mirëmba-jtje Ajroro-Teknike, pa të cilën postulatet bazike të mirëmbajtjes dhe sigurimit të pajisjeve ajrore teknike nuk do të ishin realizuar. Qëllimi i trajnimit gjatë verës ishte tejkalimi i pengesave ujore me realizimin e operacioneve luftarake nga dhe në hapësira ujore. Për këtë opera-cion u realizuan kërcime në hapësira ujore, në hapësira të thella dhe të cekta, e njëherit u realizua edhe lëshim me litar nga helikopterët transportues të ba-së “Mi-8/17” nga anae pjesëtarëve të Regjimentit për Dedikime Speciale. Me kondicionin e mirë fizik, pjesëtarët e regjimentit ia dolën të realizojnë detyrën e zhytjes së sigurt, punën me pajisje lundruese të armatës, si dhe realizimin e procesit të dhënies së ndihmës me anë të zhytësve, gjegjësisht ndihmë për njerëzit në nevojë. Gjatë kësaj kohe, pilotët e përbërjes teknike në mënyrë profesionale kontribuan për realizimin e aktiviteteve në fjalë. I pashmangshëm ishte bashkëpunimi në mes të tre njësive të personelit të lartë profesional, ndërsa me hapje dhe me fushë për avancim dhe implementim të mëtejmë të mësimeve të marra, u rrumbullaksua aktiviteti në tërësi. Bashkëpunimi i Brigadës Ajrore me nikoirin, Qendrën për Trajim në Ujëra në Ohër, ishte jashtëzakonisht në nivel të lartë, ndërsa në një konstalacion të këtillë të marrëdhënieve, pa dyshim që bashkëpunimi do të vazhdojë edhe në të ardhmen.Si rrjedhojë e aktiviteteve të lartëpër-mendura, gjatë muajit shtator u realizua edhe pjesa e dytë e formatimit të një pjese të njësive të Brigadës Ajrore jashtë aeroportit amë. Trajnimi u realizua sipas planit vjetor për formatim dhe trajnim të njësive. Kësaj rradhe në tokë në kushte pak më ndryshe sesa kushtet e zakonshme, pranë Qendrës për Trajnim “Pepelishte” me anë të përdorimit të poli-gonit ushtarak “Krivollak”. Njësitë e njejta të ba-së u vendosën përsëri para testit për planifikim dhe realizim të detyrave duke mos i poseduar kushtet e zakon-shme pranë aeroportit ndërkombëtar në Shkup. Përgatitjet filluan me kohë me caktimin e personelit profesional nga njësitë e ba-së dhe me përpilimin e dokumenteve të nevojshme për zhvillimin dhe realizimin e aktiviteteve. Qëllimi parësor i forma-timit dhe trajnimit ishte shkathtësimi i pjesëtarëve të përbërjes së Skuadronit të Helikopterëve Transportues, Regji-mentit për Dedikime Speciale dhe një pjesë e Skuadronit për Mirëmbajtje Ajrore Teknike, realizimin e misioneve gjatë verës nga fusha e kërkimit dhe shpëtimit me anë të dhënies së ndihmës për persona të lënduar në terrene të pak-alueshme. Një pjesë e temave të cilat u

përpunuan gjatë trajnimit ishin të fushës së këtillë, kishin te bëjnë edhe me sqa-rimin për përdoimit të drejtë të pajisjeve të nevojshme për realizimin e misioneve, lëshimin e personit që do të shpëtojë dhe tërheq të tjerëtme anë të litarit për siguri, punë dhe procedura të ekuipazhit të helikopterit mbi maja malore dhe mbi hapësira të caktuara, fluturim gjatë ditës dhe gjatë natës, si dhe organizim të jetës në kampin e trajnimit.Me përdorimin e startit gjatë natës u realizua fluturim natën që kërkonte angazhim plotësues dhe energji plotë-suese për përdorimin e helikopterëve në kushte të këtilla. Për t’u përshëndetur është edhe vendosja e procedurës së re për fluturim gjatë natës pranë Qendrës së Trajnimit “Pepelishte”. Para kësaj, personeli fluturues e realizoi aktivitetin e planifikuar gjatë ditës, në mënyrë që e tërë kjo të përfundojë me përdorimin e helikopterëve në kushte të natës me anë të përdorimit të një pjese të sistemeve në ajër dhe në tokë.Fromatim dhe veprim nga pozicion tjetër nuk do të ishte punë e thjeshtë duke

pasur parasysh se edhe puna më e vogël në rast nevoje mund të jetë tejet e rëndësishme. Mos t’i harrojmë edhe punët më të mëdha, si për shembull sigurimin e karburantit për avionët, per-sonel për nisje, personel për automjetin e sigurisë kundër zjarrit, personel të tra-jnuar për kontroll të fluturimeve me anë të lidhjeve “tokë-ajër” dhe anasjelltas, në përputhje me rregulloren e fluturimeve operative të avionëve luftarak. Por, për një pjesë të madhe të personelit, ky lloj i trajnimit është aktivitet i rregullt që gjithnjë e më tepër realizohet në kohë reale dhe me anë të realizimit praktik të stërvitjeve dhe trajnimit. Pa dyshim që mbështetja nga ana e Ko-manda e Brigadës Ajrore ishte shumë e rëdnësishme. Në këtë drejtim u realizua dhe kontrolli i pjesëtarëve të komandës në mënyrë që të përfundojë edhe opera-cioni në tërësi si që është planifikuar dhe menduar. Për fund, urimet më të sinqerta për Brigadën Ajrore dhe për pjesëtarët e saj të cilët ishin pjesë e të gjitha aktiv-iteteve të lartëcekura.

Dragan Pavllovski

Parë në këndvështrimin historik në Republikën e Maqedonisë formatimi për herë të parë është realizuar në vitin 1999 në aeroportin sportive

“Sushevo” në Shtip. Në ato kushte kur nuk ka pasur helikopterë luftarak, pilotët e eskadrilës së 201 helikopteristike antiblinduese janë shkathtësuar për të realizuar detyra dedikuese gjatë ditës në

rolin e pilotit të dytë të helikopterëve transportues “Mi-17”. Një pjesë e përbërjes së fluturimit të kësaj eskuadrile janë shkathtësuar për

përdorim dhe pajisje zjarrfikëse dhe ngritëse për helikopterët “M-17” në kuadër të njësisë 301 transportuese. Pilotët e eskadrilës së 101 të

aviacionit janë shkathtësuar për realizimin e të gjitha detyrave për dedikime bazike dhe ndihmëse me avionin “ZLIN-242L”

E diel, edhe pse është shtator dielli pamëshirsëhm djeg rreth terrenit të thatë të poligonit të qitjes. Në afërsi të poligonit të

qitjes organizatorët kanë vendosur tenda për mbrojtje nga dielli, ku qëndrojnë pjesëmarrësit dhe organizatorët si dhe tendë tjetër e ARM-së ku është vendo-sur një bankinë ku janë ulur anëtarët e komisionit vlerësues në përbërje: Ivan Saraginov, Kristijan Savev dhe Jovica Antiq. Referët janë në terren dhe janë syçelë për të ndjekur rrjedhën e garave. Mbështetja logjistike nga ana e organi-zatorëve u sigurua nga Komanda për Trajnim dhe Doktrina pranë garnizonit të ARM-së në Veles, ku organizatorët ishin tejet mirënjohës. Garat filluan në orën 10 të mëngjesit, ndërsa përfunduan diku nga ora 13 e 30 kur qitjen në caqet lëvizëse e realizuan edhe pjesëmarrësit e fundit. Organizatorët në tavolinë i shënonin rezultatet të cilat vinin nga ana e refervë anësor në terren.

PropozimetPunohet sipas komandave të referëve anësorë, gjuhen gjithsej nga 5 plumba ndaj caqeve lëvizëse, një djathtas dhe prapa majtas në vazhdimsi. Gjuhet në dy disciplina: shënjestër optike dhe mekan-ike. Nuk realizohen qitje ndaj caqeve të palëvizshme, e as pas paravanit. Gjuajtje në cak jolëvizës dhe pas paravanit sjellë diskualifikim. Në rast të pikëve të njejta, merret si përparsi ai i cili ka numër më të madh, e në rast se edhe këtu numri është i njejtë, më i mirë është ai i cili ka më tepër gjuajtje apo qitje në

cak. Kjo vlen për vendin e parë, të dytë dhe për vendin e tretë. Pas ndërmar-rjes së masave të sigurisë edhe ekipi ynë i gazetarëve i drejtohet vend qitjes, aty zhvillohet gara. Aty e takuam Toni Stavrovskin, refer anësor, anëtar i KQ “Veles” i cili është qitës aktiv, e njëherit edhe gjahtar. Përveç kësaj, ai ka qenë edhe epror në ARM pranë garnizonit të Velesit, ndërsa tash është në penzion. “Unë së bashku me Jovan Andovskin, kryetarin e KQ “Veles” dhe me kolegun Toni Cvetkov, një kohë më të gjatë – një muaj e gjysëm përgatitemi për turneun

Qitja ndaj caqeve lëvizëse

24 orë

Në organizimin e klubit të qitjes «Veles», dhe me mbështetjen e Komunës së Velesit, u organizua turneu i parë në qitje ndaj caqeve lëvizëse - silueta e një derri të egër. Në garat në dy disiplina, objektiva mekanike dhe optike, morrën pjesë rreth 50 konkurrentë nga klubet e qitjes nga Shkupi,

Kavadari, Shtipi, Prilepi, Negotina, Vinica, Velesi dhe nga qytete të tjera

e sotëm, i pari i këtij lloji në vendin tonë, me qëllim që të sigurojmë kushte më të mira për garuesit dhe të rrumbul-laksojmë me sukses turneun. Tashmë kur i njejti përfundon dhe po realizohen qitjet e fundit, mund të vlerësoj se i njejti u realizua në nivelin më të lartë. Sot, garuesit erdhën me përvojë paraprake në përdorimin e armëve dhe në qitje, ku pjesa më e madhe e tyre, gati se 80 për qind janë gjahtarë aktiv dhe ata këtë e praktikojnë në terren, në mal gjatë gjahut të kafshëve, gjegjësisht caqeve të gjalla. Për të gjithë këta, turneu i sotëm ishte si një lloj stërvitjeje, të shohin, të dësh-mojnë dhe të vërtetojnë se sa janë të shkathtët në qitje ndaj caqeve lëvizësë”, sqaroi Stavrovski. Ai na informoi edhe se qitja zhvillohet me karabinë gjahu. Secili garues ka nga pese qitje në cak, siluetë e derrit të egër e cila është në 85 metra distancë, që lëvizë 30 metra majtas djathtas me shpejtësi prej 20-22 kilometra në orë. Caku është dhënë për secilin garues dhe pjesëmarrës, ndërsa me qitje fillohet vetëm pas urdhërit të referit anësor. Më pas rezultati i cakut të secilit pjesëmarrës dërgohet te komisioni vlerësues i cili i rregullon pikët për secilin nga garuesit. Toni Stavrovski në fund të garës vlerësoi se shumica e pjesëmar-rësve kanë marrë rezultate të shkën-qyeshme. Përpos tij si ish pjesëtarë i ARM-së, tashmë në penzion, në gara morri pjesë edhe Dragan Mirov, nënoficer i ARM-së pranë garnizonit të Velesit i cili gjithashtu arriti rezultat solid. Mori pjesë edhe Safet Hajdarpashiq nga Velesi, ish i punësuar në MM, tash në penzion. Në fund u ndanë çmimet dhe pllaketat. Vendin e parë në disciplinën shënjestër optike e zuri Hristijan Cvetkovski me 28 pikë apo 28 qarqe, vendin e dytë e fitoi Ile Andovski ndërsa në vendin e tretë u rradhit Jane Veljo Arsovski. Në discipli-nën shënjestër mekanike vendin e parë e fitoi Jane ane Kostov, të dytin Goran Sto-jkoviq, ndërsa si i treti përfundoi Darko Miladinoviq. Fituesi Jane Kostov nga Ne-gotina, gjahtar i cili garoi idividualisht, na tha se ky turne për të do të thotë sukses i madh. “Turneu kaloi në mënyrën më të mirë dhe është shumë i rëndësishëm për të gjithë garuesit dhe klubet e qitjes, por edhe për ne gjahtarët sepse është një stërvitje e mirë dhe përgatitje për gara tjera dhe për shoqëri të ndërsjellë dhe shkëmbi të përvojave nga kjo fushë”, tha mes tjerash Kostovi.Jovan Andonoski, kryetar i KQ “Veles” si organizator i turnout potencoi se ky nivel i qitjes do të jetë inkurajim për klubet tjera të qitjes nga vendi jonë të organizojnë turne dhe gara të ngjajshme si këto. Ai informoi se ky turne është i pari i këtij lloji në R. e Maqedonisë dhe më gjerë në hapësirat e vendeve të ish

Jugosllavisë, përveç në Kroaci, ku nuk është mbajtur një turne i njejtë, por i ngjajshëm me caqe lëvizëse në distanca më të vogla. Megjithatë, turneu i Velesit tashmë është diçka më ndryshe dhe i vetmi i këtij lloji dhe shërben si shembull për klubet tjera të qitjes në vend dhe më gjerë në rajon. “Ne si KQ “Veles” gjatë dhjetë viteve të fundit punojmë me shumë mund dhe gjithnjë përpiqemi që të sjellim risi në këtë sport në Veles dhe në vend. Njëherit përmes sportit, në këtë rast përmes sportit të qitjes, dëshirojmë që t’i afrohemi Evropës dhe për këtë arsye e organizuam një turne të këtillë të qitjes në ndaj caqeve lëvizëse, i cili është i pari në Maqedoni i këtij lloji. Me këtë duam t’u dëshmojmë kolegëve evropian se edhe në këtë sport Maqedonia ka mundësi dhe është e gatshme të balla-faqohet me ta. Turne i llojit të këtillë për hërë të parë organizohet në Maqedoni, e nuk ka pasur as në hapësirat e Jugosl-lavisë, e për këtë shkak për ne kjo qe një sfidë e madhe. Megjithatë, me një ekip të mirë ia dolëm që atë që paramenduam, ta realizojmë në mënyrën më të mirë”, sqaroi Andovski. Ai shprehu mirënjohje deri te Komuna e Velesit, deri te Minis-tria e Mbrojtjes dhe deri te Komanda për Trajnim dhe Doktrina pranë garnizonit të

ARM-së në Veles, deri te MPB-ja, deri te gjahtarët dhe klubet sportive të qitjes, duke mos harruar as bashkësinë e bizne-sit në Veles që ndihmoi në organizimin e këtij turneu.Jordan Tasevski, përzgjedhës i Feder-atës Sportive të Qitjes së Maqedonisë dhe anëtarë i kombëtares së Maqedo-nisë në qitje, vlerësoi se ky turne i ri ka kaluar shkëlqyeshëm. “Vërejta se pati interesim të madh edhe nga qitësit e klubeve të qitjes në vend, por edhe nga gjahtarët. Secili turne i këtillë është shumë i rëndësishëm sa i përket po-pullaritetit të sportit të qitjes dhe për masivitetin e këtij sporti. Ky turne shënon edhe një hap para, ky sport – qitja të jetë në piedestalin e sporteve në Maqedoni, ashtu si që ka qenë në të kaluarën”, potencoi përzgjedhësi Tasevski.Organizatori paralajmëroi që ky turne duhet të shëndrrohet në traditë me më shumë pjesëmarrës nga vendi dhe nga bota e jashtme. Turneu përfundoi me drekë të përbashkët – fasule ushta-rake me sallamë, i gatuar në menzën e garnizonit të Velesit të ARM-së, garnizon ky i cili për turneun dha mbështetjen e nevojshme logjistike ku organizatorët u falenderuan publikisht.

Antoanella Dimitrievska

Më 29 tetor, në kazermën “Ilinden” u shënua zyrtarisht 29 tetor, Dita e Batalionit të Policisë Ushtarake. Në fjalën

e tij, komandanti i Komandës së Bashkuar Operative, gjeneral-major Pavle Arsoski theksoi falë profesionalizmit, përgjegjsh-mërisë dhe efikasitetit të pjesëtarëve të njësisë janë siguruar objektet me rëndësi jetike për mbrojtjen, oficerë të lartë ushta-rakë, delegacione të huaja ushtarake, si dhe kujdesi për ruajtjen e rendit ushtarak dhe disiplinës, parandalimi dhe pastrimi

i krimit në mbrojtje dhe angazhimi në mbështetjen dhe menaxhimin e krizës së emigrantëve. Komandanti i Batalionit të Policisë Ushtarake, nënkolonel Kire Nikolovski tha se në të kaluarën janë kryer me sukses një sërë detyrash që lidhen me misionin e njësisë, si dhe pjesëmarrjen në aktivitete stërvitore të rëndësishme, pjesëmarrje në stërvitjen më të madhe të NATO-s “Saber Strike 18” dhe stërvitjen kombëtare “Shkëlqimi i Maqedonisë 14,” ku kompania e deklaruar e njësisë fitoi certifikatë për “ gatishmëri

luftarakem,” ndërsa sakrifica, gatishmëria dhe njohuritë kontribuojnë në zbatimin e suksesshëm të aktiviteteve dhe njohje të denjë të njësisë dhe Armatës së Repub-likës së Maqedonisë. Në ceremoni është ndarëedhe një certifikatë për vlerësimin e ardhshëm Niveli 2 për kompaninë e deklaruar dhe janë promovuar pjesëtarët e njësisë duke iu dhënë masa inkurajuese për kryerjen me sukses të detyrës. Në fund të ceremonisë është mbajtur rreshtim taktiko-teknik ku janë ekspozuar armatimi dhe pajisjet në dispozicion të njësisë.

Dita e Batalionit të Policisë Ushtarake

32

Automjeti i blinduar amfib BMMP

Kompania ruse e industrisë dedikuese “Omsktransmarsh”, si pjesë e korporatës “Ural Vagon Zavod” zhvillon koncept

të ri të automjetit të ri blindues vemjor me shkurtesën BMMR (Боевая Машина Морской Пехоты), që i dedikohet njësive detare desante. Qëllimi i zhvillimit është ndërtimi i një automjeti të ri amfib blindues që do të ketë shpejtësi më të madhe lundruese dhe fuqi më të madhe luftarake për dallim nga mjetet aktuale blinduese që janë në përdorim, BTR-80 dhe BTR-82АМ, me qëllim të fuqizimit të njësive desante detare. Projekti zhvillimor sipas planeve duhet të përfudojë deri në fund të vitit 2019. Prototipët e parë do të jenë të gatshëm për testim gjatë periudhës së viteve 2020-2022, përderisa porosia e automjeteve të para të prodhuara serike duhet të fillojë një vit më vonë më 2023. Sipas planeve automjeti amfib blindues me gaz BMMP është paramenduar si një platformë bazike e unifikuar nga i cili do të zhvillohen disa lloje edhe atë: automjet luftarak për këmbësorinë, automjet komandues, automjet zbulues, tranasportues i blinduar, automjet artilerik vetëlëvizës, etj. Varësisht llojit do të varet edhe numri i rrotave mbështetëse a do të jetë 5 apo 6 sipas pozicionit. Blinduesi bazik do të përpunohet nga legura e aluminit, me shtresa të polimerit/kompoziteve, ndërsa disa pjesë të jashtme dhe pjesa e poshtme do të jenë të mbrojtura nga çeliku që nuk ndryshket. Sipas parashikimeve të konstruktorëve, pjesa e përparme e automjetit duhet të mundësojë mbrojtje nga veprimi luftarak i predhave 30 mm, në rast se veprohet nga distanca nga 300 m, pjesët anësore duhet të mundësojnë mbrojtje nga veprimi i predhave 12,7 mm në distancë nga 100 m, përderisa nga armët këmbësorike të kalibrit 7,62 mm mundësohet mbrojtja deri në 360° gjatë veprimit nga 100 m. Pjesa e poshtme mundëson mbrojtje nga veprimi deri në 6 kg minë anti tankse, e në rast se është aktiv sistemi për mbrojtje aktive Arena-M, pjesa e përparme (± 90°) është e mbrojtur nga veprimi luftarak i çfardo lloji të predhave dhe raketave antiblinduese. Sipas planeve në pjesën e përparme do të jetë e vendosur njësia komanduese e përbërë nga 3 anëtarë (shofer, komandant dhe shënjestrues), nga ku do të mund ti realizojnë të gjitha operacionet e nevojshem.

Pas tyre do të jetë i vendosur stacioni luftarak që drejtohet me telekomandë ose do të vendoset kupola luftarake. Në pjesën qëndrore do të jetë i vendosur motori kryesor (turbinë gazi), ndërsa në fund të njësisë transportuese për vendosjen e 10 ushtarëve apo për vendsojen e gjërave me peshe të cilat do të vendosen nga dera e prapme. Në pjesët anësroe të pjesës së prapme nga poshtë në konstruksion do të vendoset shtëpiza e dy sistemeve me propeler (të shoqëruara nga turbine e gazit përmes reduktuesit dhe derës së motorit), që nevojiten për lëvizjen e automjetit blindues BDM-4 apo “Kurgenec-25”. Sipas planit, sistemi i amortizimit do të mundësojë ndryshimin e klirensit, gjegjësisht të rrotave që nevojiten për lundrim në ujë ku me anë të vemjeve do të tërhiqen drejt shasisë, me qëllim të reduktimit të rezistencës, ku përpara do të hidhet shtresa mbrojtëse, ndërsa mu aty, një pjesë e vemjeve do të lëshohen te mbrojtësi i përparëm ( i cili është i vendosur gjithashtu në pjesën e përparme), përderisa nga prapa për stabilitet do të vendoset gjithashtu pajisje mbrojtëse. Regjimi i përparëm i ngasjes në mundësi lundrimi do të realizohet për periudhë deri në 50 sekonda. Nga pajisjet do të vendosen gjenerata më e re e sistemeve për mbikqyrje gjatë natës, sistemet e shënestrimit, sistem luftarak i kontrollit i cili mundëson vepirme luftarake në të gjitha kushtet atmosferike, gjatë ditës dhe gjatë natës, sistem për navigacion satelitor GLONASS dhe NAVASTAR, sistem për diagnostifikim automatik, radiostacione R-168-25U-2 dhe R-168 МRА, sistem për mbrojtje aktive, Arena-M, sistem informatiko-drejtues, etj. Varësisht se për çfarë do te jetë i dedikuar, automjeti mund të jetë i pajisur me kupola të ndryshme luftarake, ndërsa më karakteristike prej tyre janë “Kinzhal” dhe “Bahça”. “Kinzhal” ka të bëjë me modul bashkëkohor luftarak në të cilin është i vendosur top automatik 57mm, dhe mitralozi koaksial PKTM i kalibrit 7,62 mm, përderisa “Bahça” është kupolë luftarake në të cilën është vendosur topi/lansues i raketave 2A70 me kalibër 100 mm, i cili posedon top automatik koaksial 2A72 me kalibër 30 mm dhe mitraloz koaksial PKTM. Gjithashtu, mund të vendoset edhe moduli i drejtuar me komandë “Impuls-2” si dhe disa module të tjera.

Ivica Dameski

Armatim

12

1. Sistemi kompleks për mbrojtje aktive2. Top automatik me kalibër 57 mm3. Мitraloz i kalibrit 7,65х54Р mm4. Sistem shënjestrimi për shënjestruesin5. Sistemi shënjestrues/periskop për komandantin6. Аntena7. Modul luftarak pa ekuipazh „Kinzhal“8. Мeteosenzor9. Ulëse10. Pjesa transportuese me 10 ulëse11. Dera e prapme12. Pjesa e prapme mbrojtëse

24

2526

13. Hapja e kulmit nga pjesa transportuese 14. Pozita e motorit për lëvizje në ujë15. Pjesëza16. Rrota mbështetëse17. Vemjet18. Motori, turbine e gazit GTD, me fuqi prej 1.500 ks (ose 2.500 ks)19. Aksi torzional20. Aksi i motorit 21. Rrota e motorit22. Тransmisioni23. Shoferi24. Hajpe e pjesës drejtuese25. Mbrojtësi26. Pjesa drejtuese për ekuipazhin tre anëtarësh

33

4 56

78

9 11 12

14

16

10

KARAKTeRISTIKAT TAKTIKO-TeKNIKe Të BMMP

ЕKUIPAZHI 3 anëtarë + 10 ushtarë desant

GJATËSIA 10,5 m

LARTËSIA 3,4 m

GJERËSIA 3,4 m

PESHA deri në 35 ton

MOTORI Turbinë me gaz GTD, me fuqi prej 1.500 ks (ose 2.500 ks)

SHPEJTËSIA NË TOKË 75 km/h

SHPEJTËSIA GJATË LUNDRIMIT 37 km/h

AUTONOMIA E LËVIZJES NË TOKË 300 km

AUTONOMIA E LËVIZJES NË UJË 100 km

EKSPLOATIM NË TEMPERATURA nga -60°С deri +50°С

3

171819

20212223

Në njërën nga këngët popullore „Si ajo gotë“, nëna e dërgon të birin e saj në luftë revolucio-nare me pushkën „Berdanka“.

Motiv i ngjajshëm, kur nëna e dërgon të birin në luftë me pushkën “Berdanka”, hasim edhe në këngën “Zgjohu Gele Angele”. Në këngën “Ëndërr ëndërroi Ordanica” për “Berdankën” lexojmë për armën e zjarrit ndaj së cilës hidhen në rast të ndonjë rreziku nga armiku. Në këngën “U nis Toda të mbushë ujë”, “Ber-dankën” e shohim si pjesë e pashmang-shme e këndimit të heroizmit të komitëve maqedonas. “Berdanka” përmendet edhe në këngën “Nga Krusheva erdhi haberi” dhe në këngën “Sa më vjen mirë”, ku vajzat e reja e duan “Berdankën”, duke dashur të bëhen komite dhe të jenë pjesë e rradhëve të revolucionarëve maqedo-nas. Njëra ndër këngët më të kënduara të folklorit maqedonas ka të bëjëm me turqizimin e vajzave maqedonase nga

34

„Berdan 2 M1870“ – „Berdanka“Armatim

Me „Berdankë“ në dorë për lirinë e Maqedonisë

Pushka „Berdanka“ ndoshta është një nga armët më të kënduara në folklorin maqedonas. „Berdanka“ përmendet në shumë këngë

popullore maqedonase, si „Zhvillohu mal i gjelbër“, kushtuar një prej revolucionarëve më të rëndësishëm maqedonas, Goce Dellçevit

ana e turqve. Në këngën “Turku me qor-ton”, nëna i drejtohet birit të saj me “Ber-dankën” dhe me jatagan, në mënyrë që ai të luftojë kundër turqve për të parandaluar fatin e zi të motrës së tij. Kjo është vetëm një pjesë e vogël nga këngët e shumta popullore maqedonase, në të cilat shpesh dëgjojmë për “Berdankën, si njërën ndër armët më të rëndësishme dhe më të për-dorura në kohën e luftës revolucionare maqedonase. “Berdanka” shumë herë përmendet edhe në disa vepra tjera po-pullore, si në përalla dhe legjenda, me elemente epike për heroizmin e komitëve maqedonas.Historia e pushkës më të kënduar në këngët popullore maqedonase, e njo-hura “Berdanka”, fillon në fundin e viteve gjashtëdhjeta të shekullit XIX në SHBA. Gjatë viteve pas Luftës së Krimesë (1853-1865), ushtritë e mëdha të botës kanë vërejtur se pushkët të cilat mbushen nga prapa janë shumë më efikase se ato të cilat mbushen nga ana e përparme. Qe-

veria ruse ka filluar disa programe për modernizimin e armëve këmbësorike. Rezultatet nga këto programe janë përzier dhe katër pushkë të ndryshme të këmbë-sorisë kanë hyrë në shërbim për vetëm dy vjet. Duke kërkuar armë të përshtatshme me të cilën do ta kishte armatosur ush-trinë, drejtoria qëndrore artilerike e Rusisë cariste, ka dërguar dy oficerë teknikë në SHBA. Detyra e Aleksandar Pavlloviç Gorlovit dhe e Karlo Ivanoviç Guniusit ka qenë të hulumtohet një sistem i për-shtatshëm të armëve dhe municionit i cili do të miratohej për armatimin e armatës cariste ruse. Së shpejti, vëmendjen e tyre e ka tërhequr plumbi me konstruksionin e Hajrem Berdanit, hulumtues dhe officer pranë unionit të luftës qytetare amerikane. Ky konstruktor amerikan ka patentuar gëzhoja të mesingut, si dhe sistem për ndërtimin dhe gjuajtjen e kapislave të plumbit, i cili në municionin qitës përdo-ret edhe sot. Përveç municionit, Berden ka pasur edhe disa patenta për mbyllës dhe për pushkë. Oficerët rus Gorlov dhe Guinus në vitin 1867 fillojnë përgatitjet me pushkën e Berdanit me bllok-mbyllës i cili është hapur në anën e përparme, i modifikuar sipas sugjestioneve të tyre. Gjithashtu, sipas instrukcioneve të tyre, kalibri çarës 11,43 mm është reduktuar në 10,75 mm. Kështu është krijuar gëzhoja me gjatësi 58 mm me mbushe baroti nga 5,06 gramë dhe me kokërrza plumbi nga 24 gramë. Kjo pushkë, më vonë e njohur si “Berdan 1”, është miratuar në vitin 1868 duke hyrë në përdorim të armatës ruse. 30,000 armët e para me pajisje janë prod-huar nga kompania amerikane “Colt” me një çmim prej 22.85 dollarë. Gjithashtu, 6.5 milion plumba janë blerë me një çmim prej 42 dollarë për 1,000 copë. Hajrem Berdan ka paguar 50,000 rubla të arit. Hajrem Berdan në tetor të vitit 1868 në Britaninë e Madhe e ka patentuar mbyllë-sin me rrotullim. Pas arritjes në Britaninë e Madhe, Berdan konstruksionin e tij të bazuar në pushkën ruse “Berdan 1”, por me mbyllësin me rrotullim, i cili ka pasur boshllëqe në pjesën e sandëkut, e për përmbushjen e të cilit ka qenë e nevo-jshme të ngritet dorëza e mbyllësit për

vetëm 30 gradë (te sistemi Mauzer dhe të ngjajshmit, dorëza e mbyllësit është ngritur për 90 gradë), ia ka ofruar kompa-nisë “BSA” (Birmingham Small Arms Co.). Kjo armë ka marrë emrin “Berdan 2” dhe u është ofruar vendeve të Evropës edhe Rusisë. Së shpejti në Rusi do të shkojë edhe Berdani, duke e reklamuar konstruk-sionin e vet të ri. Edhe pse prodhimi serik i pushkëve “Berdan 1” veçmë kishte fillu-ar, drejtoria qëndrore artilerike ka treguar interes edhe për modelin e ri. Testimet paralele, të bëra me pushkën “Berdan 1”, “Berdan 2” dhe me pushkën bavareze “Verder”, i kanë shfaqur përparsitë e kon-struksoinit të ri të Berdanit. Më e theksuar ka qenë shpejtësia e gjuajtjes e cila arrinë në 28 plumba në minutë, që ka rezultuar të jetë për 10 plumba më tepër në kraha-sim me modelin e vjetër dhe 7 plumba më tepër në krahasim me pushkën bavareze. Nga 15 ndryshime të vogla në konstruk-sion, pushka “Berdan 2” është pranuar si pjesë e armatimit të ushtrisë cariste. Me kompaninë “BSA” është nënshkruar kon-tratë për porositjen e 30.000 pushkëve me çmim prej 3,20 paund në pushkë me ba-jonetë. Në ndërkohë, fabrikat ruse “Tulla”, “Izhevsk” dhe “Sestoretsk” kanë filluar me përgatitjet për prodhim serik të pushkës së re. Në vitin 1872 fillon prodhimi edhe në fabrikat ruse, ku gypat në fillim janë marë nga Belgjika dhe nga Gjermania. Përpos pushkës standarde të këmbë-sorisë, është prodhuar edhe karabini për kalorës, si dhe pushka dragonike. Deri në fillim të Luftës Ruso-Turke 1877-78 janë prodhuar 200.000 pushka këmbësorike. Gjatë luftës, pushka është dëshmuar si e suksesshme, por së shpejti është bërë e ditur se pushkat për një qël-lim do të vjetërsohen. Gjatë luftës, rusët kanë zbuluar se pushkët e tyre nuk mund të krahasohen me pushkët turke “Martini-Henri”. Ushtria ruse ka vërejtur se pushkët me magazë kanë qenë në trend dhe kanë dashur që edhe ata të kenë armë të tyre. Disa dizajnues e kanë marë këtë sfidë përsipër, njëri nga të cilët edhe Sergej Mosin, i cili ka zhvilluar llojin e “Berdan 2” me magazë, por ky lloj nuk ka gjetur miratim, përderisa ai ka filluar të punojë në pushkë tjera me magazë gjatë pjesës tjetër të dekadës. Një tjetër përpjekje për t’u zgjidhur problem me shpejtësinë e gjuajtjes ka ngjarë në momentin kur Rudnicki dhe Glinski janë përpjekur të zhvillojnë pushkë automatike në bazë të “Berdin 2”. Ata shumë shpejtë kanë ardhur në përfundim se plumbi me barot të zi nuk i përshtatet qëllimit dhe asnjë nga dizajnet nuk është miratuar. Nevoja për çfardo eksperimentimi të mëtejmë është shuar në vitin 1891 me miratimin e pushkës “Mosin-Nagant”, e cila ka pa-sur magazë për pesë plumba. Prodhimi i „Bardan 2“ ka përfunduar shumë shpejtë duke u prodhuar më se tre milionë mon-stra. „Berdan 2“ duhej të qëndronte në rradhët e njësive reserve, por si masë e

35

Prodhimi i «Berdan 1» u miratua në vitin 1868 për armatimin të ushtrisë ruse. 30,000 armët e para me pajisje janë prodhuar

nga kompania amerikane “Colt” me një çmim prej 22.85 dollarë. Gjithashtu, 6.5 milion plumba

janë blerë me një çmim prej 42 dollarë për 1,000 copë. Hajrem Berdan ka paguar 50,000 rubla të arit për blerjen e të drejtave

të patentës

përkohshme për standardizim i furnizimit me municion, armata ruse në vitet 1890 ka vendosur të konvertojë rreth 200.000 pushkë “Berdan 2” për plumbin me kali-bër 7,62x54mm. Kjo armë do të pajiset edhe me gypa të reja. Kjo armë e modi-fikuar do të mbetet pjesë e armatimit së bashku me pushkët tjera “Berdan 2” deri në Luftën e Parë Botërore në vitin 1914. Prodhimi i pushkës “Berdan 2” ka vazhduar deri në vitin 1891, kur e njejta është zëvendësuar me pushkën për caqe të shpejta “Mosin-Nagan M-91”. Gjithsej në të gjitha llojet janë prodhuar rreth 3,5 milionë monstra. Përveç në Rusi, “Berdan 2” ka qenë pjesë e arma-timit edhe në disa vende tjera. Bullgaria gjatë periudhës së viteve 1883-1889 ka marë nga Rusia gjithsej 105.000 pushkë këmbësorike dhe 3.000 pushkë drag-onike, ndërsa më 1910 si dhuratë ka marë edhe rreth 10.000 copë tjera. Mali i Zi gjithashtu si dhuratë në vitin 1894 ka marë 30.000 pushkë këmbësorike dhe 500 dragonike me 30 milionë plumba. Të porositura në mënyra të ndryshme një numër i caktuar i pushkëve në fjalë janë gjetur edhe në duart e revolucionarëve maqedonas. Kur Lufta e Parë kishte filluar në vitin 1914, ushtria ruse shpejtë ka parë se nuk ka pasur armë dhe municion në sasi të mjaftueshme. Industria ruse thjeshtë nuk ka mundur të ndjek hapin me luftën moderne. Për ta zgjidhur këtë problem armata ka filluar të tërheq armët nga rezervat e deponuara. Këtu bënin pjesë rreth 362.400 pushkë “Berdan 2” të kali-brit origjinal. Këto pushkë janë përdorur nga ana e ushtrisë ruse së bashku me pushkët “Mosin-Nagant” në luftë dhe gjatë luftës qytetare që ka ndodhur më vonë. Kjo armë do të hiqet nga rezervat ruse në vitin 1922, kur Këshilli Revolu-cionar Ushtarak pati vendosur që Armata e Kuqe do të miratojë armë standard në bazë të pushkës “Mosin-Nagant”. Edhe përkundër asaj se e njejta është tërhequr nga përdorimi në vendin e saj amë, pushka “Berdan 2” do të vazhdojë të përdoret në rradhët e forcave të ar-matosura të Finlandës. Kjo ka të bëjë me faktin që përgjatë luftës qytetare ruse shumica e pushkëve “Berdan 2” janë marë nga ana e Gardës së Kuqe të Finlandës. Kur Finlanda ka shpallur pavarësinë e saj nga Bashkimi Sovjetik, kjo armë ka mbetur si rezervë. Më vonë e njejta është dhënë për njësitë e gardës

vendore, sidomos gjatë luftës dimërore në vitet 1939-1940. Në vitin 1955 push-ka “Berdan 2” është tërhequr tërësisht nga inventari i ushtrisë finlandeze, me ç’rast pas më shumë se 85 vjet është tërhequr tërësisht nga përdorimi. Push-kët e mbetura janë shitur në mënyrë komerciale, si armë gjahu dhe si mjete koleksionuese. Në fillim të Luftës së Parë Botërore monarkia austro-hungareze në kalatë e mara nga rusët afër kufijve të saj, ka gjetur një numër të madh të pushkëve “Berdan” duke i marë të njejtat në për-dorim për njësitë e saj ushtarake. Qe-veria serbe që disa herë i është drejtuar Rusisë për ndihmë në armatim, në vitin 1890 ka marë si dhuratë 75.000 pushkë dhe 18.750.000 plumba. Me pushkët “Berdan” janë armatosur rradhët e para të ushtrisë popullore, ndërsa në fillim të shekullit XX me armatimin e njëpasn-jëshëm të ushtrisë serbe me pushkë të caqeve të shpejta, pushka “Berdan 2” është tërhequr nga përdorimi. Kështu që gjatë luftërave ballkanike si dhe gjatë Luftës së Parë Botërore pushka “Ber-dan” ka qenë sinonim për luftëtarët e thirrjes së tretë të cilët në shumë raste me sukses janë përballur me “maliherat” e ushtarëve bullgarë dhe të atyre austro-hungarez. Pushka „Berdan 2“ ka pasur një numër të madh të karakteristikave gjë që e ka bërë si një zgjedhje të shkëlqyer për ushtrinë ruse. Karakteristika e parë ka pasur të bëjë me plumbin e fortë të ka-librit 10,66 mm, plumb ky i cili ka qenë ndër më të fortëve në atë kohë. Arma gjithashtu ka qenë shumë solide dhe precize. Ka pasur disa mangësi të thek-suara. Mangësia më e madhe ka qenë ajo ku pushka është veçuar si pushkë

për një cak. Ajo thjeshtë nuk ka mundur tu bëjë ballë pushkëve me magazë për më shumë plumba. Kjo ka qenë edhe dobësia më e madhe e armës, ku në fund do të merret edhe si arsye për zëvendësimin e saj. Në beteja kjo push-kë është përorur nga këmbësoria e cila ka luftuar në rradhë. Parimisht, taktika ka diktuar se ushtarët luftojnë në rradhë të ngjeshura, si që ka qenë rasti edhe në Luftën e Krimesë, por kjo taktikë ka ndryshuar gjatë luftërave ruso-turke, kur ushtarët kanë luftuar në disa rradhë të disperzuara. Pas gjuajtjes ushtari që ka poseduar armën, e ka ngritur dorëzën e mbyllësit, e më pas e ka tërhequr prapa në mënyrë që t’a gjuajë gëzhojën e zbrazët. Në atë moment është dashur të vendoset plumb i ri në sandëk. Mbyllësi më pas është shtyrë përpara dhe është hedhur kah dorëza e mbyllësit poshtë deri në 30 gradë. Me këtë arma ka qenë e gatshme për përdorim.„Berdan 2“ ka qenë pushkë njëcakëshe, parimisht e përorur nga ana e armatës ruese nga viti 1870 deri në vitin 1895. Me miratimin e pushkës “Berdan 2” në vitin 1870, Rusia ka qenë njëra ndër vendet e rralla në botë e cila ka përdorur plumba metalikë të kalibrit 10,75x58mm për push-kët e saj standarde këmbësorike. Në këtë mënyrë, pushka “Berdan 2” i ka dhënë përparsi Rusisë sa i përket teknologjisë së armëve të zjarrit, por vetëm për një kohë të shkurtër. Rusët kanë qenë të impresionuar nga thjeshtësia dhe qën-drueshmëria e pushkës, veti këto të cilat rusët i kërkojnë për armë edhe sot e kësaj dite. Në këtë mënyrë, pushka “Berdan”, e më pas edhe “Mosin-Nagant” si dhe më vonë “Ak-47” mbesin disa nga pushkët më të rëndësishme ruse.

Аleksandar Stojçevski

37

Ky automjet jashtëzakonisht modular dhe shumëdedikues u prodhua në vitin 1972 në katër derivate, 4×4, 6×6, 8×8 edhe

në 10×10, të gjitha llojet me trup të dhe pajisje të njejta, duke mundësuar kështu një shkathtësim të gjerë për secilin klient, që nga motori, deri te armatimi kryesor, si dhe mirëmbajtja e lirë dhe rekon-verzimi. Automjeti në të vërtetë është shëndrruar në automjet i forcave kundër ajrore, në automjet sanitar, në automjet anti tanks, në OT automjet, në atuomjet ngarkues, në automjet për kontroll dhe komandim, apo në automjet për luftime elektronike, automjet për mbështetje me zjarr, siguri të brendshme, bartës të minahedhësve, automjet për tërheqje dhe zbulim, etj. Nuk është e pazakontë që blerësi ta blejë automjetin në një konfiguracion, e më pas të porositë complete për konverzione dhe vazhdi-misht ti shëndrrojë automjetet e vjetra në diçka tjetër për punë tjera me kosto të ulët. „Moëag Piranha“ (një peshk i rrezikshëm dhe i vogël nga lumi i njohur Amazon - Characidae) eksportohet në 21 shtet, ndërsa gjithashtu në masë të madhе prodhohet nën licencë, sepse sot vlerësohet se më tepër se 12.000 au-tomjete të bazuara në “Piranha” janë në përdorim në tërë botën. Më i njohuri nga të gjithë është verzioni 8x8, gjithashtu ky është verzioni më i shpeshtë. Ky është ndoshta edhe verzioni më i prodhuar 8x8

APC në botën perëndimore, me më se 7.500 automjete të këtilla. Ky ka qenë një version me ndikim me shumë stan-darde i cili shkaktoi prodhimin e dhjetra verzioneve të liçencuara, gjithashtu duke inspiruar shumë verizone në pesë komni-nente. Këtu përfshihet edhe koncepti i IFV dhe shkatërruesi i tankseve me rrota të cilat janë shumë të njohura sot në shumë armata, sepse ato kanë mundësi të zëvendësojnë automjetet e shtrenjta

MBT në konflikte me intenzitet të ulët në luftërat asimetrike. Kompania „MOWAG“ (Motorwagenfabrik AG) është themeluar në vitin 1950 në Krojclingen si kompani për automjete, në pronësi private të inxhinierit Uolter Ruf. Së shpejti u bë e njohur për nga kamionët e specializuar 4x4, e tashmë fitoi edhe kontratën me armatat gjermane dhe atë zvicrane me “Moëag” T1 4×4 në vitin e largët 1953. Por, me kalimin e kohës, u mundësua hapësirë më e madhe, kompania filloi të prodhojë edhe automjete ambulante, automjete të zjar-rfiksëve, automjete elektrike, skuterë, etj. Kompania në fjalë, shpejtë shëndrrohet në furnizues kryesor të automjeteve blin-duese për armatën zvicrane dhe në vitin 1972 e arrinë suksesin më të madh të saj duke e zbuluar “Piranha”, që u bë sukses momental eksportues. Tashmë më se dy mijë derivatë janë verzione të licencu-ara, si verzioni kanadez “Coyote” dhe ai amerikan “Striker”. Automjetet blinduese “Piranha” janë automjete blinduese am-fibe shumëdedikuese të cilat dallojnë për nga mobiliteti dhe shpejtësia, për nga mbrojtja blinduese dhe siguria e thek-suar. Prototipi i parë është prodhuar në vitin 1972. Po atë vit, fillon edhe prodhimi serik i verzionit 4x4, 6x6 dhe 8x8. Për-dorshmëria e dëshmuar praktike të au-tomjeteve në fjalë kontriboi në zhvillimin e mëtejmë dhe në përsosjen e konceptit tashmë të dëshmuar nga i cili prodho-

Armatim

„MOWAG PIRANHA“Thika zvicërane me rrota

Automjetet e blinduara të familjes “MOWAG” nga

viti 1972 janë shumë të suksesshme në fushën e

eksportit duke na i përkujtuar “kompanitë pikmene

zvicrane me pagesë” të cilat endeshin nga fushëbeteja në

fushëbetejë nëpër Evropë gjatë luftërave të Rilindjes.

Automjetet blinduese “Piranha” janë automjete të blinduara amfibe shumëdedikuese të

cilat veçohen për nga mobiliteti dhe shpejtësia, blindimi i mirë

dhe siguria e madhe

38

het edhe gjenerata e dytë e “Piranha 2”. Prodhimi serik dhe përdorimi i këtij verzioni fillon gjatë vitit 1979. Mundësitë e dëshmuara të automjetit “Piranha 2” ngjallin interes të madh dhe dëshirë për prodhim të licencuar në disa vende si që janë Kanadaja (General Motors Defence), Britania e Madhe (Аlvis Ve-hicles) dhe Kili (FAMAE). Në vitin 1996 është prezantuar verzioni „Piranha III“ në konfiguracion të rrotave 6х6, 8х8 dhe 10х10, i cili për dallim nga verzioni para-prak ka përmirsime të dukshme, por njëkohësisht duke e ruajtur konceptin e dëshmuar të dizajnit shumëdedikues, duke e ruajtuar modularitetin e kon-cepcionit. Verzioni MOWANG “Piranha III” deri më tash ka një sukses solid në treg me mbi 3.500 automjete të shi-tura, ndërsa në tregun ushtarak gjithnjë shfaqet interes i jashtëzakonshëm. Sot përdorues të familjes së automjeteve shumëdedikuese blinduese “Piranha” janë më se 21 armatë, shumica e tyre

pjesë e NATO-s (SHBA-ja, Danimarka, Spanja, etj.) Një pjesë e tyre vendeve përdoruese prodhuan edhe automjete luftarake vetanake të bazuara në “Pi-ranha” të cilat janë të pajisura dhe të përshtatura për nevojat e tyre, si për shembull LAV -25, Stryker, SHBA, Grizly dhe LAV III Kanada, ASLAV Australi, etj. Automjeti blindues “Piranha III” në krahasim me verzionet më të vjetra, bazohet në karoseri të lehtë dhe të re, të dizajnuar me mbrojtje variable plotësuese balistike, njëherit me perfor-manca më të mëdha sa i përket peshës së përdorshme/pesha e automjetit është edhe me volum të brendshëm të nivelit më të lartë. Si blindues plotë-sues modular për automjetin përdoren pllaka kompozite, të cilat shumë shpejtë mund të vendosen, apo të hiqen (të zëvendesohen sipas nevojës), duke përfshirë këtu edhe blindues për mbro-jtje nga minat. Ky blindues, vendoset në pjesën e poshtme të automjetit dhe

paraqet mbrojtje të sigurt me peshë deri në 8 kg. Blinduesi gjithpërfshirës i vendosur në pjesën e përparme të automjetit mundëson mbrojtje efikase nga ballafaqimi i drejtëpërdrejtë të topit automatik të kalibrit 30 mm. Megjithatë, blinduesi mundëson 360 shkallë mbro-jtje blinduese nga veprimi i armëve të lehta këmbësorike, nga mitralozi i rëndë 12,7 mm dhe 14,5 mm, si dhe mbrojtje nga shrapnelët nga predhat artilerike. Automjeti është i pajisur edhe me lan-sues të predhave të çelikta (6 apo 8) të kalibrit 76 mm. Sipas konstruktit të automjetit, në pjesën e përparme të tij gjendet shoferi, ndërsa në anën e tij të djathtë gjendet motori. Pas pozicionit të shoferit gjendet pozicioni i koman-dantit të automjetit. Pjesa qëndrore e automjetit është e rezervuar për ku-polën luftarake, ndërsa në pjesën e prapme gjendet pjesa transportuese për vendosjen e ushtarëve. Automjeti përbëhet nga ekuipazhi 2 anëtarësh, ndërsa në hapsirën e prapme të trans-portit nga verzioni më i kërkuar 8x8 mund të transportohen 12 ushtarë. Në pjesën e parme të automjetit është e vendosur rampa/dera e cila mundëson hyrje dalje të shpejtë të ushtarëve në automjet dhe ngarkim/shkarkim të ma-terialit të ndryshëm. Anash në pjesën e prapme të automjetit janë vendosur 2 propelerë të cilët shërbejnë për lëvizjen e automjetit në ujë, duke mundësuar të arrihet shpejtësia deri në 10 km/h. Për automjetin është zhvilluar edhe pa-jisja amfibe kit e cila funksionon gjatë kushteve të vështira atmosferike, gjatë realizimit të veprimeve operative në ujëra të trazuara. Nga pajisjet e mbetura të automjetit e veçojmë kondicionerin, pajisjen e sigurisë NHB (si sistem i tërë-sishëm apo si set të masave mbrojtëse kolektive), pajisjen për fikjen automatike të zjarrit pajisje për komunikim, ndërsa me pajisje pasive për shikim gjatë natës janë të pajisur shoferi, komandanti dhe shënjestruesi. Automjeti „Piranha III“ është i pajisur me sistem hidropneumatik, në përbër-jen e të cilit gjendet edhe sistem i për-shtatjes ndaj lartësisë, sistem qëndror për rregullimin e presionit të rrotave dhe sistem të frenave ABS. Te automjetet në fjalë drejtimi bëhet me anë të dy rrotave të përparme. Automjeti përdorë dy lloje të pneumatikëve 12.00R20 dhe 365/80R20. Bandazhëve të metalta u është vendosur ran flat mbështjellës, që mundësojnë lëvizjen e automjetit kur rrotat janë të shfryra, gjegjësisht nuk janë në formën e tyre më të mirë.Dizajni i përshtatur i automjetit mundë-son zgjedhjen e motorit adekuat sipas nevojave të përdoruesve, me qëllim të mundësimit të performancave të larta dhe lëvizjes së madhe të automjetit ne

39

çdo terren. Praktikisht, si opcion ofrohen llojet vijuese të motorëve:- Detroit Disel VG53TA të SHBA, me

fuqi prej 350 KS (gjatë 2800 rrotul-limeve në minutë), në kombinim me marshin automatik Allison MD 3560P;

- Cumminsi britanik 6CTAA8.3-T350, me fuqi prej 350 KS (gjatë 2200 rrotullime në minutë), në kombinim me marshin automatik Allison MD 3066P;

- Caterpillar 3126 i SHBA me fuqi prej 350 KS (gjatë 2500 rrotullime në minutë), në kombinim me marshin automatik Allison MD 3066P;

- MTU6V183TE22 dizel-motori gjer-man, me fuqi prej 400 KS (gjatë 2300 rrotullime në minutë), në kom-binim me marshin automatik ZF Eco-mat 6hp 600 dhe

- Scania DSJ9 – 48 A suedez, me fuqi prej 350 KS (gjatë 2500 rrotul-limeve në minutë), me fuqi prej 400 KS (gjatë 2300 rrotullimeve në minutë), në kombinim me marshin automatik ZF Ecomat 6hp 600.

Automjetet blinduese posedojnë kon-struksion të kënaqshëm me zgjerim dhe shpërndarje relativisht të madhe, që përshtatet për pajisje me mjete dhe ku-pola të ndryshme luftarake. Nga kupolat luftarake automjetet mund të pajisen me kupola pa ekuipazh me njerëz, me kupolë të hapur luftrake me ekuipazh dhe me kupolë të mbyllur luftarake me ekuipazh, apo me kupolë me hapësirë për një apo për dy anëtar ekuipazhi. Praktikisht, deri më sot automjetet blin-duese janë të pajisura me lloje të ndry-shme të armëve: pushkomitraloz, mitraloz të kalibrit 7,62 mm, mitraloz të rëndë të kalibrit 12,7 mm, me hedhës automatik të predhave të kalibrit 40 mm, top automatik të kalibrit 20 mm, 25 mm dhe 30 mm, me lansues shumëgyporë të raketave, me minahedhës të kalibrit 60 mm, 81 mm, dhe 120 mm, me raketa zbuluese anti-blinduese HOT dhe TOË dhe me raketa kundër ajrore me varg të shkurtër.Verzioni 8х8 në masë të madhe është gurrëthemeli i shitjes së këtyre au-tomjeteve, kryesisht në Evropë, por gjithashtu edhe në Lindjen e Afërt (EBA, Katar, Oman), në Afrikë (Liberi, Ganë dhe Botsuana), në Paqësor (Australi dhe Zelandë e Re) dhe në Amerikë (SHBA, Kanada, Kili dhe Brazil). Kuptohet që Australia, SHBA-ja dhe Kanadaja me “LAV” dhe “Stryker” vështirë të merren si eksport, sepse këto verzione janë për-shtatur në aspektin local me specifikime të caktuara, por dizajni bazik dhe shumë patenta lidhur me këto, janë burim për kompaninë zvicrane “Moëang”. E nje-jta mund të thuhet edhe për verzionin japonez “Type 96” i prodhuar nga kom-

pania “Komatsu”. Automjeti blindues “Piranha” i ka inspiruar edhe kompaninë italiane “Freccia/Centauro” edhe kom-paninë gjermano-holandeze “Boxer”. Gjithashtu, automjeti ishte në dispozicion edhe për shumë prodhues të njohurive më pak intensive teknologjike nga ato të cilat nevojiten për prodhimin e automjetit të gjeneratës së tretë, tankseve bazik luftarak të cilët zhvillojnë automjete të ngjajshme: Маlezija me „DEF-Tech AV8“, Turqia me „Otokar Arma“ dhe „FNSS Pars“, Austria me „Pandur“, Serbia me „Lazar“, Finlanda me „Patria Pasi“, Po-lonia me „KTO Rosomak“, dhe „Al Fahd“ nga Arabia Saudite.Operatorë të këtyre automjeteve blin-duese janë, si dhe automjeteve të cilat janë prodhuar në bazë të „Moëag Pira-nha “ janë:Australi: 257 ASLAV (I), i licencuar, Belgjikë: 242 IIIS në 7 verzione, Botsu-ana:45 IIIS, Brazil: 30 IIIS për korpusin detar, Kanadaja: 491 AVGP (I) dhe 199 Bison (II) licencë, Kili: 125 Piranha I, licencë e marë nga од Cardoen & FA-

MAE, Danimarkë: 18 IIIN, 115 IIIS me Lemur 12,7 OHË, ЕАУ: 1249 (II) për GK-në e Arabisë Saudite, Gana: 63 (I), Irlanda: 80 (IIIN), Liberia: 10 (I), Omani: 174 (II) në 7 verzione, Principata e Monakos: 2 (V) për „Carabiniers Moné-gasques“ (rojtarë), Romania: 33 IIIS, Spanja: 39 IIIS, Suedia: 33 IIIS,Zvicra: 100 (I) TOË dhe 500 (II) ARS93.Në vitin 2001 është prodhuar prototipi i parë i „Piranha IV“, përderisa në vitin 2007 edhe „Piranha V“. Me prodhimin e automjeteve „Piranha“ kompania GDELS, në të cilën është e përfshirë edhe kompania zvicrave „Moëag“, u rangua në vendin e parë në listën e prodhuesve të automjeteve blinduese. Sipas ekspertëve të kësaj fushe, e ardhmja e këtyre automjeteve është e garantuar edhe për 30-40 vitet e ardhshme, ndërsa për popullaritetin e tyre dëshmon edhe interesimi gjithnjë e më i madh i vendeve të shumta të cilat me do dëshirojnë ti pajisin forcat e tyre të armatosura.

Idriz Idrizovski

Specifikimet e llojit 8х8

gjatësia 6,25 -7,45 metra;

gjerësia 2,5-2,6 metra;

lartësia 1,8-1,9 metra

pesha 9,3-13 ton (battle ready);

ekuipazhi 3+5 ushtarë (konfiguracion standard ars);

blindues 8 deri në 20 mm standard;

armatim 12.7 mm hmg turret, apex mount, grenade launcher, tOW;

mOtOr Variable. in standard diesel 275 hp, al-lisOn mt-653 transmissiOn;

autOnOmia e lëVizjes: 780 km;

shpejtësia maksimale: 100 km/h (62 mph).

shpejtësia gjatë lundrimit: 8km/h до 10km/h.

40

Kapacitetet kryesore të „Airbus Helicopters“ gjenden në Francë dhe në Gjermani me hapësira plotësuese për prodhim në

Brazil, në Australi, në Spanjë dhe në SHBA. “Airbus” helikopterët dhe kompa-nitë paraprake kanë vendosur prodhimin e një spektri të gjerë të helikopterëve me karakteristika tjera, si për shembull: helikopteri i parë me motor të turbo boshllëqeve („Aérospatiale Alouette II“ nga viti 1955); vendosja e „Fenestron“, gjegjësisht një rotor i mbuluar me i bishtit (të „Gazelle“ nga vtiti 1968); helikopteri i parë i certifikuar për fluturim të plotë në kushte me ngrica („AS332 Super Puma“, në vitin 1984); helikopter i parë me sistem të kontrollit „Fly-by-wire“ (NHIndu-stries NH90, në vitin 2003); helikopter i parë i cili ka përdorur sistem për kontroll primar të fluturimit në dritë („EC135“, në vitin 2003) dhe me aterim të parë të he-likopterit në malin Everest (të arritur nga „AS350 В3“ në vitin 2005). Kompania në fjalë synon të sigurojë zgjidhje më efikase helikoptersitike për klientët e saj të cilët shërbejnë, mbrojnë, shpëtojnë jetë dhe në mënyrë të sigurt bartin pasagjerët në më se 150 vende në tërë botën, përderisa versionet luftarake janë dëshmuar në kushtet më komplekse në front në më se 160 forca ajrore në tërë botën. Siguria është esenca e të

gjitha aktiviteteve të “Airbus”. Nga diza-jni. Inxhineria, prodhimtaria, e deri tek mirëmbajtja dhe partneriteti, kompania është e përqëndruar në plotësimin dhe në tejkalimin e standardeve të sigurisë.Gjatë vitit 2011 kompania në fjalë ka porositur mbi 500 helikopterë, duke gjen-eruar kështu fitim deri në 5,4 miliardë euro. Porositë, gjithashtu janë rritur nga 360 gjatë vitit 2010, në 457, me porosi më të rëndësishme nga familja „EC130“ dhe „EC145“.

„EC 120“„EC120 Colibri“ (sot „Airbus Helicopters“, gjegjësisht „H120“) është helikopter më një motor dhe me pesë ulëse, i zhvilluar dhe i dizajnuar nga „Eurocopter“, dhe nga kompania kombëtare kineze „China National Aero-Technology Import & Ex-

port Corporation“ në bashkëpunim me „Singapore Technologies Aerospace“. Ai është kompletuar nga „Eurocopter“ në Francë dhe në Australi. Prodhimi është sipas propozimit të prod-huesit francez të helikopterëve „Aéro-spatiale“, ku është dashur të zëvendëso-jë „Aérospatiale Gazelle“ dhe helikopterët „Aérospatiale SA 315B Lama“. Gjatë viteve të tetëdhjeta, „Aérospatiale“ ka qenë në kërkim të partnerëve ndërkom-bëtarë për prodhimin e „P120“, duke përfshirë këtu edhe kompanitë ajrore në Kinë dhe në Singapur. Si pasojë e ma-save të rrepta të qeverisë kineze dhe të protestave në sheshin “Tjenanmen” në vitin 1989, pjesëmarrja kineze në këtë projekt është anuluar. Më vonë, më 20 tetor të vitit 1992, marrëveshja për zhvil-limin e helikopterit të ri megjithatë është

Armatim

„EUROCOPTER“ / „AIRBUS“„EC120“ DHE „EC130“

Kompainia „Eurocopter Group“ është formuar më 1992, ndërsa e ka prejardhjen nga kompanitë e njohura „Blériot“ dhe „Lioré et Olivier“

në Francë dhe „Messerschmitt“ dhe „Focke-Ëulf“ në Gjermani. Trashëgimtar i „Eurocopter“ është „Airbus“ (në pjesën e helikopterëve

është „Airbus Helicopters“, i cili në esencë është edhe reparti i helikopterëve i „Airbus“). Kjo kompani është riemëruar në „Airbus“ më

2 janar të vitit 2014 dhe është kompania më e madhe sa i përket të ardhurave dhe porosive të helikopterëve në turbina. Selia e saj gjendet

në Francë në afërsi të Marsejës

nënshkruar nga tre partnerët e lartëcekur të projektit (me kontribut të ndryshëm sipas përqindjes 61%, 24% dhe 15%).Helikoperi posedon kabinë të gjerë er-gonome me nivele të larta të shikuesh-mërisë së jashtme. Mund të pranojë një pilot me katër pasagjerë në konfiguracion tipik pasagjer. Dizajni i kabinës është i qëlluar për spektër të gjerë të misioneve, trajnimeve, zbatimin e ligjit, evakuim të viktimave, etj. Për t’u lehtësuar kargo op-eracionet, dyshemeja e kabinës është e rrafshët pa asnjë pengesë. Në mënyrë al-ternative mund të vendoset edhe instala-cion për bartje deri në 700 kilogram. Kon-struksioni i rotorëve ndikon shumë gjatë zhurmës e cila është 6,7 decibel nën kufijtë e lejuar nga Organizata Ndërkom-bëtare e Fluturimeve Civile (ONFC). Sipas kompanisë, “EC120” integron nivel të lartë të teknologjisë më të re, për fluturim më të lehtë dhe më të sigurt me tabelë parësore për instrumented he displej multifunksional të motorit i cili mundëson kontroll dhe ndjekje të parametrave të ndryshëm. Paleta e gjerë e pajisjeve plotësuese e cila mund të montohet ka të bëjë me: filter për rërë, ski, sistem për bartje, kamera, reflektorë të jashtëm, enterier luksoz me lëkur, hapësirë zyre dhe objekte të telekomuni-kimit. Nga kompania bëjnë të ditur se”EC 120” ka shpenzime të ulëta operative të

klasit të vet. Në janar të 2008, Ministria e Mbrojtjes së Francës e ka zgjedhur “EC 120” si një helikopter të ri për trajnim për armatën franceze në mënyrë që të zëvendësojë helikopterin e deri atëher-shëm „Aérospatiale Gazelle“. Më 30 nëntor 2017, „Airbus Helicopters“ zyrtarisht e ka shpallur fundit e programit „H120“,duke i sqaruar edhe arsyet për këtë.

„EC 130“„Eurocopter EC130“ (sot „Airbus Heli-copters“, gjegjësisht H130), бил është zhvilluar nga parapraku „Eurocopter AS350 Écureuil“. Si ndryshim parësor është marrë vendosja e Fenestron-rotorit në vend të rotorit konvencional me bisht. Ai është një rotor mbrojtës me bisht i he-likopterit, i cili punon si ventilues i kanali-zuar dhe e zëvendëson rotorin tradicional me bisht me anë të reduktimit të zhur-mës për 50 për qind. Termi “Fenestron” është shenjë mbrojtëse, i lansuar dhe i prodhuar nga ana e konzorciumi multi-nacional për prodhimin e helikopterëve “Airbus”, gjegjësisht ish “Eurocopter”. Gjatë viteve të 80’-ta ka pasur interes të theksuar te prodhuesi francez i flutur-akeve „Aerospatiale“ për zhvillim të mëtejshëm të helikopterit të suksesshëm „AS350 B3 Écureuil Rotorcraft“, i cili pari-misht është zhvilluar në vitet e hershme

të 70’-ta. Gjatë viteve të 90’-ta zhvillimi ka filluar nën emrin “Eurocoptar”. Më 24 qershor 1999, prototipi “EC130” e ka bërë fluturimin e tij të parë.„EC130“ ka qenë i dizajnuar në bash-këpunim të ngushtë me disa turopera-torë të caktuar. Pjesa më e madhe e porosive kanë ardhur nga turoperatorët ajror “Maverick Helicopters” dhe “Blue Haëaian Helicopters”. I fundit ka porosi-tur që helikopteri të ketë kabinë anësore për vendosjen e shtatë turistëve dhe të ketë shikueshmëri të mirë të jashtme. Në vitin 2001 “EC130” ka hyrë në shërbimin e „Blue Haëaiian Helicopters“ duke e për-dorur të njejtin për fluturime të shkurtëa në mjedise si që është Havai dhe Kanjoni i Madh, para se gjithash për qëllime ko-merciale. Kompania për „EC130“ do të deklarojë se ai e ka kabinën më të madhe të helikop-terit njëmotorik në klasin e tij, gjegjësisht 54 për qind hapësirë më të madhe dhe 143 për qind më shumë hapësirë për bagazh se konkurenti “Bell 407”.. Моdeli „EC130 T2“ është i pajisur me sistem aktiv të kontrollit të vibracioneve, të adaptuara nga „Eurocopter EC225 Super Puma“. Sipas statistikavetë tyre, deri në maj 2008, „EC130“ e ka arritur helikop-terin „Bell 206“ si prodhim i këtij klasi më i shitur në treg.

Dragan Pavllovski

Komisioneri Parlamentar për Forcat e Armatosura të Re-publikës Federale të Gjerman-isë duhet së pari të mbrojë

të drejtat themelore dhe të ndihmojë Bundestagun në kryerjen e mbikëqyrjes parlamentare të Forcave të Armatosura, një detyrë e përcaktuar në kushtetutën gjermane. Detyrat dhe kompetencat e sakta të komisionerit përcaktohen me ligj të veçantë dhe komisioneri dorë-zon një raport vjetor për punën e tij. Komisioneri heton incidentet brenda Bundeswehrit që ngre dyshime se për shembull, dinjiteti njerëzor, liria e men-dimit apo mbrojtja ligjore e stafit zyrtar janë kufizuar në mënyrë të paligjshme. Vëmendja e komisionerit mund të përqëndrohet në incidente të veçanta që çojnë në hetime gjatë vizitave në njësitë ushtarake nëpërmjet raporteve të shtypit, informacioneve nga anëtarët e Bundestagut apo ankesat e stafit zyrtar. Komisioneri ka edhe një tjetër funksion të rëndësishëm - ai është avokati i pop-ullit i Forcave të Armatosura dhe kështu mund të kontaktohet drejtpërdrejtë dhe pa kanale zyrtare nga secili anëtar i

forcave të armatosura, si për çështje personale ashtu edhe për çështje zyr-tare. Ankesat nga anëtarët mund të mbulojnë gamën e plotë të rutinave të përditshme ushtarake, përfshirë çështjet zyrtare, sociale dhe personale. Ankesat nuk duhet të dorëzohen vetëm tek zyr-tarët. Miqtë, zëdhënësit e zgjedhur dhe

anëtarët e familjes mund të kontaktojnë komisionerin në emër të një anëtari të forcave të armatosura. Pastaj ushtari të cilit i përket çështja i kërkohet t’i japë pëlqimin komisionerit për të ndër-marrë veprime. Për të kryer detyrat e tij kushtetuese, komisioneri parlamentar i forcave të armatosura ka autoritetin të kërkojë që t’i ofrohen atij informacione të caktuara si dhe të japë propozimet e tij për zgjidhjen e një parregullsie të caktuar. Тој има право да ги разгледа прашањата што се однесуваат на Сојузното министерство за одбрана, сите негови подредени агенции и целиот персонал. Ai gjithashtu ka të drejtë për ndihmë administrative. Gjykatat dhe autoritetet administrative të shtetit dhe komunave janë të detyruara të mbështesin komisionerin në kryerjen e hetimeve të nevojshme. Komisioneri ka të drejtë të mbështetet në burime të ndryshme informacioni në punën e tij, të kërkojë informacione dhe qasje në të dhënat nga ministri federal i mbrojtjes dhe të gjitha agjencitë vartëse. Komisio-neri mund të zhvillojë seanca dëgjimore të ankuesve si dhe dëshmitarëve dhe,

42

Global

Për një shtet demokratik modern, është me rëndësi

të veçantë ekzistenca e mbikëqyrjes parlamentare të forcave të armatosura.

Në Republikën Federale të Gjermanisë, kjo ushtrohet nëpërmjet një komisioneri

parlamentar të posaçëm të Forcave të Armatosura, të cilin e zgjedhin anëtarët e Bundestagut (Parlamentit

Federal) me votim të fshehtë për një mandat pesëvjeçar

Mbikqyrja parlamentare ndaj forcave të armatosura të RF të Gjermanisë

në çdo kohë dhe pa njoftim paraprak, të vizitojë të gjitha njësitë, selitë apo agjencitë administrative të Bundesweh-rit. Ai mund të kërkojë raporte mbi fuqitë disiplinore në Bundeswehrit dhe të marrë pjesë në procedurën penale ose disiplinore para gjykatës. Nëse komisioneri konstaton mangësi apo sjellje të pahijshme, ai mund të kërkojë nga autoritetet përgjegjëse që të mar-rin masa për të parandaluar përsëritjen e parregullsisë së identifikuar. Ai mund t’i propozojë autoritetit kompetent të fil-lojë procedurat penale dhe disiplinore. Propozimet e komisionerit nuk janë udhëzime apo urdhra dhe ndikimi i tij nuk duhet të nënvlerësohet. Përvoja ka treguar se vetë ekzistenca e një komis-ioneri të pavarur që mund t’i referohet çdo anëtari të forcave të armatosura ka një efekt pozitiv në sjelljen e lidershipit.Komisioneri parlamentar për forcat e armatosura ka të drejta të mëdha që e lejojnë atë të përmbushë detyrat e tij siç përcaktohet në Aktin e Komisionerit Parlamentar për Forcat e Armatosura. Për shembull, Ministria e Mbrojtjes, min-istri dhe agjencitë që janë në vartësi të

tij, janë të detyruar t’i japin informacion komisionerit dhe t’i japin atij të drejtën e regjistrimit. Kjo i lejon komisionerit parlamentar të kërkojë nga agjencitë e Bundeswehr të hetojë incidentet dhe çështjet që ai ka vendosur të hetojë, të komentojë mbi to dhe të sigurojë doku-mente të rëndësishme për të. Komis-ioneri parlamentar është në gjendje të dëgjojë ankesat, si dhe dëshmitarët dhe ekspertët për parashtrimet që po shqyr-tohen. Ai ka të drejtë të kërkojë raporte gjatë zhvillimit të një procedure dis-iplinore në kuadër të forcave të armato-sura dhe të ndjekë një procedurë penale ose disiplinore në gjykata. Gjykatat dhe organet administrative të shtetit dhe të komunave janë të detyruara t’i ofrojnë ndihmë administrative komisionarit par-lamentar. Komisioneri parlamentar ka të drejtë të vizitojë ushtarët në çdo kohë pa paralajmërim, një instrument qendror në mbikëqyrjen parlamentare të forcave të armatosura.Puna e komisionerit parlamentar për for-cat e armatosura, statusi i tij i veçantë, të drejtat dhe detyrat e tij kanë ndikim në udhëheqjen ushtrisë dhe te ush-

tarët. Së paku për këtë arsye, është e pamundur të imagjinohet jeta ushta-rake në Gjermani pa zyrën e komisarit parlamentar për forcat e armatosura. Komisari parlamentar për forcat e ar-matosura merr të dhëna të shumta nga ushtarët çdo ditë - rreth 4,000 të dhëna në vit. Çdo individ që paraqet një ankesë shqyrtohet me kujdes nga komisionari parlamentar dhe stafi nga i tij. Këta punonjës gjithashtu mbësh-tesin komisionarin parlamentar gjatë vizitave të tij të rregullta forcave të armatosura të Gjermanisë edhe jashtë vendit. Çdo vizitë duhet të përgatitet me kujdes dhe të monitorohet. Kjo është thelbësore në mënyrë që komisioneri parlamentar të ketë përshtypjen e duhur nga kushtet aktuale në Bundeswehr dhe të ndërmarrë veprime në drejtim të ndihmës dhe shërbimit të stafit. Për më tepër, takimet e tij me anëtarët e Bundestagut dhe udhëheqësit politikë e ushtarakë të Bundeswehrut janë një mjet tjetër efektiv përmes të cilit ai kryen rolin e tij të mbikëqyrjes parlamentare. Takimet e Komitetit të Bundeswehrit për mbrojtjen dhe debatet në seancën plenare të Bundestagut, për shembull, për misionet jashtë vendit, shënohen në ditarin e tij. Përveç kësaj, ai mban kontakte të ngushta me shoqatat ush-tarake që gjithashtu përfaqësojnë stafin zyrtar. Lajmet e mediave dhe vendimet gjyqësore lidhur me Bundeswehrin janë përshtatur në punën e përditshme të komisionarit parlamentar. Komisari parlamentar për forcat e armatosura jep informacion mbi punën e tij në Parla-ment dhe në publik nëpërmjet raporteve të tij vjetore. Këto raporte janë tregues i qartë i angazhimit ndaj detyrës së tij si kujdestar i të drejtave dhe interesave themelore të stafit.

Violeta Kunovska

43

Komisioneri nuk është as anëtar i Bundestagut as shërbyes

civil - ai ka një pozitë të veçantë dhe ka për detyrë të ndihmojë Bundestagun në ushtrimin e

mbikëqyrjes parlamentare mbi Forcat e Armatosura. Komisari i

tanishëm parlamentar për Forcat e Armatosura të Bundestagut gjerman është Dr. Hans-Peter

Bartels

44

Lëvizja e lirë e njerëzve, mallrave dhe shërbimeve është thelbësore për sistemin politik të Bashkimit Evropian. Por kohët e fundit, ven-

det e BE kanë qenë të përmbytur me emi-grantë nga Afrika dhe Lindja e Mesme. Ata ose kërkojnë mundësi më të mira ekonomike ose përpiqen t’i shpëtojnë luftërave në rajonet nga të cilat vijnë. Ky lloj i migrimit është shpesh në kundërsh-tim me dëshirat e shteteve anëtare të BE-së. Edhe kur kjo është në përputhje me politikat e migracionit humanitar, ekziston një rrezik potencial për të prodhuar eks-tremizëm dhe radikalizëm, i cili në disa raste manifestohet nëpërmjet akteve ter-roriste. Shumica e këtyre emigrantëve i përkasin komunitetit musliman. Shumica e tyre dështojnë të integrohen në kul-turat dhe komunitetet e vendeve pritëse, duke shkaktuar një ndjenjë shqetësimi në mesin e popullatës vendëse. Në të njëjtën kohë, në një përpjekje për të ruaj-tur fenë, traditat dhe zakonet e tyre, këta

EKSTREMIZMI NË EVROPËN E LIRË

Global

Profesori dhe filozofi Tariq Ramadan, në një studim mbi

migracionin musliman në BE, konstaton se një numër i muslimanëve në rritje me

filozofi ekstremiste në Evropë, veçanërisht në Francë,

krijojnë vështirësi në shumë fusha. Ai pohon se shumica e këtyre muslimanëve nuk

janë të integruar në shoqërinë evropiane. Ai gjithashtu thotë

se vetëm në luftën kundër ekstremizmit dhe radikalizmit,

Islami mund të shërbejë si një instrument për krijimin e harmonisë dhe kulturës në

Evropë

45

emigrantë muslimanë rritin ndarjet sociale dhe dëmtojnë përpjekjet e integrimit.Paaftësia, apo pamundësia e pop-ullsisë emigrante për t’u integruar në një komunitet të qytetarëve të zakonshëm me një rend demokra-tik dhe pluralist në vendet e BE-së mund të dëmtojë qëndrueshmërinë kulturore të këtyre vendeve. Radika-lizmi, megjithatë, shpesh lidhet me disa emigrantë muslimanë me krime, të cilat gjithashtu rrezikojnë sigurinë evropiane. Prandaj, në ndërkohë që vendet e BE-së vazhdimisht po për-piqen të koordinojnë politikat e foku-suara sociale për të parandaluar dhe luftuar ekstremizmin e dhunshëm, mbetet një problem dhe një shkak shqetësues për sigurinë kombëtare. Por përkundër përpjekjeve për t’u integruar, vendet e BE dhe partnerët e tyre që nuk janë anëtare të BE-së duhet të përqëndrohen gjithnjë e më shumë në luftën kundër ISIS-it në me-diat sociale dhe internet. Domethënë, përkrahësit e ISIS dërgojnë mesazhe nëpër botë nëpërmjet Twitter dhe rr-jeteve të tjera sociale për të zhvilluar strategji dhe platforma. Pak vite më parë, ISIS krijoi një platformë xhihad-iste online që inkurajon përkrahësit për t’u bashkuar me forcat e saj ter-roriste jo vetëm në Siri por edhe në vendet evropiane. Pyetja numër 1: Cili është hapi konkret që duhet të ndërmarrë BE-ja për të trajtuar dhe për tu balla-faquar rrjedhën e emigrantëve dhe për t’i parandaluar ata që të kthe-hen në ekstremizëm të dhunshëm?Ajo që është bërë që vendet e BE-së bien dakord të rishikojnë dhe forcojnë kriteret për azilkërkuesit të etabluar në Dublin në vitin 1997, si dhe të rishikojnë dhe ndryshojnë politikat e migrantëve. Disa vende evropiane tregojnë njëfarë skepticizmi mbi mar-rjen e detyrimit të tyre, pasi vendet e BE-së pranojnë një pjesë të refug-jatëve nga lufta siriane. Megjithatë, BE-ja duhet të veprojë para se të përshkallëzohet situata e sigurisë. Për të ndihmuar refugjatët, vendet e BE-së duhet të përqendrohen në sig-urimin e strehimit, arsimit, integrimit dhe socializimit, si dhe asistencën socio-ekonomike dhe njohjen e emi-grantëve me kulturën evropiane. Pyetje numër 2: A identifikohet is-

lami në Evropë me terrorizëm dhe ekstremizëm ? Shumica e vendeve të BE nuk e paracaktojnë elementin fetar. Por ata duhet të luftojnë së bashku kundër ekstremizmit. Pse? E pra, në aktet e fundit terroriste, ekstremistët musli-manë përdorën simbole fetare me një konotacion negativ kundër perëndimit dhe vlerave demokratike të Evropës.Sidoqoftë, ekziston një komunitet i madh musliman në Evropë që paraqet një shtyllë të rëndësishme ekonomike, kulturore dhe sociale. Ekstremistët me urrejtje patologjike të vlerave perëndimore nuk kanë të bëjnë me islamin e vërtetë, sepse Islami i vërtetë nxit paqen dhe har-moninë në familje dhe në shoqëri. Në këtë kontekst, feja duhet të shërbejë si një instrument për krijimin e unitetit midis njerëzve me tradita dhe zakone të ndryshme. Duhet të nxisë mirëkup-timin, integrimin dhe harmonizimin, dhe jo ndarjen, përçarjen dhe urre-jtjen.Këto karakteristika të islamit rrisin rëndësinë e fesë në një sistem të trazuar ndërkombëtar të rrethuar nga stereotipet. Prandaj, të mos harrojmë se besimtarët myslimanë dhe besim-tarët e krishterë jetuan së bashku në paqe në perëndim dhe do të vazhdo-jnë ta bëjnë këtë. Një Evropë e fortë mbështet proceset demokratike dhe liberalizmin, si dhe lufta e përbashkët sot është parandalimi i radikalizmit dhe luftës kundër ekstremizmit të dhunshëm dhe terrorizmit me të gjitha mjetet e disponueshme.Në këtë kontekst, ish presidenti i Komisionit Evropian, Romano Prodi, thotë: „BE-ja duhet të ndërmarrë përgjegjësi të reja. Këto përgjegjsi të reja kërkojnë intensifikimin e procesit të integrimit. Për këtë shkak ne duhet të ngritim zërin tone dhe të punojmë për të ardh-men e tërë Evropës”. Vetëm perms procesit të bashkë-punimit dhe koordinimit BE-ja de-mokratike mund të ballafaqohet me ekstremizmin dhe terrorizmin e dhun-shëm në Evropë dhe më gjerë.

Mr. Biljana Popovksa (e adaptuar nga per Concordiam,

Journal of European defense and se-curity issues, Volume 8, issue 4,2018, by Fahredin Verbovci, Kosovo Police)

46

Ekzistojnë bashkësi dhe fe të ndryshme etnike në Afganistan. Komuniteti dominues etnik-fetar është bashkësia fetare etnike e

Pashtunit. Pashtun përfaqësojnë rreth 42 për qind të popullsisë në Afganistan. Ata i përkasin muslimanëve sunitë që flasin një dialekt. Pashtunët janë themeluesit e monarkisë afgane dhe janë bashkësia më influente etnike, kryesisht në plan politik shekuj me rradhë. Pashtunët më së shumti jetojnë në juglindje dhe në perëndim të Afganistanit, pranë kufirit me Pakistanin. Pashtunët në Afganistan dhe përtej vendit të tyre në histori njihen si luftëtarë të guximshëm dhe të mirë dhe njerëz besnikë të vendit të tyre. Përveç Pashtunëve, komunitetet e tjera etnike që jetojnë gjithashtu në Afgani-stan janë: - Tashi, bashkësia etnike më e madhe në Afganistan. Ata janë banorë të Azisë Qendrore, të cilët janë kryesisht muslimanë sunitë që flasin gjuhën dari

Historiku i konlfikteve në Afganistan

Përgjatë historisë

Pas një periudhe rreth 40 vjeçare të një kolonie autonome britanike, Afganistani u bë një territor i pavarur në periudhën pas Luftës së Parë

Botërore (1914-1918), ose më saktë në vitin 1919

ose gjuhë të lashtë persiane. Kryesisht jetojnë pranë kufirit me Taxhikistanin dhe Afganistanin perëndimor. Ato përbëjnë rreth 30 përqind të popullsisë së përgjith-shme. Hazara është bashkësia e tretë më e madhe etnike në Afganistan, e cila për-faqëson rreth 10 përqind të popullatës së përgjithshme. Ata jetojnë në pjesën qen-drore të Afganistanit dhe i përkasin grupit musliman shiit. Komunitetet e tjera etnike që jetojnë në Afganistan, me numra duk-shëm më të ulët se tre të parat që kemi përmendur, janë: Uzbekët, Turkmenët, Nurustani dhe Balokhi.Bashkimi Sovjetik ishte një aktor shumë i rëndësishëm në politikën afgane nga 1950-1965. Pas kësaj periudhe historike, Afganistani është gjetur në mes të Bash-kimit Sovjetik dhe aleatëve amerikano-aziatikë. Fillimisht, Kabuli u përpoq të mos përfshihej në dinamikën e Luftës së Ftohtë dhe kështu ndoqi parimin e mos-shtrirjes. Megjithatë, me afrimin e marrëdhënieve të Pakistanit me Shtetet e

Bashkuara, Afganistani iu kthye Moskës për ndihmë ushtarake. Si përgjigje ndaj kësaj, aleatët perëndimorë në vitin 1973 përmes një grupi të madh studentësh islamikë filluan një grusht shtet. Në vitin 1975, lëvizja studentore formoi “Shoqëri-në Islame të Afganistanit” dhe shkaktoi një rebelim të brendshëm në Afganistan. Rebelimi dështoi sepse shtypet nga pop-

ullata dhe ushtria afgane, kështu që kreu i lëvizjes Gulbudin Hekmatyar u tërhoq nga lëvizja studentore dhe themeloi Parti-në Islamike të Afganistanit. Trazirat në rritje në të gjithë Afganistanin e detyruan Bashkimin Sovjetik të rriste mbështetjen e saj për qeverinë komuniste dhe numri i këshilltarëve sovjetikë në Afganistan u rrit ndjeshëm pas kryengritjes në Herat. Gjatë kësaj periudhe kur ushtria sovjetike luftoi kundër rebelëve islamikë, udhëheq-ja sovjetike u brengos për ngjarjet në qeverinë afgane. Lufta e pushtetit midis presidentit afgan Nur Mohamed Taraki dhe kryeministrit afgan Hafizullah Amin rezultoi në një përballje të armatosur në pallatin presidencial dhe pak kohë më pas Taraki dha dorëheqjen për shkak të problemeve shëndetësore. Sovjetikët, tashmë të shqetësuar për rënien e qe-verisë marksiste në Kabul, ishin edhe më të shqetësuar nga fakti se ata nuk mund t’i besonin Aminit. Besnikëria ndaj

presidentit të ri në Moskë ishte shumë më e dobët se ajo e Tarakit dhe udhëheqja sovjetike kishte frikë se ndikimi i tyre në Afganistan po pakësohej. Në Moskë, fil-loi planifikimi i një pushtimi ushtarak të Afganistanit, dhe në dhjetor një numër ushtarësh sovjetikë filluan të mbërrinin në Kabul. Në gjysmën e parë të vitit 1980, sovjetikët vendosën rreth 85,000 trupa në Afganistan. Numri i trupave afgane ndryshonte midis 30,000 dhe 50,000, ndërsa numri i trupave sovjetike në vend arriti deri në 115,000 trupa në vitin 1984. Trupat sovjetike nuk ishin të gatshëm për operacione kundërzbulimi, veçanërisht në një vend malor si Afganistani. Mbështetja e tyre në armë të rënda nuk përputhej me tokën dhe karvanet e tyre jashtëzakon-isht të gjata të automjeteve me lëvizje të ngadaltë ishin një objektiv i lehtë për pri-tat e muxhahidëve. Taktikat më karakter-istike të trupave sovjetike ishin përdorimi i helikopterëve ajrorë “MIG-24 Hint”, që

së shpejti u bë simbol i luftës në Afgani-stan. Shumë qytete dhe fshatra janë bërë objektiva në fushatat e bombardimeve, dhe humbjet civile kanë qenë të mëdha. Muxhahidët kryesisht përdorën taktikat e sulmeve të vogla dhe të shpejta dhe disa nga komandantët më të rëndësishëm, si Ahmad Shah Masoud, në Luginën e Pansheer-it, kryen sulme të mirëorgani-zuara dhe të koordinuara. Në vitin 1989, Bashkimi Sovjetik tërhoqi forcat e veta me një rezolutë të mëparshme të OKB-së dhe mori fitoren e Pirit.Në vitin 2001, talebanët kontrolluan mbi 95 për qind të Afganistanit. Bilanci i for-cave ka ndryshuar në mënyrë drastike me hyrjen e një koalicioni shumëkombësh të udhëhequr nga Shtetet e Bashkuara në konflikt. Qëndrimi i SHBA ndaj luftës civile afgane në muajt e parë të vitit 2001 nuk ishte mjaft i qartë, por qasja e saj ndaj konfliktit dhe regjimit taleban u ndryshua në mënyrë drastike pas 11

47

Më 27 dhjetor 1979, trupat sovjetike sulmuan

pallatin presidencial dhe vranë Aminin, dhe pastaj vendosën mikun e tyre Babrak Karmal në

funksionin e presidentit, gjë që ishte pika fillestare për

luftën e ardhshme sovjeto-afgane

48

shtatorit, kur Nju Jorku dhe Uashingtoni u bënë objektiva të sulmeve terroriste dhe për këto sulme si ekzekutues u vetëshpall kreu i “Al-Qaedës”, Osama Bin Laden. Pas refuzimit të “Al Qaedës” të kryesuar nga Osama Bin Ladeni për t’u dorëzuar, NATO nisi bombardimet ajrore të caqeeve të “Al-Qaedës” më 7 tetor 2001. Në fillim të vitit 2003, forcat talebane, megjithatë, arritën të riorga-nizoheshin dhe rigrupoheshin. Në fund të shkurtit në vitin 2003, deklaratat e regjimit të talebanëve synonin që Mul-lah Omar të ishte udhëheqësi i vërtetë i Afganistanit dhe se qeveria e Karzait nuk gëzonte mbështetjen e popullatës. Talibanët, shpejt konsoliduan forcat pas kësaj deklarate me një numër në rritje të sulmeve ndaj forcave afgane të sigurisë. Me rreth 6000 trupa, qeveria afgane nuk ishte në gjendje të ofronte siguri efikase jashtë Kabulit dhe kështu varej nga NATO-ja. Situata e sigurisë në Af-ganistan u përkeqësua në vitin 2004 dhe

në vitin 2005, ku konflikti arriti një nivel ku për herë të parë që nga viti 2001, ku më shumë se 1,000 të vrarë u raportuan gjatë një muaji. Zgjedhjet parlamentare u mbajtën më 18 shtator 2005, por pjesë-marrja e votuesve ishte çuditërisht e ulët. Talebanët në mënyrë drastike rrisin niv-elin e sulmeve vetëvrasëse përmes sul-meve ndaj “objektivave të butë” siç janë civilët dhe zyrtarët qeveritarë dhe ush-tarët më pak të armatosur dhe të trajnuar afganë. Në vitin 2006, qeveria me mbi 30,000 forca ushtarake ndërkombëtare u transferua në Koalicion të Forcave Ndërkombëtare të Sigurisë (ISAF), të kryesuar nga NATO-ja. Ndërsa ISAF mori kontrollin e kufijve jugorë dhe lindorë, aty ku kryesisht luftonin rebelët. Në vitin 2007, prania e ushtarëve ndërkombëtaë arriti në rreth 45 000, ku 32 000 prej tyre ishin trupat e misionit ISAF, ndërsa pjesa tjetër ishte në një koalicion të udhëhequr nga SHBA-ja. Në vitin 2008, ky numër ishte 95,000, nga të cilat 84,000 i përkis-

nin misionit ISAF-it. ISAF luftoi talebanët në provincat jugore (Kandahar, Helmand, Uruzgan dhe Zabul), ndërsa Shtetet e Bashkuara dhe aleatët e saj luftuan në “Al Qaedën” në lindje. Megjithatë, në vitin 2009, dhuna u përhap në zonat pothuajse të paprekura në pjesën veriore të Afganistanit. Në vitin 2010, numri i përgjithshëm i trupave të ISAF në vend, arriti në 130,000. Në vitin 2014, dhuna në Afganistan arriti nivelet më të larta të pushtimit të SHBA-së që nga viti 2001. Forcat e sigurisë pësuan një rritje të num-rit të viktimave, duke marrë përgjegjësinë e plotë për sigurinë në Afganistan. Në tetor të vitit 2014 u nënshkrua një mar-rëveshje mes SHBA-së dhe NATO-s për fillimin e misionit të joluftarak “Resolute Support”. Si gjasa iniciale për të nisur një ndërhyrje ushtarake të forcave të koalicionit amerikan gjatë vitit 2001 në Afganistan, ose si arsye kryesore janë marrë sulmet në SHBA nga forcat taleba-në më 11 shtator 2001, në mënyrë që po atë vit qeveria e SHBA-së në Afganistan vendosë rreth 1,300 trupa. Kjo shifër u rrit me një dinamikë proporcionale, dmth me avancimin e konfliktit në Afganistan, ku gjatë vitit 2010 kjo shifër e pranisë së vazhdueshme të trupave amerikane dhe forcave të koalicionit, të NATO-s ar-riti pikën e saj kulmore prej mbi 100.000 trupash. Më 2 maj 2011, kreu i Al-Kaidës Osama bin Laden u vra në orët e para të mëngjesit në një kështjellë pranë Paki-stanit. Pas vrasjes së tij, SHBA-të bënë një përmbledhje të plotë të shpenzimeve të mbrojtjes së SHBA-së për misionin ushtarak gjatë viteve 2002-2008 në Af-ganistan, që tregoi se me rritjen e vazh-dueshme të pranisë të trupave të NATO-s rritej kostoja dhe efektiviteti i ushtrisë me ndërhyrje që synonte shkatërrimin e regjimit taleban. Kështu, gjatë viteve 2012/13, fokusi i Shteteve të Bashkuara dhe i koalicionit synonte një mision të ri, që ishte një strategji afatshkurte e for-

Pas përfundimit të luftës ruso-afgane (1980-

1989), deri në vitin 1994, Afganistani ishte në një

gjendje kolapsi. Udhëheqësit e muxhahedinëve luftuan

mes veti për epërsi. Në vitin 1995, talebanët vazhduan

të luftonin me Hizbi Islamin në Afganistan dhe në shkurt 1996 ata kontrollonin tetë

krahina në juglindje të vendit

cave të NATO-s dhe koalicionit për vitet (2014-2020) me qëllim që të reduktohen kostot totale të mbrojtjes së NATO-s, të përmirësohet efikasiteti i plotë i forcave ushtarake përmes trajnimit, ndihmës ndaj forcave afgane të mbrojtjes dhe sigurisë, të cilat më vonë do të ven-dosin paqen në Afganistan. Misioni i paralajmëruar i NATO-s filloi në fund të vitit 2014 nën emrin “Mbështetje e Vendosur”. Ky mision filloi më 1 janar 2015. Korniza ligjore për këtë mision u nënshkrua midis forcave të koalicionit të NATO-s dhe qeverisë afgane më 30 shtator 2014, e cila gjithashtu u ratifikua nga parlamenti afgan në 27 nëntor, Kjo marrëveshje gjegjësisht kornizë ligjore

(SOFA) përcakton kushtet që forcat e NATO-s kanë qenë të angazhuara në Afganistan. Misioni u miratua nga Këshilli i Sigurimit i OKB-së me Rezo-lutën nr. 2189, më 12 dhjetor 2014. Aktualisht, 16.000 trupa nga 39 vende dhe partnerë të NATO-s marrin pjesë në këtë mision. Më 12 korrik 2018, Katari dhe Emiratet e Bashkuara Arabe u ftuan në Afgani-stan për të marrë pjesë në një takim me autoritetet kryesore politike. Zyrtarët qeveritarë në këto takime përfunduan përgatitjet e Katarit dhe Emirateve të Bashkuara Arabe për të mbështetur këtë mision të NATO-s. Kontributi i tyre në këtë mision do të përqendrohet në qytetet e Kabulit dhe Kandaharit dhe do të përbëhet nga: ndihmë dhe mbështetje të sigurisë për qeverinë afgane për periudhën e vuteve 2017-2021. Mbështetja përfshin: ndërtimin e vazhdueshëm të forcave të sigurisë dhe institucioneve, zhvillimin e aftësive dre-jtuese, përmirësimin e shkathtësive luf-tarake me një fokus të veçantë në forcat

tokësore dhe ajrore afgane, në forcat afgane të bashkimit dhe unitetit, zhvil-limit të zinxhirit komandues dhe luftës kundër korrupsionit dhe krimit të orga-nizuar. Misioni i Katarit dhe Emirateve të Bashkuara Arabe duke u fokusuar në

fushat e mëposhtme: planifikimi opera-cional, zhvillimi i buxhetit të mbrojtjes, menaxhimi i Forcave të Armatosura, menaxhimin dhe zhvillimin e personelit ushtarak, përmirësimin e kapaciteteve logjistike dhe aftësive dhe integrimit të plotë të personelit civil, në misionin e ndërtimit të një qeverie të qëndrueshme autoritare në frymën e sundimit të ligjit ndërkombëtar dhe kushtetues në Afgan-istan. Këto vende gjithashtu financia-risht i mbështesin forcat e armatosura të Afganistanit. Në Maj 2016, talebanët e emëruan liderin e ri Haibatulah Akhun-zada, pas vdekjes së ish-udhëheqësit të Mula Akhtar Mansour në grevën e avionëve amerikanë në Pakistan. Viti 2017 ishte i përgjakshëm në Afganistan me qindra viktima të pafajshme. Sulet vetëvrasëse u drejtuan ndaj funeraleve dhe bankave. Sipas OKB-së, numri i civilëve të vrarë në një periudhë gjashtë mujore gjatë vitit 2017 arriti një rekord të lartë në krahasim me tetë vitet e mëparshme. Qeveria afgane kontrollon vetëm 63.4 përqind të vendit nga viti

2016 e tutje. Ekspertët ushtarakë dhe analistët besojnë se çfarëdo vendimi që merret, ky konflikt civil nuk do të ketë një fund të shpejtë.Misioni i NATO-s në Afganistan janë realizuar përmes fazave të mëposhtme operacionale: 2002-2006, zgjerimi gjeo-grafik i forcave të NATO-s, 2006-2011, faza e stabilizimit, faza e tranzicionit 2011-2014. Në fund të vitit 2014, mis-ioni ushtarak është transferuar në një mision trajnimi dhe ndihme. Që nga fil-limi i misionit ushtarak të NATO-s, më shumë se 15 gjeneralë kanë dalë si udhëheqës të misionit ISAF: Gjenerali John McColl 2002, Gen. Hilmi Akin Zorlu 2002/03, gjen. Norbert van Haist 2003, gjen. Gott Gliemer 2003/4, gjen. Rick Hilier 2004, gjen. Jean Louis Pu 2004/05, gjen. Ethem Erdagi 2005, gjen. Mauro del Vecchio 2005/06, gjen. David Richards 2006/07, gjen. Dan K. Mackney 2007/08, gjen. David McIernan 2008/09, gjen. Stanley A. McChrystal 2009/10, gjen. David Petraeus 2010/11, gjen. John R. Alen 2011/13, gjen. Jo-seph Dunford 2013/14 dhe gjen. John Campbell 2014 deri në fund të misionit ushtarak. Në 16 vjet konflikte të vazh-dueshme deri më 5 gusht 2018, u vranë mbi 3458 trupa të NATO-s, mbi 15,000 ushtarë të Forcës Kombëtare të Sigurisë dhe Mbrojtjes Afgane dhe mbi 31,000 civilë. Afganistani duhet të reformojë dhe ristrukturojë institucionet e tij politike nëse dëshiron të ketë siguri, paqe dhe zhvillim të qëndrueshëm ekonomik. Katër qasje gjithëpërfshirëse, në kom-binim, mund të kenë potencialin për ta afruar Afganistanin në një rrugë më të qëndrueshme dhe plotësisht të evolu-ar. Në zgjedhjet presidenciale në vitin 2019, presidenti Ghani dhe drejtori ekzekutiv Abdullah duhet të vazhdojnë të përmirësojnë përparimin në zbatimin e qasjes ndaj qeverisë së unitetit kom-bëtar mbi iniciativat kryesore politike dhe mbi zgjedhjet e ardhshme. Ud-hëheqësit afganë duhet të reformojnë aspektet kyçe të sistemit zgjedhor për të lehtësuar bisedimet dhe kompromiset me partitë politike për të shpërndarë pushtetin në bazë të mbështetjes poli-tike. Qeveria në Kabul duhet të moni-torojë përgjegjësitë për decentralizimin e pushtetit dhe autoritetit administrativ brenda sistemit aktual kushtetues duke forcuar qeverisjen në nivel komunal dhe rajonal. Stabiliteti afatgjatë politik kërkon reforma gjithëpërfshirëse dhe efektive për të balancuar pushtetin midis qeverisë qendrore dhe provincave në sistemin politik.

Dr. Andrej Iliev

Në vitin 2006, qeveria e mbi 30,000 forcave ushtarake

ndërkombëtare u transferua nga Koalicioni i Forcave

Ndërkombëtare të Sigurisë, në misionin (ISAF) të kryesuar nga

NATO-ja

50

Duke e promovuar librin „Diplomacia Ushtarake“, dr. Nano Ruzhin theksoi se kjo vepër paraqet një punim

shkencor profesional e cila shtron elaborimin për diplomacinë ushtarake si një përmbledhje aktiviteteve që kryesisht i realizojnë përfaqësues nga Ministria e Mbrojtjes, si dhe nga institucione tjera shtetërore të cilat kanë për qëllim t’i ndjekin interesat e jashtme politike të shtetit në fushën e politikës së mbrojtjes dhe sigurisë aksionet e së cilës bazohen mbi përdorimin e negociatave dhe instrumenteve tjera diplomatike. Punimi i dr. Jovanovskit përfshinë disa tërësi dhe përmbajtje sa i përket temës. Përdorimi i luftës si instrument politik është i vjetër dhe autori në fillim të librit ndalet në pika historike të diplomacisë e cila daton që nga koha e shteteve më të vjetra antike, që nga faraonët egjiptas dhe asirëve, Greqia antike, Perandoria Romake, Napoloni si themelues i diplomacisë ushtarake, e deri në ditët e sotme. Promotori dr. Nano Ruzhin vuri

në dukje se të gjithë ata të cilët merren me shkencat politike, shkencat ushtarake dhe diplomacy, shpesh herë e preferojnë maksimën e njohur të Klauzevitzit “Lufta është vazhdimi i politikës me mjete tjera”, por në këtë rast koloneli dr. Jovanovski insiston që në stilin e tij, të dëshmojë se “Lufta është vazhdim i diplomacisë me mjete tjera” dhe për këtë shkak kjo vepër gjithsesi se do të ketë kontributin e saj të rëndësishëm në zhvillimin e mendimit ushtarak teorik. Ambasadori Ljupço Arsovski si promotor e ndau përvojën e tij si diplomat, duke vënë ne dukje zhvillimin e diplomacisë ushtarake në Republikën e Maqedonisë lidhur me veprën e kolonelit dr. Jovanovski. Ai në mënyrë inspiruese foli dhe e promovi librin, duke vënë në pah interesin e personalitetit të diplomatit që e përfqëson vendin e tij dhe kushtet që duhet ti plotësojë për ushtrimin e profesionit diplomatik. Promotori Lupço Gajdov i cili është komentator i jashtëm i njohur politik duke ndarë përvojat e tij shumëvjeçare e të pasur diplomatike

si komentator, theksoi se libri i dr. Jovanovskit mund të interpretohet në tre mënyra, në atë filozofike (globale), etnike (shkencore) dhe në mënyrën e popullarizuar gazetareske, duke theksuar se autori shumë thjeshtë i transmeton idetë e mëdha. Ai konkludoi se kjo vepër paraqet një edicion të rëndësishëm e cila i përfshinë edhe fushën e sigurisë, zbulimit dhe kundër zbulimit, si dhe proceset globale. Vetë autori, dr. Zoran Jovanovski duke folur para të pranishmive në këtë promovim, tha se është nisur nga përvojat pozitive të vendeve të cilat në masë të madhe praktikojnë dhe dëshirojnë që diplomacia ushtarake të kontribuojë në fuqizimin e rolit të saj në politikën e jashtme të vendit tonë, ndërsa ai si profesor universitar shpreson se ky libër do të shërbejë si një tekst i mirë për studentët, por edhe për të tjerët që janë të interesuar për të fituar njohuri për bazat e diplomacisë ushtarake.

М.R.

„Diplomacia Ushtarake“

Në Shtëpinë e ARM-së u promovua libri “Diplomacia Ushtarake” nga dr. Zoran Jovanovski. Autori është

kolonel në rradhët e ARM-së dhe profesor pranë Akademisë Ushtarake. Librin e prezantuan

promotorët, prof. dr. Nano Ruzhin, ambasadori Ljupço Arsovski dhe komantatori i

jashtëm politik Ljupço Gajdov, të cilët e theksuan rëndësinë e këtij publikimi duke shfaqur kënaqsinë

që një temë e këtillë tashmë është në dispozicion të audiencës

së gjerë në Maqedoni

Promovime

51

Marshet si përmbajtje praktike në kuadër të edukimit dhe trajnimit të

anëtarëve të OORRM-së, paraqesin një përmbajtje tërheqëse e cila mundëson kontrollin e shkathtësisë së tyre psiko fizike si dhe mundësi për ti avancuar njohuritë luftarake në ambient të hapur. Si dëshmi për këtë është edhe marshi rajonal edukativo-kondicionues i cili u realizua më 6 teteor në rajonin e Koça-nit. Marshi në të cilin morën pjesë rreth 70 nënoficerë dhe oficerë nga 9 njësi komunale organizative (NJKO) nga pje-sa lindore e R. së Maqedonisë dhe nga Shkupi, u realizua në relacion: Topollnik – akumulacion “Gradçe” – Ujëvarat e Mëdha dhe anasjelltas, në një distancë

prej 8 km. Në rajonin e akumulaciont “Gradçe” dhe në Ujëvarat e Mëdha, rrëzë malit Jastrebnik në lartësi mbi-detare 500 m, togeri Ivan Dimitrov nga Batalioni i 2 i Mekanizuar Këmbësorik me të cilin komandon nënkoloneli Goran Petrushevski, i njoftoi pjesëmarrësit me karakteristikat gjeografike dhe topo-grafike të hapësirës. Përveç kësaj, ai prezantoi informata edhe për karakter-istikat taktike të orientuesit të Kërçovës dhe Bregallnicës për veprime luftarake, gjë që u ndoq me shumë vëmendje. Oficerët dhe nënoficerët rezervë kishin mundësi të rrallë që të njihen me buku-ritë natyrore rrëzë maleve të Osogovë, ku veçanërisht ngelën të impresionuar

nga Ujëvarat e Mëdha me një lartësi prej rreth 20 metrash, ujëvarë natyrore nga Golema Reka.

Marshi edukativo-kondicionues

Në mesin e aktiviteteve më të rëndë-sishme të KNOR (Konferencës

Ndërlidhëse të Oficerëve Rezervë) bën pjesë edhe academia gjuhësore, që u dedikohet oficerëve rezervë – aktivitete të asociacioneve kombëtare nga vendet anëtare të NATO-s dhe PpP-së. KNOR-i

si formnë ndërkombëtare institucionale për edukimin e oficerëve rezervë, orga-nizohet me qëllim të mësimit të gjuhës angleze dhe asaj frënge në funksion të ngritjes së nivelit të komunikimit në KNOR. Në këtë mënyrë mundësohet zhvillimi i shkathtësive të të folurit, zhvillimi i shkathtësive për komunikim interaktiv dhe drejtëshkrim me theks të veçantë ndaj terminologjisë ushtarake. Kjo akademi tradicionalisht organizohet që nga viti 2000, ndërsa OORRM-ja me mbështetje të plotë logjistike të MM-së dhe ARM-së ishte nikoqire dhe bashkë-organizatore në vitin 2007. Akademia e sivjeme e 19 me rradhë u mbajt në San Fernando në kuadër të shkollës për nënoficerë të marinës së Spanjës. Në këtë edukim ndërkombëtar në të

cilën morën pjesë 96 oficerë rezervë të vendeve anëtare të NATO-s dhe PpP-së, R. e Maqedonisë e përfaqësuan: nëntogeri rezervë mr. Risto Panov (Sveti Nikole) dhe kapetani rezervë mr. Zoran Stojkovski (Prilep). Në kuadër të pro-gramit social pjesëmarrësit e akademisë i vizituan: bazën ajrore, aviobazën e marinës “Rota” ku patën mundësi ta shohin edhe bartësin e avionëve “Huan Karlos I”. Përfaqësuesi i OORRM-së mr. Risto Panov para një pjese të pjesëmar-rësve të akademisë e prezantoi temën “Roli i forcave të armatosura të ARM-së”, ndërsa përfaqësuesit spanjoll dhe ata britanez shfaqën interes për vizitë dhe bashkëpunim në mes të asociacioneve të tyre dhe OORRM-së.

Akademia gjuhësore

Avancimi i shkathtësive ushtarakeNë kuadër të programit për trajnim

dhe avancim të shkathtësive ush-tarake të oficerëve dhe nënoficerëve në përdorimin e armëve këmbësorike kemi të bëjmë me një nga aktivitetet parë-sore të OORRM-së. Në këtë kontekst, si dhe në përputhje me udhëzimin për qitje me armë këmbësorike, në vend qitjen “Dollno Orizari” në rajonin e Velesit, u realizua trajnim njëditor – qitje përgatitore me AP 7,62 mm me numër rendor 1. Në këtë trajnim praktik morën pjesë 80 nënoficerë dhe oficerë rezervë nga Shkupi, Kumanova, Velesi dhe Shën Nikolla. Mbështetja e nevojshme logjistike për realizimin e suksesshëm të këtij trajnimi praktik u sigurua nga ana

e Komanda për Trajnim dhe Doktrina (KTD), me të cilën komandon koloneli Ljubençko Petreski. Para fillimit të qitjes, udhëheqësi, kapetani Dragan

Llabakovski nga QTI (Qendra për Tra-jnim Individual) e theksoi rëndësinë e avancimit të shkathtësive luftarake dhe përdorimin e armës AP 7,62mm, ndërsa rreshteri i vjetër i klasës së I, Muhamed Rexhepi i informoi pjesëmarrësit për karakteristikat taktiko teknike ku rikujtoi se rezultate më të mëdha individualisht arrihen në distancë deri në 400 metra. Në kuadër të qitjes u realizuan rezultate të kënaqshmë, gjegjësisht nga numri i përgjithshëm i pjesëmarrëve 2/3 e tyre u vlerësuan me “tejkalim standardi”. Shoqërimi një ditor në këtë trajnim përfundoi me një drekë të përbashkët në kazermën “Alekso Demnievski-Bauman”.

Aktivitetet e OORRM-së

Zhivko Trajanovski

11 tetori i vitit 1941 ka të bëjë me fillimin e luftës për pavarësi të popullit në Maqedoni, lufta nacionalçlirimtare e cila ka nisur

për çlirimin social dhe kombëtar të popullit në Maqedoni nën udhëheqjen e Partisë Komuniste. Në atë kohë populli ka qenë i bindur se me nisjen e kryengritjes do të fitohet liria e shumëpritur. Maqedonia në atë kohë ka qenë nën agresionin fashist, njëlloj si Jugosllavia (në vitin 1941). Vendi ka qenë i ndarë ndërmjet okupatorit Italian dhe atij bullgar. Gjatë muajve paraprak, para fillimit të kryengritjes kanë ekzistuar grupe diverzante të cilat kanë vepruar me aksione në Prilep, Shkup, Veles dhe në Manastir, ndërsa në verën e vitit 1941 disa organizata partiake kanë formuar kurse ushtarake për stërvitje të rinisë para se e njejta tu bashkangjitet aradhëve partizane. Pas përgatitjeve të gjata politike dhe ushtarake është formuar Aradha Partizane e Shkupit (gusht 1941), e po në këtë vit gjatë shtatorit

është formuar edhe Aradha Partizane e Prilepit, e cila më vonë do ta merr emrin “Goce Dellçev” dhe do të rritet për nga numri i saj. Më 12 tetor është formuar edhe Aradha Partizane e Kumanovës e cila ka luftuar kundër padrejtësive kombëtare, sociale dhe ekonomike. Edhe pse në shtator ka pasur rezistenca të armatosura kundër armiqve, si fillim i kryengritjes llogaritet sulmi i aradhës partizane të Prilepit më 11.10.1941 në të cilën kanë marë pjesë 16 partizanë të ndarë në tre grupe. Grupi i parë e ka sulmuar stacionin policor bullgar. Aradha partizane e Prilepit ka numëruar 45 komunistë të rinj të cilët e kanë realizuar sulmin e planifikuar në qytet si shenjë e fillimit të kryengritjes së armatosur të popullit të Maqedonisë kundër okupatorëve dhe tradhëtarëve tjerë. Partizanët, Asparuh Josifoski (komandir), Dushko Naumovski, Bllazhe Spirkoski, Millan Dimoski dhe Dragan Sprikoski e kanë sulmuar stacionin bullgar të policisë

Festa

11 Tetori – Dita e mospëruljes dhe nderit historik

Historia njeh datën 11.10.1941 si Ditë e Kryengritjes

Popullore të popullit të Maqedonisë, ditën kundër

fashizmit. Në këtë ditë janë vendosur themelet e shtetësisë së Maqedonisë duke nderuar popullin dhe historinë e vendit. Kjo ditë dhe kremtja është një hap para dhe pasqyron besimin

ndaj një populli të vogëël dhe sovran. Kjo është një festë për një tregim të mirë për

Maqedoninë e lirë me shumë fate të njerëzve të rinj

52

ku edhe filloi LNÇ (lufta nacionalçlirimtare) e popullit maqedonas. Grupi i dytë e sulmoi burgun. Ky grup ishte i përbërë nga Nikolla Poposki (komandir), Mico Kozar, Peco Krsteski, Jonçe Janeski, Bllagoja Korubin dhe Dushko Risteski, ndërsa grupi i tretë i shkëputi lidhjet telefonike dhe telegrafike si dhe instalimin elektrik. Në të kanë qenë Mice Dimeski (komandir), Krste Crvenkovski, Kole Çashule, Kiro Qososki dhe Kiro Bazerkoski. Në mesin e partizanëve nuk ka pasur të vrarë, vetëm roja bullgare e stacionit policor në Prilep ka mbetur i vrarë nga ana e Dushko Naumovskit. Veprime luftarake ka pasur edhe në Kumanovë më 12.11.1941 Secilin vit në këtë ditë, realizohet një sulm i improvizuar pranë stacionit policor nga ana e Armatës së Republikës së Maqedonisë, nga ana e qytatarëve dhe nga ana e Komunës së Prilepit mbahet solemnitet i rastit. Me fishekzjarre shënohet kjo datë e rëndësishme nga historia më e re e popullit maqedonas, sepse kryengritja paraqet inkurajim për gjeneratat e ardhshme për ndërtimin e një shoqrie stabile dhe demokratike. Kujtimi për këtë kryengritje kontribon edhe në cilësinë e jetës së njerëzve të cilët duhet të mësojnë të respektojnë vlerat. Kjo ditë u shënua me një numër të madh solemnitetesh, me shumë koncerte, ndërsa delegacione nga Kuvendi i Republikës së Maqedonisë vendosën kurora me lule të freskëta pranë pllakës përkujtimore të partizanëve dhe pranë varrit të Metodija Andonov Çentos, kryetarit të parë të Prezidiumit të KAÇKM-së. Më pas lule të freskëta vendosen edhe pranë Parkut të Revolucinit dhe konstrukcionin përkujtimor të luftëtarëve të rënë të LNÇ-së. Vizitohet edhe Muzeu Memorial “11 Tetori”. Edhe në Shkup dhe Kumanovë mbahen solemnitete. Vizitohen varrezat dhe pllakat përkujtimore të partizanëve dhe vendosen gjithashtu kurora me lule nga ana e përfaqësuesve të Qeverisë dhe Kuvendit të RM-së, nga Presidenti i RM-së, nga delegacionet e Ministrisë së Mbrojtjes dhe ARM-së. Edhe vetëqeverisja lokale e

Qytetit të Shkupit Prilepit dhe Kumanovës vendosin lule pranë pllakave përkujtimore. Mbahet edhe akademi e rregullt solemne ku flasin disa burrështetas dhe partizanë të kohë, ndërsa organizohen edhe aksione për dhënien e gjakut. Ndahet edhe çmimi tradicional “11 Tetori” për vepër jetësore në fushën e shkencës, artit, kulturës, ekonomisë, krijueseve, ekipeve, institucioneve, shoqatave aksionare, shoqatave qytetare nga Maqedonia dhe nga vendet tjera. Në ndërtesën e stacionit policor ku zhvillohet sulmi i improvizuar në vigjile të festës bëhet tollovi. Lëvizje e madhe. Turma njerëzish. Të rinj, pleq, fëmijë, foshnja. Në mënyrë simbolike me të shtëna në ajër nga disa anë sot u sulmuan godina e ngjyrë hiri në sheshin e Prilepit, e cila më parë ishte e verdhë. Në ato moment qyteti u zhyt në errësirë të tërë. Vetëm të shtënat dhe fishekzjarret e ndriçonin atë. Në qiell shihej një laramani nga shkënditë dhe fishekzjarret. Gjëra të këtilla kapen me sy por edhe me aparat fotografik do të ishin perfekte. Kjo pamje magjepsëse disa minutëshe i la pa fjalë të pranishmit. Në qytet dëgjohet zhurmë dhe jehonë, si dhe përhapet mendimi, idea dhe ndjenja se sa është e rëndësishme paqa në një vend. Ndjenja është paksa me frigërespekt edhe përkundër të gjitha gjërave tjera që i ofron kjo festë, me vizitat e shumë delegacioneve, përmes koncerteve solemne, ngjarjeve kuluturore, ofertave tregtare, ndriçimi që del nga shkënditë ku qyteti duket magjepsës dhe i jashtëzakonshëm.Në fakt, godina e stacionit policor e cila dikur ka qenë han, konvikt në vitin 1921 i shkollës dhe gjimnazit, ndërsa në vitin 1941 ka qenë stacion policor bullgar, i a.q uçastak që ka pasur edhe qeli të veçanta burgu. Muzeu “11 Tetori” sot gjendet pikërisht në këtë godinë. Mjeti i parë muzeal daton që nga viti 1961, ku më pas plotësohet dhe modernizohet me të dhëna të reja. Muzeu është mbushur e pajisur me mjete në vitin 1971 dhe në vitin 1983. Në vitin 1961 ndërtesa e stacionit policor është shpallur si Përmendore e Kulturës. Në disa hapësira të katit të sipërm ekzistojnë vitrine në të cilat ka fotografi, dokumente, harta, skica, maketa të stacionit policor, ndërsa ekziston edhe fotografia e madhe e tematikës së LNÇ-së e bërë nga Borko Llazeski. Këtu dikur ka qëndruar edhe busti i Titos, disa lista të 154 bartësve të pllakës partizane nga viti 1941, këtu gjenden edhe dekretet për shpalljen e 15 heronjëve të popullit nga Prilepi dhe rrethina (nga gjithsej 90 heronjë të Maqedonisë, 15 janë nga Prilepi), si dhe shumë eksponate tjera. Godina ka edhe ballkon me gardh prej hekuri. Në pjesën e poshtme janë të vendosura qelitë e burgut.Prilepi është qytet që ka sakrifikuar më se 650 jetë të rinjësh, nga të cilët 632 janë shënuar në pllakat e Mogillës së të pafituarve në varrezën e përbashkët. Prilepi është qytet-hero i disa pjesëmarrësve të LNÇ të cilët kanë edhe përmendoret e tyre.

Vase Mitreska

54

Need for Speed Payback“ është lloj i lojës që e nxitë lojtarin që në asnjë moment mos t’”Driftimi” i keq arrihet

lehtësisht në kthesat aggresive dhe në një shtypje të lehtë të frenit, me një përdorim të mirfilltë të nitros, që është miku më i mirë në cilëndo pjesë së rrugës së hapur të lojës. Sot, kemi disa video lojëra të këtilla por megjithatë kësaj loje duhet dhënë disa pika shtesë, apo disa pika më pak.

Edhe përkundër elementeve të saja impresive vizuele, si dhe ornamenteve bashkëkohore, modeli i ngasjes në Payback „pick-up-and-play“ ngec pas „Need for Speed Underground“ dhe inspirimit të ngasjes në rrugë në filmin “Të shpejtë dhe të tërbuar”. Megjithatë, për dallim nga ndriçimi serik, ndjenat arkadike të Payback-ut nuk janë të lejuara për të shpëtuar lojën e cila rrethohet nga e zakonshmja. Më parë, „Need for Speed“ ishte nën ndikimin e

madh të aktorit Uin Dizel dhe shokëve për automjetet e tunuara dhe importin japonez, ndërkaq tashmë punët kanë ndryshuar dhe në këtë lojë replikat merren nga aktori Duejn Xhonson, të gërshetuara nga pjesëza të filmit me plagjiatur, me aksione, varësisht nga porosia ditore. Fortune Valley, tregimi i sajuar i tradhëtisë dhe hakmarrjes zhvillohet në prapavijën e një botë të hapur ekspanzive e cila befason me llojllojshmërinë e saj. Las Vegasi i rremë i Silver Rockut paraqet një xhungël të hatashme urbane të glamurit dhe kopracisë e cila dalngadalë zgjerohet në shkretëtirat, rrëzë maleve të pasigurta, kthesave sjellëse të cilat shtrihen në egërsinë e pyllit. Me frame stabile dhe me bimë bukur të vizatuara në mënyrë shumë impresive, në pjesën e luginës Fortune Valley ku natyra në momente është aq piktureske , megjithatë lokacionet e saj nuk janë të veçanta apo të paharruara për të lënë gjurmë të përhershme, e megjithtatë e kryejnë rolin e tyre. E njejta mund të thuhet edhe për tregimin e „Need for Speed Payback“. Tregimi fillon me tre protagonistë të cilët do të dalin të mashtruar që në fillimin e lojës në një

Dorëz

„Need for Speed“(Nevoja për shpejtësi)

„

55

huti dhe vjedhje , e ku ato bëjnë plan në lëvizje për t’iu hakmarrur mashtruesve të tyre dhe sindikatës keqbërëse kriminale të cilin ata e përfaqësojnë. Kjo është një esencë e mjaftueshme e cila i jep strukturë lojës, sepse keni për detyrë që të ngadhnjeni ndaj ekipeve të ndryshme arketipe dhe ekipe të vrapimit në mënyrë që të fitoni shansin të kundërshtari juaj, te a ii cili organizon gara nga më të ndryshmet.

Loja në fjalë është një lloj tregimi klishe për të cilën nuk duhet përdorur aq shumë truri përderisa luani, nuk kërkon ndonjë vëmendje të madhe, por nevojitet që thjeshtë të relaksoheni dhe të ngasni veturën deri në maksimum. Dialogu është klasik, harmonik, ndoshta në momente edhe i ngadalshëm, i ngjashëm me ndonjë film komedi i kategorisë së dytë, por megjjithatë me slengun standard amerikan në masë të caktuar të cilën jemi mësuar ta dëgjojmë, kemi të bëjmë ose me film ose me ndonjë video lojë zbavitëse. Misionet e çrregullta në këtë tregim megjithatë disi përputhen në pjesën pozitive dhe në spektaklin e Payback inspirimin nga “Të shpejtë dhe të tërbuar”, por gjithashtu ka pjesë të cilat edhe nuk përputhen me ngjarjen. Mospërputhja fillon nga ato momente kur është më interesant dhe kur adrenalina ngrihet dhe po e prisni momentin më të mirë të lojës, e ai është posedimi i kontrollit ndaj veturës, pikërisht këtu fillon mospërputhja. Në moment të caktuar kur ngrihet adrenalina dhe prisni që do të fluturoni me shpejtësi të madhe mbi urën, apo kur partneri juaj duhet të kërcejë në veturë përderisa ju e kontrolloni për ta realizuar kërcimin, apo thjeshtë përdorni veturën si pengesë për kërcimin, ndërsa në atë moment në vend se ju të jeni ai që e kontrollon situatën, skena ndërpritet dhe ju shfaqet skena filmike ku nuk keni asnjë kontroll dhe ku jeni duke pritur të përfundojë skena filmike për të vazhduar lojën. Këtu është moment shkatërrues i kësaj loje. Ashtu si lojërat e kaluara „Need for Speed“ do të tërhiqeni në punktet e kontrollit në kuadër të botës së hapur, me gara, me ngasje off-road, me driftim, me tërheqje dhe me ngjarje garish të cilat sigurojnë llojllojshmëri. Gjithashtu ekzistojnë kurthe të shpejtësisë dhe sfida të driftimit në botën e hapur të cilat

janë pengesë e vogël gjatë rrugës së punkteve të kontrollit. Ngjarjet garuese dhe ato të terrenit janë tregim në vete, ndërsa ngjarjet me driftim ofrojnë eksitim të hatashëm, por edhe kënaqsi për të parë se sa mund të qëndroni në të. Të gjitha gjërat tjera në lojë japin kontribut në thyerjen e monotonisë gjatë lojës dhe disi ia dalin në gjithë këtë punë. Gjithsesi që këtu janë edhe veturat e policisë dhe të gjitha ndjekjet dhe kurthet e tyre që hasen në lojë edhe pse të njejtat mund të jenë edhe aggressive, pa asnjë problem do t’i tejkaloni, pa marë parasysh a do t’u ikni, apo do të fshiheni, por edhe në qoftë se i shtyni jashtë rrugës apo i theni, është tejet interesante. Gjithashtu, ajo që ndoshta nuk paraqet problem të madh është nevoja e ndjenës se jeni duke ngasur në të vërtetë shpejtë, turbullimi gjatë lëvizjes orvatet që të shkaktojë një tempo të shpejtë , por duke mos lejuar një moment të shpejtë ku ju do të vëreni se sa është e shpejtë bota rreth jush.Pa dallim të shumë pozitiviteteve dhe negativiteteve që lidhen me këtë lojë, në fund mund të themi se loja posedon adrenalinë dhe tregim, ndoshta jo në atë mënyrë në të cilën jemi mësuar ta kemi nga paraardhësit e kësaj loje, por nuk mund të themi se nuk kemi të bëjmë me një lojë shumë të mirë. Po, ka edhe anë negative dhe shumë shpejtë mund ti dalloni, por megjithatë ka edhe momente të paharruara.„Need for Speed Payback“ është e bërë nga „Ghost Games“, ndërsa lëshohet në përdorim nga „Electronic Arts“ për më shumë platform si Playstation 4, Xbox One dhe për Microsoft Ëindoës (ose për kompjutor personal). Duhet theksuar edhe atë se kjo është loja e 23-të e serisë „Need for Speed“, ku në mesin e kritikëve profesionistë ka kaluar me shumë komente pozitive, por në mesin e gejmerëve jo edhe aq, ndoshta për shkak faktit se pritej shumë nga loja dhe nga seritë të cilat dalin. Gjithashtu vlen të thuhet se kjo lojë ka kërkesa të mëdha për ta përdorur në kompjutor, kështu që në rast se planifikoni pikërisht kështu, përgatituni që të keni një kompjutor gejmerësh, jo që e njejta nuk mund të luhet në ndonjë më të dobët, por në rast se dëshironi ta fitoni rezultatin e pritur të lojës, në atë rast duhet të keni kompjutor pak më të fortë, sepse ka gjasa që në monitor t’u mungojë efekti vizuel që posedon kjo lojë në rast se keni kompjutor më të dobët, do të humbni shumicën e efekteve të cilat me të vërtetë i posedon kjo video lojë.

Viktor Atanasov

56

Film

Lufta paraqet “fatkeqësi të indicuar njerëzore”, cunami plumbash, bomba, vdekje dhe gjak. Lufta fillon dhe vazhdon e pothuajse asnjëherë

nuk përfundon. Edhe pas paqes, gjurmët e saj ngelin në memorien e atyre që kanë qenë pjesë e saj, si krimb që gëryen në trurin e njeriut dhe nuk lejon që njeriu ta gjejë qetësinë e tij. Jeta e të mbijetuarve vazhdon edhe pas luftës, por ajo nuk largohet nga kujtesa dhe nga jeta e tyre. Si dhe a është e mundur që njeriu ta mbyll këtë kapitull të jetës? A ekziston ndonjë mekanizëm universal për tu ballafaquar me traumat, a ekzsiton ndonjë recetë e cila do të bënte që njeriu ti lërë kujtimet pas vetes? Pikërisht me këtë ka të bëjë edhe filmi i animuar “Vals me Bashirin”, nga regjisori Ari Folman. Zgjedhja që të trajtohet një temë serioze me anë të animacionit, në vend se me kamerë filmike është bërë për arsye praktike dhe definitivisht

paraqet përzgjedhjen e duhur për arsye se Folman ia del të bëjë një vepër të rrallë sa i përket grafikës lëvizëse në nivel të shprehjes së tërësishme vizuele edhe në ilustrimin edhe në animacionin e tij.

Mozaik kujtimesh„Vals me Bashirin“ është tejet i rëndësishëm për faktin se ky nuk është vetëm një film i thjeshtë, por ka një qasje dokumentareske ndaj luftës në Liban. Vetë regjisori, në vitin 1982 kur edhe ka filluar lufta qytetare ka pasur vetëm 19 vjet duke qenë pjesëmarrës i drejtpërdrejtë në të. Me këtë film, Folmani na e rëfen tregimin për këtë periudhë të errët të histories libaneze përmes orvatjeve për t’u kthyer në momentet e harruara të mbijetesës së tij. Në një bisedë me mikun e tij gjithashtu pjesëmarrës në luftën e njejtë, që i hap zemrën Folmanit duke ia treguar për ankthet e luftës që gjithnjë edhe sot e

mundojnë, regjisori e kupton që ky kapitull i jetës së tij është fshirë nga memoria dhe se në trurin e tij janë bllokuar kujtimet. Në këtë mënyrë, ai nisë të kërkojë pjesëzat e lidhore nga e kaluara e tij, duke i kërkuar dhe duke i intervistuar të gjithë ata që do të mund ti kthente në atë kohë dhe në atë vend – miq, bashkëluftëtarë, refugjatë, gazetarë, por edhe psikolog nga i cili kërkon përgjigje profesionale për atë se si ka ndodhur kjo bllokadë e mbamendjes në trurin e tij. Ngadalë, ngatëresa në mendje fillon të zgjidhet dhe Folman kujton disa momente traumatike, ku truri i tij, në mënyrë që të mund të vazhdojë jetë normale, ka vendosur t’i hedhë dhe t’i harrojë. Por, rëndësia e së vërtetës nuk duhet të neglizhohet. Të sqarohet se çfarë në të vërtetë ka ndodhur në Bejrut në vitin 1992 dhe të tregohet ai tregim në një perimetër i cili do të jetë i qartë për tërë botën, ky është qëllimi i Folmanit ku

„Vals me Bashirin“

57

njëkohësisht ai vetë ndjen nevojën e mbylljes së kësaj ngjarjeje. Qasja e animuar e sqarimit është interesante për disa aspekte. Së pari, portretizimi i personave kryesorë në ngatëresën e trurit të regjisorit, në formë illustrative atij i mundëson që ti shpalosë dëshmitë e tyre, pa e cënuar anonimitetin e tyre fizik dhe nevojën për të mbetur në hije, sidomos kur 26 vjet më pas, të njejtët tashmë kanë ndërtuar jetën e re, duke e lënë në harresë luftën sa më tepër që është e mundur. Përveç kësaj, vetë ilustrimi lëvizës mundëson rikrijimin e ngjarjeve, kujtimeve dhe momenteve historike, ashtu siç Folmani i vizuelizon të njejtat, në një mënyrë duke na mundësuar që ne si shiques, të hyjmë në kokën e tij dhe të përjetojmë situatat e njejta. Së treti, animacioni lejon një liri më të madhe të aktrimit e cila mundëson ngjyrime, sete, dhe lëvizje të cilat s’do të thotë të korespodojnë me realitetin, sepse vetë shprehja, për dallim nga qasja fotografike, ka të bëjë me interpretimin e lirisë. Megjithatë, edhe përkundër përzgjedhjes që të bëhet një film i animuar, në asnjë moment nuk humbet serioziteti i temës, përkundrazi. Skenat në mënyrë më të gjallë dhe me shumë emocione bëjnë distinkcionin e ngjarjeve, duke na e tërhequr vëmendjen dhe duke na mbajtur në vazhdimësi deri në fund.

Shembull i rallë i zhanrit luftarakIntervistat e Folmanit me personat relevant, të njohurit të cilët kanë qenë pjesë e luftës, zbulojnë një të vërtetë të tmerrshme – pasivitetin e njeriut për të ndërparur diçka kur para syve të tij hasë padrejtësi dhe terror, ikja nga përgjegjësia dhe heshtja kur të pafuqishmit duhet mbrojur. Megjithatë, ky

distancim nga situatat e këtilla nuk është aq i thjeshtë sepse ndërgjegja do të mbetet deri në fund të jetës. Te njeriu i ndershëm e me integritet, çdo herë do të qëndrojë çështja e hapur – a kem bërë aq sa duhet, a pata mundësi të reagoj në mënyrë që të ndryshoja gjendjen në kahje tjetër, gjegjësisht të lind pyetja retorike – “çfarë…nëse?. Kjo ndodhë edhe me protagonistët në tregimet e të cilëve ndjehet barra e pasivitetit të tyre kur kanë qenë në dyshim se para syve të tyre ndodh diçka e tmerrshme, por nuk kanë qenë aq të zëshëm, për të ndaluar

të njejtën. Ndërsa ajo e tmerrshmja, ka të bëjë me masakrën e Sabrës dhe Shatilës ku më se 1000 palestinezë janë masakruar si hakmarrje ndaj atentatit të presidentit të posazgjedhur të Libanit – Bashar Gamael. Ndërgjegja qëndron edhe në nënvetëdijen e Ari Folmanit, i cili nuk ka qenë ekzekutues i drejtëpërdrejtë i masakrës, por që më vonë do ta kuptojë se me zbatimin e urdhërave, në mënyrë indirekte ka ndikuar në natën më të zezë të luftës qytetare në Liban. Ngjajshëm, si me deportimin dhe vrasjen e hebrenjëve gjatë Luftës së Dytë Botërore, ashtu edhe në këtë rast, palestinezët janë transportuar me

kamionë jashtë lagjeve dhe shtëpive të tyre, për të mos u kthyer më kurr, përderisa kampi i refugjatëve “Shatila”, të nesërmen nuk i ka ngjarë askujt më ndryshe se sa Geto e Varshavës. Regjisori orvatet të drejtoi gishtin drejt një çështjeje të rëndësishme – se si e gjithë kjo është lejuar të realizohet dhe të zbatohet, si ka ndodhur edhe përkundër dyshimeve se është duke ndodhur diçka e tmerrshme, askush nuk ka arritur që të parandalojë një gjë të tillë? Skena e fundit filmike është shumë prekëse sidomos për arritjen e qëllimit: animacioni shëndrrohet

në fotografi e vërtetë dhe në gjirim nga masakra në mënyrë që të na kujtojë se gjatë 90 minuta që lamë pas, nuk ishim dëshmitarë të ndonjë filmi vizatimor, por të një reflektimi të një të kaluare të tmerrshme e cila nuk duhet harruar.Sa i përket stilit vizuel, Folman përdor kuadro dytësore të cilat i gjasojnë grafikave me vija të ashpra në fytyrat e njerëzve, duke synuar stilin klasik të një stripi. Animacioni është i gjallë dhe i afrohet shumë simulimit të një realiteti. Edhe ekspersionet e roleve të protagonistëve janë pasqyruar nga videot reale të cilat janë përdorur si hulumtim dokumentar. E gjithë kjo, e plotësuar me muzikën e Maks Rihterit.

Pikërisht orgjinaliteti konceptual i këtij filmi i cili vijon pas daljes së filmit të animuar “Persepolis”, i krijuar sipas novelës grafike të Marzhan Satrapit (dy filmat janë të ngjajshëm në shumë gjëra), filmit “Vals me Bashirin” do t’i sjellë shumë çmime duke përfshirë këtu edhe “Globin e Artë”, si dhe nominimin për “Oskar” dhe çmimin “BAFTA”. Edhe pse tashmë një dekadë, kjo vepër e shquar e kulmore e Ari Folman ngel si një ndër margaritarët e rrallë të zhanrit luftarak në formën e animuar.

Еlena Gjorgjievska

57

Skenari dhe regjia: Ari Folman

Rolet: Ari Folman

Моntazhi: Nili Feller

Мuzikа: Max Richter

Viti: 2008

Kohëzgjatja: 90 minuta

Vendet: Izraeli, Gjermania, Franca

Çmimet: „Globi i Artë“, „Çezar“, çmim për filmin më të mirë në gjuhë tjetër përpos anglishtes, nominim për “Oskar”, “BAFTA”, “Palma e Artë”, etj.

Liqeni i Mermerit nëpër të cilin arrihet përmes rrugës 5 kilometërshe, gjendet në minierën e vjetër për mermer në fshatin

Bellovodicë të Prilepit, duke qenë në të vërtetë një hit-destinacion. Qindra vizitorë çdo ditë këtu gjejnë shpëtim nga vapat verore. Për shkak të pamjes atraktive të blloqeve të mermerit, liqeni e ka marë emrin – Liqeni i Mermerit ose “Pamuk Kale” e Prilepit, ndërsa sipas ngjyrës së bardhë të blloqeve dhe ngjyrës tirkize të ujit, na kujton atrakcionin turistik turk “Pamuk Kale”.Uji është shumë i pastër, i kristaltë dhe tërheqës për larje gjatë stinës së verës.

Liqeni është krijuar nga gëryrjet e mermerit dhe minierës së lënë shumë vite më parë për shkak të paraqitjes së ujërave nëntokësore.Megjithatë, gjatë vizitës së Liqenit të Mermerit duhet të bëjmë kujdes. Ekzistojnë disa pjesë të minierës që nuk garantojnë siguri. Ka fenomene të rrëshqitjes së tokës dhe rrëshqitjes së kepave të mëdhenj gurërorë shumë afër sipërfaqes së ujit, kështu që shfaqet rrezik gjatë hedhjes në ujë nga lartësi më të mëdha.Tereni është ekologjikisht i pastër, ndërsa cilësia e ujit është në rregull sa i përket aspektit kimiko-biologjik. Liqeni është i thellë 20 metra dhe përmban 100.000 metra kub ujë. Temperatura e ujit është

diku rreth 22 gradë Celcius në sipërfaqe, ndërsa në thellësi e njejta ulet deri në 8 gradë.Minatorët e minierës Bellovodicë kanë kontribut të veçantë në ndërtimin e këtij atrakcioni turistik.Zhytësit nën ujë kanë zbuluar se në liqen ka disa peshq të vegjël dhe vegjetacion i cili zhvillohet poshtë edhe anash liqenit. Në blloqet e mermerit ka filluar të zë edhe myshk.Bukuritë e vendit tonë janë të shumta, kështu është rasti edhe me Liqenin e Mermerit që ka një pamje të rrallë dhe një ambient të shkëlqyeshëm, e gjithsesi një botë nënujore e cila ia vlen të vizitohet.

Kristina Ilievska

58

Liqeni i Mermerit – “Pamuk Kale” e Maqedonisë

Liqeni i Mermerit – “Pamuk Kale” e Maqedonisë

Bukuritë e Maqedonisë