ARcHITEcTuuR p l at f o rmv oorge m ee n te ljka r c hte ctu u rbe l ed RivieroeversBlerick-Venlo OpenKaart:Nederland regionaal De salonvanEindhoven Berlage & stadsvernieuwing nieuwe stijl Naoorlogse wijkeninEmmen Archiprix1996 Kunstenaarsinhet projectteaminBrabant un997nr ... Informatie Inlichtingenover het debat OpenKaart zijn verkrijgbaar bij Architectuur Lokaal Muril Hendrikse Museumpark 25 3015 C8 Rotterdam tel,010-4369000 fax 010-4362234 Vanhet debat wordt eenverslaggemaakt dat aandedeelnemers vanhet debat wordt toegezondenendat wordt gepubliceerd inhet volgende nummer vandeze krant (september) , Andere belangstellendenkun-nen dezekrant opvragen door overmaking vanf7,50 op postbankrekening 5510706 t.n,1/.Architectuur Lokaal,Rotterdam, 0, v, v,'verslagopenkaart' Debundel publicaties die voor het debat is samengesteld kanworden opgevraagd door overmaking vanf12,50 op het hierboven genoemde rekeningnummer,0, v, I/.'Publica-tiesOpenKaart', Stichting DeNieuweKaart vanNederland Postbus 30833 2500GV DenHaag tel,070-3028470 fax 070-3625017 OpenKaartMurilHendrikse DeNieuwe Kaart vanNederlandregionaalbekeken Op 20 juni organiseren Architectuur Lokaal en het Nederlands Architectuurinstituut het debat Open Kaart, plannen voor de regio, Aanleiding hiervoor is de tentoonstelling van De Nieuwe Kaart van Nederland inhet NAi,die daar te zien istotdat zij isversleten. Dediscussiedie is opgelaaid naar aanleiding vande presentatie vande Nieuwe Kaart op 20 maart inUtrecht heeft zichvooral geconcentreerd op de rol vande ontwerpende disciplines inde ruimtelijke ordening van Nederland.Omdat bestuurders ook een belangrijke, en misschien wel een belangrijkere, rol spelen bij de ruimtelijke ordening van Nederland,willen Architectuur Lokaal en het NAi met dit debat de discussieverbreden. De belangrijkste doelgroepen van het debat zijn dan ook bestuurders en opinie-leiders.Doel is het inde discussie brengen van een nieuw onderwerp: de mogelijkheden en onmogelijkheden van regionale planning. Inhet NAikansinds27maart deNieuwe Kaart van Nederland worden bezichtigd, totdat deze is versle-ten.DeNieuwe Kaart,eeninitiatief vandeBNS,BNP, de NVTL enhet NIROV,geeft eenoverzicht vande plannen voor stedelijke in- enuitbreiding, verbete-ringvanhet verkeers- envervoersnetwerk,enver-nieuwing vanhet landschap tot 2005.Dekaart is gemaakt ominzi chtte geveninde plannen die de komende jaren wordenuitgevoerd,zodat iedereen zichkanmengeninde discussieover de ruimtelijke ordening vanNederland. Daarbij gaat hetvolgens de makers uitdrukkelijk niet alleenover grote infra-structurele werken zoals Schiphol,de HSLende Betuwelijn, maar ook over de kleinere plannen,die misschienni et ingrijpend zijn op nationaal niveau, maar welop lokaal enregi onaal niveau. Het verschijnenvandeNieuwe Kaart heeft veelreac-tieslosgemaakt in depers.Erverschenenkoppenals: 'Solerende gemeenten vernielenlandschap','Neder-land groeit heel snel dicht','Landkaart van2005 toont devergroeiing' en'Beeld vanvolgebouwd Nederland grotesk'.Vooralhet grote aantalplannen dat op dekaart te zienis,trekt de aandacht. Veel journali stenkomen tot de conclusiedat Nederland wordt volgebouwd.Ontwerpers leggen vooralde nadruk op de slechtekwaliteit vande plannen en pleiten voor ontwerpen op regionaalschaalniveau. Devraagisof met dezereacties de kern vanhet pro-bleem wordt geraakt.Degegevens vanhet CBStonen immers aandat het met de'volheid' vanNederland welmeevalt.Het percentage vanhet Nederlandse landschap dat isbebouwd bedraagt 8%,deinfra-structuur beslaat 4%,het water 15% enhet groen maar liefst 73%.Enderoep omregionale ontwerpen iswellicht zinloos wanneer geenaandacht wordt besteedaanhet procesdat aanregionaalontwerpen vooraf zoumoeten gaan,namelijk regionale plan-ning. Grenzen versus samenhang InNederland wordt deruimtelijke ordening geken-merkt door deinflexibiliteit vangrenzen.Debestuur-lijke grenzen vangemeenten enprovincies bepalen het schaalniveauwaarop deplannen worden gemaakt.Deafdelingsgrenzenbinnen gemeenten bepalen de mate vansamenhang tussende verschil-lende plannen. Ruimtelijke ontwikkelingen beperken zichechter zelden tot de gemeentegrenzen. Boven-dien hangt allesmet alles samen.Eennieuwe weg blijft bijvoorbeeld niet zonder gevolgen voor de eco-nomische ontwikkeling vaneengemeente enben-vloedt wellicht de economische ontwikkeling van andere gemeenten. Deeerste vraagbijhet maken vanplannen zoudan ook moeten zijn:met welke opgaven enmaatschappelijke trends hebben we te maken,op welk schaalniveaudoen deze zich voor en met wie moeten we samenwerkenom tot het beste plan te komen? Regionaleplanning Regionaleplanning,dat wil zeggenplanning op het niveauvande opgave,lijkt eenoplossing te bieden. Devraagisdan: wat iseenregio precies?DeDikke VanDaleomschrijft deregioalseenstreek of gebied met eenbepaaldkarakter enalslevens- of versprei-dingsgebied vandierenof planten, Regio'skunnen op verschillendemanieren worden gedefinierd,bij-voorbeeld aande hand vande fysiekekenmerken 2 (bodemtype,ligging tussenrivieren,klimaat),cultuur-histori sche kenmerken (polderlandschap),sociaal-geografische kenmerken (mobiliteitsstromen, verhuis-bewegingen, economische ontwikkeling) ensociaal-culturele kenmerken (taal,gewoonten engebruiken) . Opbasisdaarvankunnen plannen op het juiste (vaak regionale) schaalniveau worden ontwikkeld.En bovendieninaansluiting op het Rijksbeleid. Opgaven die zichbijuitstek lenen voor eenregi onale aanpak zijn de woningprogrammering endeaanleg vanbedrijventerreinen.Het gebrek aansamenhang inde woningbouwprogrammering leidt er nu toe dat de verschillende gemeenten elkaar tegenwerken.De provincie Groningen moet ingrijpen in de woningpro-ductie vande omliggende gemeenten,omdat deze zo groot is dat deproductie vande stad Groningen in gevaar komt (Cobouw 7-4-1997).Deprovincie Noord-Holland doet het omgekeerde: de enorme productie vandekleine gemeenten heeft ertoe geleid de taak-stelling te verruimen. Tegelijkertijdlopen de VINEX-locaties achter op de taakstelling (Cobouw,11-4-1997). Ook deplanning vanbedrijventerreinenlaat te wen-senover.Iniedere gemeente waar eenstukje snelweg binnen de gemeentegrenzen valt,wordt als vanzelf-sprekendeenbedrijventerrein aangelegd,ook alzijn er geen gegadigden endoenbuurgemeentenhet-zelfde. Afstemming voorkomt overaanbod,verspilling vanruimte endubbel werk. Zozijn er talloze voorbeelden te noemen vanopga-vendie het best op boven lokaal schaalniveaukunnen wordenaangepakt.Dat betekentechter niet dat ook alle opgavenregionaalmoeten worden vormgege-ven.Inbovengenoemde voorbeelden vanwoningen enbedrijventerreinen gaat het omafstemming van aantal, typen enfasering. Devormgeving blijft een zaak vande gemeente,hoeweleenregionaalarchi-tectuurbeleid sterkkanbijdragen aanderuimtelijke kwaliteit vaneengebied. Vooralregio's waarvande grenzenkunnen worden gedefinierd door het ver-schijnsel'witte schimmel'kunnendaar hun voordeel mee doen. Open kaart Dezekrant vanArchitectuur Lokaalverschijnt om-streekshet moment dat het debat OpenKaart plaats-vindt,op 20 juni van15.00 tot 17.00 uur inhet NAiin Rotterdam.Onder leiding vanOleBouman,hoofdre-dacteur vanArchis,houdt JoostSchrijnen,voorzitter BNS,eeninleiding over deNieuwe Kaart enzalVin-cent vanRossemingaan op de vraag:wat isnueigen-lijk eenregioenhoe kunnen regio's worden gedefi-nierd? Daarnagevende schrijver Koos vanZomeren ende journalisten TracyMetz, TomMaasenSietse vander Hoek hun visieop de opgaven vandeNeder-landseruimtelijke ordening,aandehand vanderesp. kleurenrood,groen,zwart enblauw.Opbasisvan dezeinleidingen wordt door eenaantal (voormalige) bestuurders,waaronder YpkeGietema (vm.wethou-der Groningen),Nellie Jacobs-Aarts(waarnemend burgemeester vanMierlo envm.gedeputeerde van de provincie Noord-Brabant) enVincent vanRossem bekeken welke mogelijkheden voor regional e plan-ning bestaanenhoe de verschillendebestuursniveaus ende verschillende opgavenmet elkaar in verband kunnen worden gebracht.Aande deelnemers vanhet debat wordt eenbundelmet relevantepublicaties uitgereikt enzijontvangen een verslagvande discus-sie.Voor niet deelnemers zijnbeide uitgaven losver-krijgbaar. i I I i "-Niet Grijs!11 Vernieuwdhandboek voor architectuur enbeleid Ruimtwee jaar nahet verschijnenvanNiet Grijs! Hand-boek voor gemeentelijk architectuurbeleid,zaldeze zomer een tweede, geheelherziene editie het daglicht zien.Inde tussenliggendeperiode hebben zichbelangrij-keontwikkelingen voorgedaan. Het lokale architectuur-beleidisverder gegroeid enkrijgt,gezienhet aantal gemeentelijke architectuurnota's enplannen,vaste voet aandegrond. Daarnaast is,zoalsinde tweede architec-tuurnota De architectuur vanderuimteuit 1996 alwerd opgemerkt, de aandacht voor het professionele opdrachtgeverschap indemarktsector gentensiveerd. Daarop volgendheeft Architectuur Lokaalhet informe-renendocumenteren tenbehoeve vanzowelhet gemeentelijk alshet particulier opdrachtgeverschap tot haar takenpakket gekregen. Niet Grijs! 11isdan ook voor beide groepen opdrachtgevers bedoeld. Het handboek isthematischgeordend. Het zwaartepunt vande tweede editie vanNiet Grijs!ligt bijhet thema 'specifieke'opgaven. Develeinnovatieve voorbeelden gevenaandat steedsmeer gemeenten inNederland een actief architectuurbeleid voerenenderesultatendie zij boekten dienen als inspiratiebron voor andere opdracht-gevers. Omeenbeeld te geven vanhet karakter vanhet hand-boek ishiernaast eenoverzicht vandeopgenomen tref-woorden afgedrukt. Het handboek geeft bijelk tref-woord de volgende elementen: - inleiding: eeninleiding waarin wordt aangegeven wat debelangrijksteaandachtspunten zijn bijhet tref-woord. - standpunten: paragrafenwaarin zoveelmogelijk de verschil lende discussiethema's enstandpunten worden weergegeven. - voorbeelden: indemeeste gevallen zijndiverse voor-beelden ter illustratie opgenomen. - organisaties: eenoverzicht vanorganisaties die voor het betreffende onderwerp rel evant zijn. - publicaties: eenoverzicht vanrelevantepublicaties, waarbij vooralgestreefdisnaar actualiteit enveelzij -digheid. In sommige gevallen zijnoverzichtswerken of standaardwerkenopgenomen.Depublicaties zijn zoveelmogelijk voorzien vaneenbesteladres. Inaansluiting op de trefwoorden zijnachterinhet hand-boek enkele praktische registersenadressenlij sten opge-nomen: - excursiebureaus; eenlijst vanbureaus die excursies en rondleidingen verzorgenop het gebied vanarchitec-tuur enstedenbouw. lokale architectuurcentra; adressenencontactpersonen van allelokale architectuurcentrainNederland. europese architectuurcentra; adressenvandiverse architectuurcentra inEuropa. fondsen;adressenendoeleinden van fondsenwaartoe opdrachtgevers zichkunnen wenden voor financile steun. organisatieregister; alle organisaties die door het hand-boek heengenoemd worden op alfabetische volgorde. trefwoordenregister. tijdschriften; l ijst vanrelevante tijdschriften enhun redactieadressen. internet; interessante World Wide Web adressenmet eenkorte inhoudsbeschrijving. De trefwoorden die zijn opgenomeninhet handboek zijn geselecteerdop basis vandeinformatievragen die aanArchitectuur Lokaalworden gestelddoor gemeenten enparticulieren. Somsgaat het omconcreteinstrumen-ten,somsbetreft het nieuwe thema's of aangrijpingspun-ten voor het gemeentel ijk architectuurbeleid. Wat voor het eigen architectuurbeleidzal worden gebruikt is sterk afhankeli jk van de lokale situatie.Deeenzalzich willen informerenover het beeldkwaliteitplan, de ander orin-teert zichop inrichting vanbedrijventerreinen ende vol-gende wil meer weten over deruimtelijke inpassing van windturbines. Sommigenzullen veertig trefwoorden kunnengebruiken,anderenmaar vier.Met het handboek isdaarom alles toegestaan. Ermagin worden geschre-ven,getekend,geplakt engeknipt. Door dehandige ringbandkunnen er bladen wordenuitgelicht omze te kopirenenkunnen er knipselsenaantekeningen aan toe worden gevoegd. Al lesmag,behalve het indekast laten staan. TrefwoordenNiet grijs! 11 handboek voor architectuur en beleid beleid gemeentelijk architectuurbeleid grondbeleid milieubeleid monumentenbeleid openbare ruimte provinciaal architectuurbeleid regionaal architectuurbeleid rijksarchitectuurbeleid ruimtelijk beleid vormgevingsbeleid welstandsbeleid 8ade/och No/dus opdrachtgevers en opdrachtgeverschap opdracht (opgave,randvoorwaarden en programmavaneisen) opdrachtgevers (gemeenten/ provincies/ontwikkelaars/incidentele/ particulieren/woningcorporaties) plan- en bouwproces publiek/private samenwerking ontwerpende disciplines architectuur beeldende kunst omgevings-design/urban-design stedenbouw tuin-,park- enlandschapsarchitectuur selectie van ontwerpers / architecten keuze documentatiebronnen EuropeseRichtlijnDiensten selectiecriteria selectieprocedures beleidsinstrumenten architectuurnota beeldkwaliteitplan beheer bestemmingsplan commissie stedelijke kwaliteit cultuurhistorischeverkenning kap- en sloopvergunning ontwerpwedstrijden openbare ruimte-plan prijzen stads- of dorpsonderzoek stadsontwerper stedenbouwkundig plan structuurplan voorlichtingenarchitectuureducatie specifieke opgaven badplaatsen boerderijen en erven bruggen buitengebied centrumgebieden daken dijken gemeentehuizen groen infrastructuur jonge bouwkunst kinderdagverblijvenen peuter-speelzalen landgoederen en buitenplaatsen ouderenhuisvesting parkeergarages pleinen reclame recreatiegebieden rivier-oevers schoolgebouwen speelplaatsen sportaccommodaties stationsgebieden straatmeubilair uitbreidingswijken vrijesector vroeg na-oorlogse wijken werklocaties windturbines winkelgebieden Informatie Niet Grijs! 11 Handboek voor architectuur enbeleid verschijnt najaar 1997. Architectuur Lokaal Museumpark 25 3015 CBRotterdam tel.010-4369000 fax 010-4362234 Informatie Het IBA-Emscherpark beschikt tot zijn opheffing in1999 over een projectbureau dat alle gewenste informatie kanverschaf-fen,behulpzaam isbij de programmering vanexcursies-op-maat,praktische medewer-king aan de realisatievandeze excursies verleent en desgewenst voor gidsen zorgt. Dit bureau ligt middenin het projectgebied in Gelsenkirchen enis gehuisvest ineenher-bestemd gebouwencomplex dat indertijd dienst deed als trafostation,magazijn en telefooncentrale vandevormalige mijn Rheinelbe. IBA-Emscherpark Leithestrasse 35 45886 Gelsenkirchen tel.(0049)0209-1703110 fax (0049)0209-1703210 Foto's:Cilly lansen,Martijn vandenBroek IBA-EmscherparkCilly lansen Metamorfose vanhet Ruhrgebied: voorbeeld vanregionale planning Het Duitseinstrument voor architectuurbeleid Bau-ausstellung,zoalsindertijd gebruikt bij de ontwikke-ling vanBerlijn,isin1989 ingezet om de regio Emscher (rond de gelijknamige rivier ten zuiden van de Ruhr)eengezonde economische toekomst te bie-den. Het IBA-Emscherpark iseenomvangrijk project, zowelin de tijd (1989-1999)als financieelGaarlijks 350miljoen) enomvat de realisatie van100 uiteenlo-pende projecten in meerdere steden, zoals Gelsenkir-chen,Oberhausen,Gladbeck,Duisburg,Bottrop, Recklinghausen,Lnen,Herten, Castrop-Rauxel, Essen,Bergkamen.Het project behelst de omvorming vanhet Ruhrgebiedmet zijn (voormalige) mijnen, hoogovens enzijn monumentale industrile erfgoed: de tempels vanonze eigen geschiedenis. Alsuitgangspunten voor het project werden steden-bouwkundige enecologische uitgangspunten gehan-teerd.Het IBA-Emscherpark kent vijf thema's: stads(deel)ontwikkeling; openbare ruimte in indu-strielandschap, wonen inde 'siedlung'; herbestem-ming enrevitalisering; werk, vrije tijd &infrastruc-tuur.Bijde projecten isveelaandacht besteed aan nieuwe enmilieuvriendelijke technieken,ecologie, openbare ruimte, sociaal-maatschappelijke encultu-rele aspecten.Beoogd wordt het voorheenzware-industriegebied eennieuwe toekomst te geven. Bijde Architectuurbiennale in Venetiin1996presenteerde Duitsland de resultaten vande eerste zeven jaar IBA-Emscherpark.I", Eindmei gingen delokale architectuurcentra van Nederland op excursie naar het IBA-Emscherpark:een Internationale Bauaustellungop eenafstand vandrie kwartier treinen vanaf Arnhem.Het excursieprogram-mavandelokale architectuurcentra beperkte zich,in twee dagen, tot de oostelijke helft vanhet projectge-bied. Tevens werdhet mega-winkelcentrum CentrOin Oberhausenbezocht, dat buiten het IBA-Emscherpark valt maar dat, vanwege de invulling vandebegrip-penin deNederlandse architectuurbeleidstaal funs-hoppen enconsumententrekkers,meer dan voldoen-de aanleiding bood voor eenuitgebreid bezoek. Voor elk vande deelnemers aandeze excursie,uit zo'n dertig gemeenten verspreidover heel Neder-land, waren wel vraagstukken uit de eigen gemeente herkenbaar: herbestemming vanindustrile monu-menten,nieuwe oplossingen voor openbaar vervoer, bebouwing op vervuilde gronden, voor-oorlogse wijk-verbeteringen enopenbare ruimten inclusief beheer. Toepassingvanandere energiebronnen zijn op ver-schillendeplaatsen gerealiseerd enop allerlei vlakken waren deresultaten vanecologischbeleid zichtbaar. Verwevenheid met culturele functies bleek geen uit-zondering enbij woonwijken wasde bouw vankin-derdagverblijven vast onderdeel vanhet programma. Ook zijner projectenuitgevoerd waarbij het voor minder draagkrachtigen mogelijk werd om eenhuis te kopen.Omvorming vaneenenorm industriegebied onder geelgrijze rook tot eeneigentijds,landschap-pelijk-recreatief gebiedin gevoelige omstandigheden (werkloosheid door mijnsluitingen) zouhet gebied eennieuwe toekomst met eennieuw imago moeten bieden.Kortom: voorbeelden vanbeleidsvraagstuk-kenop eengebied van800km2,vijf miljoen inwoners en17 steden. Dat vereiste regionale planning, onder regie vanhet IBA.De vraag of dezeimpulsen nahet terugtrekken vande IBA in1999 aldanniet onder regionaleregie worden voortgezet,moet nogbeant-woord worden. 4 Kaart vanhet projectgebied IBA-Emscherpark. IBA-projectbureau IBA-projectbureau op het terrein van de voormalige mijn Rheinelbe. Trafostation,magazijn en telefooncentrale van de mijn werden door Heinrich BllenHansKrabeluit Essenverbouwd tot het bureau van de projectorganisatie vanhet IBA-Emscherpark. Wissenschaftspark Rheinelbe en kinderdagverblijf GELSENKIRCHEN Samenwerkingsproject van degemeente Gelsenkirchen,LEGLandes-entwicklungsgesellschaft Nordrhein Westfalen GmbH,LandNWR. Het gebied is 30 hectare groot, waarvan7 ha van de voormalige gietstaalfabriek Thyssenen23ha van de voormalige Rheinelbe-mijnen. Het centrum voor nieuwe technieken(1993),waarvan zonne-energie het belangrijkste onderwerp vanonderzoek is,strekt zichuit over 300 meter in de langsrichting van wat nu eenparkland-schapis geworden. Aanhet gebouw iseenreeks vanpaviljoens van drie bouwlagen geschakeld,die elk eenzelfstandig onderzoeksbu-reau voor nieuwe technieken huisvesten.Dearchitectuur is vanhet bureau Architecten Kiessier +Partner,Mnchen; het landschapsont-werp vanPlaningsburo Drecker,Bottrop. Ontwerp enuitvoering ver-bouwing voormalig machinegebouw Rheinelbe: Staatliches Bauamt Recklinghausen.In1995 werd naast het centrum eenkinderdagver-blijf geopend, eveneens vanKiessier + Partner. Haldenereignis Emscherblick: Tetraeder BOTTROP De voor het Ruhrgebiedkenmerkende Halden zijnheuvels vanaf val dat bijkolendel vingresteerde alsonbruikbaar materiaal.De gemeente Bottrop gaf opdracht tot eenlandmark op de 90meter hoge Halde Prosper aanhet Bro Medienstadt uit Darmstadt. Dit bureau ontwierp de 50meter hoge Tetraeder: eenopen stalen frame inde vorm vaneenpyramide,met daarin opgehangen trappen.De trappen wordenop ver-schill ende hoogte onderbroken door platforms enbieden een weids uitzicht over het Emscherpark. Gewerbe- und Landschaftspark Nordstern (Bundesgartenschau BUGA1997) GELSENKIRCHEN Ecologischeenesthetische opwaardering vanhet uitgeputte indus-trielandschapishet uitgangspunt voor de zojuist geopende Bundes-gartenschauBUGA(tot 5 oktober) : eensoort Floriade met een' oppervlakte van99hectare,temidden vanindustrile restanten zoalshet historischwaardevolle mijngebouw Nordstern door wel k gebouw nueenmono-railloopt, vanwaaruit het hele gebiedi nkort bestekiste over zien. DeBUGAiseensamenwerkingsproject vande gemeente Gelsenkirchen, deBundesgartenschauGelsenkirchen1997 GmbHenNordsternpark GmbH.Denationale prijsvraagvoor de inrichting vande BUGA werdin1991gewonnen door prof. Pridik + Partner,PASDFeldmeier + Wrede endr.Rellecke.Het gebied zalna afloop vande tentoonstelling voor woningbouw wordenbestemd. Zollverein XII ESSEN Inde mijnschacht ZollvereinXII,gebouwd van1928 tot 1932,werd de kolenproductie vande over het noorden vanEssenverdeelde Zollverein-schachtengeconcentreerd (tot 1986). ZollvereinXIIwas indertijd de grootste enmodernste mijn vande wereldenis nu een Europees industrieelmonument. In1989 richttende gemeente Essen ende LEG(LandesentwicklungsgesellschaftNRW)Bauhtte Zeche ZollvereinSchacht XIIGmbHop met alsdoelinstandhouding en hergebruik vanhet mijnencomplex. Eenaantal van de gebouwenis inmiddels verbouwd voor hedendaags gebruik enzijhebben een culturele functie gekregen: alsindustriemuseum, tentoonstellings-hal,gehoorzaal,restaurant Casino,kleinschaligebedrijven enwerk-ruimtesvoor culturele instellingen, centra voor nieuwe media etc. etc.Vorige maand werdhet nieuwe vormgevingsinstituut Design-zentrumNordrhein Westfalenindit complex geopend. Andere gebouwenliggen er nunognet zobijalsbijhet stilleggen vande productie in1986. AdressenLokale Arch itectu u reentra ALKMAAR, AIA Lody Trap Kooltuin 8 1811MG Alkmaar tel. 072-511 6421 ALMERE, CASLA Carolien Huij zer Markt 110 1354 BA Almere tel. 036-5386842 fax 036-5386164 e-mail: casla@al mere.flnet.nl AMERSFOORT,Archit ectuurcaf GerdaBrethouwer, JanSchoutrop DeZonnehof, Postbus 699 3800 ARAmersfoort tel. 033-4633034 fax 033-4652691 AMSTERDAM,ARCAM Maarten Kloos, Jeanine van Pinxteren Waterlooplein 211-213 1011PGAmsterdam tel. 020-6204878 fax 020-6385598 e-mail:arcam@arcam.nl APELDOORN,Bouwhuis G. Donderwinkel Nijverheidstraat 27 7311CNApeldoorn tel. 055-5216355 ARNHEM/NIJMEGEN,ACAN Ap vanDam Wi llemsplein11 6811KBArnhem tel. 026-3515711 fax 026-4428210 BREDA,gemeente JanWillem Christi aansen Postbus 3920 4800 DX Breda tel. 076-5293808 DELFT, TorenvanOud/Delft Design TonVoets, Martine Muller VanLeeuwenhoeksingel 69 2611AEDelft tel.015-2143941 fax 015-2146343 DENBOSCH,BAl Marius van den Wildenberg Zuid Will emsvaart 117 521 1 SEDenBosch tel. 073-6141889 fax 073-6123490 DENHAAG, Wil s & Co Jolie Kalmijn St. Jacobstraat 129 2512 AN DenHaag tel.070-3625948 fax 070-3561895 DEVENTER,Rondeel Mari on Lanting,Peter Ghijsen Achter de Muren Zandpoort 12 7411GE Deventer tel. 0570-616838 fax 0570-619144 DIEPENHEIM,Kunstvereniging Joop Hoogeveen, Harrie ten Dam Grotestraat 17 7478 AA Diepenheim tel. 0547-352143 fax 0547-352225 EDE,gemeente EdvanGent Postbus 9022 6710 HKEde tel. 0318-680683 fax 0318-680653 EINDHOVEN,ACE CeesDonkers, TonLangenberg St.Odulphusstraat 35 5614 ANEindhoven tel.040-2386330 fax 040-2453810 ENSCHEDE/HENGELO/ALMELO,OverRuimte Albert Fien,Chri s Hein OudeMarkt 26 7511GBEnschede tel. 0546-541111 fax 0546-541199 GENT,Belgi, A-B Architectuur alsBuur Eddy Vanzieleghem, Charl otte Geldof Blekersdijk 33 9000 Gent, Belgi tel/fax 003292337785 Landschaftspark Duisburg-Nord DUISBURG Landschaftsentwicklungsgesellschaft NWR(LEG)ontwikkelt in opdracht vande gemeente Duisburghet Landschaftspark Duisburg-Nord, waarvanhet ontwerp afkomstig isvanBuroLatzund Partner, Kranzberg(beslotenprijsvraag1991).Debenaming industrieland-schapsparkiswellicht beter op zijnplaats voor het meest indruk-wekkende gedeelte vanhet 200hectare grote gebied: dwars door de voorheen futuristische ennuromantisch aandoende,inonbruik geraakte, enorme machinerin(merendeels gelaten voor wat zezijn enovergroeidmet plantjes). werden eigentijdse functies heen gewevenmet relatief kleineingrepen. Het park heeft eenrondweg van2,5uur,fiets- enwandelroutes door de oude fabrieken,langs (beschermde)plantensoorten met educatievebegeleiding, eenklim-muur langs de voormalige hoogovens voor deAlpenvereniging,een discoinde voormalige compressor etc.etc.Het ontwerp voor de nachtelijke lichtshow, te zienop zaterdag- enzondagavonden,is vande hand vanJonathanPark-Fisher Park uit Londen. Galerie Architektur und Arbeit GAAG,Kppersbuschgelnde GELSENKIRCHEN Dehuidige wijk Feldmark washet landbouwgebied vanSchalke totdat de aanleg vaneenspoorlijnin1862 de ontwikkeling vande Kppersbuschfabriek(voor haarden enkeukenmeubels) eenenorme impuls gaf.Gevolgdaarvan was eenalgehele uitbreiding vanhet spoorwegennet, die weer gepaard ging met uitbreiding vanindus-trile activiteit enbouw tenbehoeve vande mijnindustrie; niet voor kolenproductie,maar voor personenvervoer (liften) enventilatie.De GAAGissinds1996 gehuisvest ineenvande oude mijngebouwen en werd verbouwd door het architectenbureauPfeiffer/Ellermann, Ludinghausen.DeGAAG wordt gexploiteerd door de Duitse zuster vande BNA,die er tentoonstellingen vande (industrile)geschiede-nis vanhet nu volstrekt veranderde Kppersbuschgebiedinricht,of ruimte biedt aan workshopsmet architectuurstudenten. CentrO OBERHAUSEN Sindsseptember1996 isin OberhausenCentrO gerealiseerd:het grootste overdekte winkelcentrum vanEuropa,bereikbaar met shuttle-bussenuit omliggende stedenenvoorzienvaneennieuw tram- enbusstation. Debrede winkelpromenade telt twee verdie-pingen ener zijn200 winkels gevestigd,waarvanmeer dan 20 fast-food winkels in de zogeheten Coca-ColaOase,naast velerestaurants vanverschillende nationale keukens. Het CentrO-park isin'Aziati -schesfeer'ingericht enbevat eendoolhof eneenavontureneiland voor kinderen. Verderiser o.m. een Warner Bros-bioscoopmet negenzalen,muziektheater Arenamet ruim11.000 zitplaatsen (zieook het tijdschrift BOUW,april1997). Woningbouw Kppersbuschgelande GELSENKIRCHEN Eenwoonwijk met hoge stedenbouwkundige, architectonische,eco-logische ensociale kwaliteit: dat wasde inzet vanhet project vande gemeente Gelsenkirchenvoor 7,5hectare grote driehoekKppers-buschstrasse,Boniverstrasse enhet station voor goederenvervoer Gelsenkirchen-Schalke. Aande prijsvraagdie voor het gebied werd uitgeschreven deden 36teams mee enwinnaar werd Architektur-buro Szyszkowitz + Kowalskiuit Graz. Dedrie 'woon-eilanden' met tesamen262woningenbevatten uit-eenlopende typen: eenpersoons- tot enmet vijfkamer-woningen, woningen voor invaliden,woningenmet flexibeleplattegronden en ouderenwoningen. Hiernaast omvatte het programma onder andere eenkinderdagverblijf,gemeenschappelijke voorzieningen,winkels, ruimgroen eneenvijver die wordt gevuldmet regenwater uit de dakgoten. Prosper 111, BOTTROP Prosper 111, de mijn die sinds het beginvande eeuw het centrum van Bottrop domineerde,isin1986 ontmanteld.Op grond vanhet reac-tiveringsprogramma vandegemeente Bottrop enMontan-Grnd-stcksgesellschaftMGGD voor dit 26hectare grote gebied wordt eennieuwe woonwijk met de naamProsper 111 gebouwd. Dewijk bestaat uit 400 woningen,eenpark van11hectare,eencentrum voor kleine bedrijvigheid eneengezondsheidscentrum.Het project wordt beschouwdalseenimpuls voor de toekomstige stadsontwik-kelingvanBottrop. Het stedenbouwkundigplanenhet bedrijvencentrum zijnontwor-pendoor het Architektur und PlanungsburoKlausund Verena Trojanuit Darmstadt.DePlanungsgruppe Landschaftsarchitektur undkologie Schmelzer undBeezenberger enKlaus Begasseuit Stuttgart zijn verantwoordelijk voor het landschapsontwerp. Aande Rheinstahlstrasse ontwierp het Architekturburo Franz Oswalduit Berlijn246huurwoningen voor mijnwerkers,met gemeenschappelijke voorzieningen.Deopenbare ruimte werd vormgegevendoor StefanRotzier (Zurich). Inde SiedlungBeckheide werden,naar ontwerp vanhet Architek-turburo TegnestuenVandkunsten/CarstenLorenzenuit Kopen-hagen,133koopwoningeninstroken bouw eneengemeenschaps-huis gebouwd. 7 GRONINGEN,CAS Gert ter Haar Postbus 7081 9701LBGroningen tel. 050-3672199 fax 050-3672073 HAARLEM, ABC EllenSiebert Groot Heil i gland 47 2011EPHaarlem tel. 023-5340584 fax 023-5424928 HEERLEN,Vitruvianum Volmar Delhey,PaulBrock Stadsarchief Postbus 1 6400 AA Heerlen tel. 045-5604404 fax 045-5604579 HELMOND, Architectuurcaf HermanMens Gemeente Helmond, afd RO Postbus 950 5700 AZ Helmond tel. 0492-587622 fax 0492-535375 HILVERSUM,Dudokcentr um Helne Wst Gemeente Hilversum Dudokpark 1 1217 JEHilversum tel. 035-6292262 HOORN,Architectuur CentrumHoorn Openbare Bibliotheek Wisselstraat 8 1621CTHoorn tel. 0229-219441 fax 0229-238424 KENNEMERLAND,Gebouw & Omgeving Piet Roos VanMaerlandtlaan 36 1985 HLDriehuis tel. 0255-513106 LEEUWARDEN,DeBouw/Kunst Hans Heijdeman, Bauke Tuinstra Grote Kerkstraat 22a 8911CELeeuwarden tel. 058-2131501 fax 058-2127871 LEIDEN,BNA-Kring Rijnland Hans Bik Rijnsburgerweg157 2334 BNLeiden tel. 071-5177311 MAASTRICHT, Topos Niek Bisscheroux Hertogsingel 68 6214 AEMaastricht tel. 043-3218705 fax 043-3214707 MIDDElBURG,OHA Gerrit Schoenmakers,Don Monfils Molstraat 2 4331SMMiddelburg tel. 0118-624763 fax 0118-635187 e-mail:101731.1236@compuserv.com ROTTERDAM,RKS Anne-Mie Devolder Mauritsweg 35 3012 JTRotterdam tel. 010-4141666 fax 010-4135195 e-mail: rks@rks.nl SITTARD,gemeente Peter Geerts Gemeente Sittard, afd.ROV Postbus 18 6130 AA Sittard tel. 046-4596755 TILBURG,CAST Aart Oxenaar Dunantstraat 1 5017KCTilburg tel. 013-5841010 fax 013-5841020 UTRECHT,Aorta Manon vander Wiel, Marlys Schi ld Achter de Dom 14 3512 JPUtrecht tel. 030-2321686 fax 030-2321390 e-mail: aorta@dru.nl ZWOLLE,Stichting ZAP Gerardvan denBelt Postbus 1187 8001BDZwolle tel. 038-4224005 fax 038-4211676 Denabijheid vande Maas waarneembaar maken inhet centrum van81erick (deMaasop tv in dehuiskamer) Informatie Het gellustreerdeverslagvandeworkshop isgratis verkrijgbaar bij het Vormgevingsin-stituut.Deinformatie isook beschikbaar via dewebsite vanhet insitituut. Vormgevingsinstituut Ineke vanGinneke Keizersgracht 609 1017 DS Amsterdam te1.020-5516500 fax. 020-6201031 e-mail:Ineke @design-inst.nl http://www.design-inst.nl WorkshopIneke vanGinneke enHansvander Markt StadslandschapMaasoever 8lerick-Venlo In het artikel 'Provincies,Gemeenten en het Vormgevingsinstituut' in Architectuur Lokaal nr.15 werden de activiteiten toegelicht,die het Vorm-gevingsinstituut ontplooit in samenwerking met provincies en gemeenten. Ditmaal wordt ingegaan op n vandeze projecten, zoals onlangs gerealiseerd op initiatief van het Vormgevingsinstituut in samenwerking met de gemeente Venlo (VROM en Cultuur) en de Academie IndustrileVormgeving Eindhoven (AIVE).Eengroep van zeven, net afgestudeerde en nog studerende ontwerpers vande AIVE bogen zich een maand lang over de inrichting van het stadsland-schap de Maasoever aan de Blerickse kant vanVenlo. Ineke vanGinneke (Vormgevingsinstituut) en Hans van der Markt (ontwerpdocent AIVE) doen verslag vande workshop Maasoever Blerick-Venlo. Meerwaarde in vormgeving, bereikbaarheid en bruikbaarheid Het Vormgevingsinstituut trad op alsintermediair en cordinator bij de organisatie vaneenworkshop op locatie over deinrichting vandit stadslandschap. De betrokkenheid vanhet Instituut waseendirect ge-volg vande advisering vanhet Instituut ten aanzien vandenota beeldende kunst Venlo(1996).Achter-grond ishet daadkrachtig streven van Venlo naar meer kwaliteit; de context voor het inzetten van de discipline vormgevingbijde invulling vanhet betref-fende gebied. Centraalbijdit studieproject stondhet streven vanVenlo naar eenkwalitatieve meerwaarde inde ruimtelijke vormgeving,debruikbaarheid ende bereikbaarheid vanhet betreffende gebied. Iedereenherinnert zichdebeelden vande overstro-mingen vande Maasinde afgelopen jaren.Dedoor Rijkswaterstaat aangelegde keerwandenzijnhiervan het zichtbare gevolg. Ook inde toekomstige ontwik-kelingen vande stad Venlo staat derelatie met de rivier centraal.Derivier wordt niet langer gezien als scheiding tussenhet centrum vanVenlo enhet stads-deelBlerickmaar veelmeer alsbindend element. Het stadsdeelVenlo richtte zichalshandelscentrum alvan oudsher op de Maas,Blerick washet meer agrarische, groene stadsdeeldat zichmin of meer vandeMaas afkeerde.Het Venlosebestemmingsplan voor de Maasoevers bepaalt dat deBlerickse oever een'groen gebied' met eenecologischebestemmingblijft eneen extensieve toeristische functie krijgt toegewezen. Insamenwerkingmet de diensten VROMenCultuur vande gemeente Venlo isdoor het Vormgevingsinsti -tuut ende afdeling Mens& Omgeving vande Acade-mie Industrile VormgevingEindhoven (AIVE)een workshop georganiseerd.Het thema vande work-shop was de inrichting vandeMaasoever aandeBle-ricksekant vanVenlo.Dezevendeelnemers zijnallen afkomstig vande AIVE;vier vanhenalsstudent inde afstudeerfase(Moniek Deen,BasLamers,Basvan RooijenWillemijn Somers)endrie ontwerpers die in 1996 afstudeerden(DaviddenBreejen,Michiel Jansen enMartijn Schoots). Het belangrijkste deel vande workshop heeft plaats-gehadin Venlo.Degemeente stelde ruimte ineen gebouw vande plantsoenendienst ter beschikkingals atelier endaar woonden enwerkten de deelnemers met uitzicht op de gestelde locatie aandeMaas. Zo konden zijdeMaasoeversintensief enop verschillen-de momenten vande dagbekijken, de sfeer proeven enhet gebied bestuderen. Deworkshopbesloegeenperiode vandrie wekenin Venlo,eind vorig jaar,enter afsluiting werd een 8 a)..--.. _.... _. __ ........ u-.oII_-.

""i ..., ..'\. .. ..- " week op de AIVEinEindhovengewerkt. Deeerste week hadals titelHet spoor terug enbehandelde de archivering vanhet gebied door middel van foto's, kaarten,eenrondvaart met depolitieboot, tekenin-gen eninterviews. 'Ik ben vier keer verhuisd vanVenlo naar Blerick, terug enweer vanVenlo naar Blerick.Demensenver-schillennu eenmaalinmentaliteit.Blerickiseendorp, Venlo isveelstedelijker.Erismeer criminaliteit eneen drugsprobleem dat langzamerhand ook hier aande Maaskomt',aldus de eigenaresse vancaf/dancing 'Tam Tam'.Of 'Sjaak de wandelaar',die vertelt over de oorlog,debruggen die zijnopgeblazen ende EngelsenenSchottendie vanaf Zevenaar debevrij-ding brachten. Grip op de identiteit van Venlo,81erick ende Maas Eenorinterende studie wasnodig om grip te krijgen op deidentiteit vanVenlo enBlerick enderol vande Maas daarin,de invloed vande seizoenenop het waterpeil vandeMaas ende mogelijke gevolgen daarvan:inde winter dringt deMaashet landin tus-sende op pieren gebouwde flats,achter de school ligt eenijsbaaninderivier;in het voor- ennajaar val-lener plekken droog voor moestuinen eneen trim-baan,eninhet zomerbeeld wordt aanhet program-maonder andere eenmanifestatieterrein tege-voegd. Vervolgensisde aandacht gericht op eenkleiner schaalgebied.Erzijn drie strategin geformuleerd als uitgangspunt voor deideen: - een ritmischebenadering vanhet gebied door een serile inplantingvanruimtelijke objecten. Tienterrassenvan5 x 6 meter zijn op afstanden van 100 meter in de Maasoevers gelegd.De terrassen zijn voorzienvaneengroot cijfer op de vloer.Voor wandelaars en joggers werken de terrassenalshec-tometerpalen. Deterrassenhebben eendek van rubber tegels,waarop steedsdrie producten zijn geplaatst:eenBammens afvalbak,eenstalenklim-rekeneenhouten zitbank. Het nachtbeeld vanBlerick wordt door concentra-ties vanlichtmasten op eenaantallocaties gethea-traliseerd. Voor dit ontwerp worden standaard lichtmasten gebruikt dieingroepen vanvijf of zevenbij elkaar worden geplaatst.Deconcentraties vormen eencontrapunt in de regelmaat vanlicht-mastenlangs deMaas. - visueleverbinding tussendeMaasoever en het centrumvan8lerick. DeaanleghavenindeMaas endeparkeerhavens bijhet winkelcentrum wordenmet eenhouten stei-ger verbonden. Desteiger loopt vanaf deMaasoe-ver langs het restaurant SurMeuse door de winkel-straat vanBlericknaar de autoparkeerplaats.Rijks-waterstaat hanteert alsuitgangspunt dat alle ruim-te die vanhet stroomgebied vandeMaas wordt weggenomen, op eenandere plaats weer moet worden teruggegeven.Het Blerickseplein de Peerdskoelzalalsstenenplateau worden verplaatst naar de oever vandeMaas.Op deplaats vande Peerdskoelzalalsletterlijke interpretatie vande regel ter compensatie eenwaterbassin worden aan-gelegd. - de nabijheid vandeMaaswaarneembaar maken in het centrum van8lerick. Eendubbele wilgenlaan op de Westoever vande Maas duikt op het LambertuspleininBlerick als fragment weer op. Op dit pleininhet centrum van Blerickisde Wilgenlaan eenvreemdelement dat verwijst naar de oorspronkelijkelocatie op de Maasoever. Alshet water vanderivier stijgt ishet klotsende geluid vandeMaas te horen inde muziekkoepel bijhet winkelcentrum.Het geluid vandeMaas wordt alsmuziek gepresenteerd. Het is eengeluidsmonument dat herinnert aande over-stroming vanderivier. Stadsomroep Venlozendt elke zondagochtend van10 tot 11uur eenlive-beeld vande Maas uit vanaf een gefixeerde camera positie.Delocatie vande camera verschuift per week ongeveer 100 meter langs de Maasoever. Zokomeninn jaar beide Maasoevers tussende bruggen vollediginbeeld:26wekenmet zicht op Venlo en26wekenmet zicht op Blerick.De geprogrammeerde locaties zullenop deMaasoever activiteiten ontlokken die samenmet het camera-standpunt langs de Maasoevers schuiveneninde huiskamer zichtbaar zijn. Verkenningen voor een veelzijdige visie Dezeideenzijngeen oplossing voor eengesteld probleem.Het zijnook geen onderdelen vaneen alomvattend plan. Het resultaat vande workshopis eencatalogus vanbeelden enideen,eenbloemle-zing vankorte verhalen.Eenpoging omhet gesprek tussenstadenlandschap, tussenBlerickendeMaas, maar vooralhet gesprek tussende verschillende disci-plines vaneennieuwe interactieve praktijk te voor-zien.Deopenbare ruimteisbijuitstek eengebied waar verschillende disciplines elkaar ontmoeten. Ste-denbouwkundigen, architecten,landschapsarchitec-ten,vormgevers enbeeldendkunstenaars.Maar ook bewoners enbestuurders komenelkaar op dit terrein tegen. Intensieve samenwerking tussenallebetrokke-nenkanleiden tot eenmeervoudige veelzijdige visie op de stad.Deverschillendekennisgebiedenzijnniet langer scherp afgebakende terreinen. Binnende discipline vormgeving zijn verschillende specialismen te onderscheiden. Vormgevers zijn gewend zichvanhet ene specialismenaar het andere te bewegen eninstaat eenveelheidaanthema's met elkaar te verbinden.Door deze houding kunnen zijin het grensverkeer tussende disciplineseenbelangrijke rol spelen. Deworkshop isindit procesgeen eindstation maar eenverkenning vanvormgevingsvarianten voor de inrichting vanhet gebied. Het steunt de gemeente Venloin haar strevennaar eenkwalitatieve meer-waarde vanderuimtelijke vormgeving vande open-bare ruimte. Naevaluatie vanhet project met de diensten VROM enCultuur vanVenloinfebruari jl. ende presentatie vanderesultaten inmodellen enmaquettes aanB en Wop18april jl. kongeconcludeerd dat de workshop alsmethode vanaanpak bijde planontwikkeling voor het betreffende gebied in Venloeffectief isgebleken. Degemeente Venlo voelde zichgenspireerd door het verloop ervanende communicatie met de deelne-mende ontwerpers.Met name de wisselwerking tus-sende dienst VROMende deelnemers aande work-shopheeft voor beide partijen bijzonder inspirerend gewerkt. Voor de dienst stadsontwikkelingisde workshopindit stadium vanplanontwikkeling een welkome brainstorm geweest met extern creatief talent endat heeft de gedachtenvorming over dit gebi ednureedsbenvloed.Dedienst voelt zich geholpen bijde definiring van toekomstige ont-werpopdrachten voor dit gebied.Bovendien gaat deze invloed verder dan de duur enomvang vandit eneproject. Venlo heeft het Vormgevingsinstituut inmiddels verzocht deel te nemeninde stuurgroep voor de verdere ontwikkeling vanhet betreffende gebied,waarmee Venlo de inzet vande discipline vormgeving gewaarborgd ziet. Voor de studenten en net afgestudeerde ontwerpers ishet eenconfrontatie geweest met eenrelepraktijksituatie waarinbinnen eenpaar weken veelervaringkon worden opgedaan, enerzijds inhet omgaanmet een'echte opdrachtge-ver'enanderzijds met het oplossenvan'echte proble-matiek' . Het werken oplocatie (ineen VROM-gebouw) bleek daarbij vangrote betekenis,zowel voor de verdiepinginde problematiek,alsvoor de intensiteit vande workshop. 9 Ritmischebenadering vanhet gebied door eenserileinplanting vanruimtelijke objecten (verlichtingsplan) Visuele verbinding tussendeMaasoever en het centrum vanBlerick (steigerplan) Deworkshop Foto:LGiesen Presentatie vanderesultaten vande work-shopinmodellen enmaquettes aanB enw Venlo.V.i.n.r:burgemeester J.vanGraafei-land,drie deelnemende ontwerpers B. van Rooij,M. JansenenD. denBreejenen wethouder W.Aerts Foto:I.vanGinneke -- --------------------------------------------------------------Schoolvoor Vrouwenarbeid te Rotterdam, J.B. vanLoghem,1935 Informatie Vanaf medio augustusisdeOpen Monu-mentenkrant verkrijgbaar bij onder meer VVV's engemeenten, afdeling voorlichting. Dekrant verschaft programmaoverzichten vanalle deelnemende gemeenten. Inde gemeenten zelf kunt u terecht voor gede-tailleerde informatie. Het Bouwfonds enhet Nationaal Restaura-tiefonds maken deorganisatie vandeOpen Monumentendag mede mogelijk. Landelijke OpenMonumentendagMar/ies Lang Samenmet bijna vierhonderd plaatselijke comits organiseert de Stichting OpenMonumentendag op zaterdag13september de landelijke OpenMonu-mentendag. Dangaan dedeuren open - alweer voor de elfde keer - vanduizenden monumenten enande-rebijzondere gebouwen. Overalwaar de inmiddels bekende vlag wappert,isiedereen van10.00 tot 17.00uur vanharte welkom. Inveelplaatsen staat zelfs het gehele weekendinhet teken vanonroe-rend,maar ook roerenderfgoed.Met zijn 750.000 bezoekers isOpenMonumentendag het grootste, eendaagse culturele evenement inonsland.Behalve traditionele bezienswaardigheden alskastelen,for-ten,molens enkerkenbelooft de open dagineen aantalgemeenten eenbijzonder thema: 'de school alsmonument het monument als school'.Omenkele voorbeelden vanactiviteiten te noemen: oude school-gebouwen, alof niet met eennieuwe bestemming, kunnen wordenbezocht,naast tentoonstellingen over het onderwijs van weleer eneenleslokaaldat 10 teruggaat inde tijd. Verder zijn fiets- en wandelrou-tes langs architectonischinteressante schoolgebou-wen uitgezet of brengt eenoude schoolbus de bezoekers er naar toe. Inveelplaatsen zaleendiase-rie worden vertoond,die eenbeeldgeeft vanschooI-architectuur door de eeuwenheen.Ook de invloed die de onderwijswetgeving vanaf begin1900 op schooltypen,-vormgeving en-indeling heeft gehad, komt inde serieaande orde. Binnendepublicatie-reeks vande Stichting OpenMonumentendag ver-schijnen de boekjes Monumentale schoolgebouwen enHistorischeboerderijen. Deopen dag iseenideale gelegenheid om de eigen stad of streek (opnieuw) te ontdekken,om erop uit te trekkennaar andere delen vanNederland, of om terug naar school te gaan!Eenvoorproefje vanOpen Monumentendag geeft de AVRO tijdens het televisie-programma Monumentenslag,dat op donderdag-avond11september 19.10uur wordt uitgezonden. ',' Kunstenaars envormgevers inhet projectteam ProvincieNoord-Brabant stimuleert beeldende kunst alsonderdeel vanruimtelijkekwaliteit Jacinta Kannekens Ruimtelijke kwaliteit iseen term die we indit blad vaak tegenkomen.Bedoeld wordt dan deintegrale kwaliteit alsresultaat vanontwerpen enordenen van stadenland.Daarbij wordt veelalverwezennaar de nagestreefde stedenbouwkundige,architectonische enlandschappelijke kwaliteit. Deprovincie Noord-Brabant heeft eensubsidiebud-get van250.000 gulden per jaar ingesteld,waarbij sprakeisvaneenspecifieke benadering vande cultu-relebetekenis vanruimtelijke kwaliteit,namelijk van-uit de beeldende kunst.Dat wil zeggendat subsidies beschikbaar gesteldkunnen worden aanopdrachtge-versdie vanaf het begin vaneenplanproces voor de (her)inrichting vande openbare ruimte beeldende kunstenaars en/of vormgevers opnemeninhet pro-jectteam met alsdoelkunst alskwaliteit aande open-bareruimtein te voegen. Deredenvoor dit experiment ishet vaak onbevredi-gende resultaat wanneer de kunstenaar wordt inge-schakeldop het moment dat de ruimte waar het kunstwerk voor bestemdis,alaf is. Met andere woor-den:deomgevingligt vast,het kunstwerk dient deze omgeving te verfraaienmaar kaner geen onderdeel vanvormen. Dehierbij door de provincie gekozenbehandeling vansubsidieverzoekenisvergelijkbaar met de werk-wijze bijbestemmingsplannen.Eenplanteam bestaande uit ambtenaren,met eendeskundigheid uit verschillende disciplines (cultuur,stedenbouw bij-voorbeeld) treedt ineenvroeg stadiuminoverleg met de opdrachtgever met het oog op eenzo goed mogelijk resultaat.Daarbijwordt onder andere een antwoord gezocht op de volgende vragen: - ligt er eenruimtelijk vraagstuk ten grondslag aan de opdracht aande kunstenaar/vormgever enlevert de opdracht naar verwaching eenresultaat op waarinkunst alsingevoegde kwaliteit aande open-bare ruimte functioneert? - iser voldoende draagvlak voor het project,met name bij omwonenenden engebruikers,maar bij-voorbeeld ook bijbetrokken (gemeentelijke) dien-stenenvanuit de kunstwereld? - iser eengoede positie vande kunstenaar ten opzichte vande andere partners (architecten, stedenbouwkundigen etc.)verzekerd? In1997zalmet dit budget endeze werkwijze worden gexperimenteerd. Erisper gehonoreerd project een maximale subsidie van30.000gulden mogelijk. Deze subsidieisbestemd voor eendeel vande kostenvan het inschakelen vaneenbeeldendkunstenaar en/of vormgever ende eventuele uitvoering vaneen toe-passing vanbeeldende kunst en/of vormgeving. Over de resultaten vandit experiment hopen we una afloop vandit jaar indit blad verslagte doen. 11 Kunstwerk vanNicolas Dings aanhet TongerlopleininRoosendaal/Nispen. Foto:(hiel Wollaert Informatie Provincie Noord-8rabant JacintaKannekens, Joop 8eekman beleidsmedewerkers cultuur tel. 073-6812242/6812211 Stadsvernieuwing enopenbare orde nieuwe stijl Berlage's toren terug op het AmsterdamseMercatorpleinMarie-Louise Boel Het Mercatorplein van de architect Berlage, in het westelijke Amsterdamse stadsdeel De Baarsjes,de aangrenzende JanEvertsenstraat van o.a.de architect Staal,de Hoofdweg vanWijdeveld,de Vespuccistraat en de Hudsonstraat: 1000 woningen,1S0 bedrijven, een markt, drie poorten, 2 pleinen, 5 straten en veel tramrails: fantastische steden-bouwen architectuur van de Amsterdamse School verborgen achter achterstallig onderhoud in een buurt op slopershoogte. De Mercatorpleinbuurt kampte met 'grote steden problematiek': verwaarlozing vande openbare ruimte, zwaar achterstallig onderhoud, verzakte funderingen, een weggesloopte toren, loshangende erkers en soms losstaande voorgevels; onroerend goed in handen van tientallen, merendeels kleine,eigenaren; hoge criminaliteit en zo'n 300 junks,dagelijks rondhangend in de vele coffeeshops.Door werkloosheid en instroom van allochtone bewoners verminderde de koopkracht sterk en trok de witte, koopkrachtiger bevolking weg uit de buurt - met als gevolg een zieltogende middenstand in te kleine winkels.Enmet een eindig stadsvernieuwingsfonds in zicht. Dat was de stand,enkele jaren geleden.Invijf jaar werd Berlage's vergane glorie uit het slop gehaald. Alleen een integrale aanpak kon redding brengen, anders dan de normale stadsvernieuwing en in een snelle reactie op de alles ondermijnende criminaliteit.Herstel vande architectonische kwaliteit alleen zou onvoldoende zijn om de buurt weer te laten functioneren; een complex van flankerende maatregelen met ingebouwde afspraken over toekomstig beheer was noodzakelijk.Marie-Louise Boel, sinds de oprichting van het stadsdeel in1990 en tot half mei van dit jaar wethouder vanDe Baarsjes,was ervan overtuigd dat functioneel herstel de basis voor de toekomst vandeze buurt betekende en zij geeft een gedetailleerde beschrijving van het vernieuwingsproces in relatie tot vele maatschappelijke aspecten die bij het architectuurbeleid betrokken zijn.Eencultuurverandering. Demogelijkheden voor vernieuwinginDeBaarsjes warenlegio: eenmulticulturele samenleving,bewo-nersen winkeliers die niet opgaven,depotentile kwaliteit vanarchitectuur vande Amsterdamse Schoolvoor dekoopwoningmarkt enhet winkelcen-trum,enkele onroerendgoed-bezitters die door fami-liebezit gebonden zijn aandebuurt ende bewoners-groep Werkgroep 20-40,die met niet aflatende inzet endeskundigheid pleitte voor herstelvandeAmster-damse School.Maar ook eenhoofdinspecteur van politie die zijnnek wilde uitsteken,eenambitieuze, net aangetreden stadsdeelraad,enwethouders van de centrale staddie daar vertrouwenin stelden. Allemaalessentileingredinten voor een totale aan-pak vanbuurteconomie, woningen,openbare ruimte enopenbare orde ineen voor de stadsvernieuwing ongebruikelijke publiek-private samenwerking waar-inalle kosten(behalve die vandepolitie) tevoren waren berekend enalle projecten gepland. Alle samenwerking enalleinvesteringen voor dehele pro-jectperiode werden vastgelegdinmeerjarige contrac-ten, zodat er bijpolitieke wisselingen toch zekerheid zouzijnover subsidie enuitvoering. Deschaalvanhet stadsdeelzoude kleinschalige en zeer intensieve aanpak,nodig voor herstel vandeze bijzondere buurt, mogelijk kunnenmaken.Deterug-tredende overheid was terug vanweggeweest ineen enerzijds sterk cordinerende enregisserende rol,en anderzijds ineennevengeschikte positie naast andere investerende partijen. Zakelijke samenwerkingmet respect voor iederspositie eneenwederzijds gegeven meerjarige zekerheid waarbijiedereen zou winnen: eencultuurverandering. Destadsdeelraad DeBaarsjes,stadsdeelmet 38.000inwoners en210 formatieplaatseninde organisatie, werdin1990 ingesteld.Destadsdeelraadheeft alle bevoegdheden van eengemeente inzake bestemmingsplan enbouw-vergunning; grondexploitaties behoeven goedkeu-ring vanB&W.Subsidies volgens het BWSworden ver-leend door de Centrale Stad(CS),maar de deelraad kanextra voorwaarden stellen. Het stadsdeelbeschikt over eeneigen stadsvernieuwingsfonds (ca.9 miljoen per jaar) enkanbinnen de algemene regelgeving van het fonds eigenregels stellen.Ook kanhet stadsdeel 12 eenberoep doen op het stadsvernieuwingsfonds van de CSvoor 'knelpunten', woonhuismonumenten,en 'beter verbeteren',eensubsidie voor extra welstands-maatregelenbijrenovaties inde Gordel 20-40 (gebouwd tussen1920 en1940).Demakelaar vanhet stadsdeelkanvoor renovatie woningen aankop.en voor de woningbouverenigingen. Het stadsdeelisverantwoordelijk voor onderhoud en herinrichting vande openbare ruimte.Inde handha-ving vande openbare orde cq.het aansturen vande politie,heeft het stadsdeelgeenbevoegdheden, maar isafhankelijk vanburgemeester enhoofdcom-missaris.Het stadsdeelkanwel stadswachten(banen-poolers)inhuren,die onder deregie vanstadsdeelen politie hun werk doen. Vanaf de invoering vande stadsdelen wordt gediscus-sieerdover hun opheffing inhet kader vande oprich-ting vaneenstadsprovincie: eenonzekere factor voor investeerders,bewoners enwinkeliers bijhet aan-gaan vanmeerjarige verplichtingen. Complicaties Voor en tijdens de uitvoering vanhet Mercatorplein-project speelden veelcomplicerende factoreneenrol. Zodreigden de subsidies voor de volkshuisvesting te worden afgebouwd, endaarop kon stadsvernieuwing voor de komende tien jaar dus niet zonder meer wor-den gebaseerd. Zolangdeze subsidieser nog waren was snelheid geboden,envoor de langere termijn zoudenparticuliere investeringen eenperspectief kunnen bieden. Ook het traject van'aankopen enopknappen' zou eindig zijn,zodat de stedelijke woningdienst een beleid voor de particuliere woningverbeteringmoest opnemeninde stadsvernieuwing.Hiermee werd al gexperimenteerd bijderenovatie vaneen'architec-tuureenheid' (eencomplex vanwoningen en winkels vanarchitect Staal). Dit leverde ervaring op met samenwerking tussen.stadsdeelen17eigenarenbij eengezamenlijke opdracht aanarchitect,aannemer enbouwbegeleider. Ook werden demogelijkheden onderzocht om de kwaliteit vanuniformiteit inde architectuur nade renovatie te handhaven bijhet onderhoud. Hiernaast bleek dat gezinnen enkapitaalkrachtiger bewoners,door het accent op socialewoningbouw in ." Het Mercatorplein zoalshet was.Rondrazendverkeer met middenin eenparkje voor honden enalcoholisten.Denoordwand nogmet eengat vande afgebroken toren. de stadsvernieuwing vande laatste 20 jaar,de stad warenuitgejaagd ener dreigden getto's te ontstaan. Dit tijmoest worden gekeerd door woningdifferen-tiatie:koopwoningenin stadsvernieuwingswijken. Verder ging dekwaliteit vandebinnenstedelijke detailhandel steedsmeer achteruit door slecht par-keerbeleid vande gemeente Amsterdam,wegtrek-kendekoopkracht.koude saneringin stadsvernieu-wingswijken engebrek aansterke detailhandelsorga-nisaties.Centrum-management,betere branchering eninvoering vanbetaaldparkeren zoudenuitkomst moeten brengen enhet begrip 'recreatief winkelen' deed zijnintrede.Eenparkeergarage zoumeer klan-ten trekken. Maar in1992 stond de stedelijke dienst parkeerbeheer bekend om zijnniet-zakelijke exploi-tatie vansociaalonveilige garages enzijngrote klant-onvriendelijkheid. Eenparticuliere exploitant voor maaiveld ngarage zou,alleenaluit eigenbelang, vandezekwalen geenlast hebben eneenrevolutie zijninde stad. Dediscussiebij de Amsterdamsepolitie over wijk-teams,wijkagenten enmeer integrale aanpak van drugscriminaliteit leidde tot het inzicht dat eenpoli-tiebureau (niveau wijkpost) op de plek desonheils eengoede methode was. Tegelijkertijd zouden alle kwaleninde openbare ruimte moeten worden aan-gepakt enderegels strenger gehandhaafd om de bevolking weer vertrouwen te gevenindepolitie. De maatregelen ter bestrijding vanwerkloosheidmaak-tenhet aantrekken vanstadswachtenmogelijk. Tenslotte werdindiverse stedende baatbelasting ingevoerd alsmiddelomde winst,die derden genere-renuit overheidsinvesteringeninde openbare ruim-te,af te romenom te herinvesteren. Eisenvan deze tijd Tegendeze achtergrondenisgekozen voor de aan-pak vandeMercatorpleinbuurt. Alseerste washet formuleren vanhet plangebied vanbelang: de groot-te vanhet gebiedmoest zodanig zijndat deinveste-ringenrendabelzoudenzijn voor particul iere eige-naars,winkeliers enbewoners eneeneffect zouople-verenvoor omliggende buurten. Door hoge kwaliteit vanopenbare ruimte enwinkelbestandmoest recre-atief winkelen mogelijk wordenenop strategische plekkenmoesten consumententrekkers enhorecaves-tigingen komen.Dewinkeloppervlaktemoest wor-den aangepast aaneisenvandeze tijd.Departiculie-reinvesteringeninde ondergrondse parkeergarage moesteninevenwicht zijnmet de concurrentie en inkomsten voor het stadsdeeluit parkeermogelijkhe-den op het maaiveld.Het stadsdeelwilde deparkeer-garageniet laten beheren enexploiteren door de ste-delijke dienst parkeerbeheer. Woningdifferentiatie werdnagestreefdinhuurhoogte,koopprijzen en woninggrootte. Deeventueelin te voerenbaatbelas-ting eiste eenbalans tussende overheidsinvestering inopenbare ruimte enparkeergarage enerzijds ende onroerend goed eigenarendie belanghebben bij deze investeringen anderzijds. Dehuidige projectgrenzen, tussentijds gewijzigd van-wege voortschrijdende inzichten,maakten dit alle-maalmogelijk. Het resultaat waseenplangebiedmet 1000 woningen,150 bedrijfsruimten,bijbehorende openbare ruimte enparkeergarage.Dewoningen in het gebied waren voornamelijk kleine huurwoningen van60m2,inhanden van tientallen particuliere eige-naren en3 corporaties. Matrixorganisatie Denoodzaak vanintegrale aanpak ensterke regie vanbouwkundige enfinancile samenwerking tussen alle partijen maakte een'matrixorganisatie' noodza-kelijk. Erwerdeenprojectorganisatie opgericht met eenexterne projectleider die zowel voor het stads-deelalsvoor deprivate partners eenzakelijk aan-spreekpunt zouzijn. Deprojectgroep bestonduit ambtenaren vanstadsdeelencentrale stadenop advies- en/of projectbasis aangetrokken externe des-kundigen.Dit laatste wasnodig voor het opstellen en beoordelen vanallerleipubliek-privaatrechtelijke contracten enovereenkomsten,voor het realiseren vanwinkelverplaatsingen voor nieuwe branchering, envoor knowhow op het terrein vanbelastingfacili-teiten bijinvesteringeninrenovatie vanonroerend goed. Het bureau vandeprojectorganisatie stondletterlijk middenin het projectgebied:het waseen container van twee verdiepingenmet 'bewoners'die de inte-grale aanpak weerspiegelden. Behalve de medewer-kersvanhet projectbureau waren dat de politie,de beheersorganisatie,eenproj ectontwikkelaar ende 13 Dereclame-uitingen vande winkelsindenoordwand vanhet Mercatorplein zijninoverlegmet de ondernemer,zoveelmogelijk in stijlgehouden. bouwer enexploitant vande parkeergarage. Eenniet alleenzeer effectieve,maar ook goedkope vondst. Eensystematiek vanfinancile eninhoudelijke voort-gangsrapportages maakte permanent bijsturen van het projectmanagement mogelijk. Deprojectleider opereerde direct onder de aansturing vandeproject-wethouders. Dedilemma's Ingrijpenindeeenheid vanstedenbouw enarchitec-tuur vanBerlage staat gelijk aaneendoodzonde,maar toch vereistenmodernisering enrevitaliseringop zijn minst gedachtenvorming over eigentijds gebruik - en dat leidde tot eenmeervoudige opdracht voor recon-structie vantoren ennoordwand vanhet Mercator-plein,daarbijpassendeherinrichting vanhet pleinen debouw vaneenparkeergarage eronder.Maar inde uitvoering kwamenwe nog voor veeldilemma's te staan,waarvanhieronder enkele voorbeelden. 1.Welstand en rentabiliteit vancommercile investeringen Het verscherpt welstandstoezicht gold tot dan toe alleengevelwijzigingen vande woningen enniet van de winkels.Eenwirwar vanpuien(somsoverigens terechte ingrepen om junks buiten deportieken te houden) haddearchitectuur in sommige straten vol-ledig om zeepgeholpen. Ophet Mercatorplein zelf waren depuiennoginoriginele staat,met smal le, rolstoel-ontoegankelijke enweinig uitnodigende toe-gangen.Dedoor ons zeer gewenste grote winkelke-tens die welnaar het plein wilden, steldende voor-waarde dat de deuren verplaatst enverbreedmoes-ten worden,maar daarover konden de adviseurs van welstand,monumentenzorg endetailhandel geen overeenstemmingbereiken. Vanwege de noodzaak vaneengoed functionerend winkellint hebben we ervoor gekozenomper gevelwandeenplan te maken vanom enomper pand veranderde winkel-puien.Daardoor waser sprake vanzowelhandhaving vanhet oorspronkelijk ontwerp, als vanuniformiteit. Met alsgevolgdat sommige winkeliers geluk hadden ensommige pech - endat er veelwethoudersbezoe-kenmoestenworden afgelegd om dat uit te leggen. 14 2. Reclame en beveiliging Berlage maakte ingenieuze reclame-mogelijkheden onder de luifel,maar alleen zichtbaar voor voetgan-gers en tegenwoordig ri cht reclamezichmeer op fiet-sers,automobilisten entrampassagiers:bovenop de luifels dus,inalle soorten,maten enkleuren,inhet artistieke keurslijf vandehuisstijlen.Debestaande rihtlijnenbleken te grof.Inoverlegmet de winke-liers wordt eenreclamerichtlijnopgesteldenwordt gewerkt aaneenstimuleringssubsidie bij vervanging vanoude reclame.Bijdeherinrichting vanhet gebied wordt eenmarkering aangebracht voor uitstallingen op straat. Derolluikenblijveneenprobleem. Zovereiste de ver-zekering vande juwelier dichte rolluiken aande bui-tenkant,maar door volhardinghangendaar nu door-zichtigerolluiken enbi janderen zijnzebinnen de gevelaangebracht. 3.Verkeer Het plein vanBerlage waseen'turbineplein': de ver-keerscirculatie vormt er eenonderdeel vande radiale ontsluiting vande stadenisoleert het parkje erbin-nen- behalve voor alcoholisten enhonden.Het razende verkeer maakte de stoepenonaangenaam voor winkelendpubliek endat belemmerde grote investeringeninvergrote winkels.Herinrichting van het pleinbood mogelijkheden voor eenondergrond-separkeergarage,het scheppenvaneenplein dat het winkelgebied zou versterkenenhet crerenvaneen voetgangersgebiedinaansluiting op het winkellint. Het plein zoudan geen turbinepleinmeer zijnmaar eeneffectieve bijdrageleverenaanleefbaarheid en economischklimaat. Daarvoor hebben we gekozen. Stadsvernieuwing Ni euwe Stijl Omde integrale kwaliteitssprong te kunnenrealise-renwasinzicht inalle investeringen endekkingsmo-gelijkheden vande betrokken partijen vooraf nood-zakelijk. 40% vande benodigde150miljoen werd opgebracht door particuliere ensocialeonroerend goed-eigenaren enderest door deoverheid,zoals meestalbijPPS-constructies.Op grond vanhet Mas-terplan Mercatorplein zoudenmeerjarenplannen gemaakt moeten wordenomelkaar zekerheid te j 1 I Deherbouwde noordwand en toren vanhet Mercatorplein.Koopwoningeninde stijlvanBerlage in eenstadsvernieuwingswijk. Architect: Wytze Patijn. geven.Bovendienmoestenderenovaties ook inhet laatste jaar vanhet project op subsidie kunnenreke-nen.Enallepartijen wilden de garantie dat de afge-sprokenkwaliteit vande openbare ruimte ook werke-lijk gerealiseerdzou worden. Zozoude voor particu-lieren vaak onbetrouwbare overheid zichmoeten bin-den eneiste de overheidhetzelfde vande particulie-ren,inclusief de corporaties.Ook zijzouden onrenda-belmoeteninvesteren.Verder moest geregeld wor-den dat eenbepaaldkwaliteisniveauhet gezamenlijk streven zou zijn,dat tekorten gezamenlijk gedragen werden,dat er eengedragslijnbijconflicten werd afgesproken endat nieuwe partners zichmoesten kunnen aansluiten. AIdeze wensenresulteerdenin eensuccesvolleconstructie vanovereenkomstenmet eengesloten financiering voor het hele project. Inhet strevennaar eenrevolving fund waarin alle subsidiesvooraf zouden worden gest ort, werdhet FondsErfgoed Renovatie Mercatorplein(FERM)inge-steld.Doelwaseengeslotenprojectfinanciering te bereiken,zonder tussentijds terug tehoevenkomen om geld.Door rente-opbrengstenzoudenloon- en prijsstijgingen vanvooralde projecteninde openba-reruimte,kostenvannieuw beleid (zoalsiniti atieven voor bewonersparticipatie) enonverwachte tekorten opgevangenkunnen worden.Bovendienzoude gesloten fondsconstructie debetrokken partijen sti-mulerenombijgerezenproblemen gezamenlijk oplossingen te zoeken. Uiteindelijk bleken alleende stadsvernieuwingsbij -dragen vangemeente enstadsdeelplus subsidies van derdeninhet fonds gestort te worden. Voor dereno-vatiesubsidies wasdat niet mogelijk. Desondanks heeft het fonds,met uitzondering vandeloon- en prijsstijgingen, alskwaliteitsfonds voldaanaande ver-wachtingen. Beheer: voorbeeld voor duurzame kwaliteit Tegelijk met de ontwikkeling vanhet Mercatorplein is eenorganisatie ontwikkeld voor eentotale aanpak vanopenbare orde,handhaving vanregels ten aan-zienvanbestemmingsplan,milieu,belasting en beheer.Met dezeBeheer Organisatie Mercatorplein (BOM)iseenunieke prestatie geleverd. Onder regie vandepolitie werken zo'n 40diensten enorganisa-ties,waaronder bewoners,samenom de leefbaarheid te verbeteren, criminaliteit te bestrijdenenallerlei regels te handhaven.Het gaat heelgoed;het heeft de bewoners,winkeliers en investeerders het vertrou-weninde toekomst teruggegeven ende werkwijze is zelfs voorbeeld geworden voor andere grote steden. DeBOM,aanvankelijk tijdelijk bedoeld,isinmiddels werkzaam voor het hele stadsdeelenhet voortbe-staanervaniseenvoorwaarde geworden voor duur-zamekwaliteit op het plein. Klaar? Enwat dan? Inde stadsvernieuwingishet (nog) niet gebruikelijk omnate denken over beheer,winkelbranchering en samenwerkingsverbandennarenovatie,maar bijeen investering van150miljoen leek onsdat tochwel wenselijk - andersben je na15 jaar weer toe aaneen fikse subsidieronde. Erwordt nugewerkt aaneenMasterplan en Raam-overeenkomst Beheer op LangeTermijnvoor de komende15 jaar,aanwelk strevendeondertekenaars vande Raamovereenkomst Mercatorplein zichheb-bengebondE;!n. Voorwaarden voor zo'nplanzijnin de afgelopen jaren geschapen.BijBWS-subsidies aan particulieren wordt eenonderhoudsfonds per archi-tectuureenheid geist,eninmiddels hebben17eige-naren eenstichtingmet dat doel opgericht. Depolitie komt,nahaar vertrek uit de containers,met deBOM terug op het pleininde westwand,eninhet kader vanhet Grote Stedenbeleid wordt een Servicepunt Ondernemers opgericht. Verder heeft het stadsdeel eenovereenkomst geslotenmet het NationaalRes-tauratiefonds tenbehoeve vaneigenaar-bewoners en ishet onderhoud vanhun huizen voor 15 jaar gega-randeerd.Het parkeerbeheer isinhanden vande eigenaar vande garage,waardoor samenwerking met deBOMgoed mogelijk is.Enlast but not least hebbenbewoners enwinkeliers eensteeds sterkere organisatiegraad enzullenzijgoede partners kunnen zijnbijdenieuwe raamovereenkomst . Definancie-ring vanhet beheer zouinde toekomst mogelijk zijn uit debaatbelasting - maar daarover ishet laatste woord nog niet gezegd. 15 Het ontwerp voor de herinrichting vanhet Mercatorplein, Wytze Patijn. Foto's:archief projectgroep Mercatorplein Informatie Stadsdeel DeBaarsjes Projectgroep Mercatorplein Lex Brans,GuidoWallagh Baarsjesweg 224 105B AA Amsterdam tel. 020-5892409 www.amsterdam.nl\mercator Kunst enschoolgebouwen RegelingondersteuningkunstprojectenonderwijsGab; Prechtl Kunst omdat het 'moet' binnen de percentageregeling, waarbij 1 %van de bouwsom bestemd isvoor een opdracht van beeldende kunst bij de nieuwbouw van een school, bestaat niet meer. Nuwas deze percentageregeling vanuit de Rijksoverheid overigens nooit verplicht.Menkonvrijwillig gebruik maken vande regeling en dat werd in grote getale gedaan.Besloot men echter geen kunst te willen,danvloeide het geld hiervoor terug naar de Rijkskas: geen kunst,geen geld. Vanaf1 januari1997isde situatie voor kunstopdrach-tenbinnen het onderwijs ingrijpend veranderd.Dit hangt samenmet dedecentralisatie vandehuisves-tingsgeiden.Gemeenten zijnnu zelf verantwoordelijk voor debouw vanscholenendaarmee isook de ver-antwoordelijkheid voor kunstopdrachten gedecentra-liseerd.Inaanzet zullengemeenten en/of schoolbe-sturen financieel verantwoordelijk zijn voor de tot-standkoming vaneenkunstopdracht.Hierop volgend iser gelukkignog steedseenvanuit deoverheid gestimuleerde Regeling ondersteuning kunstprojec-ten onderwijs die het mogelijk maakt om eigen kunstbudgetten aanzienlijk te verhogen.Deregeling ister stimulering vankunstopdrachten vanhoog niveau. Advisering enbegeleiding door Kunst enBedrijf Kunst enBedrijf,alsinds1982 adviseur voor kunstop-drachten binnen het onderwijs,isook indenieuwe regeling verantwoordelijk voor professionele begelei-ding enadvies.Sterker nog, door Kunst enBedrijf in te schakelenishet mogelijk omvoor eenaanvulling op het eigenbudget inaanmerking tekomenbij de Mondriaanstichting. Afhankelijk vande opdracht, kandit oplopen tot 80%vanhet totale budget met eenmaximum van75.000 gulden. DeRegeling ondersteuning kunstprojectenonderwijs isbedoeld voor Nederlandse onderwijsinstellingenin het basis- envoortgezet onderwijs.Denieuwe kunst-regelingisprimair vantoepassingbijnieuwbouw en kaninuitzonderingsgevallengebruikt wordenbijver-bouw.Deomvang vande verbouwen de mogelijkhe-den voor eenkunstopdracht zullenhierbij maatge-vendzijn. Depraktijk Wezijnnu 4 maanden aanhet werk met de nieuwe regelingende eerste voorzichtige conclusieskunnen worden getrokken. Degrote vraagwasnatuurlijk of gemeenten enscholenwelbereidzouden zijn om voor beeldende kunst geld vrij te maken enof zever-volgens de wegnaar Kunst enBedrijf zouden weten te vinden.Dat laatste bleek geenprobleem te zijn omdat denieuwe regelingop velerleimanieren onder de aandacht isgebracht:door het Ministerie vanOCenW,deMondriaanstichting ende VNGen door Kunst enBedrijf, dat eenspeciale folder over kunstopdrachten bijscholennaar alle gemeenten en architectenbureaus heeft gestuurd. Debereidheid om zelf te investerenineenkunstop-dracht blijkt eveneens geenprobleem te zijn.Ge-meenten enscholendie zichbijKunstenBedrijf meI-den zijn zeer gemotiveerd enzijzijnervanovertuigd dat eenkunstopdracht bijhun schooleenmeerwaar-de oplevert. Schooldirecties,docenten engemeente-ambtenaren omschrijvendezemeerwaarde vaak als 'dat kunstbijmachte isom te prikkelen enaan te zet-ten tot denken enanderskijken'.Ietsdat mendekin-deren enleerlingen vanhet basis- envoortgezet onderwijs juist mee wil geven.Bovendien wordt het ervarenalseenkroon op het nieuwe gebouw. Eennieuw gebouw isbijuitstek natuurlijk demoge-lijkheid om eeninspirerendeleeromgeving tot stand te brengen waar leerlingen zichprettig voelen. Bovendienligt er eenextrauitdaging ommet de nieuwbouw eenarchitectonischinteressant gebouw te laten ontwikkelen. Steedsmeer gemeenten en schoolbesturen zienhierin eenmiddel om zich te onderscheiden. Voor het ontwikkelen vaneenkunstopdracht ishet overigens optimaal wanneer ineenvroegtijdig stadi-Elly Strik.Elf zwart-wit foto's achter perspex eneenlachspiegel,BuysBallot CollegeinGoes,1994. Het kunstwerk gaat inzijn totaliteit in op het feit dat leerlingen indeleeftijd van12 tot en met 19 jaar erg gefixeerd zijnop zichzelf,onderlinge verhoudingen ensexualiteit. 16 umbegonnen wordt, dat wil zeggendat de definitie-vebouwtekeningen klaar zijnmaar de bouw nog niet isaanbesteed.Eenvroege samenwerkingmaakt het mogelijk om eventuele noodzakelijke aanpassingen voor eenopdracht inde bouw mee te nemen, waar-door de kostenaanzienlijk kunnen worden verlaagd. Ook inhet contact met de architect iseenvroege kennismakingenmogelijke samenwerking alleen maar eenvoordeel. Deuitvoering Eenmooie uitgangspositie voor Kunst enBedrijf om de advisering ter hand te nemeniswanneer debasis-ingredinten voor eengoede samenwerking aanwe-zigzijn:motivatie eneen open,nieuwsgierige hou-ding. Deweg vaneenkunstopdracht duurt gemiddeld een jaar.Het isdaarom vangroot belang dat de opdracht-gever met de architect nde adviseur goed weten wat zevanelkaar kunnen verwachtenenaanelkaar zullenhebben.Kunst enBedrijf steekt juist om die redenveel tijd enaandacht inhet voortraject van wederzijdse kennismakingenorintatie op een mogelijke opdracht. Vervolgensishet inalle verschil-lende stadia vande ontwikkeling vaneenopdracht uitdrukkelijk de bedoeling dat de opdrachtgever betrokken blijft. Dit allesgemetenlangs delat van eenkunstopdracht vanhoog niveau,want alleendan ishet immers mogelijk om een financile aanvulling op het eigenbudget te verkrijgen! Derolvan de opdrachtgever Dezoektocht naar eenkunstopdracht bijdenieuw-bouw begint heelexpliciet naar aanleiding vanhet gebouw,de omgeving enhaar gebruikers. Zijzullen eenlogische aanleidingmoeten gevenom eenkunst-opdracht te realiseren,die vanbetekenis is. Geen kunst om dekunst,maar kunst omdat het eenplek kankrijgenbinnen eenbepaalde context.Het zoeken naar de juiste context isiets dat Kunst en Bedrijf samenmet de opdrachtgever ineersteinstantie zal doen.Hierop volgend zaleenop maat gesneden orintatie plaatsvinden op kunstenaars die binnen eendergelijke opdracht goed uit de voeten zouden kunnen. Kunst enBedrijf verzorgt deontsluiting op het enorme aanbod vankunstenaars en waarborgt de kwaliteit. Samenmet de opdrachtgever wordt er kij-kendnaar het werk vankunstenaars enerover pra-tend steeds verder toegewerkt naar deuiteindelijke keuze voor 1 kunstenaar die voor de opdracht wordt uitgenodigd.Door indit voortraject deeigen vraag te expliciteren enkeuzes te maken wordt de rolvande opdrachtgever beter omlijnd endaardoor sterker. Eneenopdrachtgever die weet wat hij wil voelt zich meer betrokken bijhet ontwikkelingsproces enis voor de kunstenaar vervolgens eengoede gespreks-partner. Scholenuit de volgende gemeenten hebben zichmet concretebouwplannen gemeld bijKunst enBedrijf: Reusel,Didam,Sassenheim,Rotterdam,Doorwerth, Zwolle,Papendrecht,Almere, TilburgenKerkrade, Pijnacker,TielenIjsselstein.Voor de meeste scholen heeft Kunst enBedrijf de adviseringstrajecten alinge-zet enheeft de schooluit Reuselaleenprachtig schetsontwerp vanMarc Ruygrok onder ogen gekre-gen.Despanning stijgt! Heeft u concretebouwplannen enbent unieuwsgie-riggeworden danligt bijKunst enBedrijf eenuitge-breide folder voor uklaar waarinhet hele proces beschreven staat. Wij verheugen onsop eennadere kennismaking. Informatie Kunst enBedrijf Gabi Prechtl,adviseur scholen VanDiemenstraat 380 1013 CRAmsterdam tel.0206230271 TitiaEx. Eendubbele cirkel vanboomstammenmet daarop eenroze glazen huis, NederVeluwe CollegeinEde,1996.Het kunstwerk symboliseert delevenscyclus waarbij ontwikkeling door kennis eenbelangrijke rol speelt. Godelieve Smulders. Tweereusachtige grote roestvrijstalenbankenop het voorterrein van de school,Zadkine CollegeinSpijkenisse,1996.Debanken zijn functioneel,maar veroorza-kendoor hunmaat eenverandering in beleving. Volwassenenworden plotseling tot kinde-renmet bungelende voetjes. 17 EmmenRevisited Nieuw perspectief voor denaoorlogse woonwijkenSjoerdCusveller 'Deruimte!Nogaltijd een dorp.[. ..] Het isweldadig een plaats tegente komen,dieop sociale grondslag zo wordt aangepakt,waar met lan,met lef gebouwd wordt,- waar vaak inde rooswordt geschoten enweinig architectonische bokken geschotenworden. Gaat dat zien! Gaat dat alles zienen publiceer het.' Wieger Bruin,Forum11 (1956) 2/3 Zoals zoveel Nederlandse steden kampt Emmenmet problemen innaoorlogse woonwijken.Deuitzonderlijke stedenbouwkundige kwaliteitenvande wijken Angelslo, Emmerhout en Bargeres en de ontspannen woningmarkt van Emmenvragen om een bijzondere aanpak van die problematiek.Onder de noemer Emmen Revisited hebben de gemeente Emmen en de Woningstichting ECW het initiatief genomen om ineen vroegtijdig stadium,dat wil zeggen voordat de situatie echt alarmerend wordt, nieuwe perspectieven voor de naoorlogse wijken te verkennen. Het al ontwerpend onderzoeken van de kansen en mogelijkheden op het terreinvandevolkshuisvesting en de stedenbouw loopt indit project parallel met het schetsen van een sociaal perspectief. Aan Sjoerd Cusveller, stedenbouwkundige uit Zaandam en onderzoeksbureau Stamm uit Assen isde opdracht gegeven om het onderzoek naar respectievelijk het ruimtelijk en het sociaal perspectief inhoud te geven.Deeerstefaseis onlangs afgerond met een expositie, een studiedag en een publicatie (1).Het ondertekenen vaneen convenant, op11 juni, door de meest betrokken partijen,van ministerie VROMenVW tot en met de Kijkverenigingen, betekent het startschot voor devolgendefasevanEmmen Revisited.Eenfasewaarin het verworven inzicht in de kansen en mogelijkheden omgezet wordt ineen integraal planvan aanpak voor de driewijken. Woonbuurt in Angelslo:buurtweg-woon straat-woonpadachterpad. Foto: Wouter vanHeusden,Oosterbeek Vogelvlucht vanscenario 3 vanRoelf Steen-huis Architecten. Descheiding tussenopen-baar enprivdomein wordt duidelijker en de woonbuurt krijgt eengezicht aande groenzone tussendebuurten. Eindjaren vijftig maakt Emmenfurore inde vader-landse architectuurpers.Dearchitectuur vandenieu-we fabrieksgebouwen,de stedelijke voorzieningen en de woonwijk Emmermeer oogsten grote bewondering. Niet zozeer door hun uitzonderlijk hoge architectoni-schekwaliteit, maar vooraldoor de helderheid,het bescheidenexperiment, de consistentie enhet gema-tigde modernisme vande architectuur ende steden-bouwkundige opzet.Die grote bewondering moeten we zieninhet licht vande transformatie vanEmmen vaneenplattelandsgemeente met eenhoge werk-loosheid enerbarmelijke woonomstandigheden, tot eenmoderne industriekern. InEmmenvoltrekt zichin de ogen vantijdgenotenhet wonder vande creatie van eennieuwe stad,eennieuwe samenleving.Zoals de veenarbeidershet landschap van' Zuidoost-Drenthe hebben gemaakt, zo gevende moderne architecten enstedenbouwkundigen vorm aanhet nieuwe per-spectief voor dit vergetenstukje Nederland. Inde jaren zestig worden vervolgensinhoog tempo twee grote woonwijken gebouwd, Angelslo en Emmerhout,om de toestroom vannieuwe bewoners te huisvesten.Het komt niet vaak voor dat op een schaalenmet eenvolledigheid alsindeze wijken, gestalte wordt gegeven aanhet idee vaneenmodern woongebied.Het rationele ontwerp,dehirarchische opbouw vande wijk,de open compositie,deintegra-tie vanlandschappelijke elementen,het scheidenvan verkeerssoortenende verkavelingin woonhofjes en woonervenhebben veelnavolging gekregen - maar zeldenzo consistent alsin Angelslo enEmmerhout. Devoortrekkersrol vanEmmenisinde jaren zeventig voorbij.Deuitbreidingswijk Bargeresheeft veelover-eenkomstenmet eldersinNederland inde zeventiger jaren gebouwde wijken.Destedenbouwkundige hel-derheid enopenheid heeft plaatsgemaakt voor sterke beslotenheid vande woonomgeving. Desamenhang tussenstedenbouw,architectuur eninrichting vande buitenruimte die inAngelslo enEmmerhout zoevident aanwezigis,ontbreekt inBargeres.Dewijk isvooral opgezet vanuit de directe relatie tussenwoningen woonomgeving. Op de compositorische helderheid ende ruimtelijk-heid vanAngelslo enEmmerhout isweinig af te din-gen enook Bargeres doet nog steeds weldadig aan. Op het eerste gezicht zijn deze wijken prachtige woongebiedenmet relatief ruime engoedkope woningen, veelopenbaar groen, voldoende voorzie-ningen enniet te ver vanhet centrum vanEmmen. Slechtshier endaar iser eenglimp op te vangen van 18 deproblematiek achter de gevels:leegstand,verwaar-loosde tuinen, slijtage vande openbare ruimte, afbraak vankerkenenscholen,winkels met eenmar-ginaalbestaan,verkoop vanhuurwoningen. Deaan-trekkelijkheid als woongebiedisduidelijk afgeno-men:er wordt veelverhuisdende vraag-aanbod ver-houding neemt af.Bewoners met wat hogereinko-mens kiezen voor eenkoopwoning elders inEmmen of op het Drentse platteland. Degrote complexen eengezinshuurwoningen ende appartementen zijn daardoor steedsmoeilijker verhuurbaar. Demaatschappelijke ontwikkelingen hebben Angelslo enEmmerhout,maar ook grote delen vanBargeres ingehaald.Deeenzijdige woningvoorraad,deinrich-ting vandebuitenruimte ende voorzieningenzijn niet meer toegesnedenop de eigentijdse diversiteit aanhuishoudens enwoonculturen.Het optimistische wederopbouwgezinmaakt plaats voor de onderkant vande woningmarkt.Het aantalbewoners in de wij-kendaalt. Het meest verontrustendeisdat het 'socia-leklimaat' vaakgenoemd wordt alsreden tot verhui-zing.Het wonen in Angelslo,Emmerhout enBargeres dreigt steedsmeer eennegatieve keuze te worden. Alarmerendishet nog niet,maar zonder maatrege-lenzullen debovengeschetste ontwikkelingen zich doorzetten enzullener echteproblemen ontstaan. Deproblematiek inde wijkenligt inde eersteplaats op het terrein vande volkshuisvesting.Degrote hoe-veelheideengezinshuurwoningen enappartementen nemen eenbijzonder kwetsbare positie inop de ont-spannenEmmer woningmarkt. Zezijnniet toegesne-den op de vraag ensteedsmoeizamer verhuurbaar. Binnende aanwezige woningvoorraadisgezocht naar differentiatie vanhet aanbod door huurhuizen te verkopen of door eengezinshuizen aanandere samenlevingsvormen toe te wijzen.Dereikwijdte van deze aanpak isechter beperkt enniet afdoende voor het verwachte totale overschot inde wijken vanzo'n 1000 grote eengezinswoningenindehuursector en het tekort aanwoningen voor ouderen.Omgoede volkshuisvesting te kunnenblijven garanderenisher-structurering vande woningvoorraad noodzakelijk, hetgeen eenuitgelezen kansbiedt om de wijken in hun totaliteit aan te pakken eneennieuwe toekomst te geven. Eenspeurtocht naar nieuwe perspectievenisslechts tot op zekere hoogte van fysiekeaard.Desociaal-cul-turele en-economischekenmerkenenperspectieven vande drie wijken laten zichin zeer beperkte mate . ~ -----_.-..... - - - - ~---- ------------ --- ----"--... - _.-- -'-----~ - - - - - : - - -sturendoor maatregelen op het niveau vande ge-bouwde omgeving.Demanier vanleven,de wijze waarop debewoners hun woning en woonomgeving ervaren,dereputatie vande wijk,bepalen de kansen op het welslagen vanruimtelijke ingrepen ende levensvatbaarheid vande wijk.Inhet project Emmen Revisited isdaarom parallel aaneenspeurtocht naar nieuwe ruimtelijke perspectievengezocht naar een sociaalperspectief voor de wijken. De toekomst vanAngelslo,Emmerhout enBargeres hangt samenmet de ontwikkeling vanEmmen. Tot voor kort hadEmmenweinig redenvoor eenoptimis-tischegroeiverwachting. Emmen zagmeer inwoners gaandankomenende ontwikkeling bleef achter bij deandere regionale centrainDrenthe. Eenverlies aandraagkracht dreigde.Het gemeentelijk beleidis erop gericht Emmenalsregionaalcentrum te verster-kenengaat uit vanhandhaving vanhet aanbod van stedelijke voorzieningen. Omdaarvoor voldoende draagvlak te garanderen, zalEmmenmoetengroeien ineen tempo dat gelijke tred houdt met derest van Nederland.Inhet kader vande VINEXisEmmenaan-gewezen alsconcentratiekern enwerd overeenstem-mingmet het Rijkbereikt over 2000 woningenin bestaandstedelijk gebied. Ook de nieuwe woonwijk Delftlanden (maximaal3500 woningen)isals VINEX-locatie aangewezen.InEmmengaat momenteeleen ontspannen woningmarkt gepaard aaneengrote vraagnaar koopwoningen.Denieuwbouwwoningen zullen voornamelijk koopwoningen zijn endehuur-woningen zijn vooralbedoeld voor seniorenhuisves-ting. Hierdoor zaldeuitstroom uit de bestaande woningvoorraadnog groter worden. InAngelslo, Emmerhout enBargeres dreigt het overschot aangro-te eengezinswoningeninde huursector nog verder toe te nemen.Met andere woorden,deherstructure-ring vande bestaande woningvoorraad ende nieuw-bouw vanwoningen vormen eensterk samenhangen-de opgave.Daarbijmoet niet alleengedacht worden aande negatieve strategie vanhet sterk matigen van denieuwbouw ten voordele vanherstructurering van debestaande voorraad.Het isjuist noodzaak omde kenmerken waarmee de Angelslo,Emmerhout en Bargeres zichkunnenonderscheidenvanbestaande of toekomstige woonwijkeninEmmen te formuleren. Onder de titel'stadsontwikkelingstroika' geeft deher-ziening vande structuurvisie EmmenStadslandschap; Emmenop wegnaar 2015blijk vandit inzicht en wordt geprobeerd de opgaven voor herstructurering, verdichtingenuitbreiding op elkaar af te stemmen. WoningstichtingECW ende gemeenteEmmenheb-benonder de titelEmmenRevisitedhet initiatief genomen tot het (tegelijkertijd) verkennen vande ruimtelijke ensocialeperspectieven voor Angelslo, Emmerhout enBargeres.Dat maakt het mogelijk de verschillenenovereenkomsteninbeeld te krijgen en de problematiek endeperspectieven vande afzon-derlijke wijken scherp te formuleren.Devraagnaar duurzame enlevensvatbare woonwijken staat daarbij bovenhet oplossenvandeproblematiek vanvandaag de dag.EmmenRevisitedomschrijft alshet ware het veld,de kaders waarbinnennog velemogelijkheden zichzullen aftekenen,het laat zienwat er kan,zon-der vast te leggen wat er moet. Op basisvaneenbeschrijvingeneenanalyse vande drie wijkenhebben twee workshops plaatsgevonden, waarin eengroep deskundigendeproblematiek heeft verkendeneenaantalperspectieven voor de wijkenheeft geschetst.Deuitkomsten vande works-hopsleidden tot drie ontwerp opdrachten. Roelf Steenhuis Architektenuit Delft onderzocht demoge-lijkheden ombinnen de aanwezige structuur van woningen enwooneenhedenin Angelslo eengrotere differentiatie aan te brengen.ElsBet,stedenbouw-kundigeuit Scheveningen,onderzocht wat deper-spectievenzijn vanEmmerhout enAngelslo alsde wijkgedachte alsordenendprincipe wordt losgelaten. EnDrost + VanVeenArchitektenuit Rotterdam ont-wierpen eenstrategie om de wijk Bargeres nieuwe ontwikkelingsmogelijkheden te geven. STAMMbeschreef enanalyseerdehet sociaalprofiel enop grond daarvan volgden twee workshops waar-ineenperspectief enuiteindelijk de sociale opgave voor Angelslo,Emmerhout enBargeres werden geformuleerd.Het paralleloplopen vanhet zoeken naar eenruimtelijk perspectief eneensociaalper-spectief iseenvandemeest inhet oog springende kenmerken vanEmmenRevisited. Deeerste fasevanEmmenRevisitedisafgerond; de belangrijkste fasestaat voor de deur.Nuishet tijd om samenmet de bewoners enandere betrokkenen gebruik te makenvandemogelijkheden endaadwer-kelijk eennieuw perspectief voor de wijken Angelslo, Emmerhout enBargeres te ontwikkelen. noot 1:Cusveller,5.,Emmenrevisited;Nieuw perspectief voor de naoorlogse woonwijken. THOTH,Bussum,1997. 19 Zorgvuldig gedetailleerde woonomgeving in het oudste deel vanEmmerhout. Foto: Wouter vanHeusden Vogelvlucht vanstap2 uit het voorstel van ElsBet stedebouwkundige. Het groenge-bied tussende wijken AngelsloenEmmer-hout wordt eenbindend element inplaats vaneenscheiding. Eennieuwe weg biedt mogelijkheden voor woningbouw.Deach-terkant vande wijken krijgt eenvoorkant - "';"""0""DIG,,_,iIlto,.. _::-\1>01S, WOO