arhitektura moravske srbije - stevoviÄ‡, ivan

7/28/2019 arhitektura moravske srbije - stevovi, ivan

1/23

UDK 726.54(497.11:495.02)13/14

Ivan Stevovi}

ARHITEKTURA MORAVSKE SRBIJE: LOKALNAGRADITEQSKA [KOLA ILI EPILOG VODE]IH TOKOVAPOZNOVIZANTIJSKOG GRADITEQSKOG STVARAWA

U radu se razmatraju metodolo{ki problemi prou~avawa poznovizantijskearhitekture i uticaj koji su wena dosada{wa tuma~ewa imala na predstavu o cr-kvenom graditeqstvu Moravske Srbije. Posebna pa`wa posve}ena je pitawima ooriginalnosti i poimawu celine graditeqskog stvarawa u posledwem razdobqutrajawa Carstva, sa zakqu~kom da se poznosredwovekovna srpska arhitektura mo-ra posmatrati kao integralni deo wegovih vode}ih tokova.

Na samom po~etku rada va`no je naglasiti da naslovu treba dodati pass-word koji }e jasnijim u~initi pristup temi, a on glasi metodolo{ki ogled.Jer re~i }e upravo biti o onim najupadqivijim nestabilnim i uistinu neu-ralgi~nim ta~kama metodologije kojom je u istoriografiji naj~e{}e bivao ar-tikulisan sadr`aj poznovizantijske arhitekture, {to je za zakonomernu posle-dicu imalo jednako neizdiferenciran, nedovoqno utemeqen ili u novije vre-me krajwe konfuzan stav u tuma~ewima istovremenog srpskog graditeqstva.Iskazano na jednostavniji na~in, kroz analizu pojedinih navoda iz literatureili podse}awe na one napise koji su kreirali do danas preovla|uju}u sliku omestu i vrednostima celokupnog korpusa ostvarewa posledweg razdobqa arhi-

tekture Carstva, potrudi}emo se da iz metodolo{kog ugla poka`emo za{to ar-hitektura Moravske Srbije nije, niti sme biti posmatrana u uskim okvirimaodrednice date nakon dve ta~ke u naslovu, dok }e o svemu onome {to ta arhi-tektura zaista jeste unutar isto~nohri{}anskog graditeqskog stratuma epo-he, ovom prilikom uverqivije od re~i svedo~iti vizuelni materijal, za ~ijisu izbor i redosled zapravo zaslu`ni graditeqi tog vremena i wihova dela.

Napisan pre vi{e od tri decenije, prvi sintetski intoniran tekst po-sve}en arhitekturi Moravske Srbije sa puno razloga bio je zapo~et rezimira-wem dotada{weg stawa u prou~avawu poznog perioda vizantijskog graditeq-stva. Konstatovano je tada da novija istoriografija gradi suvi{e {iroke i

uop{tene preglede istorije vizantijske arhitekture, {to se najvi{e odnosi na

Zbornik radova Vizantolo{kog instituta H, 2006Recueil des travaux de lInstitut detudes byzantines XII, 2006


2/23

weno kasno razdobqe. U op{tim istorijama vizantijske umetnosti ili je jasnoiskazana ili je pre}utno prisutna misao da u vizantijskoj arhitekturi toga do-ba nema pravog razvitka, da se ona malo mewa, ostaju}i 'okamewena'. Ni {irepojave, ni skupine spomenika ni zna~ajniji spomenici pojedina~no nemaju pra-vo mesto u takvim pregledima. Nere{eni problemi vizantijske arhitekturepretvorili su se u za~arane krugove, koje mogu prevazi}i jedino savremena ar-heolo{ka istra`ivawa ili nova gledawa na wen razvitak. Reklo bi se da je po-sledwi vek vizantijske arhitekture, i u wegovom okviru moravska arhitektura,ponajmawe ocewen kako treba.1

U vremenu od kasnih {ezdesetih godina pro{log stole}a do danas svaka-ko je mnogo u~iweno da se opisano stawe u pozitivnom smislu izmeni na svimspomenutim segmentima prou~avawa. U tri velika pregleda vizantijske arhi-

tekture, bez obzira na wihove me|usobne konceptualne razli~itosti, gradi-teqstvo pozne epohe Carstva dobilo je zasebno mesto.2 Na mawe ili vi{e {i-rokom planu sprovedena analiti~ka ispitivawa odre|enih kategorija arhitek-ture, poput zidawa i ukrasa, rezultirala su zna~ajnim saznawima o tada{wojpraksi u gra|ewu,3 a u pojedinim pravcima pro{irene su teritorijalne i hro-nolo{ke granice rasprostirawa spomenika relevantnih u procesu konstitui-sawa poznovizantijske arhitekture;4 sa razli~itih aspekata razmatrana je sa-vremena carigradska produkcija,5 o mnogim spomenicima ili skupinama spo-menika napisane su posebne studije i monografije,6 raspravqalo se i o lokal-

232 Ivan Stevovi}

1 V. Kora}, Izvori Moravske arhitekture, Izme|u Vizantije i Zapada, Beograd 1987, 131.2 Cf. R. Krautheimer, Early Christian and Byzantine Architecture, Harmondsworth 19894,

413450; C. Mango, Byzantine Architecture, London 19863, 141167, 175180; V. Kora} M. [u-put, Arhitektura vizantijskog sveta (Architecture of the Byzantine World), Beograd 1998, 287384.

3 Cf. E. Reusche, Polychromes Sichtmauerwerk byzantinischer und von Byzanz beeinflusster Ba-uten Sudosteuropas, Koln 1971; G. Velenis, Ermhneia tou ezwterikou diakosmou sth buzantinh arci-tektonikh, Solun 1984; A. Passadeos, O keramoplastikoj diakosmoj twn buzantinwn kthriwn thjKwnstantinoupolewj, Atina 1973; Ch. Tsouris, O keramoplastikoj diakosmoj twn usterobuzan-tinwn mnhmeiwn thj Boreiodutikhj Elladoj, Kavala 1988.

4 Cf. H. Buchwald, Lascarid Architecture, JOB 28 (1979) 261296; idem, Western Asia Minor asa Generator of Architectural Forms in the Byzantine Period: Provincial Back Wash or Dynamic Centerof Production, JOB 34 (1984) 200234.

5 Cf. Th. F. Mathews, The Byzantine Churches of Istanbul: A Photographic Survey, UniversityPark PA 1976; W. Muller Wiener, Bildlexikon zur Topographie Istanbuls, Tubingen 1977; P. Vocoto-

poulos, The Role of Constantinopolitan Architecture during the Middle and Late Period, XVI. Internatio-naler Byzantinistenkongress, Akten I/2, JOB 312 (1981) 551573; R. Ousterhout, Constantinople,Bithynia, and Regional Developments in Later Palaeologian Architecture, ed.by S. ]ur~i} and D. Mouri-ki, The Twilight of Byzantium, Princeton 1991, 7591; A.- M. Talbot, The Restoration of Constantinopleunder Michael VIII, DOP 47 (1993) 243261; V. Kidonopoulos, Bauten in Konstantinopel 12041328.Verfall und Zerstorung. Restaurierung, Umbau und Neumbau von Profan- und Sakralbauten, Wiesbaden1994; R. Ousterhout, Contextualizing the Later Churches of Constantinople: Suggested Methodologiesand a Few Examples, DOP 54 (2000) 241250. Za arhitektonsku plastiku carigradskih crkava: K.Wessel, Byzantinische Plastik der palailogischen Periode, Byzantion 36 (1966) 217259; H. Belting, ZurSkulptur aus der zeit um 1300. in Konstantinopel, MJK 23 (1972) 63100; Passadeos, op. cit; . Hjort,The Sculpture of the Kariye Camii, DOP 33 (1979) 201289.

6 Za tekstove i kwige posve}ene pojedina~nim spomenicima ili skupinama spomenikaovog razdobqa up. napomene u odgovaraju}em poglavqu u Kora}[uput, nav. delo, kao i biblio-

grafiju koju donosi R. Ousterhout, Master Builders of Byzantium, Princeton 1999, 296308, ~emu tre-


3/23

nim {kolama tog doba,7 a sasvim nedavno objavqeni su pregledi sekularne ar-hitekture na tlu Balkana od 1300. do 1500. godine, poznovizantijske i postvi-zantijske arhitekture u Gr~koj, kao i obimno istraìvawe graditeqstva sred-weg i poznog razdobqa, sprovedeno sa namerom da se jasnijim u~ini rad vizan-tijskih majstora u mati~nim provincijama Carstva.8 Kada se ovom, najovla-{nije skiciranom, preseku istoriografije dodaju prou~avawa arhitekture ze-maqa vizantijskog komonvelta, Srbije i Bugarske u prvom redu,9 na osobenna~in zapravo postaje jasno u kojoj je meri, daleko od svake stati~nosti ili o-kamewenosti, graditeqstvo pozne epohe Vizantije i wenih balkanskih susedapredstavqalo ìv i retko dinami~an umetni~ki organizam.

No, i pored impozantnog istoriografskog salda ostvarenog tokom po-sledwih decenija, te{ko je odupreti se utisku da je izu~avawe ove, tako velikei vi{eslojne teme, ostalo optere}eno nizom specifi~nih pote{ko}a proiste-klih iz, po svojoj prirodi, sasvim razli~itih razloga. Pojedine me|u wimasvakako pripadaju sferi takozvanih objektivnih okolnosti ili boqe re}i,realnosti tada{weg sveta i onoga {to se od tog sveta o~uvalo do modernih vre-mena; takve kakve jesu one }e pred istraìva~ima zauvek stajati kao odre|eniograni~avaju}i faktor. Svima poznat, osnovni objektivni problem koncentri-san je, naime, u ~iwenici da se unutar poretka vizantijske arhitekture, a zarazliku od wenog prethodnog perioda, graditeqska produkcija Carigrada kaosredi{ta spram kojeg se sagledavaju i tuma~e sva glavna zbivawa i ostvarewa uovoj delatnosti, u poznom razdobqu ni pribli`no ne moè pratiti u kontinu-

Arhitektura Moravske Srbije 233

ba dodati kasnije objavqene radove: P. Vocotopoulos, Church Architecture in the Despotate of Epirus:The Problem of Influences, Zograf 27 (19981999) 7992; G. Velenis, L'eglise Panagia Olympiotissa etla chapelle de Pammacaristos, ibid, 103112; G. Velenis, H buzantinh arcitektonikh thj Qessalo-nikhj. Aisqhtikh proseggish, AFIERWMA STH MNHMN TOU SOTHRH KISSA, Solun 2001, 125;

KP. Matschke, Builders and Building in Late Byzantine Constantinople, ed. N. Necipoglu, ByzantineConstantinople: Monuments, Topography and Everyday Life, Leiden Boston Koln 2001, 315328;

A.-M. Talbot, Building Activity in Constantinople Under Andronikos II: the Role of Women Patrons inthe Construction and Restoration of Monasteries, ibid, 329343; G. Marinou, Agioj Dhmhtrioj, hmhtropolh tou Mistra, Atina 2002; Ch. Bouras, Master Craftsmen, Craftsmen and Building Activitiesin Byzantium, ed. A. E. Laiou, The Economic History of Byzantium, DOS XXXIX, WashingtonD.C.2002, 539554.

7 Cf. G. Velenis, Thirteenth-Century Architecture in the Despotate of Epirus: The Origins of theSchool, ured. V. Kora}, Studenica i vizantijska umetnost oko 1200. godine, Beograd 1988,279285; S. ]ur~i}, The Significance and Sources of Morava School Architecture, XVIIIth Internatio-nal Congress of Byzantine Studies, Summaries of Communications I, Moscow 1991, 258; Local Schoolsin the Middle and Late Byzantine Architecture (Round Table L, moderator P. L. Vocotopoulos), XIXthInternational Congress of Byzantine Studies, Major Papers, Copenhagen 1996, 500505.

8 Secular Medieval Architecture in the Balkans 13001500 and its Preservation, ed. by S. ]ur~i}and E. Hadjitryphonos, Thessaloniki 1997; Ch. Bouras, H Buzantinh kai Metabuzantinh Arcitekto-nikh sthn Ellada, Atina 2001 ; Ousterhout, Master Builders.

9 Za srpsku arhitekturu XIIIXV stole}a up. Kora}[uput, nav. delo, 276284, 328354,357372 (sa starijom literaturom); za Bugarsku: A. Ra{enov, Mesemvriski crkvi, Sofi 1932;

N. âneva De~evska, Crkovnata arhitektura v Blgari prez XIXIV vek, Sofi 1988; ista,Prostranstveni, dekorativni i konstruktivni osobenosti na blgarskata kultova arhitekturaprez XIIIXIV vek, Drevnerusskoe iskusstvo (Balkan. Rus), S.-Peterburg 1995, 183196; Ko-

ra}[uput, nav. delo, 298307 (sa starijom literaturom).


4/23

itetu. Prazno poqe u stvarnim i dokumentovanim znawima o kretawima u arhi-tekturi prestonice zapo~iwe prakti~no krsta{kim osvajawem grada, nastavqase tokom vladavine Mihaila VIII i, sa prekidom od svega par decenija u kojimasu podignuti sa~uvani spomenici, traje jo{ najmawe stotinu godina pre zva-ni~nog svr{etka posledwe epohe vizantijske istorije i umetnosti.10 To nepo-stojawe centra u tako dugom vremenu nesporno i neminovno unosi jednu, reklobi se sistemsku nesigurnost u svaki poku{aj rasu|ivawa o genezi i tokovima po-znovizantijske arhitekture. Konkretnije iskazano, kada se i posle svih obavqe-nih prou~avawa pogled ponovo usmeri ka carigradskim crkvama i palatama tograzdobqa, pred istraìva~em ostaje nedoumica jesu li ta zdawa u svom vremenupredstavqala superiorni odjek novog po~etka u graditeqskom stratumu unutarsveop{te obnove vizantijskog kulturnog horizonta, jesu li ona bila proizvodstvoren onda kada su temeqni postulati tog kreativnog procesa ve} bili usta-

novqeni, u decenijama posle 1261. godine, ili je wihov nastanak, zapravo, ozna-~io u pone~emu ekstravagantno izveden, ali ipak svr{etak posledweg akorda ak-tivnog bavqewa arhitekturom. Sva ta pitawa, samo po sebi proizlazi, mogu se imoraju postavqati i pred svakim pojedina~nim carigradskim spomenikom, bezobzira na to {to su hronolo{ke odrednice wihovog podizawa odavno srazmernoprecizno poznate. One, me|utim, ne govore mnogo o kretawima, kontinuitetu iprekidima u umetni~kom ili arhitektonskom vremenu.11

Sasvim je drugo pitawe metodolo{kih postupaka, koncepta odnosno mo-dela posmatrawa spomenika ponaosob, wihovih skupina i ukupne problemati-ke, kojima se istoriografija sluìla u te`wi da uprkos kardinalno velikim

razmerama spomenutih nepoznanica ipak stvori {to je mogu}e vi{e pouzdanu,verodostojnu i pojedinostima bogatu sliku raznolikih tokova u graditeqstvu,objediwenih prelomnim datumima epohe. Upu}ena na neveliki broj gra|evinaopstalih u prestonici i na vanredno bogat repertoar modifikacija tradicio-nalne teme, hrama upisanog krsta sa kupolom, u drugim sredi{tima i obla-stima Carstva i wegovih suseda, prva nastojawa u tom pravcu prolazila sukroz periode svojstvene istraìva~koj disciplini koja je tragala za sopstve-nim metodom. U kratkoj rekapitulaciji na~ina na koji se o temi razmi{qalona wih je pa`wu skrenuo R. Krauthajmer, pokazuju}i kako je nimalo jednostavnastrukturalna ravan poznovizantijske arhitekture u o~ima istraìva~a dobija-

la ili gubila na vrednosti u skladu sa duhom odnosno vizuelnim navikamaistoriografskih vremena i wima savremenog arhitektonskog stvarawa. Tako sedogodilo da je poznovizantijska arhitektura, which is colourful, richly silhouet-

234 Ivan Stevovi}

10 Iako se prakti~no u potpunosti zasniva samo na podacima iz pisanih izvora, slika oarhitekturi prestonice u ovom razdobqu zna~ajno je upotpuwena istraìvawima A. Meri Tal-bot, V. Kidonopulosa i R. Osterhuta, up. u nap. 5 i 6.

11 Sli~ne nedoumice i pitawa naslu}uju se u zakqu~nim razmatrawima u monografiji oarhitekturi crkve Hrista Hore, cf. R. Ousterhout, The Architecture of the Karyie Camii in Istanbul,DOS XXV, Washington D.C. 1987, 142144. Ne{to pre toga, sloènost problema carigradske ar-hitekture i wenog odnosa prema regionalnim varijacijama povodom solunskog hrama Sv. Apo-stola ukratko je izloìo M. Rautman, The Church of Holy Apostles in Thessaloniki. A Study in Early

Paleologian Architecture, Ph.D. University of Indiana 1984 (UMI), 319.


5/23

ted and complicated, krajem XIX i u prve tri decenije XX veka bila ocewivanau superlativima, a da su ne{to kasnije these qualities had less meaning to a gen-eration which grew up with Le Corbusier and the Bauhaus or their followers , {toje za posledicu imalo marked underrating of Late Byzantine architectural de-sign,12 odnosno postepeno uvreèwe kvalifikacija navedenih u citatu s po-~etka ovog rada. Onda kada je, drugim re~ima, ustanovqeno da se graditeqskadelatnost poznog doba, uzeta u naj{irem smislu, su{tinski oslawa na praksu ire{ewa prethodnog perioda, i da u svom nukleusu nema vlastiti tip crkve, du-go vremena jedini, tipolo{ki pristup vizantijskoj arhitekturi which empha-sized what is static rather than what is dynamic, uporedo sa neodgovaraju}om, li-nearnom perspektivom wene evolucije, marked by new structural achievementsand ever bigger buildings, preuzetom iz sistema poimawa zapadnoevropskesredwovekovne arhitekture,13 u istoriografiju su uveli pitawe originalno-sti poznovizantijske arhitekture, pitawe koje je, po definiciji nose}i u se-bi potrebu za normirawem, bilo koliko uop{teno toliko i neistori~arskojer je sui generis u razmatrawima moglo da korespondira iskqu~ivo sa najrepre-zentativnijim ostvarewima, i tako zapravo gu{i su{tinu stare umetnosti,stvarni tok ìvota sa svim visinama i padovima, lutawima i proma{aji-ma14 I mada su upravo u velikom Krauthajmerovom delu, tada u najkrupni-jim potezima, bila sagledana i na po~etku odgovaraju}eg poglavqa taksativnopobeleèna osnovna obele ja poznovizantijske arhitekture, povu~ene ma-we-vi{e jasne granice izme|u starog i novog, tradicije i inovacije u gradi-teqskom korpusu razdobqa, i tako preciznije definisani mnogi parametri

wene surprising vitality, koja je u vode}im centrima stvorila osobeni organi-zam poznovizantijske crkvene gra|evine,15 prizvuk, reklo bi se, isuvi{e jed-nostavno saop{tene ocene epohe, kao neo~ekivan ali konceptu zapravo sa-svim konsekventan {um, ostao je prisutan upravo u samom vrhu istoriografi-je, u ne{to kasnijoj antologiji vizantijske graditeqske umetnosti.16 Usvajaju-}i stvarni istorijski pristup kao jedno od na~ela, tek je posledwi veliki pre-gled pokazao sve bogatstvo, ali i svu sloènost problematike arhitektonskog


12 Krautheimer, op. cit., 416.13 Cf. R. Ousterhout, Beyond Hagia Sophia: Originality in Byzantine Architecture, ed. A. Little-

wood, Originality in Byzantine Literature, Art and Music, Oxford 1995, 167168; cf. H. Buchwald, TheConcept of Style in Byzantine Architecture, Form, Style, and Meaning in Byzantine Church Architecture,Variorum Coll. Studies Series, Aldershot 1999, 2 (sq.); za najnovija razmatrawa originalnosti vizan-tijske arhitekture, kojima se dopuwuju stavovi R. Osterhuta cf. Ch. Bouras, Originality in Byzanti-ne Architecture, TM 15 (2005), 99108.

14 S. Radoj~i}, Problem celine u staroj srpskoj umetnosti, Odabrani ~lanci i studije19331978, Beograd Novi Sad 1982, 77.

15 Krautheimer, op. cit, 415.16 The house of Palaeologi has given its name to the last phase of Byzantine history and art. The

Palaeologian Renaissance is a term that has often been used and may have some justification in the do-main of painting; it is hardly applicable to architecture. In the relatively short period between 1261 andabout 1330 some attractive structures were erected at Constantinople and Thessalonica, but they perpe-tuated the traditions of the Middle Byzantine period without any attempt at reviving Early Christian, let

alone antique, forms. Mango, op. cit, 148.


6/23

stvarala{tva u posledwem razdobqu Carstva, stvarala{tva ~iji su impulsini{ta mawe intenzivno i uporedo trajali i van wegovih, sve uìh i nestalni-jih granica.17

Parafraziraju}i naslov briqantne metodolo{ke minijature S. Radoj~i-}a moglo bi se konstatovati da je, ~vrsto povezan sa nedoumicom o originalno-sti, trajni pratilac prou~avawa ostao i problem poznovizantijske arhitektu-re kao celine, ispoqen ~ak i na planu elementarnog identifikovawa skupinaspomenika koji zadovoqavaju posebne, arhitektonske u uèm smislu re~i, kri-terijume pripadnosti wenim glavnim tokovima. Krauthajmerov tekst o ovomrazdobqu, veoma je va`no podsetiti, ve} u prvim svojim redovima nosi konsta-taciju da at this late stage the term Byzantine needs to be understood in terms farbroader than the political confines of the Empire in terms not only of the Paleolo-

gues and their predecessors, but also of the reigns of Milutin and Du{an and their fa-milies in Serbia, and of the rule of Ivan Asen II and of Ivan Alexander in Bulga-ria.18 Ta~nost ovog na~elnog uputstva, proisteklog iz uvida u specifi~no-sti epohe, nepotrebno je dokazivati: ako se kao nedovoqno istraèni ili neo-~uvani jo{ uvek izuzmu krug gra|evina podignutih u Maloj Aziji u vreme dina-stije Laskarisa, kao i samo po izvorima poznat graditeqski odjek restauracijevizantijske vlasti nad prestonicom sprovedene pod Mihailom VIII,19 u okvireodrednice poznovizantijska arhitektura osim crkava i palata Carigrada,Soluna, Epira i Mistre s pravom se upisuju i hramovi Mesemvrije i VelikogTrnova, kao i ostvarewa intenzivne graditeqske delatnosti u Srbiji tokomprvih decenija XIV stole}a.20 On this everyone agrees, stoji pri po~etku Kra-uthajmerovog poglavqa, no ve} u narednoj re~enici spomenuti problem nagove-{ten je napomenom da excepting Constantinople and Salonica in the early fourte-enth century, the architectural production seems to us rich, varied, often interesting but not always of high quality.21 Razlo`nu reakciju predstavqaju dva pitawa:{ta bi se moglo odrediti kao konstanta ili dowa granica kvaliteta u poznovi-zantijskoj arhitekturi, i je li opisano stawe uistinu nekakva diferentia specifi-ca ovog u odnosu na prethodna razdobqa vizantijskog graditeqstva?22 Te{ko jeodoleti utisku da je model posmatrawa ukupne problematike, i to onaj modelkoji u svom sredi{tu ima pojam stila kao norme, i ovde stekao prevagu nadstvarnom, istorijskom situacijom, koja pokazuje da se re{ewa u pone~emu ne

236 Ivan Stevovi}

17 Kora} [uput, nav. delo, 287385.18 Krautheimer, op. cit, 415.19 Cf. H. Buchwald, Sardis Church E A Preliminary Report, JOB 26 (1977), 265299; idem,

Lascarid Architecture; A.-M. Talbot, The Restoration of Constantinople.20 Kora} [uput, nav.delo, nav.mesto; za razliku od ovakvog sagledavawa situacije Man-

go, op. cit, 168180 savremenu arhitekturu u Bugarskoj i Srbiji izdvaja u posebno poglavqe podnaslovom The Diffusion of Byzantine Architecture in Eastern Europe. O Krauthajmerovom pristupuup. u narednom tekstu.

21 Krautheimer, op. cit, 416.22 O ograni~ewima koncepta visokog kvaliteta kao rakursa posmatrawa vizantijske

umetnosti cf. A. Cutler, Art in Byzantine Society. Motive Forces of Byzantine Patronage, XVI. Interna-

tionaler Byzantinistenkongress, Akten I/2, 759787.


7/23

uvek visokog kvaliteta tako|e mogu na}i i na zdawima podignutim u dva vode-}a vizantijska grada. Iz tog modela jedan pravac razmi{qawa vodio je me|u-tim, i to zakonomerno, prema razli~ito postavqenim ali jednako uop{tavaju-}im podelama korpusa poznovizantijskih gra|evina na ranu i visoku arhi-tekturu Paleologa, {to terminolo{ki, isuvi{e ubedqivo da bi bilo slu~ajnoasocira na ranu i visoku Gotiku, a potom i na spomenike zapadnih i se-vernih oblasti (Solun, Makedonija, Srbija) spram onih u isto~nim centrima(Carigrad, Bugarska), unutar potoweg navedenog perioda.23 No problem se dokrajnosti zao{trava u okvirima drugog plana rasu|ivawa gde je, za razliku odnavedenog karakteristi~nog poku{aja sre|ivawa situacije u arhitekturi,do{lo do gotovo nedvosmislenog eliminisawa ~itave skupine spomenika izwenog poznovizantijskog poretka. Nimalo slu~ajno, to se de{ava kako epohaide svom kraju i prakti~no do potpunog nestanka opada broj postoje}ih gra|e-

vina ili podataka o graditeqskoj delatnosti u prestonici, ali to, me|utim,nije slu~aj i sa Moravskom Srbijom, u kojoj se u posledwim decenijama XIV ipo~etkom XV veka preduzimaju veliki poduhvati ove vrste. Druga~ije, sasvimprecizno iskazano, ako se kao nesporna usvoji citirana Krauthajmerova napo-mena o geografskom a zapravo istorijskom rasprostirawu poznovizantijske ar-hitekture, jednako kao i ona o regionalnim razlikama i idiosinkrazijama ugraditeqstvu vi{e no ikada ispoqavanim u to vreme, i ako se upravo delat-nost i ostvarewa regionalnih radionica prepoznaju kao onaj kreativni poten-cijal iz kojeg je i proizi{la surprising vitality celine,24 sa razlogom se moèpostaviti pitawe kriterijuma ili jo{ pre mernih instrumenata kojima se

do{lo do konstatacije, odnosno ocene, da su Morava churches within the his-tory of Byzantine architecture properly speaking of purely local interest.25 Ako jere~ o parametrima visokog kvaliteta, odnosno obele`jima carigradskih spo-menika, pitawe tek tada dobija na teìni budu}i da je jo{ G. Mije u svom i da-nas na strani a po inerciji naj~e{}e navo|enom delu o srpskoj sredwovekovnojarhitekturi, u ~itavom nizu svojstava crkava Moravske Srbije prepoznao upra-vo, i to treba jo{ jednom ponoviti, les formes de Constantinople.26 Lokalnose, dakle, u izloènom kontekstu ne da shvatiti nikako druga~ije do kao jednavarijanta provincijalnog odnosno inferiornog, spram onog superiornogkoje se ostvaruje u centru odnosno prestonici.27 Ali na osnovu koje se gradi-teqske prakse u Carigradu krajem XIV i po~etkom XV veka o istovremenoj srp-skoj arhitekturi moè govoriti kao o lokalnoj? Na kom dometu umetni~kogstvarawa, drugim re~ima, prestaje da vaì odrednica regionalno, implying


23 Cf. Krautheimer, op. cit, 416450.24 Ibid, 416, 428.25 Ibid, 440.26 G. Millet, L'ancien art serbe. Les eglises, Paris 1919, 159; V. Kora}, Izvori Moravske arhi-

tekture, 136.27 Pitawima koja se postavqaju razmatrawem umetni~kih odnosno arhitektonskih ostva-

rewa unutar sistema koji neminovno name}u spomenuti termini nedavno je, na primeru kipar-skih crkava, pa`wu posvetio S. ]ur~i}, Middle Byzantine Architecture on Cyprus: Provincial or Regi-

onal?, Nicosia 2000, 79, 3435.


8/23

a positive aspect of the creative process, i odakle zapo~iwe da vaì kvalifika-cija provincijalno, implying in a negative mode extreme conservastivism, oreven total absence of creative thought?28

Kontradiktorna pozicija arhitekture Moravske Srbije, ~ak i unutar su-{tinski potpuno verodostojnog Krauthajmerovog vi|ewa fundamentalnih po-kreta~kih snaga i procesa koji su profilisali graditeqstvo posledweg razdo-bqa Carstva, zapravo je instruktivan pokazateq generalne neprijem~ivostilinearno normativnog rakursa u istraìvawima vizantijske arhitektureuop{te, a osobito wenog poznog razdobqa. Razlozi za tu neprijem~ivost nalazese ponajpre u specifi~nostima graditeqstva epohe, koje se svojom prirodom isvojim intenzitetom opiru bilo kakvom jednodimenzionalnom, pre svega stil-skom ustrojavawu u kolonu po jedan u koju bi bile svrstavane ili iz koje bibile eliminisane pojedine regionalne ili lokalne skupine spomenika.Bez mnogo rezerve moglo bi se ~ak re}i da celokupni korpus poznovizantijskearhitekture, kao materijal za istraìvawe, najdirektnije negira, kako godon bio preimenovan, svrsishodnost pojma stil kao jednog od temeqnih pojmovaistorije umetnosti kojim se obiqeàva istovrsnost umjetni~kih kakvo}a uumjetni~koj djelatnosti nekog razdobqa odnosno podru~ja.29 Najpre par re~io specifi~nostima koje se ti~u podru~ja. Ma koliko predstavqala proizvodkasnijih istorijskih okolnosti i samim tim ne odraàvala celinu nekada-{weg stawa, dana{wa karta rasprostirawa poznovizantijskih spomenika sa-svim pouzdano svedo~i o tome da je graditeqsko delovawe bilo najte{we pove-zano sa urbanim sredi{tima, odnosno gradovima, bez obzira da li je wihovo

trajawe sezalo u davnu pro{lost (Carigrad, Solun) ili su se ubrzano razvijaliupravo u to doba (Arta, Mistra). U spomenutim centrima kroz praksu se obra-zuju i iz wih emituju, uslovno ih tako nazovimo, svojevrsni mikro-stilovikoji su, me|utim, jednoobrazni iskqu~ivo po svojoj unutra{woj heterogenostiodnosno, reklo bi se, po kompozitnom karakteru ispoqenom u svakom od eleme-nata arhitekture pojedina~nog ostvarewa ili skupine spomenika. Vlastitatradicija i na~in na koji se ona doìvqava i prilago|ava aktuelnim shvata-wima i potrebama, uticaji prido{li iz drugih sredina i na~in na koji se oniusvajaju, i raznovrsno ume}e majstora su{tinski su ~inioci svakog od ovihgraditeqskih idioma ponaosob: repertoar prostora carigradskih crkava osla-

wa se na re{ewa iz sopstvenog prethodnog razdobqa ali se in the early monu-ments of Paleologue Constantinople sa razlogom prepoznaje i the impetus offorms developed or conserved in Lascarid Asia Minor.30 Solunski hramovi nasta-ju na spoju savremenog tuma~ewa koncepta drevne gradske katedrale i carigrad-skog upliva,31 u Mistri se u kratkom vremenu jedna za drugom podiù crkve

238 Ivan Stevovi}

28 Ibid, 9.29 J. Bialostocki, Povijest umjetnosti i humanisti~ke znanosti, Zagreb 1986, 43. O svrsishodnosti i

mogu}nostima kori{}ewa pojma stil u vizantijskoj arhitekturi cf. Buchwald, The Concept of Style.30 Buchwald, Lascarid Architecture, 261.31 Cf. M. L. Rautman, Patrons and Buildings in Late Byzantine Thessaloniki, JOB 39 (1989),

295315; Kora}[uput, nav. delo, 311316.


9/23


10/23

jedno i drugo. Osnovni crte` po kome spoqa{we lice zida biva strukturiranotako|e proizlazi iz ugledawa na starije, u krajwoj liniji anti~ke uzore; ustvarnosti on je, me|utim, tek skelet koji nosi ~ak i na jednoj gra|evini te{kosaglediv repertoar vizuelnih akcenata ostvarivanih varirawem wegovihformi, zidawem, ukrasom, bojom, toliko sloèn da se identi~an raspored, od-nosno obrazac, ne moè na}i na dva ma kako ina~e bliska spomenika.35 Previ-|aju}i da su buildings works of art, the result of a creative process,36 traè}izajedni~ko ili istovrsnost samo na povr{ini autenti~no umetni~ke, po se-bi jedinstvene prakse poznovizantijskog graditeqstva, koja je upravo na sva-kom spomeniku teìla posebnosti u nekom vidu, potreba za uop{tavawem pro-nalazi i kao najva`nije promovi{e ono {to je u tom stvarala~kom procesu za-pravo bilo ili nasle|eno ili programsko, zadato, a to u su{tini, na jedan sa-svim odre|en na~in, zna~i sekundarno. Predstava o arhitekturi epohe tako

ne samo da biva zna~ajno osiroma{ena, ve} postaje iskrivqena upravo onakokako se moè videti na primeru posledwih tuma~ewa graditeqstva MoravskeSrbije.37

Rezimiraju}i izre~eno i jo{ jednom se podse}aju}i Krauthajmerovih sta-vova o regionalnim razlikama i idiosinkrazijama, umesnim se ~ini postavitipitawe je li poznovizantijsko doba stvorilo jednu jedinstvenu arhitekturu,ili tek niz u pone~emu isprepletanih ali zapravo me|usobno nezavisnih, ma-wih arhitektura, ~vrsto objediwenih samo najop{tijim, hronolo{kim okvi-rima razdobqa u kojem su nastajale. Stvarni odgovor na to pitawe moè se do-biti samo kroz istorijsku perspektivu op{tih kretawa u ovoj delatnosti, i

koliko god uvid u zbir skupina pojedina~nih ostvarewa nagove{tavao hetero-genost celine, on ipak teì prvoj predloènoj mogu}nosti. Odavno pro{av-{i kroz muke stvarawa i progresa, nemaju}i pred sobom imperative primere-ne prethodnoj epohi, graditeqstvo Carstva u posledwim wegovim stole}imabez sumwe je svoju iznena|uju}u vitalnost crplo sa izda{nog vrela tradici-je, ali to vra}awe unatrag, ~esto ponavqani pokret u vizantijskoj umetnosti,nije bilo ni znak ni uzrok propasti,38 ve} podsticaj rafiniranoj kreativno-sti jo{ uvek i te kako sposobnoj da se upusti u eksperimentisawe prostorom,oblicima, povr{inama, detaqima, bojom, eksperimentisawe proisteklo iz re-cepcije i usmereno prema simbiozi i sintezi kao kqu~nim zajedni~kim imeni-

teqima i pokreta~kim snagama ove arhitekture. îwenica da je ~ak i danas ve-oma te{ko pouzdano prepoznati rad jedne iste radionice na vi{e od jednogzdawa sama po sebi ilustruje potrebu graditeqa za dosezawem originalnog de-

240 Ivan Stevovi}

35 Cf. S. ]ur~i}, Articulation of Church Faades During the First Half of the Fourteenth Century,ured. S. Petkovi}, Vizantijska umetnost po~etkom XIV veka, Beograd 1978, 127; M. [uput, No-va slika vizantijske arhitekture u doba wene posledwe obnove, Saop{tewa XXIX (1997), 8188.

36 Ousterhout, Originality, 167.37 Up. V. Risti}, Moravska arhitektura, Kru{evac 1996. Opse`na kritika celokupnog

autorovog koncepta tuma~ewa arhitekture Moravske Srbije izloèna je u I. Stevovi}, Kaleni}.Bogorodi~ina crkva u arhitekturi poznovizantijskog sveta (u {tampi).

38 S. Radoj~i}, Jedna slikarska {kola iz druge polovine XV veka. Prilog istoriji hri-

{}anske umetnosti pod Turcima, Odabrani ~lanci i studije, 279.


11/23


12/23

cussing the subject they were pointed out by R. Krautheimer who indicated that, inthe eyes of its scholars, the by no means simple structural level of late Byzantine ar-chitecture was either gaining or losing in positive evaluation depending on the "vi-sual habits" of historiographic times and their corresponding architectural practices(Krautheimer 1989, p. 416). At the point when it was established that the architec-tural practice of the late Byzantine period, in the broadest sense of the phenomenon,is dependent on solutions from the previous era and that it does not have its own typeof church building, the typological approach which emphasized what is static ratherthan what is dynamic, for long the only approach taken, together with an inadequatelinear perspective of its evolution marked by new structural achievements andever-bigger buildings (Ousterhout 1995, p. 167168), introduced the artificiallymotivated question oforiginality to historiography focusing on late Byzantine archi-

tecture. That question, inherently burdened by the need to introduce a system of

norms, was as much general as it was non-historical, because its discourse couldcorrespond exclusively with the most representative exemplars of artistic production

and thus actually stifle the very essence of ancient art, the real flow of life with itspeaks and lows, wanderings and blunders (Radoj~i} 1982, p. 77).

Parallel and closely connected to the artificially constructed uncertaintly re-

garding the question of originality stands the problem of totality of late Byzantine

architecture, a constant satellite of research focusing on the matter, displayed evenon the level of elementary identification of groups of monuments which meet the

specific, architectonic in the narrow sense of the word, criteria of belonging to itsmain currents. Thus, if Kautheimers views on the geographic, in effect historical dif-

fusion of late Byzantine architecture are taken as irrefutable, (Krautheimer 1989, p.415), along with those on the regional variations and idiosyncracies typical of thatand more so than of any other era, therefore on elements which gave the entirety ofarchitectural creation its surprising vitality, it is with good reason that we mustraise the question of measurement instruments by the gauge of which it was con-cluded that Morava churches within the history of Byzantine architecture prop-erly speaking are of purely local interest. (Krautheimer 1989, p. 440), all themore so because it was already G. Millet who recognized les formes de Constanti-nople (Millet 1919, p. 159) in a whole line of qualities of churches of Morava Ser-bia. In other words, based on which building activity in Constantinople at the close

of the XIV and the beginning of the XV century can we speak of contemporary Ser-bian architecture as local, i.e provincial, implying in a negative mode extremeconservativism, or even total absence of creative thought (]ur~i} 2000, p. 9)?

The contradictory position of Morava architecture in Serbia even within the es-

sentially entirelly valid definition offered by Krautheimer of the fundamental driving

forces and processes which shaped the building practice of the late Byzantine era, isin fact an instructive indication of the general inadequacy of the whole linear nor-mative method in studies of Byzantine architecture in general and in particular of its

last phase. Ouside the restraint of those standards, its entire corpus was actually theresult of complex interaction of the idiosyncratic tradition of each center in which it

was created, and the modes of reception of that tradition and its adapting to the cur-

242 Ivan Stevovi}


13/23

rent concepts and requirements, of influences coming from other milieus and of thevarious creative potentials of the masters employed in its production. Although, atfirst sight, it may appear heterogenous and entirely dependent on the creation of pre-ceding centuries, the basic and often overlooked, entirely new quality of lateByzantine architecture is a striking visual intensity of its facades as a reflection of astriving to establish equal values of the interior and exterior (Kora} [upit1998, p. 364). It is precisely that quality in church buildings and that intention of itsbuilders, recognised, regardless of all circumstances and differences in time andspace, in both the building practice of Constantinople at the close of the XIII and thebeginning of the XIV century and that of Thessaloniki, Mystra, Epirus and Serbia ofthe early XV century, that gives late Byzantine, and accordingly Serbian late medi-eval architecture, a deep imprint of particular, ultimately original artistic creation.



14/23

244 Ivan Stevovi}

Sl. 1. Manastir Konstantina Lipsa, ju`na crkva, izgled sa istoka


15/23


Sl. 2. Kapela Bogorodice Pamakaristos, izgled sa jugozapada


16/23

246 Ivan Stevovi}

Sl. 3. Manastir Hrista Hore, paraklis, izgled sa istoka


17/23


Sl. 4. Ravanica, izgled sa juga


18/23

248 Ivan Stevovi}

Sl. 5. Kru{evac, crkva sv. Stefana, izgled sa jugoistoka


19/23


20/23


21/23


22/23

252 Ivan Stevovi}

Sl. 9. Manastir Hrista Hore, detaq portala naosa


23/23


Sl. 10. Kaleni}, isto~ni deo ju`ne fasade

Documents

arhitektura moravske srbije - stevoviÄ‡, ivan