Sorginarri bilduma 4David Zapirain Karrikak zuzendutako bilduma

Arizabalotarrak: aldaketa garaiak Pasaian

2008

Juan Carlos Mora Afán

Azaleko argazkia: eragin.com

Euskara: Bihur enpresak euskaratua. bihurnet@euskalnet.net

Diseinu eta maketazioa: eragin.com

Imprenta: Gráficas Lizarra

ISBN: 978-84-931524-7-5

Lege gordailua: SS 1560/2008

BABESLEA:

Aurkezpena

Sorginarri bildumako laugarren ale honek ezingo luke gai aproposagorik izan hizpide, izan ere, Arizabalo etxeaUdaletxea bihurtu baitzaigu 2008. urte honetan. Horri esker, etxeak ez du Arizabalo sendiak ezagutu zuen patu bera

pairatuko, herritik desagertzea alegia, eta pasaitarron etxerik nagusiena izango de hemendik aurrera.

Esku artean duzun liburuak Arizabalotarrak Pasaian bizi izandako pasadizoak jasotzen ditu, baita familia ahaltsuhonek Pasaian garatu hainbat ekimen eta gainontzeko auzokoekin izandako harremanak ere. Gure herriko historiarenzati berri bat ezagutzeko aukera paregabea izateaz gain, haiekiko hartu dugun zorra kitatzeko modu bat ere izan dai-teke.

Eskertzekoa da David Zapirain historialariak egindako lan bikaina, oso pozgarria baita Pasaian hau bezalako lana iza-tea, ikerketaren lan ildo berrietan erabat txertatzen dena. Eta poztekoa da ere Bilduma hau urtetik urtera nola egon-kortzen ari den ikustea, etorkizunean nahi dugun herria eraikitzeko hau bezalako ekimenak ezinbestekoak dira-eta.

Liburu hau hasieratik bukaeraraino gozatuko duzunaren uste osoarekin, agurtzen zaitut.

Maider ZigandaPasaiako alkatea

HITZAURREA. David Zapirain Karrika ..................................................................................................................9

ARIZABALO SENDIAREN ZUHAITZ GENEALOGIKOA ................................................................... . .. .....15

1. LEHEN DATUAK, LEHEN ZIURTASUNAK ...........................................................................................17

2. ADRIAN ARIZABALO: ARO BATEN HASIERA ....................................................................................27

2.1 Heroia edo bilaua? .................................................................................................................................28

2.2 Familiaburu eraginkorra ......................................................................................................................29

2.3 Izen onaren defentsa ..............................................................................................................................35

3. XVIII. MENDEA. ARIZABALOTARREN GARAIA ................................................................................41

3.1 Ameriketako aberastasuna ...................................................................................................................42

3.2 Arizabalo etxea ......................................................................................................................................45

3.3 Arizabalo maiorazkoaren sorrera. Nola handitu eta babestu zuten .................................................49

4. BIZITZA PUBLIKOKO PARTE-HARTZEA ............................................................................................59

4.1 Herriaren defentsa ................................................................................................................................63

4.2 Donibaneren independentzia ................................................................................................................69

4.3 Familiaren izen ona, zalantzan .............................................................................................................74

5. ARIZABALOTARREN KRISIA ..................................................................................................................87

5.1 Juan Bautista Arizabalo Juan Bautista Arizabaloren aurka ............................................................88

5.2 Maiorazkoaren kontrola .......................................................................................................................90

6. ARO BATEN AMAIERA ..............................................................................................................................97

Oharrak ..................................................................................................................................................................109

Iturri dokumentalak eta bibliografia ...................................................................................................................111

Hitzaurrea

2008. urte honetan, beste urrats bat egin du Pasaiak, herriak berak eta badiak duten garrantziaren pareko egoera bate-ra iristeko egin beharreko ibilbide luzean. Hala, Santiago plazatik Arizabalo etxera eraman dituzte udal bulegoak.

Kokalekuagatik, itxuragatik, tamainagatik edo armarriagatik, atentzioa eman die beti eraikin horrek bertako nahizbisitariei. Garai batean PYSBEren egoitza izan zela ere gogoratuko dute batzuek, edota jesuitek Donibaneko Bizkaiaauzo horretan eduki zuten ikastetxearen eraikinetako bat izan zela. Zorionekotzat jo daiteke Arizabalo etxea, horreninguruan industria eraikin ugari sortu bada ere, 250 urtean auzoko izan zuen Martiarena-Barranco etxeak baino zortehobea izan baitu; izan ere, orain gutxi desegin dute hori ingurua berritzeko, eta berriz eraiki zain gaude guztiok, hala-xe iragarri baitzuten.

Donibaneko edota eskualdeko gaur egungo abizenen errepasoa eginez gero, baina, nekez aurkituko dugu arizaba-lotarrik. Ezta sona handiko beste etxe batzuetako izenik ere: Villaviciosa, Laia, Martiarena, Lezo…

Familia horiek biologikoki amaitu egin direla pentsa dezakegu, eta izan daiteke halakorik, baina beste garai batekoPasaiako protagonistak direla ere pentsa genezake; beste ezaugarri batzuk, beste ekonomia bat eta beste balio eta lan-bide batzuk zituen gizarte batekoak, alegia.

Alde horretatik, eta gure ikuspegitik betiere, aztertu beharreko eredua da Arizabalo familia. Ez bakarrik gaur egunudaletxea Arizabalo etxean dagoelako, baita oso garai historiko zehatzean koka ditzakegulako ere OiartzundikDonibanera etorri izana, tokiko elitean sartzeko beharrezkoak izan ziren azpilan, balentria eta gorabeherak, edota fami-lia horren desagertzea: gerrako armadentzat eta Ternuko abenturarako erreferente izandako XVI. mendeko portu harta-tik, XIX. mendearen amaierako beste portu horretara, zeina industriaren hazkundearen hasiera imajinatzera ausartu bai-tzen.

Ibilbide horretan, lehen garaiarekiko lotura dira arizabalotarrak; Ameriketako merkataritzaren aldirik gorena ezagu-tuko dute, Koroari armetan zerbitzatzea zer den jakingo, eta badia portu moderno bihurtzen hasi orduko desagertukodira.

Aldaketez jositako aldi horretan, gure badia izan zuten abiapuntu hala Atlantikoan zebiltzan ontziek nola Karibera,Mexikora, Erdialdeko Amerikara, Filipinetara edota Txinara zihoazenek.

Donibaneko hirigunean bertan atzeman daitezke aldaketa horiek, eta, gure ustez –azterketa zehatzagorik ezean–,aldi horretan berritu zituzten gaur arte iraun duten eraikinak. Litekeena da San Pedron ere berrikuntza bertsuak eginizana, baina XIX. mendeko gerrek eta mende horren amaierako lanek, ostera, ubidearen alde horren fisonomia aldatuzutelakoan gaude.

Hortaz, lan honen xede den aldian, aurreko mendeetako familiak eta jarduerak ez ezik, gure herrien fisonomia erealdatu, eta gaur egun duen itxura hartu zuen. Aldaketa horien ondorioz, ez zen nortasuna galdu, hala ere; aitzitik,orduan ezarri zituzten Pasaia batuaren oinarri administratibo eta politikoak.

Liburu honen egile Juan Carlos Morak aitzakia gisa erabil zezakeen Arizabalo familia Donibaneren historia konta-tzeko; horren ordez, baina, izen handiko familia klasiko baten handitasuna eta miseria erakutsi nahi izan dizkigu, eta,haren jakituriarekin eta ohiko estiloarekin, Pasaiako gizarteak 1600etik 1850era zer-nolako antolaketa izan zuen eta ari-zabalotarrek gai publiko eta pribatuetan zer funtzio bete zituzten imajina ditzagun lortu du.

Goi mailako beste familia askori ere jazo zitzaizkien arizabalotarrei gertatutakoak, eta izan zituzten haiek ere, leinuhorrek bezala, modu batera edo bestera jokatzeko arrazoiak. Ikerketa honen meritua ez da, ordea, kasu bakan eta bitxi

bat erakustea, guretzat aspaldikoa izan arren; gure ahaideek ezagututako kultura eta bizimodu bat erakustea baizik,nahiz eta, askotan, oraindik ere munduko leku askotako bizitza eredu dena telesail amaigabe horietako bat gogorara-zi guri. Arizabalotarrek Ameriketan amaitzea ere ez da kasualitate izango.

Pasaia eta munduko beste hainbat leku arizabalotarren begiz ikusteaz gain, garai hartako Pasaiako gizartearen bestealderdi batzuk ere eskainiko dizkigu egileak: eraikinak, Donibaneko eta San Pedroko udalbatzak, Dorrea, Caracasekoeta Filipinetako konpainiak, Donibane herri gisa finkatzea,…

Datu horietako gehienak berriak dira, eta horiek lortzerik izan badugu, udal honek azken bost urteotan udal artxi-botik kanpoko informazioa berreskuratzeko –datuak informatikoki kontsultatzeko moduan antolatuz– izan duen inte-resagatik izan da, eta, era berean, artxiboko datuak ikusteko aukera hobetu duelako. Erraztasun horiek guztiak gabeeta, liburu hauetako bakoitza antolatzen hasi garenean, udal teknikariek (Kultura Sailak, Artxiboak, Informatika Sailak,Idazkaritzak…) izan duten pazientzia gabe, beste batzuek esandakoa kontatzera mugatuko zen egilea. Tresna berrihoriekin, aldiz, Pasaiaren Historiaren ezagutzan sakontzen eta sarrera honen hasieran aipatu dugun ibilbidea egitensaiatuko gara.

David Zapirain Karrika

1 LEHEN DATUAK,LEHEN ZIURTASUNAK

Arizabalotarren Oiartzungo jatorrizko oinetxeak gaur egun duenitxura. Eskerrak eman nahi dizkiegu Ramon Urkizuri eta berarenfamiliari, erakutsitako adeitasunagatik, abegi onagatik eta interesa-gatik, eta argazkiak ateratzeko emandako erraztasunengatik.

ASAIAKO BADIA ERAKARGARRI IZAN DA BETI

bertako zein kanpokoentzat; erraz azaldaiteke hori, gainera: leku ezin hobea daitsasotik babesteko, eta, era berean, hain-bat natur baliabide ditu inguruan, zeinak

eraikuntza, arrantza eta merkataritza jardueren osagarriizan baitira belaunaldiz belaunaldi inguruan sortu direnherrientzat.

Arazoak ere izan dira, jakina, Donostiak Pasaiako por-tuan produktuak saltzeari ezarritako traben ondorioz,batik bat. Traba horiek liskar handiak eragin zituztenErdi Aroaz geroztik portuko uren eskumena zutenlekuen artean.

Alde horretatik, esanguratsua da oso DonostiakPasaiako portuan arraina saltzea debekatu izanagatik1564. urtean San Pedroko kontzejuak eta Donostiakizandako auzia1. San Pedroren prokuradore Juan Artea-gak ezarritako demandaren arabera, Donostiak ez zuenuzten sagardoa, arraina eta bestelako produktuak nahie-rara saltzen, eta zigortu egiten zituen produktu horiekerosi eta beste nonbait saltzeko asmoz kaira hurbiltzenziren merkatariak. Izan ere, San Pedrora iristen ziren sal-gaiak Donostiara eraman zitzaten nahi zuen, produktuhoriek guztiak bertan saltzeko. Donostiaren monopoli-zazio ahaleginak San Pedroko eta Donibaneko merkata-rien egoskorkeriarekin egiten zuen topo, ordea, bai eta

Errenteriakoenarekin eta Oiartzungoenarekin ere, haieneskubideak lehenetsi nahi baitzituzten.

Badiaren berezko baldintzek eta Europako eskualde-ak ekonomikoki osagarri izateak ulergarri egiten dutePasaiako ibaiertzek beren erakargarritasuna eta aukerakoztopo horien gainetik jartzea; hartara, Pasaiaren histo-riari lotutako abizenen errepasoa eginez gero, eskualde-koak ez ziren familia asko aurkituko ditugu, edota eus-kaldunak ez zirenak. Abizen horietako hainbatek– Vi l l aviciosa, Escalante, Martiarena, Fe r r e r, Tr i n t x e r,Navejas, Laia, Lezo, Urigoitia edo Arizabalo– leku bere-zia dute Pasaiaren historian. Leinu horiek utzitako oroi-tzapenek bizirik iraun dute: iraganeko loriak gogoraraz-ten dituzten horma isiletan, edota haien ekintzen ingu-ruko kondairetan; nolanahi ere, ez dugu ahaztu beharkontatutako ekintza horien ezagutza eskasa erakustendutela kondaira horietako batzuek, maiz inolako kritika-rik gabe onartzen baitziren.

Esandakoaren adibide dugu Madrilgo OntziMuseoko eskuidatzi bat, Pasaiako itsasgizonen ekintzahandiez mintzo dena2. XIX. mendearen hasierakoa da,eta litekeena da Pasaiaren nortasuna sendotzeko ida-tzi izana, San Pedrok eta Donibanek bat egin berritan;h o r r e t a rako, arbasoen balentriak kontatzera jo zuten,Pasaia herri independente gisa bidea hasten ari zeng a rai hartan.1 8 I

PEkaitza areagotzen

denean, Pasaiakobadia babesleku

ezin hobea da. Pasaiako Portuko

AgintaritzarenArgazki Artxiboa.

Fortunio de Villaviciosa, capitán general de unaarmada del rey Alonso I, los tres generales Martín deVillaviciosa, Juanes de Villaviciosa y Mateo de Laya,los quatro almirantes Juan, Joanes, Estevan deVillaviciosa y Sebastián de Echeverria Platain; elcapitán Miguel de Villaviciosa, llamado Pendón deOro por haver ganado del rey chico de Granada elaño 1486 en la rota de Loja, y otros muchos capita -nes y oficiales que con sus propios navíos y laexperta marinería para gente hicieron distinguidos yseñalados servicios a Su Magestad quando su realpersona pasó a Ynglaterra, en el tránsito de RuiGómez de Silva a los estados de Flandes lograndoen esta ocasión el valeroso capitán Juanes deYgueldo la gloria de haver asegurado la Armadareal, rompiendo con su navío la fuerte de cadenaque tendieron los yngleses para que no entrase en elpuerto de Artamuza. En la conducción del duque deMedinaceli a los mencionados estados de Flandes,donde entre llamas se sacrificaron víctimas de lasfidelidades tres navíos pasagenses, de cuia tripula -ción sólo se salvaron 10 hombres. En la armada deMagallanes, contribuyendo a ella con gente y qua -tro crecidos navíos que perecieron en tan dilatado ytrabajoso viaje. En la introducción del gobernadordon Miguel Pérez de Ejea en la ciudad deFuenterrabía, hallándose ésta cercada del enemigoy averla posteriormente socorrido dos veces, que -dándose en la última dentro de la misma ciudadasta 20 pasagenses, que manejando con destreza laartillería, defendieron valerosamente la ciudadmuriendo algunos y sufriendo diferentes heridasotros.

Ez da hori izango, ordea, Pasaiako izen handiko jen-deak Pasaiaren Historia familiaren edo Udalaren aldeerabiltzeko egindako idatzi bakarra. Gertakari historikoedo mitologikoak loriatzeko tresna izaki, iragana erabilizuten familiek edo Pasaiako kontzejuak oraina indartze-ko. Gogoan izan Manuel Arizabalo lizentziadunak1796an emandako hitzaldia, frantsesek hainbat urteanokupatu ondoren, Donibaneko alkatetza berreskuratuta-koan; hitzaldi horretan, hiru mila urte lehenago ezarrizuen Pasaiaren historiaren hasiera, ErromatarrenInperioan; eta, halaber, katolizismoaren ikur bihurtuzuen bertako udalbatza, laizismoak Elizak bizitza publi-koan zuen funtzio nagusia arriskuan jartzen zuengaraian3.

Nolanahi ere, pasaitarren lanaren ondorio daPasaiaren ondare historiko bikaina; itsasgizonek, esate-rako –haietako asko eta asko ezezagunak dira guretzat–,etxe dotoreetako horma sendoetan utzi zuten haiensakrifizioen isla. Bizitza labur eta gorabeheratsua ezku-tatzen dute etxe horiek askotan, iraganaldi ezezagunbezain erakargarri bat.

Alde horretatik, haien herrien etorkizuna gidatuzuten hainbat familia pixkanaka-pixkanaka desager-tzen ikustea da iraganean arakatu zaleei atentzioa

gehien ematen dien alderdietako bat; nolabaitekomadarikazio baten ondorioz, garai batean boteretsuizandako leinuek ezingo balute bezala hainbeste laneta ahaleginez lortutako ospeaz gozatu. Pa s a i a r e nkasuan, Vi l l aviciosa, Martiarena edo Arizabalo abizeneilotuta ageri da askotan bizitza publikoa, baina gerodesagertu egiten dira bat-batean agirietatik, eta leinuberriak agertzen; garaipen eta porrotez mintzo diren I 19

Pertsonen badiako joan-etorriei lotuta geratu da betikoemakumezko batelarien irudia; batez ere, itxuraz lan-

bide bitxia zelako portura joaten ziren idazle eta artis-tentzat, oro har. Emakumezko arrantzaleen irudia ezku-tatzeko beste, alajaina. Izan ere, badian, ubidean eta por-tuaren kanpoko aldean, arrantzara joaten ziren Pasaiakoneskak sarearekin eta kanaberarekin, txalupa eta txintxo -rroetan.

Halaxe bilduta dago, adibidez, 1708ko auzi batean;beste hainbat daturen artean, honela deskribatzen duMariana Makazagak jarduera hori: frecuentemente el ofi -cio y empleo de andar pescando con redes en la plaia ycanal con otras compañeras, se a juntado con MaríaJosepha Sánches en distintas ocasiones y la primera fren -te a la casa que llaman de Pelayonea, en que estandotirando de las maromas o sogas de recoger la red , vioque a la dicha María Josepha Sánches le coiió vn mal queygnoraua la que depone...

Ontzi txiki horiek sare handia edo erraztatzailea era-biltzen zutenez, debekatu egin zituen udalak halakoak1821ean, arrantzari kalte handia egiten baitzioten.

Hondarribiko Udal Artxiboa (AMH): E 7 II 20 13

Badiako itsasertzakbatelen bidez lotzeazgain, emakumepasaitarrek arrantzanegiten zuten. DarioREGOYOS:“Bateleras”.San Telmo Museoa.

e s t rategiak ezkutatzen dituzte familia horien gorenuneek eta gainbeherek, biak ala biak gizakiaren berez-ko hauskortasunak kutsatuta. Gainera, gizarte komuni-tario batetik gizarte industrialera igarotzean, familiabateko edo besteko kide izateak, teorian behintzat,g a r rantzia galduko du gizartearen ardatz gisa, ekimenindibidualaren mesedetan.

Datozen orrien xedea da, hain zuzen, garai hartakohelburua –ospea eta aberastasuna– lortzeko prozesua,horren funtzionamendua eta abian jarritako estra t e g i a ku l e r t a razten saiatzea. Edo, nahi bada, industria porturairitsi aurretik, tokiko elitea osatzen zuten familietakobaten jokabidea ezagutaraztea. Horretarako, A r i z a b a l ofamiliaren azterketa izango da gure analisiaren abia-puntua, protagonista izan baitziren Pasaian, XVIII.mendean. Arizabalotarren gorabeheren bitartez, ira k u r-leak gure gizarteak ez bezala jokatzen zuen gizarteharen zirrikituak ezagutzea espero dugu; jokabide horiez da gaur egungo idealen kontrakotzat hartu behar,hala ere; izan ere, kontrajartze bitxi horrekin, ira g a n e-ko gertaerak gaur egungo irizpideen ara b e ra epaitzekoakatsa egingo genuke. Hau da, komunitatearen garra n-tzian eta talde balioetan oinarritutako gizarte bat gureikuspegi indibidualistatik eta eremu publikoa jarduerap e r t s o n a l e rako erabiltzearen kontrako jarreratik epai-tzekoa.

Ja r raitu aurretik, gauza bat zehaztu behar dugu.Pasaiako aristokraziako familia bat dugunez aztergai,talde horren azpiko gizarte banaketa guztia aztertu gabe

geratuko litzateke, printzipioz. Gabezia hori kontuanhartuta, maila apalagoko pertsonen informazioa biltzenjoan gara, gure diskurtsoan horien bizimoduaren hain-bat alderdi sartzeko, batzuek eta besteek osatzen dutenirudia aberaste aldera; atentzioa ematen du gizarte mai-len arteko lotura estuak, oso urrun baitago maiz iritsizaigun elkarren kontrako maila edo ordenen iruditik.Ikusiko dugunez, beraz, tokiko organigramako goi mai-laren eta oinarriaren arteko harremanak nahiko onakziren; talde antagonikoak sortu beharrean, gizarte sarebat osatzen baitzuten, auzoen, familien edo bezeroeninteresen ondorioz. Ez da pentsatu behar, hala ere,Arkadia zoriontsua edo tokiko paradisua zenik.Hurrengo orrietan, gizartearen goi zein behe mailanzeuden kontraesan eta aurkakotasunak ikusiko ditugu;liskar horiek, gainera, hurbileko ahaideak izaten zituz-ten maiz protagonista.

1722an, Juan Bautista Arizabalok bere filiazioa aur-keztu zuen Errenteriako kontzejuan, eta kaparetasunae rabili zuen, froga garbi gisa, herriko bakeko eta gerra -ko kargu eta lanbideak lortzeko, bertako gainera k ozaldun noble eta aitoren semeen aurkako lehian4.Espediente horretan, Juan Bautista Arizabalok benetaninporta zuena egiaztatzen zuen, aitaren eta amarenaldeko filiazioaz gainera: Oiartzungo Arizabalo etaLezoko Darieta etxeetakoen ondorengo zela. Bi jaure-txe horiek probintzia honetako kapareen eta lehengobiztanleen eremu ziren. Eta leinuak jatorriaOiartzunen zuela berresteko, lekuko baten aitortzae rantsi zuen autoetan. Lekuko horren ara b e ra ,Arizabalo etxean –Donibanekoan; ez da nahastubehar egun udaletxe denarekin, hura zaharragoa bai-tzen–, arizabalotarren armarria zegoen, Juan BautistaArizabaloren aitona Adrian Arizabalok jarrita. Horrenaurretik, 1611n hain zuzen, Adrian ZabalokOiartzungo Arizabalo etxeko ondorengoa zela frogatuzuen probintziako Batzar Nagusien aurrean, kapareespedientea aurkeztuta5.

Lekukotza horrek Arizabalo familiaren jatorri den oru-bean kokatzen gaitu. Eta hori ez da gauza hutsala. Izanere, kaparetasunak gizarte zilegitze funtzioa zuen.Gipuzkoaren pribilegio sozial, ekonomiko eta politikoe-tan parte hartzeko aukera ematen zion kapare zela fro-gatzen zuenari: noble izateagatik, salbuespen fiskalak,judizialak eta militarrak zituzten.

Aurreko espedientetik ondoriozta daitekeenez, BeheErdi Aroko (XIII-XV mendeak) uneren batean,Oiartzungo Arizabalo etxetik Pasaiako portuaren inguru-ra (Errenteria, Lezo, San Pedro eta Donibane) jo zutenleinu horretako kide batzuek. Baita pixka bat urrutiragoiritsi ere (Hernani eta Donostia), goiz agertzen baitaArizabalo etxea herri horietan. Esan behar da, aldehorretatik, migrazio handia izan zela Erdi Aroko azkenurteetan, eta ez zela erresumen muga politikoetan ete-ten, gainera. Alderantziz: bizileku berria oso urruti ego-nagatik ere, aukera berrien bila abiatutako gizarte batenbizitasuna erakusten zuen. Gaztelako, Aragoiko edo2 0 I

Frantziako koroen lurraldeetako merkatari eta eskulangi-le euskaldunen kopuru handia da gizakiaren joera natu-ral edo berezko horren isla.

Dinamismo sozial eta ekonomikoko esparru horretankokatu behar dugu arizabalotarren bizilekua: gero Pasaiaizango zen lekuan. Eta goian adierazitako A d r i a nArizabaloren kasuan bezala, XVI. mendearen azkenaldera ere bazen oraindik badiaranzko joerarik, hamar-kada horietan eskualdeko aberastasun iturri nagusiak–Ternuko arrantza eta ontziolak, alegia– krisian zeudenarren. Aurreko mendeetan gertatu bezala, batez erefamilietako bigarren semeak izan zituen migrazioak pro-tagonista; izan ere, oinordetza ohituren ondorioz, per-tsona bakar batek jasotzen zituen familiaren ondasungehienak, eta gainerako anai-arrebak baldintza kaskarra-goetan geratzen ziren etorkizunari familiaren etxeanaurre egiteko. Beraz, gure iritziz, ez dute inolako zen-tzurik leinu hori VIII. mendean iritsitako lehenengo biz-tanleen artean kokatzen duten kronikek.

Era berean, uste dugu ezin dela lotu Arizabalo izenaLope Martinez de Isastik bere Compendio Historial deGipuzkoa (1625) liburuan emandako berriarekin; harenarabera, Arrizabala izena zuen Pasaiako portuak lehen,eta, zenbaiten ustez, Arizabalo abizenarekin zerikusiadu izen horrek.

Dena dela, XV. mendearen amaierara edo XVI. men-dearen hasierara arte ez da ageri Arizabalo familiaPasaiarekin lotzen duen agiririk. Leinu horri buruzkoalbiste zaharrenak ontzigintzarekin daude erlazionatuta,gainera, modu batera edo bestera: bai Koroarentzakozerbitzuarekin –horren alde militarrari dagokionez,batez ere–, bai eta leinuaren beraren interesekin –mer-kataritza, arrantza,...– ere. Hainbat ontzitan –1519, SanAndres ontzia, Juan Arizabalo6– maisu gisa egindakolanagatik, Gaztelako Kontularitza Nagusiaren ordaintze-ko aginduak ditugu; edota soldatak, armak eta Gaztela-ko infanteria eramateko –1554, Miguel A r i z a b a l o7–Ingalaterrara edo Flandriara egindako bidaietako jana-rien ordainketen agiriak; edo, besteak beste, erregearenzerbitzariak eramateko familiaren ontzien halabeharrez-ko bahiturarengatiko kalte-ordainen eskaeraren ingurukoidatziak –1529, Juanot Arizabalo; 1529, Juan MartinezArizabalo8–.

1519an jada, bada Arizabalo familiak Donibanenetxea zuela erakusten duen frogarik. Horixe era k u s t e nbaitu urte horretan Beatriz eta Catalina Navejas ahizpekMaria Perez Arizabalorekin izandako auziak, MariaPerezen aita Juan Martinez Arizabaloren eta horrenemazte Maria Eizagirreren herentziaren partiketak piz-t u t a k o a k9. Juan Martinezena izandako etxearen partike-ta zen eztabaidaren ardatza, eta bertan aipatzen da era i-kina Pasai Donibaneko etxe nagusietako bat zela, nahizeta, tamalez, horren izena eta kokalekua agertzen ezdiren. Nolanahi ere, ez dugu ahaztu behar, esan beza-la, etxe hori ez zela gaur egungo udaletxea hartzend u e n a .

Pentsa daiteke XVI. mendean jarri zituztela Arizabalofamiliaren ondarea izango zenaren lehen oinarriak.Garai hartako dokumentazio gutxi dagoenez eta inolakoloturarik ez duenez, ezin da koherentziaz jakin nolatanlortu zuen leinu horrek hain botere handia.

Garbi geratu da Ameriketarako merkataritza, armada-ren zerbitzurako lana, Ternuko itsas zabaleko arrantza,ontzigintza, eta nekazaritza gero eta gehiago zabaltzeaaukera ezin hobeak izan zirela Pasaiako badiako hainbatfamiliaren ondarea eta gizarte maila handitzeko.Aurrerago ikusiko dugun bezala, ia familia osoak har-tzen zuen parte jarduera horietan. Batzuetan, ahal zutenneurrian inplikatzen ziren, merkataritza enpresa eta kon-painietan kapitalizazio edo ekarpen txikiak eginda;gehienetan, senideren baten parte-hartzeak ematen zuen

Oiartzungo Arizabalojauregiaren fatxadabat.

halako enpresetan esku hartzeko behar zen konfiantza.Beste batzuetan, berriz, banakakoa izaten zen parte-har-tzea, merkataritza tratua ongi irten zedin beharrezkoazen lan xumeren bat eginda.

Familiaren estrategia eta energia bideratzen zen,gehienbat, jarduera ekonomikoen inguruan sortzen zenharreman sarea era b i l t z e ra. Bikote aberats batek, adibi-dez, ibilbide luzeko merkataritza enpresetan parte har-tzeko bidea zabal zezakeen, senide edo herrikideekikoharremanak ematen zuen laguntza erabilita; pertsonaezagun baten babesa edukitzea ere modu ona zennegozioak ongi irten zitezen beharrezkoak ziren harre-manak egiteko. Horri esker, harremanetan jartzen zirentaldearen hurbileko agenteak eta atzerritik ekarri edoa t z e r r i ra eraman beharreko produktuak, ezinbestekoabaitzen salgaien joan-etorria erraztuko zuen pertsonasare bat, parte-hartzaileen arteko konfiantzan oinarritu-takoa.

Historia honetako protagonistek ongi zekiten hori, etasenidetasunaren eta herri berekoak izatearen ondorioz-ko sinergia ekonomikoak aprobetxatzeko era b i l t z e nzituzten baliabideak. Behar-beharrezkoa zen hori guz-tia, tratuak urrutitik egiteko moduko konfiantza giroasortzeko. Hori erakusten du 1657an Juan BautistaArizabalo Ribadeo donibanetarrak Jose GabrielCastañeda urnietarrak zor zionagatik hasitako prozesujudizialak10.

Juan Bautista Arizabaloren defentsak egindako galde-retako batek goian adierazitako arrazoinamendua egiaz-tatzeko aukera ematen du; izan ere, galdetzen du ea baal zekiten ohikoa dela merkatarien artean, kanpoanegonda eta aurpegiz ezagutu gabe ere, salgaien tratuakegitea eta konpainiak eta halakoak saltzeko harremanakgutun bidez izatea, Indietara jotzen zuten herritarrekbatez ere.

Negozioak herritar edo senide baten ardura p e a nuztea ezezagun baten esku uztea baino seguruagoazen, noski; eta are gehiago, bidaiek asteak eta hilabe-teak irauten zituztela eta ordainketak ahalordetze etaondasunen behin-behineko administratzeen bidez egi-ten zirela kontuan hartuta. Hortaz, herrialde berekoaizatea komunitate berekoa izatea bezala zen, eta hur-bileko izateak ematen duen segurtasuna lortzen zutenberez zailak ziren negozioek. Gainera, etxearen edofamiliaren antzera antolatzen zen komunitatea, etakomunitateko kideak batzen zituzten baloreek odolki-detasunaren babesa bazuten, herrikidetasunarenkasuan ere, jatorri bera izatea zen gizabanakoak lotzenz i t u e n a .

XVII. mendeko agirietan, Arizabalo abizeneko hainbatlagun ageri dira, merkataritza jardueretan. Hain zuzenere, ontzien jabe edo armadore ez izatea bide zenhoriek guztiak batzen zituen ezaugarria. Kapitain fun-tzioa betetzen zuten horietan, besterik ez; hau da,ontzien buru ziren, eta haien mende zegoen negozioa

Arizabalo familia XVI. mendean Pasaiako badian kokatuazegoela erakusten diguten bi gertakari aipa genitzake.

Martin Arizabalo eta horren ama Simona Izue ditugu bate-tik, 1590. urtean Santa Ana ermitaren babesa Donibanekokontzejuari laga zietenen artean baitaude; bihotz-zabalta-sun handia erakusten du ekintza horrek, emaileei abantailaketa gizartearen aitortza ekarriko bazizkien ere.

Odoltsuagoa da bigarren gertakaria, Pasaiako hainbatherritarrek garai hartan oihartzun handiko itsasoko gerrabatean egindako lan handiari buruzkoa baita. AzoreetakoTerceira uharteko borrokan, hain zuzen, Lepantoko garaileAlvaro Bazan buru zutela, Portugalgo tronua –Filiperenazen– nahi zuen Antonio jaunaren gizonen aurka borrokatubaitziren Filipe II.aren ontziak 1582ko uztailaren 25ean;Florentziako Filippo Strozzi condottieroak zuzendu zituenAntonio jaunaren gizonak, eta ingelesen babesa ere izanzuten. Espainiarrentzat eta ingelesentzat ezinbestekoa zenAzoreen kontrola edukitzea, Portugalgo merkataritza lortze-ko eta Ameriketara zihoazen ontziak xaxatzeko aukera ema-ten baitzuen; interes asko zeuden jokoan, beraz, borrokahartan.

Borroka hartan, behin betiko abordatzean hartu zutenparte Juan Eskorzak eta Miguel Arizabalok –Okendorenontzian segur aski–; hilik gertatu zen Strozzi, eta haren ban-deraren jabe egin ziren.

Iturriotzen arabera, gertakari haien oroigarri ospatzen duDonibanek Santiago eguna, eta orduko elizan geratu zenbandera, garaikur moduan.

Bitxia bada ere, epe ertainean, borroka zeken horietanparte hartzeak herriaren gainbehera ekarri zuen: itsasgizononenak itsasoratu eta bertan hiltzeko mehatxuak porrot eko-nomikoa eragin zuen, azken batean.

www.todoababor.es/articulos/16-terceras.htm

2 2 I

I 23

Miranda Etxea.Haren fatxadaeta sarrera doto-reagatik ezezik, VictorHugori ostatueman izanagatiknabarmentzenda. Argazkihonetan, horrenberri ematenzuen plakaageri da.PasaiakoPortukoAgintaritzarenArgazkiArtxiboa.

ongi ateratzea edo ez; haien trebeziaren eta agintedohainen mende, alegia.

1657ko otsailaren 17an Donostiako alkate FranciscoOrendainek eta San Juan Bautista ontziaren jabe JuanDomingo Etxeberri sarjentu nagusiak notario aurreanegindako ziurtagiri batean zehaztu zituzten Ternurabakailao eta gantz bila joateko sortutako konpainiarenbaldintzak, eta, dokumentu horri esker, MiguelArizabalo donibanetarra ontziko kapitaina eta buruazela dakigu11.

Batzuetan, gatazkatsua zen ontzi horietako kapitainenlana. Halaxe gertatu zitzaion 1667an Juan Arizabalodonibanetarrari ere. Nuestra Señora de la Asuncionontziko buru zela eta ontzia Donostiako portuan zegoe-la, hondoa jota, salaketa jarri zion Fernando AnsorenaG a raioa donostiarrak, Kanarietatik ekarritako etaTenerifeko lehen agintari Juan de Mesa Ayalak ontziratu-tako malbasia ardoz betetako 80 upelen egoera penaga-rriagatik12.

Salgaiarekin batera zetorren gutun sorta eskatzenzion Ansorenak, baina hark ez zion eman nahi izan.B e raz, ezin zitekeen karga jaitsi; Arizabalok zioenez,

Bernardo Militrek, karga jaso behar zuen merkatariak,egon behar zuen bertan beharrezko agiriak emateko.Ardoa zeramaten upelak aitortzeko ere eskatu zuenFernando Ansorenak, bai eta 818 pitxer falta zirelaa d i e razi ere, ondoren; ontziratutako 80 upeletatik 15,a l e g i aI.

Dena dela, Miguel eta Juan Arizabalok egindakolanak erakusten du leinu horretako kideak harremanetanzeudela merkatari eta armadoreekin, eta bat-batekoakez ziren ezagutza teknikoak (nabigatzeko artea) zituzte-la, ondarea, lagunak edo beste familienganako ezin iku-siak bezala, gurasoengandik semeengana eta osaben-gandik ilobengana igarotakoak. Familiaren memoriarenzati da hori guztia, eta ondare immaterial hori izangozen urte batzuk geroago, familiak Adrian Arizabalo buruzuela, horren goraldiaren oinarri.

Kapitain izatera heltzeko, beheragoko karguetan hasibehar izan zuten talde horretako kideek, noski. Baina,horretarako beharrezkoa zen gaitasuna bazutela eraku-tsi ondoren, haien harreman sarea baliatuta, posible zenontziren bat gidatzeko mandatua jasotzea. Bestela, ezzen izango marinel edo arrantzale hutsekin parte har-tzea beste erremediorik.

2 4 I

Pasaiako PortukoAgintaritzaren

Argazki Artxiboa.

I Upela likidoak garraiatzeko erabiltzen zen eta edukiera aldatu egiten zen zonaren arabera. Pitxerra beste bolumen-unitate bat da. Bestalde,Kanarietako ardo gozoak –“Canarias” edo “Canary” gisa ezagutzen zen– arrakasta handia izan zuen XVI. mendean, XVII. mendean jada Madeira etaOporto ardoarengatik ordezkatzen hasi ziren arren.

Bidaia luze bati ekin aurreko ohitura zen testamen-tua egitea. Buruan zituzten beti nabigatzeak berekinzituen arriskuak. Horrek bultzatu zuen CatalinaLarrondoren senar eta Domingo Arizabalo eta MariaMiguel Orkain pasaitarren seme Tomas Arizabalo tes-tamentua egitera, 1648ko otsailaren 14an, Cadizerairtetekotan zela1 3.

Haren ondasun xumeen inguruko oinordetza xedapenapalak baino gehiago interesatzen zaigu milaka kilome-trora zeuden pertsona batzuekiko harreman estu etaesanguratsuak argitzen dizkigun datu bat, hemen eresenidetasunak azaltzen baititu hainbat jokabide. Kasuhorretan agindua zen oinordekoek kobratzea testamen-tuaren egilearen osaba Domingo Orkainek Cadizenharentzat utzitako erreal kopurua, Francisco Balenzegidonostiarraren ardurapean zegoena. Pertsonak eta lurral-deak uztartzen zituzten lotura horiek, eta afektibitateaeta ekonomia nahastu egiten ziren; hortaz, ezinezkoazen batzuetan mugak bereiztea. I 25

Adrian Arizabalo (1580-1660)

Ana Nabejas ( -1654)

Juan Martinez Arizabalo (1631- ) Antonio Ignacio Juan1561

1654, Isabel Darieta (1635- ) Margarita Mainzia

Juan Bautista Arizabalo (1665- ) Jose Ana M. Ana Adrian

Maria Josefa Orobio

“Itsasontzi baten sotoko tresnak”. Barriken artean, eskuinetik hasita bigarrena, ardoa gordetzeko 30 arroako upel bat dugu, testuan aipatutakoaren antzekoa. Diccionariodemostrativo con la configuración o anatomía de toda la arquitectura naval moderna. Cádiz 1719-1756. Gerardo VIVAS PINEDA: La aventura naval de la CompañíaGuipuzcoana de Caracas. Caracas: Fundación Polar, 1998.

2

Ereiten Kultur Zerbitzuak

ADRIAN ARIZABALO:ARO BATEN HASIERA

AMILIA BATEN NONDIK NORAKOEI GUTXIENEKO

koherentzia bat emango badiegu, beha-rrezkoa da kontatutakoa ulertzen lagundu-ko digun corpus dokumental bat izatea.Arizabalotarren kasuan, hamazazpigarren

mendetik aurrera gertatzen da hori, ordutik aurrera soi-lik berreraiki baitaiteke nolabaiteko bermearekin genea-logia familiarra. Soilik mende horretatik aurrera uler dai-tezke finkatutako helburuak betetzeko abian jarri zituz-ten estrategiak. Genealogia familiarraren azterketa osoeraginkorra da garai jakin batean gertatutakoak ulertze-ko.

Hamazazpigarren mendera arte, ezinezkoa da agirie-tan topatutako arizabalotarren arteko lotura zehaztea.Horietako batzuk ikusi ditugu jada kargu garrantzitsuakbetetzen. Alabaina, ahaideak zirela uste dugu. Horrenharira, Arizabalo leinuaren hainbat adarretako kideenlegatuek behin eta berriz aipatzen dituzte abizen bere-ko beste pertsona batzuk, eta leinuko kideen artekoharreman onaren berri ematen digute.

Egoera hori, ordea, aldatu egin zen Adrian Arizabalo-rekin. Noiz jaio zen zehatz mehatz ez dakigun arren,gure ustez, Oiartzunen sortu zen 1590ean. Goragoaipatu dugun moduan, ez da harritzekoa Donibaneraaldatu izana, beste ahaide batzuen hurbiltasunaren etaherri horrek eskainitako aukeren bila. Gogora dezagun

aspaldidanik bizi zirela Donibanen Arizabalo oinetxekohainbat ondorengo, eta, ondorioz, errazagoa zela bizi-modu berri bat hastea familiaren begirada ongilearenpean. Bertan aurkeztu zuen kaparetasun froga 1611n,auzoko gaietan parte hartzeko. Izan ere, kaparetasunaegiaztatzea behar-beharrezkoa zen bizitza publikoanparte hartu ahal izateko; bestela, auzotarrak ez zirenekez zuten halako eskubiderik. Eta bera izan zen, goragoesan dugun moduan, arizabalotarren lehen armarriajarri zuena Donibanen.

Hala eta guztiz ere, familiaren izen onak emandakoospe hori berehala agortu daiteke, leinuaren kideak ezbadu ekintza jakinen bidez bere balioa frogatzen.

Aurreko datuek erakusten duten moduan, arizabalota-rrak garrantzi handia hartzen ari ziren jarduera ekono-mikoek eskainitako irabaziei esker (merkataritza eta dirumaileguak ez ezik, batez ere sagardoa egiteko laborelurrak zituzten). Baina, horrez gain, zentraltasun sozialhori indartuz zihoan, Europako lurraldeek sarritan jasa-ten zituzten gudetan parte hartzen baitzuten.

2.1 Heroia edo bilaua?

Horren harira, ekintza militar gogoangarriei esker, ordu-ra arte familia gutxi batzuetara mugatutako eremuetan,2 8 I

Ereiten KulturZerbitzuak

F

hau da, Koroari eskainitako zerbitzuarekin lotutako ere-muetan, sartzeko aukera zegoen. Hala, borrokan lortuta-ko arrakastak goratu egiten zituen etxe baten merituak,eta haren izena, ohorea eta ospea handitu. Izan ere,gerrarekin lotutako ekintzen partaidetza modu arruntazen gizarte mailan igotzeko, erregeek emandako sarieieta eskupekoei esker.

Horren harira, Adrian Arizabalo 30 Urteko Gerra r e n(1618-1648) ohiz kanpoko lekuko izan zen. Ordukopotentzien arteko liskarrek bultzatuta, kontinente euro-p a r rak bizi zuen krisi politikoaren ondorio izan baitzenG e r ra hori. Ekintza horien kronikek aipatzen duteAdrian Arizabalok paper garrantzitsua jokatu zuelaSokoa hartzean. Historiako liburuek Gerra fra n t s e s a r e n(1636-1648) barruan sartzen dituzte gertaera horiek:P ragako Bakea (1635) sinatu ondoren, Richelieu kardi-nalak gerran sartzea erabaki zuen; aurrena Espainiarid e k l a ratu zion gerra (1635eko maiatza), eta ondorenInperio Sainduari 1636ko abuztuan. Eraso fra n t s e s a kporrot egin zuen Herbeheretan eta Alemanian, eta sol-dadu espainiarrek Bidasoatik sartu eta Fra n t z i a k oErregearen lurraldea inbaditu zuten. Adrian A r i z a b a l o kekintza horietan parte hartu zuen Alonso Idiakezenaginduen pean. Sokoako setioan (1636) era k u t s i t a k oadorea sonatua izan zen, bertan atzeman baitzituenTernutik iritsi berriak ziren bakailaoz betetako hamalauitsasontzi, berrogei pinaza eta ehun txalupa. Gertaerahoriek, gerra deklarazioaren babesik gabe, pira t e r i aekintzatzat joko ziren, garai hartako beste hainbat liska-rren antzera .

Gertakizunen egiatasuna eta zehaztasuna alde baterautzita, dudarik ez dago Donibanera itzuli zenean heroi-tzat zutela, eta ondorioz, komunitateko pertsonaia nagu-sia izatera pasatu zela.

Oso garrantzitsua zen horrelako gertaerak familiarenonurarako bideratzen jakitea.Eta hori lortzeko modu batseme-alabentzat ezkontza onak antolatzea zen.Horretarako, kapitainei eta beste pertsonaia garrantzitsubatzuei esker lortutako gizarte harremanak eta ospeabaliatzen zituen familiak. Hau da, ez da nahikoa gertae-ra isolatu bat; erdietsitako garaipenek jarduera eremusozial jakin baten barruan egon eta iraun egin behardute, modu batera edo bestera. Adrianen bizitzarenazken urteei erreparatuz gero, emaitza onak lortu zitue-la ikusiko dugu.

2.2 Familiaburu eraginkorra

Hasteko, badakigu 1619an Ana Navejasekin ezkonduzela, eta hori oso adierazgarria da. Batetik, garai harta-ko leinuen artean ohikoa zen joera erakusten du, ale-gia, aurretik ahaidetu ziren edo liskarren bat izanzuten familiekin berriro ezkontzeko joera; sarritan, lis-kartutako familien bi seme-alaben arteko ezkontzarenbidez konpontzen baitzen etsaitasuna. Kasu horretan,100 urte igaro ziren arizabalotarren eta nave j a s t a r r e n

arteko ika-mikatik familia horiek batuko zituen ezkon-t z a raino.

Erdi Aroko historian eta historia modernoan ugariakdira horrelako ezkontzak, modurik eraginkorrena baitzi-ren mendetako ezinikusiekin bukatzeko eta familiakokideen artean hitzarmen bat egiteko.

Bestetik, Navejas familiako itsasgizon eta militargarrantzitsuekin zituzten harremanak oso onuragarriakziren arizabalotarren negozioetarako. Hainbat ontzirenjabe izateaz gain, itsas kapitain eta itsasontzigile ospe-tsuak ziren. Lope Martinez Isasti lezoarrak, esaterako,bere C o m p e n d i o a n aipatzen du Martin Nave j a sVillaviciosa itsas kapitainak zazpi itsasontzi egin etaS e v i l l a ra eraman zituela Indiako flotari saltzeko1 4.Aurreko paragrafoan ikusi dugun bezala, navejastarrak,aldi berean, villaviciosatarren leinu garrantzitsuarekin I 29

Sokoako gotorlekuabirmoldatu eginzuten, AdrianArizabalok zuzendu-tako razziaren ondo-ren.

ahaidetuta zeuden, eta villaviciosatarrak, besteak beste,militar garrantzitsuak ziren. Hartara, ezkontza horriesker, arizabalotarrek aukera zuten merkataritzako jar-dueretan eta ekintza militarretan zuzenean parte hartze-ko.

Horren harira, ikusi bestela Isasti apaiz ospetsuak esanzuena familia horien jokaera xelebreari buruz.Villaviciosa Markesari buruz, esaterako, hauxe esanzuen: también se cuenta por cosa memorable, que unamuger viuda de este lugar, llamada Marquesa deVillaviciosa, muger del capitán Navejas, hizo fabricarsiete naos grandes y aventajadas, particularmente la lla -mada San Juan colorado, que dio forma a muchas, quedespués se hicieron de sus medidas15.

Hortaz, Adrian Arizabaloren eta Ana Navejasen arte-ko ezkontzarekin, arizabalotarrak bertako eliteko kide

izatera igaro ziren. Gure ustez, bere dohainengatikaukeratu zuten Adrian bi familien arteko lotura berma-tzeko, eta arizabalotarrentzat ezkontza hori interesgarriazen bezalaxe, Navejas-Villaviciosa familiak ere intere-sen bat izango zuen, jakina, eta ez zuen zertan senti-mentala izan.

Uste hori familiaren dokumentazioa aztertu ondorenberresten da. Familiaren testamentuari (1653ko apirilak1) begiratu bat ematea nahikoa da konturatzeko familiabaten patua aldatzeko gai izan zela16. Izan ere, ez zenItsasontzien kapitain bati dagokion merkataritzako jar-dueretan parte hartzera mugatu. Gorago zegoen Adrian,ordea. Makina bat zorren hartzekoduna zen, eta arazoekonomikoei aurre egin ahal izateko maileguak ematenzituen. Hartara, kaudimena ez ezik, eskudiru asko etalikidezia handia zuen.

Interesgarria da testamentu osoa ezagutzea. Hala,Adrian Arizabalok agindu zuen bere gorpua bere ema-tze Ana Navejasek esandako tokian ehorzteko: SanJoan elizaren barruan, baina hilobia zehaztu gabe.H a l a b e r, Oiartzungo San Esteban elizari bi erreal ema-teko agindu zuen. Dohaintza horrek gogora ekartzendizkigu familiaren jatorria eta arbasoen etxearenmemoria.

Haren arima salbatzeko, haren oroipena ziurtatzekoeta purgatoriotik igaro ondoren salbazioa bermatzeko(garai hartako jendeak benetako beldurra zion purgato-rioari), meza kantatuko betiereko memoria bat fundatunahi zuen San Joan elizako aldare nagusian; bertanizango ziren, beraz, urtero, Andre Mariaren jaiotza egu-nean (irailaren 8an), diakonoa eta subdiakonoa. Horrezgain, haren gorpuarekin batera, zilarrezko kaliza bat etakasula bat ehorzteko eskatu zuen. Kalizarengatik hama-bi dukat ordaindu zituen eta aipatutako meza jantzia-rengatik lau dukat. Hatu eta arropa horiek, eta mezagarrantzitsu horrek pertsonaia garrantzitsua zela islatzendute.

Aurrerago zorrik ez duela dio, eta ondoren, zor diote-na aipatzen du. Argi dago, horrenbestez, mailegu emai-lea zela17.

Lortutako arrakastari buruzko datu horiek bezaingarrantzitsuak dira, gure ustez, haren ondorengoen zoriairaunarazteko eman zituzten pausoak. Horregatik, testa-mentuak odola nahiz negozioak nahasten dituzten besteagiri batzuk aipatzen ditu. Esaterako, haren seme JuanArizabaloren eta Margarita Manziaren arteko ezkontza-hitzarmena (1650). Hitzarmenaren arabera, semeak bimila erreal jasoko zituen ezkonsari gisa. Kopuru horiordainduta zegoen jada. Alabaina, beste bi semeak (JuanMartinez eta Ignacio Arizabalo) 25 urtetik beherakoakziren, eta testamentua egiteko orduan, ezkongabeak.Horrez gain, ez zuten zegokien seniparterik jaso. Horiekhorrela, hori guztia zehaztea komenigarritzat jo zuen,haren ondasunak banatzeko orduan sor zitezkeen ara-zoak saiheste aldera.

Interesgarria da, halaber, haren ezkontzari buruz eginzuen aipamena. Emaztearen ezkonsari gisa, etxe batDonibanen, 200 dukat, sagardo upel bat eta haren arre-oa jaso zituela aitortzen du. Ezkonsari garrantzitsua,inondik ere; bi familiek ezkontza horretan jarritako itxa-ropenaren seinale.

Azkenik, testamentuaren arabera, ez omen zekien bie-tako zein semeri (Juan Martinez edo Ignacio) emanondasunen herena eta bostena. Erabaki hori emaztearenesku utzi zuen, baina ezin izan zion lagundu.

Gaixotasun larri batek bultzatu zuen testamentuaidaztera; oinordekoen artean sor zitezkeen liskarraksaihesteko, ondasunak antolatu eta haren borondateagarbi utzi nahi zuen. Dena den, Ana Navejas bere sena-rra baino lehen hil zenez (1654ko azaroan), baliorikgabe geratu zen aurreko xedapena. Ana Navejasen tes-tamentuko klausula batek berretsi egiten du senar-emaz-teen egoera ekonomiko ona, zorrik ez zuela eta jendeaskori dirua mailegatu ziotela baitio: diferentes cantida -des en dineros prestados a muchas personas. Maileguguzti horiek memoria batean jasota zeuden, gainera18.

Heriotza horren ondorioz, Adriani egokitu zitzaionberriro familiaren ondare garrantzitsuaren oinordekoaaukeratzea, eta familiaren barruan estrategiaren bat mar-

txan jartzea. Seme-alaben ezkontzarekin asmatzea fun-tsezkoa zen: batetik, familiaren ondasunak handitzeko(ondasun horiei ondasun gehiago gehitzen zitzaizkien),eta bestetik, gizarte-harremanak zabaltzeko. Harremanhoriek, aldi berean, familiako kide guztien probetxurakoizaten ziren. Horregatik, ezkontzak prestatzeak luzejotzen zuen, eta lan nekeza zen. Prestaketa lan horietan,ahaideek eta lagunek parte hartzen zuten, eta eskurazituzten baliabide eta harreman guztiak erabiltzen zituz-ten ezkontza ahalbidetzeko. Horrelakoetan, bera z ,ezkontideek gutxi zuten esateko. Baina baziren ere nahizutelako ezkontzen ziren ezkontideak, bikote xumeakbereziki. Eta ikusiko dugun moduan, horrek ere ez duesan nahi amodiorik ez zegoela horrelako ezkontzetan.Askotan, testamentu xedapenek bikotekideen artekoamodioaren eta maitasunaren berri ematen dute, senar-emazte zoriontsuen seinale.

1650eko otsailaren 27an ospatutako ezkontzak, hauda, Adrianen eta Anaren seme Juan Arizabaloren etaAzkoitiako Margarita Manziaren arteko ezkontzak, gaiaargitzen laguntzen digu19.

Bikote hau ez zen familiaren, edo, hobe esanda, fami-lien lehen aukera izan; Adrianek eta Anak ezkontzanegoziatu zuten arren, andregaiaren aldetik protagonistagehiago zeuden, eta oso egoera desberdinean zeuden. I 31

Ereiten KulturZerbitzuak

Lehenik eta behin, Micaela Zamorak eta EstebanEzpeletak osatutako bikotea dugu. Seme-alabarik ezzutenez, haien iloben arteko ezkontza antolatu zuten:Adrianen seme bat (Juan Arizabalo), Ezpeletaren aldetik,eta Magdalena Ierobi, Zamoraren aldetik. Eta, badaez-pada ere, ordezkoak izendatu zituzten; Ezpeletari zego-kionez, haren gainerako ilobak; Zamorari zegokionez,beste iloba bat: Margarita Manzia. Aurreikuspena ezzegoen soberan, eta hala, Magdalena Ierobi hil ondo-ren, azkenean Juan eta Margarita izan ziren ezkonduzirenak. Hitzarmena egiteko orduan Ezpeleta hildazegoenez, haren alarguna joan zen negoziaziora, andre-gaiaren ahizpa zaharrenarekin eta CristobalZumarristarekin.

Argi dago, beraz, gertakari pribatu baten aurreanbaino, familia eta leinu baten etorkizunean hil edo bizi-koa den gertaera sozial baten aurrean gaudela.

Bikotekide egokia aukeratzeaz gain, kontra t u a kezkontzaren baldintzak finkatzen zituen: Estebanenondasunak eta Micaela Zamorak ondasun horien gaine-an zituen eskubideak izango zituzten. Hauek ziren aipa-tutako eskubideak: 100 zilarrezko dukat –eskudirutaneraman zituen, dote gisa–, beste 100 dukat, ezkontzakodiru kopurua osatzeko, eta, horrez gain, ezkonduta egonziren bitartean, Estabanen ondasunetan egindako hobe-kuntzen eta etxeen erdia; hau da, bi etxe Pasaian: horie-tako bat frantses armadak kiskali zuen, Gipuzkoara1638an sartu zenean, eta bestea Donibaneko Kabitebaserrian zegoen.

Horrez gain, Cristobal Zumarristak eta IsabelMainziak honako ezkonsaria eman zioten Margaritari:50 zilarrezko dukat, zilarrezko katilu bat, bi ohe berri, bieskuzapi, pare bat mahai-oihal, sei ahozapi berri, bi

zurezko kutxa, ohe-gainalde bat gortinekin, eztainuzkobi pitxer, eztainuzko sei plater berri, kobrezko eltze batjanaria prestatzeko eta etxerako beharrezkoak zirentresna eta apaingarri guztiak, eta, halaber, 4 pare soine-ko eta kapa berri bat. Eta azkenik, Cristobalek 24 dukateman zizkion emandako zerbitzuengatik, urtebetekoepean ordaintzeko baldintzapean.

Bestalde, Adrian Arizabalok eta Ana Navejasek 2.000zilarrezko erreal eman zizkioten beren seme Ju a nArizabalori. Kopuru horren hiru laurdenak Ezpeletak etaZamorak haiekin zuten zorraren zatia osatzen zuen,zegokion seniparteaz gain; eta seniparteak kopuru horigaindituz gero, diferentzia emango zioten; baina, kopu-ru horretara iritsiko ez balitz, gurasoak hil ondoren,2.000 erreal horietara iritsi arte falta zitzaiona eskazezakeen.

Ezkondu ondoren, Juan Arizabaloren egoera errotikaldatu zen, hiru urte lehenago (1647) Andaluziara ziho-ala-eta testamentua egin zuen garaiarekin alderatuta20.Testamentuan aitortzen zuenez, gurasoekin bizi zen, etaez zuen ez ordainagiririk ez zorrik. Eta aipatzen zuenharen osaba Esteban Ezpeleta pilotuak bere ondasunenoinordeko izendatu zuela, haren emazte MicaelaZamora hiltzean. Egoera horrek bikotekide aproposbihurtzen zuen, eta, ikusi dugunez, balizko ezkontzanbatu beharreko interes eta borondate ugarietara egokitubeharko zen orain.

Esan dugun moduan, ezkontza guztiak ez ziren inte-res familiarren ondorio. Baziren, nola ez, ezkonberrienarteko maitasunean oinarritutako ezkontzak. Horrenlekuko dugu Tomas Arizabaloren seme Ju a nArizabaloren eta Gracia Puyren ezkontza. Gracia Puyezkondu ahal izateko 1641eko urriaren 16an emanda-ko ahalordean, Juanek hauxe esan zuen bere harrema-nari buruz: a quien por afición y amor que le tiene ledio promesa y palabra de casamiento, prometiéndolede ser su esposo lexítimo, y por el respeto de estar alpresente de partida a la mar no puede asistir en eld i cho lugar2 1. Ikusten dugun moduan, aurretik bazenharreman sentimental bat, baina Juan Arizabalok itsa-s o ratu beharra zuen. Hori dela-eta, Juan A r i z a b a l oitzultzean egingo zen ezkontzarako, Tr e n t o k oKontzilioak finkatutako ezkondeiak egiteko agindu zio-ten bertako bikarioari.

Baina, itzul gaitezen gure familiara. Horretara k o ,Adrian Arizabaloren ondorengoak aztertuko ditugu.Agiriei esker, badakigu semeak Antonio, Ignacio, Juaneta Juan Martínez zirela. Harrigarria bada ere, JuanMartinez aukeratu zuten ondasun familiar gehienenoinordeko. Esan bezala, haren aurretik, anaiak–Antonio eta Juan– izendatu zituzten EstebanEzpeletaren eta Margarita Zamoraren ondasunak oinor-detzan hartzeko. Eta gainera, Juan Martinez bikotearensemerik gazteena zen, eta horrek, askotan, oinordetzakoondasunen enborretik baztertuta geratzea zekarren,beste dohain batzuengatik legatu familiarra administra-

I 33

Badiaren eta bertakobiztanleen merkatari-tza tradizioa oso erro-tuta dago. Pasaiako PortukoAgintaritzarenArgazki Artxiboa.

tzeko hautagai egokia zenean edo aurreko oinordekoakhiltzen zirenean izan ezik.

Ezkontza-hitzarmena ondasun familiarrak transmiti-tzeko erabiltzen zen legezko tresna dugu berriz ere.Horren adibidea dugu 1654an Juan MartinezArizabaloren eta Isabel Darietaren arteko ezkontza.Isabel Darieta Donibaneko Joanes Darieta zenaren etaMagdalena Isaskarateren alaba zen22.

Lehenik eta behin, Juan Martinezek gurasoen, hau da,Adrian Arizabaloren eta Ana Navejas zenaren ondasunguztien herena eta bostena jaso zuen. Eta ondorioz,legatudunen ondasunak handitu egin ziren. Ondasunhoriei begirada laburra ematea besterik ez dago hortazohartzeko. Donibaneko herrigunean etxe bakarra izate-tik, ondare garrantzitsu baten jabe izatera igaro zen ari-zabalotarren adar hori. Orain, bizi ziren Donibanekoetxe nagusiak ez ezik, ohoreak zituzten parrokia-elizan.Horrez gain, Altzako San Martzial elizaren ondoanzegoen Gurutzeaga baserriaren jabe ziren. Halaber, lurzati bat zuten Donibaneko San Joan Bataiatzailea eliza-ren ondoan, eta beste bat Jaizkibelen. Baina ez horibakarrik. Ondasun higigarri ugari zituzten: bi zilarrezkoportzelana, bi katilu, gatzontzi bat eta pitxer bat, guztiakzilarrezkoak, eta itsasontzietako kontramaisuek intsigniagisa erabiltzen zuten zilarrezko txilibitu bat. Gainera,familiaren jarduera ekonomikoa erakutsiz, arra n t z aontzi txiki bat haize oihalarekin, arraunekin eta hirusarerekin. Eta, azkenik, oherako arropa (estalkiak,zapiak, arropa zuria, mahai zapiak).

Bukatzeko, Adrian Arizabalok zioen beste etxe batzuela Donibaneko plazan, eta aurrerago era b a k i k ozuela nori eskualdatu –ondoren, bere seme IgnacioArizabalori eman zion oinordetzan–.

Aipatutako ezkontza hitzarmenaren edukiarekinjarraituz, beste alderdi interesgarri batzuk topatu ditugu;ikusiko dugu nola, segurtasun pertsonala bilatu nahian,adinekoak zaintzea familiaren ardura zen, hau da,eremu pribatuan geratzen zen. Horren harira, bere adina–bere seme Juan Martinez ezkondu zenean 65 bat urteizango zituen– eta egoera –alarguna zen– kontuan har-tuta, Adrianek xedapen bat sartu zuen aurrerantzeanbere mantenua bermatzeko. Horretarako ohiko formulaerabili zuen, hau da, hil arte bikote berriarekin bizikozen: “en una mesa y compañía”, eta mantenuari zego-kionez, bere adina kontuan hartu beharko zen: “ la largaedad en que se alla”. Horrez gain, Gurutzeaga baserriaksortutako errentaren erdia berarenetzat izango zen.Hiletari dagokionez, haren ondasunen oinordeko nagu-sia zen Juan Martinezek bere gain hartuko zituen herio-tzaren ondorioz sortutako gastuak (memoriak, mezak,ehorzketa).

Azkenik, beldur zen Adrianen eta bikote gaztearenarteko bizikidetzak beteko ez ote zituen aurretik finka-tutako itxaropenak. Hori gertatuz gero, Adrian Arizabaloetxeko beheko gelarekin geratuko zen eta ezkonberriakgoikoarekin.

Darieta familiak, berriz, 200 dukat eman zizkionesku-dirutan Isabeli ezkonsari gisa, eta haien mailakobikote bati zegokion arreoa (zilarrezko katilu bat, arropazuria eta oheak, soinekoak eta sukaldeko eta mahaikotresnak).

Ondasun pertsonala eta familiarra handitzeko meka-nismo batzuk ikusi ditugu. Jarraian, auzitegien aurreanegiten zen maila sozialaren defentsa aztertuko dugu:komunitateko gainerako kideen artean nabarmentzekomodu bat ez ezik, metatutako ondasunen garrantziakargu publiko inportante bat izatearekin zuzeneanlotzeko tresna bat zen.

Horrela, kontzejuko gaiei zegokienez, parte-hartzemaila familia bakoitzaren estatusaren baitan zegoen.Begirune soziala hainbat faktoreren batura zen. Batetik,ezinbestekoa zen ondasun kopuru jakin bat izatea, mila-koak deitutakoak, horiexek eratzen baitzuten familiabakoitzaren bermea edo abala. Baina, horrez gain, bazi-ren beste alderdi immaterial batzuk (etxearen eta fami-liaren izen ona eta memoria bermatzen zituzten arbaso-en ekintzak, edo kontzejuak behar izanez gero erabilzitezkeen baliabideak), herriaren kontrola bereganatze-ko orduan familia bakoitza maila batean edo besteanjartzen zutenak. Hala, kontzejua kontrolatzen zutenfamiliek ahalegin guztiak egiten zituzten kargu publiko-ak beren aldekoek betetzeko.

Aurrerago, xehe-xehe aztertuko ditugu udal gober-nuaren alderdi horiek. Orain, Arizabalo leinuak herrikoboterea bereganatzeko prozesuaren hasiera baino ezdugu azaldu nahi. Prozesu horren maila gorena hurren-go mendean lortu zen. 3 4 I

Geneviéve CAUBERE(XIX. mendea).

San Telmo Museoa.

2.3 Izen onaren defentsa

Kontzejuen boterea partekatu ohi zuten bandoen artekoborrokek askotan auzitegietan amaitzen ziren liskarrak era-giten zituzten. Batzuetan, liskarraren iturria bidegabekeriadirudi, baina kontuan hartu behar dugu, batetik, memoriaketa estatus sozialak familiaren izen onean zuten garra n t z i a ,eta, bestetik, aitzakia baten atzean egon daitekeena.

Hala, 1674ko martxoaren 6an, Juan Martinez Arizaba-lok –garai hartan erregidorea zen, hau da, Donibaneko

kontzejuaren funtzionamendua antolatzen zuen– JuanIllarregi –kontzeju bereko beste erregidore bat zen– sala-tu zuen, iraintzeagatik eta tratu txarrak emateagatik oliohornidurari buruz hitz egiteko gainerako erregidoreekin(Francisco Ugarte eta Jose Artia) bilduta zeudenean23.

Salaketaren arabera, Arizabalok erregidoreei jakinara-zi zien aurreko urteko hornitzailearekin (MagdalenaSantander) hitz egin zuela, gainerako kapitularrak adosegonez gero, alokairuarekin baldintza berberetan jarrai-tzeko. Orduan, Illarregik, Arizabalo zeharka aipatuz,

I 35

Udalen funtzioetako bat prezio onean eta kalitatezkoproduktuekin behar-beharrezko hornidura berma-

tzea zen. Hala, norberaren ongia –norberaren sagardoa-ren ekoizpenarekin prezio on bat lortzea– bat zetorrenguztien ongiarekin –kalitatezko hornidura lortzea–.

Ekoizleen presioa kontzejuarengan nahiko nabarmenazen, eta horregatik zen garrantzitsua erabakiak zuzeneanedo zeharka hartu ahal izatea. San Pedro, Donibane etaArizabaloren arteko harremanean, sagardoaren gaiakezin hobeto argitzen du esandakoa. Hau da, arizabalota-rrek lurrak zituzten, bereziki sagastiak, badiaren ingu-ruan. Sagasti horien ekoizpena herrian bertan saltzenzuten, bertako biztanleen zein itsasontzietako eskifaiakokideen dietaren oinarrizko osagaia zen eta. Horren hari-ra, Arizabalotarrek Trintxer baserriaren sagarra erabiltzenzuten sagardoa ekoizteko eta saltzeko.

Jarduera horrek, jakina, arazoak ekarri zizkien, etaaskotan gertatzen zen bezala, epaitegiz epaitegi ibiliziren.

Horren adibidea dugu sagardoa saltzeko lehentasunariburuz 1722an izandako auzia, non Juan BautistaArizabalo –besteak beste, Trintxer baserriaren jabea– etabaserri bereko maizter sotolaria Pedro de Lezoren–Txipres oinetxearen jabea– aurka aritu baitziren epaite-gietan.

TRINTXER; handitu eta moztu

Dirudienez, Pedro de Lezo sagardo upelak saltzen hasizen Trintxer oinetxekoek tabernan irekitako upel guztiasaldu arte itxaron gabe. Ez zen lehenengo aldia, 1704angauza bera egiteagatik salatu baitzuten Pedro.

Trintxerpeko eta San Pedroko baserrien (Tr i n t x e r,Zamatete, Azkue eta Ilunbe) salmenta lehentasuna1621ean ezarri zen, baserri horien jabeek eta SanPedroko kontzejuak Donostiaren aurka 1618an hasitakobeste auzi baten ondoren.

Aitzitik, 1755ean, Juan Agustin Monzonek salatu zituenArizabalotarrak, berak zuen lehentasuna ez errespetatze-agatik. Baina, aldi berean, Donibaneko sagardo ekoizle

guztiek (Mateo Martiarena, Juan Bautista Arizabalo, AnaMaria Berrotaran, Manuel Arizabalo, Agustin Monzon,Maria Ignacio Arizabalo, Ana Matias Iartza eta JuanIgnacio Salaberria) Lezo tartean sartu zela salatu zuten.Lezok, jurisdikzio zibila eliz jurisdikzioarekin nahastuz,Bizkaia auzoan saltzen zuen bere sagardoa.

Bestelakoa, baina aurrekoa bezain esanguratsua, da1752an Juan Bautista Arizabalok piztutako eztabaida.Juan Bautistak protestatu egin zuen kontzejuak prezioaaldatzea erabaki zuelako, eta, sagardo faltaren aurrean,batetik sagardo purua, eta bestetik, heren bat ur zuensagardoa botilaratzeko agindua eman zuelako, eta azkenhau garestiena zelako, gainera. Hau da, edozein ekoiz-lek sagardo gehiago lor zezakeen bere uzta urriari uranahastuz.

Valladolideko Errege Kantzilertzaren Artxibategia (ARCHV): Auzi

Zibilak. Zarandona eta Wals: Hildakoak: C 2764/2 - L 564.

Hildakoak. C 2050/1 - L404. Ahaztuak C 3555/7. Auzi Zibilak.

Varela. Hildakoak. C 3112/1

Gipuzkoako Artxibo Orokorra (Tolosa) (GAO): CO UCI 1414. CO

CRI 137, 5. CO ECI 1902.

Eskualdeko baserriakmerkatarien familianagusien sare ekono-miko eta sozialarenbarnean geratu ziren.Bai Uliako baiAltzako hegaletansagastiak zeudenbatez ere, etaTrintxerpeko etaAltzako baserriekdolareak eta upate-giak zituzten. Horrelageratu zen, esaterako,TRINTXER baserria–argazkiaren erdian–XVII. mendeanberreraiki ondoren.Kutxa Fototeka.

aurpegia garbi zuela eta ez zela bi aurpegiko gizonaesan zuen. Giroa berotzen hasi zen; IllarregikArizabalori gezurti esan, eta zaplazteko bat eman zion.Jarraian, ezpata zorrotik atera zuen hiltzeko asmoarekin.Alabaina, ez zen horrelakorik gertatu, bildutakoek helduzutelako.

Eztabaida horrek eragina izan zuen familiako bestekide batzuengan. Akusatuaren arreba Mari Jo a nIllarregiren aurka ere jarri baitzuen Arizabalok kereilakriminala. Dirudienez, Arizabaloren etxera joan etaharen emazte Isabel Darietari anaiaren irain berberakbota zizkion garrasika eta jende askoren aurrean, etahori etxe eta familia baten izen onaren eta ohorearenaurkako eraso zuzena zen.

Juan Illarregiren deklarazioak, gainera, informazioaematen digu Pasaian udal karguak betetzen zituztenpertsonei buruz. Haren aitorpenaren ara b e ra, marinelazen, eta 34 urte zituen. Juan Martinez A r i z a b a l o r e nsalaketen harira, erantzun zuen egia zela bilera bat eginzutela olioaren alokairuaz hitz egiteko, eta bera erre-matatzearen aldekoa zela, eta ez berritzearen aldekoa.H a l a b e r, aitortu zuen bileran hartan esan ziola ez zelaegia aurreko errematatzailearekin gai horri buruz hitzegin zuenik, eta Arizabalok egia zela e rantzun ziola,eta horregatik hasi zela ika-mika. Bukatzeko, Ju a nMartinez Arizabalo eta haren familiarenganako errespe-tua adierazi zuen.

Ondoren, Juan Illarregiren arreba Mari Juan Illarregideitu zuten deklara t z e ra. Donostiako Ko r r e j i m e n d u k okartzelan zegoen anaiarekin batera. 40 urte zituen, etajostuna zen. Mari Juan Illarregiren esanetan, harenetxetik gertu bizi zen Isabel Darieta beraren ateareno n d o ra hurbildu, eta esan zuen Juan Illarregi gaiztoa etagezurtia zela, eta ez zuela merezi erregidore kargua.Orduan, bietako zein gizon zen hobea eztabaidatzenhasi ziren. Defentsak, bere aldetik, Illarregitarrak bake-tsuak eta apalak zirela azpimarratu zuen: “pacíficos yapartados de ruydos y pendencias y muy modestos ytemplados de hablar y obra r ” . Eta pixka bat aurrera g o ,l i s k a r raren gakoa argitzen da. Izan ere, ika-mika lehe-nagotik zetorren, eta bikario kargua betetzearekin zuenzerikusia. Garai hartan, Illarregiren esanetan,Arizabalok ez zuen ondo jokatu, eta bi alderdiak hase-rretu egin ziren. Zenbait pertsona Juan Martinezenjokabidearen aurka azaldu ziren, komunitatean haing a r rantzitsua zen karguaren izendapena bere mesede-rako erabili zuelako. Ezin baitugu ahaztu erretoreaoinarrizko pertsonaia zela herrietako bizitzan, berezikiherrixketan, non apaiza zen arimen deskarguaz ardura-tzen zen bakarra.

Aurreko auzira itzuliz, Illarregiren eta A r i z a b a l o r e narteko liskarra gaiztotu egin zen, lehenak bigarrena-ren aurka salaketa bat jarri baitzuen hilabete bat gero-ago (1674ko apirilaren 10ean) Ko r r e j i m e n d u k oEpaitegi berean, udaletan sartzea eta kargu publikoak

3 6 I

Georges CARPEN-TER: “Vista de

Pasajes” (1842). San Telmo Museoa.

betetzea merezi ez zuen bilau eta doilor baten antze-ra tratatu zuela argudiatuta2 4. Eta Adrian Larrondoaurkeztu zuen lekuko gisa. Larrondok deklaratu zuenhauxe entzun ziola esaten Juan Martinez A r i z a b a l o r i :“que estimaba tanto a Illarregui cuanto pisaba con suz a p a t o ”.

Salaketaren ondorioz, Arizabalo atxilotu etaKorrejimenduko kartzelan sartu zuten. A i t o r p e n a r ie s k e r, badakigu 43 urte zituela, eta, aukera zuenean,i t s a s o ratzen zela: “marinero navegando paraAndalucía quando se ofrece ocasión”. Lan arloan adie-razitako ezegonkortasun horrek ez gaitu eraman beharondorio faltsuak atera t z e ra. Berez merkataria zen.Ja r d u e ra ekonomiko horrek, besteak beste, muga poli-tikoak zituen, eta ez zuen galarazten baliabide ekono-miko osagarriak eskaintzen zituzten beste lan batzukegitea (sagardoaren salmenta, txikizkako merkataritza,aziendak, etab.).

Hori ez zen izan, ordea, arizabalotarren eta darieta-tarren arteko liskar bakarra. Edozein arrazoi, hutsalaizanda ere, barruko ezinegona azaleratzeko gai izanzitekeen. Eztabaidak pizteko arrazoia, beharbada,gutxienekoa zen. Garrantzi gehiago zuten batak beste-ari botatako irainek. Izen onaren aurkako irainek bene-tako iritziak ezkutatzen dituzte. Alabaina, askotan, tes-tuinguru berezia dela-eta, interpretatu ezin ditugun iri-tzi pertsonalak biltzen dituzte.

Nolanahi ere, auzi horrek arizabalotarren estatuspribilegiatua agerian uzten du berriro. Ahal zutenguztietan erabiltzen baitzuten estatus hori beste per-tsonaia batzuei maila sozial apalagoa zutela lepora-t z e k o .

Horren adibide garbia dugu Sancin Sagalesek, harenemazte Francisca Iantzik eta azken horren ahizpa AnaMariak 1667an Gipuzkoako Korrejimenduko Epaitegia-ren aurrean Adrian Arizabaloren oinordekoen –IsabelDarieta eta Juan Martinez Arizabalo– aurka aurkeztuta-ko kereila. Auziaren arabera, “tubieron en sus palabrasy ruido de poca consideración”25.

Aurrerago argitzen da zeintzuk izan ziren hitz horiek:Isabela Darietak esan zion Ana Maria Iantziri kristauberria zela, eta gurasoak Donibanetik erbesteratu zituz-tela, “tratándolas juntamente de malas muxeres y otrasinjurias”. Ana Mariaren erantzuna ez zen makala izan:Isabeli urdanga eta urdama esan, eta elkar joka hasiziren. Jarraian, Isabel Darietak hauxe esan zion AnaMariari: “a mi me as de cortar la cara, hija de un demo -nio pasada en una mala gabarra”. Eta hori guztia, pro-zesu judizialaren arabera, gela baten alokairua zela-etazor bat ez ordaintzeagatik.

Isabel Darieta Tolosan espetxeratu, eta ondasun hauekbahitu zizkioten: Gaztainondozko kutxa bat eta intxau-rrondozko bi kutxa, kobrezko bi pertza eta gaztainon-dozko bi aulki, bi ohe, bi upel huts eta bi zartagin, bigonazpikoII eta arrantzatzeko “chanuque” bat.

Ja r raian, aitorpena hartu zioten. 31 urte zituen.Isabelek esan zuenez, bere ahizpa Francisca Darieta etaAna Maria Iantzi zor batengatik hasi ziren eztabaidan.Banatzera hurbildu zenean, ahizpak aurpegia odolezta-tua zuela ikusi zuen, eta, orduan, Ana Mariari galdetuzion nolatan tratatu zuen haren ahizpa horrela, izan ere,Ana Maria baino zaharragoa zen. Horrez gain, esan zionzorrak haserretu gabe eta norberaren izen onari eutsizkonpondu behar zirela. Orduan, Ana Maria Iantzik, osohaserre, dirua zor ziotela esan, eta iraindu egin zuen: “selos echó y arrojó a esta confesante sus quartos diciendoque aquellos se los devía y era su puerco crédito”. IsabelDarietak, berriz, hauxe erantzun zion: “a mugeres onra -das como ella no se cortaba las caras y mal aya la gaba -rra que le pasó, si ella la francesa havía de atreverse acortar la cara a esta confesante”. Iantzik orduan esanzion bere aita, kanpotik etorri arren, beste edozein per-tsona bezain ona zela, Miarritzekoa zelako, eta Darietakerantzun zion handik bota zutelako etorri zela.

Ikusten dugun moduan, salaketa horien atzean aurrei -ritzi sozial asko zeuden, eta soilik azaleratzen ziren jen-dea sutan jarriz gero. Beharbada, garai hartan Frantziakoerresuman bizi ziren protestantismoko gertaerekin zutenzerikusia.

I 37II Basquiña: emakumeek kalerako arroparen gainean erabiltzen zuten zaia; gaur egun, zenbait jantzi erregionalen osagarri gisa erabiltzen da. Izenak jantziaren eus-kal jatorria salatzen du.

Azkenean, Isabel Darieta libre geratu zen, betiereFrancisca eta Ana Maria Iantzi eta haien leinuko gaine-rako ahaideak ondratzearen eta prozesuko gastuak–hamabi dukat– ordaintzearen baldintzapean.

Horrelako liskarrak belaunaldiz belaunaldi luza zitez-keen, leinu baten hainbat adar etsai bihurtzeraino. Ez dazaila, beraz, ehunka urte lehenago hasitako familienarteko lehien arrastoari jarraitzea.

Behin baino gehiagotan aipatu dugu arizabalotarrakitzal handiko hainbat pertsonaiarekin zituztela harrema-nak, laguntza eta babesa bermatu nahian; Laiatarrenadugu sendi horietako bat. Familia ospetsua zen, tradizioluzekoa San Jakueren Ordenako zaldunen artean, batezere Koroari eskainitako zerbitzuengatik. Ignacio Laia,e s a t e rako, aipatutako ordena militarrean sartu zen1696an, Markuletako (Gueñes) Mateo Laiaren etaPasaiako Maria Martin Aranbururen semea zela frogatuondoren. Mateo Laia Orden bereko zalduna eta GerraKontseiluko eta Junta Militarreko almirantea izan zen26.

Juan Bautista Arizabalo familia horren ahalduna etaordezkaria izateak erakusten du, Ameriketatik itzultze-an, Donibaneko pertsonaia garrantzitsuen maila beralortu zuela –dokumentazioari erreparatuz gero, ikusikodugu, Juan Bautistak lehen aldiz erabiltzen hasi zenetik,etengabe azaltzen dela “on” terminoa eta familiako kidenagusiek Donibaneko zaindariaren izena (Juan Bautista)

dutela–. Hala, ez da harritzekoa, 1716an, Donibanekopresbitero benefizioduna zen Juan Antonio Laiaren etaSan Jakueren Ordenako zalduna eta Maria AntonioLaiaren senarra zen Jose Antonio Leizaur andoaindarra-ren ahalordedun gisa, salaketa bat sustatzeaDonibaneko Martin Zabalagaren eta Isabel Eguzkitzarenalaba eta oinordekoa zen Gracia Zabalagaren kontra.Dirudienez, Gracia Zabalagak 54 dukat zor zizkien 200dukateko zentsu baten interesengatik27. Salaketa horrenbidez, Ameriketara joatean laiatarrek emandako lagun-tza eskertzeko, Arizabalok bere ongileen eskubideakbabestu zituen.

Bitartekaritza horren atzean, gainera, beste alderdigarrantzitsu bat dago: zabalagatarren eta arizabalotarrenarteko harremana. Horren harira, 1681ean, ClaraArizabalo Andres Zabalaga kapitainaren emaztea etaCatalina Zabalagaren alaba zen. Hori dela eta,Arizabalotarren hurbiltasunak bi alderdiak lotzeko baliozezakeen, salaketa berak sustatu arren2 8. Gainera ,Andres Zabalaga kapitaina jarraian azalduko dugun ger-taera batean nahastu zuten. Gertaera horren bidez, ira-kurle askorentzat harrigarriak izan daitezkeen portaerakezagutu ditugu.

1678an Antonio Garfio sustatzaile fiskalak MariaIribarren f ra n t s e s a r e n eta Donibaneko ClaraArizabaloren kontra ofizioz jarritako salaketa lehenarenohaidetzeari buruzkoa da. Aspaldidanik gizon ezkondu3 8 I

Bordalaborda,Donibanen.

Pasaiako PortukoAgintaritzaren Argazki

Artxiboa.

I 39

batekin bizitzea leporatzen zioten: “de mucho tiempo aesta parte con honbre casado en amistad ilícita en sucasa y compañía y consentimiento de la propia mugerlegítima, comiendo y durmiendo juntos en una mesa ycama públicamente, causando mucho escándalo”29.Gizon ezkondua, jakina, Andres Zabalaga kapitaina zen,eta emakumea, bere emazte Clara Arizabalo.

Beraz, Clara Arizabalori egotzi zioten bere neskameMaria Iribarrenen eta bere senarraren arteko harremanaonartzea. Maria Iribarrenek, gainera, haur bat izan zuenZabalagarekin. Zabalaga, kereila jarri zenean,Andaluzian zegoen, Buenos Airesera abiatzeko prest.

Maria Iribarren deklaratzera deitu zutenean, akusazioaonartu zuen, baina Clara Arizabalo harremanaren berrizuela ukatu zuen. Izan ere, bere senarrarekin haur batizan zuela jakin zuenean, etxetik bota zuen. Alabaina,etxean hartu zuen berriro, errukituta, Iribarrenek osogaixo zegoela sinestarazi baitzion.

Antzeko istilua dugu 1749an, Juan Bautista A r i z a b a l oOrobiok, ezkondu zen urte berean, eragin zuena3 0.Donibaneko Juan Angel Osan Iruñeko Eliz Au z i t e g i a r e naurrean bere emazte Ceferina Minondorengandik bana-tzea eskatu zuenean sortu zen eskandalua. Osanen sala-ketaren ara b e ra, bere emaztea Juan Bautista A r i z a b a l o r e-kin oheratu zen, eta gainera, ume bat izan zuen harekinb e ra Ameriketan zegoen bitartean. Autoaren ara b e ra ,1741ean A m e r i k e t a ra abiatu zenean, bere emaztea Ju a nBautista Arizabaloren etxera joan zen neskame. A l a b a i n a ,Arizabaloren sexu gehiegikeria baten ondorioz –salatzai-learen esanetan, maiz gertatzen ziren halakoak–, haur-dun geratu, eta 1743an, ume bat izan zuen. Horiekhorrela, Juan Bautistak etxean hartu zuen neskatoa, bainaOsan itzuli baino pixka bat lehenago, Oiartzunera bidalizuen, gertatutakoa ezkutatzeko.

Osanek arazo asko izan zituen itzuli zenean, JuanBautista Arizabalo pertsonaia garrantzitsua zelako.Lehenik eta behin, erretorea Juan Antonio Arizabalo zen,akusatuaren anaia. Horrez gain, bertako beste apaizbatzuk Juan Bautistaren senideak eta lagunak ziren, eta,ondorioz, kanpoko –Hondarribiko– epaile batengana jobehar izan zuen beraren eskaeraz arduratzeko. Eta horiguztia gutxi balitz bezala, ohorea familia edo pertsonabaten ezaugarririk inportanteenetakoa zen garai hartan,salatutako gertaera bolo-bolo zabaldu zen, baitaDonibanetik kanpo ere. Horrek, salatzailearen esanetan,kalte handia eragin zion, eta, ondorioz, emaztearengan-dik banandu beste biderik ez zuen izan.

Epaiak Juan Angel Osanen eskaera onartu, etaCeferina Minondo etxe zintzo eta ondradu batean sar-tzeko agindu zuen, Hondarribiko parrokiako bikarioarenerabakiaren mende. Alabaina, Juan Bautista Arizabaloriez zion inolako zigorrik ezarri. Auzi horrek harremandebekatuen zama emakumearen bizkar uzten zela era-kusten du, emakumea bekatuarekin lotzen baitzutengarai hartan.

NOBILLADA DONIBANEN. ZEZENAK

Ayuntamiento del día 10 de agosto de 1761.

En la sala de las casas del concexo y ayuntamiento de este Noble y Leallugar del Pasage, jurisdicción de la ciudad de Fuenterrabia, a son de can -pana tañida y publicata echa este día que se cuentan 10 de agosto de1761 en observancia de sus fueros y costumbres se juntaron los señoresAntonio Fidel de Iriberri, capitán rexidor cavo, Lucas de Juanchorena yJoseph Vicente de Casares, rexidores, y Juan Asencio de Gamboa, todosquatro mayor y más sana parte de los cinco capitulares que representanal dicho lugar en su justicia y gobierno político, económico y militar,(que de ser así este presente año, yo el escribano infraescripto doy fee),con asistencia y concurso de los señores vecinos, que los que concurrie -ron fueron los señores don Juan Bauptista de Arizavalo, familiar del SantoOficio, Juan Bautista de Iriarte, Pedro Ignacio de Muñoz, Josph Martín deZavala, don Diego de Otazu, don Martín de Taxeros, don Joseph deLázaro de Errazu, Santiago de Ugalde y Santiago de Arsola, y estando asíjuntos y congregados para tratar y conferir las cosas del servicio de DiosNuestro Señor, del Rei y bien público del común dixieron que haviéndo -se sacado las maderas de las barreras que havía quinze años que estabanalmacenadas para su reconocimiento y que mediante haberse advertidoque con la humedad se estaban perdiendo, determinaron sus mercedescargohabientes y vezinos su reparo, encargando esta diligencia al maes -tro carpintero Francisco de Miñondo, que haviéndolo ejecutado y plan -tificado dichas barreras en los sitios que devían colocarse, y viéndolasasí, pidió el pueblo se hiciese una corrida de toros del país, en celebri -dad de haverse finalizado el templo de Santa Ana, ofreciendo alguno delos señores vezinos traer dichos toros a su costa, sin que este noble lugartenga más gasto que el ejecutado en dichas barreras y el refresco regular.

En vista de lo qual, todos los dichos señores unánimes y conformesdeterminaron complacer al pueblo en su pretensión, en la que resultarásu mayor beneficio en el arbitrio de sisa, asignando dicha corrida para losdías 31 y primero de septiembre inmediatos al de la festividad de laDegollación de San Juan Bautista, patrón de este dicho lugar.

EreitenKulturZerbitzuak

3 XVIII. MENDEA. ARIZABALOTARRENGARAIA

3.13.1 Ameriketako aberastasuna

Jarraian duzuen gutuna 1708ko otsailean idatzi zien JuanBautista Arizabalo Darieta jaunak Ana eta Maria AnaArizabalo bere arrebei, Mexiko Hirian. Juan Bautistakfamiliari Indietatik bidalitako dirua zela-eta, A n aArizabalok eta haren ama Isabel Darietak auzitara jo iza-nagatik heldu zaigu. Hala, arizabalotarrei dirutza horiegiten lagundu zien elementuetako bat dugu aurrezaurre: Amerika.

Hermanas queridas mías. Receví tres de vuestras mer -cedes, las dos de ellas de 30 de diziembre de 1704 y30 de marzo de 1705, amvas escriptas en nombre demi amada hermana Ana, y la tercera con junto con lanuestra afectuosa María Ana, sirviéndome la noticia desu salud y de que la gozan perfecta y continuada pormuchos años, quedando yo gracias la de informarme elengaño que padecía de especial consuelo estimazión ygusto, y éste le tendré siempre que consiguiere tenerlasrepetidas a Nuestro Señor, con ella y mui segura al ser -vizio de vuestras mercedes, con efectos mui vivos deejercitar mi cariño y buena voluntad en su agrado, sien -do mui del mio el que vivan vuestras mercedes conrecojimiento, virtud y santo themor de Dios, porque lesruego tengan perseveranzia en su servizio y grazia, quecon ellas se consigue un bien y estimable, porque es elmaior que las criaturas en esta mortal vida pueden con -seguir, que los del mundo comúnmente llaman vienesson peresederos, y en tanto son buenos en quanto seaplican vien y solo se pueden desear para este fin ypara que sean medio de pasar esta umana vida conalguna dezenzia, que me los a conzedido tan a manosllenas y más de lo que meresió, y en cumplimiento delos que con ellos debe ejecutar, con la ocasión de lapresente flota del cargo del general don Diego deSantillana (que permita nuestro Señor llevarla a salva -mento), doi orden al capitán don Leonardo deIllarregui, que es amigo y vezino de la ciudad deMexico, para que el valor de 1900 pesos excudos quetiene en su poder de mi quenta en oro quintado, loremita con personas de su satisfacción a entregar en laciudad de Cádiz al bachiller don Pedro Francisco delCampo, persona que me ha satisfacido siempre y encompañía de quien pasé de España a este reino, y porsu ausencia al capitán don Mateo Miguel de Arnedo,que asiste en dicha ciudad, amigo de mui de mi esti -mación, que fue maiordomo del almirante general donMateo de Laia (Dios aya), y por la de ambos a entregara mi amo el conde de Lebrija que asiste en la ciudad

de Sevilla, con orden que doi del rezevido que sea lovendan y lo que quedare excalfando todos los costesque puede causar desde Mexico asta poner la cantidadque quedare en la ciudad de San Sebastián, lo quefuere líquido en letra para dicha ciudad o con el yan -gües se remita a entregar en primer lugar a nuestra que -rida madre y señora, en seguida a nuestro amante her -mano don Adrián, y en tercero a vuestra merced her -mana Ana carísima, para que se reparta en esta forma:a duzientos pesos excudos a nuestro hermano donAdrián y a cada una de las cuatro hermanas duzientospesos excudos que también se entreguen a nuestra her -mana Agustina de Rivadeo, viuda de nuestro hermanoJoseph (que Dios goze), y asimismo cien pesos que seentreguen a nuestras primas hermanas MaríaHernández, María Ana y Magdalena de Arizabalo, poriguales partes lo que les tocare a cada una en losdichos zien pesos excudos, y la restante cantidad quequedare revajados los costes desde Mexico asta SanSebastián, es mi voluntad sea para nuestra madre yseñora, y si lo que Dios no permita, su merced faltaraantes de recevir dicha cantidad se reparta por igualespartes entre nuestro hermano Adrián y las cuatro her -manas, como también el que si Agustina de Rivadeofaltara, los duzientos pesos que doi orden se le entre -guen, sean para sus hijos e hijas, nuestros sobrinos, poriguales partes. Y asimismo, si alguna de la dichas tres4 2 I

primas falleziera, los zien pesos que doi orden se leentreguen, se repartirán entre las que quedaren, sin queen cosa alguna de lo que dispongo y llevo pueda otrapersona ejecutar lo contrario por ser mi voluntad sehaga la entrega de dicho dinero como llevo dicho.

Siento mucho el contratiempo que ha tenido vuestramerced hermana Ana en los riesgos que hizo en que haperdido su corto caudal, cuia notizia me ha sido muisensible por lo mucho que le estimo y deseo su acre -sentamientos, me alegraré sirvan de algún alivio asiavuestra merced como a los demás hermanos los duzien -tos pesos que consigno a cada uno, quienes puedenestar zierto que mientras yo tubiere posible y ubiereoportunidad de ocaziones seguras, socorreré a nuestramadre y a todos los hermanos con lo que pudiere, nosiendo por ahora posible condeszender con los repeti -dos ruegos que se me hazen sobre que me desenvarazede negocios. Si procuré pasar a estas partes, o quandomenos a la Andaluzia, por allarme al presente repartidoy con dependenzias a mi cargo a las quales devo darcumplimiento en que consiste el punto y crédito dehombre de vien, y dado caso que no presediera estarazón y me allara redondeado, no determinaría en estaocazión semejante viaje por estar el mar inundado deenemigos, y exponerse a perder en una ora quando nola vida, por lo menos la azienda que con sumo anelo y

trabajo de mis años se a conseguido, y puede ser seacon una paz general que aviéndola procuraré con lamaior brevedad que pudiere desenvarasarme y ponerpor ejecuzión el viaje para nuestra patria, que no lodeseo poco. Al presente me allo en esta ciudad deGuatemala con ánimo de pasar dentro de breves días ala de México y en ella mantenerme interin logro mibuen deseo que la ocasión de aver pasado a esta ciudadfue el allarme en la de México osioso más de ochomeses sin esperanza de que en muchos días ubiese enque entretenerse para no ir menoscavanse el caudal porno esperarse flota tan presto, y con aver executado esteviaje e conseguido alguna utilidad, y me allo mui can -sado y trabajado con el mucho que he tenido en cami -nar en este reino más de cuatro mil leguas por tierra, yahora solo deseo algún descanso y sosiego.

Rezeví el escapulario de Nuestra Señora del Carmen,traígolo puesto por ser su devoto y por memoria de talmerced que estimo como devo y doi repetidas grazias,y siendo quanto se ofrece poner en la notizia de vues -tras mercedes, quedo rogando a Nuestro Señor, lesguarde muchos años31.

Gutun hau guganaino heldu izanaren arrazoia aldeb a t e ra utzita, beren ondarea Ameriketan handitu nahizutenek gainditu beharreko arazoen lekukotza ezin I 43

Didier PETITDEMEURVILLE.Arizabalo XIX. men-dearen erdialdean.Gipuzkoako ForuAldundiarenBilduma.

hobea ere bada, eta horixe da garrantzitsuena. A r egehiago: urte askoan familiagandik urrun bizi zireneibarruan pilatzen zitzaizkien sentimenduen isla da, etxe-koei laguntzen saiatzen baitziren aberritik milaka etamilaka kilometrora neke handiz eta asko sufrituta ira b a-zitakoarekin, zorigaitzak guztia pikutara bidal bazeza-keen ere. Horregatik, ezinegon handia eragin zion amaeta arreba elkarri mokoka ikusteak, konfiantzako pertso-nen bidez bidalitako urrearen zatirik handiena norke s k u ra t u k o .

Alde horretatik, ondare handi samarra lortua zuenArizabalo Darieta jaunak Ameriketan egindako saleros-ketekin. Familiari bidalitako gutunetako informazioari

esker dakigunez, Guatemala eta Mexiko artean aritzenzen merkataritzan, eta, horri esker, urre eta zilar mordoapilatu zuen. Aurreko belaunaldien jakinduria guztia bilduzuela dirudi. Batetik, itsas tradizioa; horrek harentzatberria ez zen abentura baten aurrean jartzen zuenArizabalo, eta, gainera, bere senideek aurreko mendee-tan sortutako harreman sarea erabil zezakeen horretara-ko. Horrez gain, babesa eskaintzen zion sare horrek,familia etxetik irteteko, Cadizen bizitzen jartzeko etaIndietara joateko urratsak egiteko orduan. Lagunen, herri-kideen eta senideen laguntzak erraztu egin baitzion nola-bait aurrean zuen erronka, sare horretako kide bakoitzaegoera asimetrikoan kokatzen zuen bestelako zerbitzuedota laguntzaren truke.

Hidalgoko EstatukoUnibertsitate

Autonomoa, Pachuca,Mexiko Hiritik 96

Km-ra, iparraldera.Garai batean,

“Pachucako ErregeMeatzeak” zuen

izena, eta bertan lortuzuten Juan Bautista

Arizabalo Ribadeo etaJuan Bautista

Arizabalo Orobiolehengusuek beren

aberastasunaren zatihandi bat, XVIII.

mendeko 30ekohamarkadan.

Joaneko bidaia erebaliatzen zuten burdi-nazko eskulanak sal-tzeko. Hala, bidaieta-ko batean, 1729koan,

Cadizen barrenaBaionatik Mexikora

egindakoan, helburuaahalik eta garestiensaltzea zela irakurri

dugu. Hauxe zen ari-zabalotarrek, MariaIgnacia Arizabalok

barne, salerosten zute-na: 33.000 jostorratz,36 dozena guraize, 72dozena orraze, 4.500

eztenIII, 12 dozenalabana txiki, 24 doze-

na bestelako labana,36 dozena belarri eta

4 guraize lodi. Horrezgain, Flandriako lista-ria –kalamu-lokarria–erantsi zuten Cadizen.

Arizabalotarren Ameriketako abenturarekin loturikoauzietan agertzen diren gutunei esker dugu arizaba-

lotarrek XVIII. mendearen erdira arte Ameriketan bizitu-takoen berri32. Bere aita Arizabalo Darietaren urratseijarraituta, Juan Bautistaren Arizabalo Orobio Pachucanizan zen 1734an, Guatemalan 1737an eta 1738an, etaMexiko Hirian 1740an eta 1741ean, eta gazte bihurtuzen aberats, Rosali Olaberriagarekin ezkondu bainolehen.

Era berean, Jose Arizabalo Darietaren anaia eta JoseArizabalo Orobioren osaba Jose Arizabalok idatzi zuenHabanatik, 1730ean, beren ontzia Matanzas aurrean iahondoratu ondoren; etxekoen berri nahi zuen, eta ariza-balotarrek Ameriketan zituzten harreman batzuei izen-abizenak jarrita, eta agur triste batekin despeditu zen:Hermano y querido mío. Deseando que al recibo de éstate mantengas con caval salud en compañía de todos losamigos, la mía a Dios gracias buena para servirte. Pongoen tu noticia de nuestro arrivo a esta ciudad el día 24 delpresente después de haber propasado el día 20 de estepuerto para el Leitte y aterrarnos sobre Matanzas con

viento por el oeste haviendo avistado por lamañana la tierra, y por no habernos atraca -do a ella, no la reconocimos, que nos costótres días volteando para llegar a esta. Elregistro de España ai un mes que llegó aésta, que algunos an tenido cartas deEspaña, yo no he tenido de parte ninguna,ni razón ninguna que discurrió habrán escri -to con el pingo [buque de carga o flete] quesalió con azogues junto con este registropara la Veracruz, que puedes hacer diligen -cia si ay alguna para mí escriviéndole aFanales o a otro amigo y la puedes abrir quepuede ser aiga alguna novedad o carta parati. Los trates que me dejaste para don DiegoPérez de Santiago, se le entregue luego quellegue quien quedó mui agradecido y conánimo de escribir haciéndome muchos ofre -

cimientos. Con Iváñez te escriví el día antes de nuestrasalida, dándote cuenta de la venta del cajón y mandán -dote el resto que quedaba en mi poder con don Josef deCastañeda, que me alegraré esté a su merced buenoponiéndome a su obediencia, como así me pongo a lade todos los amigos, y no ofreciéndose otra cosa seso yno de rogar a Dios te guarde los años que deseo. Abana,y mayo 28, 1730 años, tu hermano quien tu bien desea,Josef de A r i z avalo, mi hermano Juan Bautista deArizavalo. Al sobrino Juan Bautista no dejes escribirle entodas las ocasiones y le participarás de cómo reciví lasuia junto con la de su amo y la de su padre y madre,que en primero ocasión le escribiré de España. Agur.

Honako epaiketa honetan azaldutako galderetakobatean islatzen da aldeen arteko gutunen garrantzia: quees cosa corriente y practicada entre comerciantes queaunque esté ausente y no se conozcan de cara, sinembargo hacen tratos de géneros de mercancías y ven -tas de compañía y otros semejantes, procediendo porcorrespondencias especialmente los paisanos que nabe -gan a las partes de Yndias.

III Zapatarien eztena.4 4 I

Salvador BARRERARODRIGUEZ: “Instalaciones de la UAEH”.http://es.wikipedia.org/wiki/Pachuca

3.2 Arizabalo etxea

Familiaren irudia eraikitzeko joko amaigabean, familia-ren izen onarekin eta balioarekin bat zetorren etxea edu-kitzea zen, garai hartan, goi mailako gizartearen ardure-tako bat. Horretarako, transmititu nahi zuten irudiarenpareko etxea eraikitzeko eta egokitzeko erabiltzen zutenondare gehiena, irudi hori kanpoan zabaltzea baitzenhaien funtzio nagusia. Etxe nagusian bertan hasten zenfamiliaren irudia emateko lan hori. Arizabalotarrenkasuan, familiak zituen etxeak haiengandik espero zite-keena baino kaskarragoak ziren, itxuraz, oinordetzen etaezkontzen bidez eskuratutakoak baitziren. Hori kon-pontzeko, familiaren etxe nagusia izango zena–Arizabalo etxea– eraikitzeko orubea erosteko eginbide-ak hasi zituen Juan Bautista Arizabalok 1723an.

Paradoxa bada ere, egun Pasaiako udaletxea hartzenduen orubea, iragan mendearen amaieran erositakoa,Donibaneko kontzejuarena izan zen 1723. urtera arte,1676an erosi baitzuen, elizaren gainera erortzekotanzen lurra bertan ezartzeko. Dena dela, 1676tik 1723raez zuen ezertarako ere erabili, eta gastuak baino ez ziz-kion sortu alboko kaia mantentzeak.

Horregatik eta kontzeju-etxearen gastuak ordaintzekodiru-sarreraren bat edukitzeko, orduan ari baitziren erai-

kitzen (2008. urtera arte, alegia Arizabalo etxera aldatuarte, udaletxea izan dena, hain zuzen), Gorteko agenteaahaldun bihurtzea erabaki zuen Donibaneko kontze-juak, orube hori saltzeko baimena lortzeko33.

1723ko irailean saldu zuten orubea, hondartza etakanala, parrokiaren alboko kalea, ontziralekua etaJoaquin Iriberriren etxearen ondotik zihoan bidea muga-kide zituena. 5.293 errealean erosi zuen Juan BautistaArizabalok, errege baimena lortu ondoren34.

Hala, bertako ondarearen ikur bihurtu zen Arizabaloetxea, San Joan Bataiatzailearen elizaren ondoan dago-ena; eraikuntzaren ezaugarriengatik ez ezik, baitahorma sendo eta barrokoengatik ere, botere handia era-kusten baitzuten. Etxea eraikitzeko hautatu lekuak erelaguntzen zuen horretan, noski. Parrokiatik hurbil zego-en, baina hirigune pilatutik nahiko aparte, kale nagu-siaren hasieran, Ameriketan egindako diruarekin eraiki-tako beste jauregi barroko baten aurrean (MartiarenaBarranco familiarena, orain gutxi Meipi aldean dese-gindakoa); portu pribatu bat zuen inguruan, bai etaetxetik biltegira joateko bidea ere; Caracaseko ErregeKonpainia Gipuzkoarraren lur sail batzuen ondoanzegoen, konpainia horrek ere hartzen baitzuen partenegozioan, bai dirua inbertituta, bai ezkontzagatikoaliantzagatik. I 45

Arizabalo, PYSBEkoatrakalekua.Pasaiako PortukoAgintaritzarenArgazki Artxiboa.

1676an, egungo Arizabalo etxea hartzen duen lur sailaerosi zien Donibaneko kontzejuak Gracian Olaziregiapaizari eta Dorotea Verani. Kontzejuak lur sail batbehar zuen, elizaren gainera erortzear zegoen lurraezartzeko, mendi-hegaletik kendu behar baitzen lurhori. Ordura arte ez zioten inolako erabilerarik eman,baina gastuak sortzen zituen, alboko kaia mantentzekolanak zirela eta.

Kontzejuak eta Juan Bautista Arizabalok denboradezente eman zuten tratutan, eta 1723ko urtarrilean,Gorteko bere agentea ahaldun egin zuen kontzejuak,saltzeko baimena lortzeko. Dirua udaletxea eraikitzekoerabili zuten; hau da, 2008. urtera arte udaletxe izandena.

Saldu baino hilabete lehenago, kontratua sinatu zutenArizabalok eta Oiartzungo arotz Ignacio Garbuñok, etxeberriko arotzeria-lanak egiteko. Garbuñok urtebetekoepea edukiko zuen lanak amaitzeko, eustormetako etahorma nagusietako hargintza lanak bukatzen zituztene-tik kontatzen hasita.

Arotzak jarriko zituen material guztiak, teilak etalehen solairuko frontalak izan ezik, horiek Arizabalokenkargatuko baitzituen. Gainera, aparte ordaindukozituen Arizabalok frontalak eta basalana (menditik jaitsiahal izateko, egurrei egiten zaizkien bermeak).

Frontalek 15 besoko IV luzera edukiko zuten, eta puntanakabatuak egongo ziren.

Garbuñoren eta Arizabaloren artean izan zen gorabe-herarik, ez baitziren ados jarri lanen kalitatearen etabalorazioaren inguruan; ezta lanak ziurtatuko zituenperitua aukeratzerakoan ere. Azkenean, gastuak etaepaiketak sahiesteko, 1744an iritsi ziren Garbuño etaArizabaloren alarguna akordio batera, lanen ordainketa-ri zegokionez.

Etxearen edukiari eta barneko dekorazioari dagokie-nez, badugu 1828ko inbentario bat; bertan, etxeanhorretan geratuko ziren gauzak agertzen dira, jesuiteialokatu baitzieten, Bizkaia auzoko ikastetxearen egoi-tza gisa erabiltzeko. Kapera edo otoiztegia azpimarratubehar dugu, ohikoak baitziren halakoak Pasaiako garaihartako familia handien etxeetan, bai eta biltegiak ere,porturako sarrera zuzena baitzuten. Bestelakoan, 24koadro handi, 4 txiki, oihal batekin estalitako jokorako2 taula, 6-8 oineko 4 ohol, ezpelezko ohol txiki bat, 2zoko-altzari, 3 arasa, kaperako taulamendua, meza-liburua eta kantorea, kanoi batzuk, aldare-maindire bat,San Luis Gontzagaren estanpa bat eta marmolezko Jesushaurtxo bat aipatzen dira. Alegia, arizabalotarren oinor-dekoek beste leku batera eramanak zituzten, ordurako,arreoko pieza, bitxi eta apaingarri gehienak.

Etxeak jesuitei emandako inpresioa jaso du Iturriotzek:una casa cuadrangular, con fachada de piedra labrada yadornada con gran escudo señorial. Tiene el sótano ente -rrado al pie de la montaña, en el primer piso tres gran -des salas con un balcón corrido hacia la bahía; en elsegundo hemos colocado nuestro oratorio con unaVirgen pintada en el muro, más arriba un desván espa -cioso. A su alrededor apenas cuanta más que con unaestrecha faja de tierra y la marisma para el recreo de losescolares. La casa comunica con la iglesia parroquial pormedio de un puente sobre la estrecha calleja.

1834an, alokairua amaituta, etxea lehengora t z e k oegin beharreko lanen azterketa egin zuen Osinaldearkitektoak, halaxe agintzen baitzuen errentamendu-k o n t ratuak. la casita de piedra sillar que existia en laantepuerta de la parte oriental, juntamente con su teja -do, puerta y ventanas y demas adherentes, en atencióna su estado actual graduo su valor en 2.950 [reales]. Por el valor de la pared de mampostería a cal y cantoque cerraba el terreno de la casa por la parte de orien -te y mediodia, el poner corriente la puerta del almaceng rande, por la parte del muelle, el cerrar las dos puer -tas una ventana que se abrieron en dicho almacen porla parte del oriente, la puerta del almacen pequeñoque da a la entrada de la casa, y el cuartito con supuerta que habia en dicho almacen, bajo de la escale -ra para tener ve vedage (sic-bebidas), el tabique y puer -ta que habia tras la cocina de la pimera habitacion y

4 6 I

1723: ARIZABALO ETXE BERRIA

IV Gazten, 0,418 m besteko luzera neurria zen besoa.

que formaba transito para la escalera y común, por laparte del oriente, el asiento comun con su caja que par -tia desde la escalera de piedra sillar en la parte deloriente, la puerta de la escalera de la segunda habita -ción y el cerrar la puerta ventana de la expresadasegunda habitacion por la parte del poniente a los cua -les aplicando a cada clase su respectivo precio, estimoen 1.180 [reales].

Gero, Baignol anaien portzelana fabrikak (Pa s a i a )hartu zituen instalazioak. Bere aitaginarreba ManuelOtxoa Orobioren ahaldun gisa Anselmo Goñi Ganteketa Camilo Baignolek sinatutako errentamendu-kontra-tuan -1851ko abenduaren 15ean sinatu zuten-, 14. etxegisa ageri da etxea, Arizabalo deitzen zutena. Epeak(bost urte), alokairua (2.000 erreal sei hilean) eta eraiki-na suteen kontra aseguratzeko obligazioaz gain, eginbeharreko lanak zehazten dira: 12 ate-leiho konpondu,bastidoreak eta kristalak falta baitzaizkie; falta diren tei-lak jarri; bigarren eta hirugarren solairuko eserlekuakkonpondu. Konponketa horiek guztiak etxearentzat izan-go ziren, marmolezko tximiniak izan ezik.

Hortik aurrera, ezagunagoa da Arizabalo etxeak uda-letxe bihurtu arte egindako bidea. Iturriotzek bildu due-nez, Manuel Goñi Orobiok saldu zion etxea Mercader eHijo elkarteari, eta itsas zabaleko arrantzako bere indus-triaren egoitza gisa erabili zuen horrek. 1926an,Pasaiako beste familia ezagun batek erosi zuen, legasse-tarrek, eta beren La Chapelle-ri batu zioten, 1927anPYSBE ezagunari saldu aurretik.

Azkenik, Udalak erosi zuen 1991n, Xabier Portugalalkate zela, eta hainbat berritze-lan egin ondoren,2008an inauguratu dute udaletxe gisa. Bitxia da 1723kosalmentaren ondoriozko diru-sarrerak plazako udaletxe-an inbertitu izana, eta orain udaletxea egotea orubehorretan.

Gipuzkoako Protokolo Historikoen Artxibategia (GPHA/APHG)

(Oñati): 3/2499. 3/3237. 3/3240. 3/2540.

Lehen bi argazkietan (Pasaiako Portuko Agintaritzaren Argazki Artxiboa) Arizabalo ageri daPYSBEren barruan. Beheko argazkian (Juan Pardo San Gil) ikus dezakegunez, Arizabalo,enpresaren egoitza izateaz gain, enpresako itsasontzien atrakalekua ere bazen. Irudian,“Vendaval” itsasontzia, birmoldatu eta Matxitxakoko batailaren gertaera heroikoetan partehartu zuen “Nabarra” ospetsua bihurtu aurretik.

Gainerako auzoen aurrean garrantzitsu izateko, beha-rrezkoa zen norberaren etxeak zuen irudia nagusitzea.Herri festak, prozesioak eta bestelako ekitaldi publikoak(alardeak, dantzak…) aukera ezin hobea ziren etxearenirudia erakusteko. Familiak desfileetan, erromerietan edoelizan zuen lekua zaintzen zuen, eta, halaber, etxeenaurreko aldea apaintzeko ohituraren atzean onena izate-ko borroka gordetzen zen, auzoa baino gehiago izatekonahia. Pentsa zer-nolako eragina izango zuen bertakoen-gan Arizabalo etxe ederrak, mantel eta apaingarri onene-kin jantzita, herriko etxe nagusietako bat izaki –nagusiaez bazen–, herrian egin beharreko egonaldiak iraun bitar-tean Donibanen ostatu hartu behar zuten elizgizon, herri-tar eta militarrak bertan hartzeko prestatuta.

Ohikoa zen nagusitasuna erakusteko borroka hori.Hala, 1720an Gracia Margotegi auzoa salatu zuen AnaArizabalok, Juan Bautista Arizabaloren arrebak,Hondarribiko alkatearen aurrean –lehen instantziakoepailea zen, eta haren aurrera jo behar zen gatazkarik

bazen–, Gorpu Eguneko prozesioan bien etxeko ataripe-an mantelak jartzeko eskubidea biei zegokiela-eta.Horrekin batera, egun horretan denda ez jartzeko eska-tzen zion, etxapea libre uzteko, gai horren inguruan1713an biek egindako akordioa betetzeko35. Etxe horiMateo Laia almirantearena zen, eta Ana Basarrek lagaizanagatik zen Ana Arizabalorena; Gracia Margotegik,berriz, gela bat zuen etxe horretan.

Egia esan, Ana Arizabalok Margotegik Gorpu Eguneanmantelak jartzerik nahi ez zuelako zetorren liskarrak,eta, era berean, hormetako batean janari-denda zabal-tzea oztopo zelako bertatik pasatzeko; gainera, etxearenaurreko aldea estaltzen zuen, plazan egiten zen zezen-ketan, etxeak auzoei transmititzen ziren irudia gutxietsi-ta. Bataren eta bestearen akusazioen artetik, GraciaMargotegiren aurkako salaketa hartuko dugu; o d o l -zurrupatzailea esan omen zion, gaskoineraz eta jendau-rrean, bai eta San Migel egun zoritxarrekoak eta zorigai -tza opa ere.

Julio FRANCO:Bilduma partikularra.

3.3 Arizabalo maiorazkoaren sorrera.Nola handitu eta babestu zuten

Aurreko orrietatik ondoriozta daitekeenez, leinuaren etafamiliaren garrantzia alde biologiko hutsetik harago era-maten zen. Hala, familiarekin zerikusia duten hainbatalderdi aztertu dira, eta, horiei esker, familiaren irudiakanpora ateratzen laguntzen zuten hainbat euskarri ukie-zin (lagunak, ohorea, ospea, memoria…) ezagutu ditugu,azaletik baino ez bada ere. Familiaren ondasun materia-lak ere gehitu beharko genizkieke elementu horiei (higi-garriak eta higiezinak). Horiek guztiek (materialek etaimmaterialek) osatzen zuten ondare komuna, belaunaldizbelaunaldi ondoren aztertuko ditugun irizpide eta balio-en arabera transmititutakoa.

Hala, arbasoen ondareari –elementu material etaimmaterialek osatutakoa– eustea zen familiaren helburunagusia, eta, ahal izanez gero, handitzea. Horretarako,seme-alaba bakar batek jasotzen zuen ondare gehiena:oinordekoak. Gainerako seme-alabek senipartekoa izatenzuten, hau da, familiaren ondasunen zati handienari ukoegin izanagatik aukeratutako zatia. Lehen ikusi bezala,ezkontza-kontratua, ezkontza zuzendua eta testamentubidez berretsitako aukeraketa egokiak ziren ondareari,ohoreari eta gizarte-mailari eusteko eta horiek handitzekobiderik erabilienak.

M a i o razkoa sortzea zen familiaren ondarea bermatze-ko beste bide bat. Horrela, administrazio edo jokabideo k e r rak edo zorrak egiteak pixkanaka-pixkanaka onda-sunak jan zitzan saihesten zen, eta ondorioz, ondareatxikitzea. Maiorazkoa sortuta, batuta geratzen zen onda-rea, hau da, ezin zen saldu, erregearen baimenarekin ezbazen; izan ere, salerosketetatik kanpo uzten zirenm a i o razkoa osatzen zuten ondasunak. Gehienetan,oinordekoa ezkontzen zenean transmititzen zen maio-razkoa. Horretaz gozatzeko eskubidea edukitzeko,hainbat baldintza bete behar ziren: kaparetasuna etaodol garbia eduki, sortzailearen abizena eta armarriae rabili, zuzen jokatu, eta sortzaileak ezarritako bizile-kuan bizi.

1733an, Juan Bautista Arizabalo Darietak maiorazkoasortu zuenean, lehen aipatutako kezkak eta zalantzakargitzea izan zuen helburu, eta etorkizunean arizabalota-rrek egindako ondarea bermatuko zuen jokabide-espa-rrua ezartzea. Horretarako, klausula bat ezarri zuen testa-mentuan, eta horren bidez, %33 eta %20 handitu zituenbere seme Juan Jose Arizabalo Orobioren ondasunak;hala, honako hauek geratu ziren maiorazkoari lotuta: ari-zabalotarren etxe nagusia, orduantxe eraikitakoa, Laiakoetxea, ordura arte Ana Arizabalorena zena, Simoneneadeiturikoa, Trintxer baserria, Juananea baserria, eta osabaJuan Martinez Darietarengandik oinordetzan jasotakoetxea36.

Hala ere, sortzailearen borondatea ez zetorren beti batondoren gertatzen zenarekin. Familia honen kasuan, maizgeratu zen agerian familiaburuek ezarritako bideei jarraitu

ez izana. Orduan, adibidez, Juan Bautista Arizabaloriegokitu zitzaion maiorazkoa, bigarren semeari.

Alegia, nahiz eta maiorazkoa sortu eta ondasun bana-ketari buruzko kontratuak egin, etorkizunean arazorik ezedukitzeko, ondarearen banaketari buruzko desadostasu-nak nagusitu ziren arizabalotarren artean, XVIII. mendea-ren erditik aurrera.

Demandek gurasoak eta seme-alabak edota seme-alabakberen artean jartzen zituzten elkarren aurka, familiak berezzuen ezegonkortasuna arriskuan jartzen zuen suntsitzeprozesu moduko batean. Arizabalotarren leinuarenkasuan, baina, harrigarria da desadostasun kopurua etahorien maila, banatu beharreko ondasunen garra n t z i a r e k i neta familiako kide batzuen izaera gogorrarekin loturikoa.

Juan Bautista Arizabalo Orobiok urrats egokiak emanzituela esan genezake, hitz egin baitugu Ameriketanegindako dirutzaz. Nahiz eta ezkontzaz kanpoko harre-manak ere izan zituen –aipatu ditugu horiek–, ezkontzag a r rantzitsua egin zuen Rosa Olaberriagarekin,Caracaseko Errege Konpainia Gipuzkoarraren sortzailee-tako baten alabarekin, horren amaren aldetik Nobleziafamilia ezagunekoa baitzen.

Hala, 1749ko uztailaren 31n egin zuten Juan BautistaArizabalo Orobiok eta Rosalia Olaberriagak ezkontza-kontratua37, eta Elizaz 15 egunen buruan ezkondukozirela aitortu. Ezkontza horren ondorioz nabarmen haziziren familiaren ondasunak, alde bakoitzak jarritakoakbatu baitziren. Batetik eta aitaren aldeko maiorazkoaren I 49

oinordeko gisa, ondare ezaguna jarri zuen Arizabalok:arizabalotarren etxe nagusia, Laiakoa, Simonenea,Trintxer eta Juananea (Altza) baserriak, eta osaba JuanMartin Darietagandik jasotako etxea. Ama Maria JosefaOtxoak de Orobiok erantsitakoa batu behar zitzaionhorri: Lezoko Izue baserria, Errenteriako etxe berria,Etxeberria izenekoa, Altzako Txurdin baserria, eta etxebatean behar diren margo, ispilu, aulki, taburete, mahaieta bestelako altzariak; alegia, 16.000 peso eskudirutan,Ameriketatik ekarritakoak.

Rosalia Olaberriagak, berriz, hainbat ondasun higiezin(Altzako Mirabarkera eta Darieta baserriak eta etxe berribat Bizkaia auzoan), zergak, zilar landua, bitxiak, diruaeta akzioak, arreoa eta abar; guztira 323.620 errealekobalioa zuten.

Pentsa dezakegunez, ezkontza hori ez zen zorizkoaizan. Seme zaharrenak, Juan Jose Arizabalok, maiorazkoizan behar zuenak, apaiz bihurtzea erabakitzeak mugia-raztera bultzatu zuen familia. Ameriketako negozioakgobernatzen ari zela jakin zuen Juan Bautistak maiorazkoizango zela. Itzultzeko denbora luzea behar izan zuen(12 urte), –amak lehenbailehen etortzeko eskatzen zion,arrebak egoeraz aldatzeko denbora galtzen ari zirelakoaitzakiarekin, eta azkar aberrira eta etxera etortzerabehartu zuten, horrek, gerora, kalte ekonomiko handiakeragingo zizkion arren– hautagai ezin hobea aurkitzekoastia izan zuten.

Beraz, ez da harritzekoa Juan Bautista Arizabalok etahorren emazte Rosalia Olaberriagak hortz eta bihotzbabestu izana ondarearen osotasuna, bertako goi mailanezartzen zituena.

Maiorazkoa handitzeak ondarea guztiz kontrolatzeaeskatzen du, ordea, eta horrek beste liskar batzuk eraginzituen, senar-emazte horren eta gainerako senideen arte-an. Berriz ere, auziek lagunduko digute auzoak bainogehiago izatea bilatzen zutenek erabilitako estrategiaketa gure arbasoen bizimoduaren inguruko xehetasunakezagutzen.

1751ko ekainean has genezake errepaso hau, JuanBautista Arizabalo Orobio ezkonberriak bere ama Maria

Juan Bautista Arizabalo Darieta (1665 inguru- )

Maria Josefa Orobio

Juan Bautista Arizabalo Orobio (1717-1788) Juan Antonio Vicente Joaquina Juan Jose Manuel Teresa1749

Rosalia Olaberriaga ( -1778)

Juan Bautista Arizabalo ( -1820) M. Nieves Jose M. Ig. Marcos Tadeo Rita M. Fca. Manuel Juan Jose

Josefa Orobiok, Juan Bautista Arizabalo Darietaren alar-gunak, ezarritako auziari aurre egin behar izan zionean;elikagaiak ordaindu ez izanagatik eraman zuen auzitara,horretara behartuta baitzegoen bataren aita eta bestearensenar zenaren ondasunak partitzerakoan sinatutako kon-tratuaren arabera. Zehazki, 150 dukat ziren, urtean,Maria Josefa Orobioren mantenuagatik ordaindu beharre-koak38.

Akordio hori 1750ean sinatu zuten alargunak etahorren gainerako seme-alabek (Juan Bautista, Te r e s a ,Manuel, Juan Antonio Vicente eta Joaquina Arizabalo), etaJuan Bautista Arizabaloren kontuetatik banatu beharreko

kopuruen inguruko desadostasunak konpontzea zuenhelburu.

Hitzarmen horren bidez, dirutan anai-arrebei seniparte-ko gisa zegokiena baino gehiago ordaintzea onartzenzuen Juan Bautista Arizabalo Orobiok eta, gainera, amaberarekin bizi ezin bazen, 150 dukat ordainduko zizkionurtean. Horrez gain, honako xedapen hau erantsi ziotenakordioari: akordio honen sinatzaileen nahia da amareneta seme-alaben arteko eta seme-alaben arteko harrema -nari luzaroan eustea eta hori zaputz dezakeen edozeinarrazoi saihestea; hala ere, ez zen nahikoa izan liskarrikez izateko. I 51

Julio LAMBLA:Pasaiako Udala.

Horiek bezain tristeak dira bikotearen beste aldekoak,amaren aldeko nobleziatarren ondasunengatik edukizituztenak. Lehenengo, Miguel Jose Olasori egin beharizan zioten aurre, Rosa Olaberriagaren guraso TeresaIgnacia Noblezia eta Pedro Jose Olaberriagaren onda-sunengatik jarritako erreklamazioengatik3 9. 1754anhasi zen auzia Gipuzkoako Ko r r e j i m e n t u a r e nAuzitegian, 1769an Valladolideko Kantzelaritzara pasa-tutakoan, eta 1775ean ebazteke zuen ora i n d i kGaztelako Batzordeak. Arizabalo-Olaberriaga senar-emazteek frogatu nahi zuten Ignacio Noblezia kapitai-nak, Rosa Olaberriagaren aitonak, ez zuela gaitasunikagiririk egiteko; izan ere, gaixo zegoen, ohean elbarri,eta ematen zioten elikadura urria ere ezin zuen berekabuz jan; beste norbaitek eman behar zion; horregatik,ezin izan zuen Rosaliari zegokion moduan jardun, etahorregatik, asko goraipatu zuten hori. Gainera, ez zennahikoa Rosalia Olaberriagari emandako 226.000 erre-alak, autoetan adierazten dutenez, beste 25.000 pesoere bazegozkion eta.

Nobleziatarren herentzia baitzen gutiziatu eta beha-rrezkoenetako bat XVIII. mendeko Donibanen. Horrenerakusgarri da, ikusi dugun bezala, 1761ean RosaOlaberriagaren Ignacio Noblezia kapitainaren etahorren emazte Maria Estebanen herentziagatik –RosaOlaberriagaren aiton-amonak, ikusi dugunez– hasitakoauzia; Ramon Abad presbitero eta Inkisizioko komisa-rioa eta Arizabalo Orobio-Olaberriaga senar-emazteakzeuden alde batetik, eta bestetik, berriz, ManuelArizabalo Orobio, Juan Bautistaren anaia eta ErregeBatzordeko abokatua, eta horren emazte RosaNoblezia40.

Ondasun garrantzitsuak zirelako luzatu zen horren-beste auzia, alde bakoitzari zer zegokion era b a k i t z e k ohasitakoa. Honako hauek ziren ondasunak: noblezia-tarren etxe nagusia, Altzako Akular Txiki baserria,Donibaneko plazako etxe txiki bat, Caracaseko ErregeKonpainia Gipuzkoarreko hiru akzio, 500 pesokoabakoitza, hainbat laguni egindako hiru mailegu, biupel sagardo, hainbat koadro erlijioso, Santo5 2 I

Arizabalo familiako kideak 1757an, eta urtekomantenurako dirua

• Juan Bautista Arizabalo, 40 urtekoa, eta horren emaz-te Rosalia Olaberriaga, 25 urtekoa. 5 seme-alabadituzte, eta seigarrenaren zain daude.

• Haurtzain bat, aurzaya –, sukaldari bat, urketari bat,inude bat, eta egun gutxi barru beste bat edukiko dute:haurrak zaindu eta idazten jakingo duen mutil bat, sol-datarik ez baina arropak jasoko dituena.

Mantenu-gastuak, berriz, honako hauek dira:

- 2160 libera behiki- 405 libera ahariki- 78 anega ogi edo gari- 9 karga ardo- 281 libera txokolate- 300 libera abadira- 10 arroa olio- 36 pitxer gantz kriseiluetarako- 130 libera bilgor-kandela- 14 ontzi zur- 8 karga ikatz- 4 muxar- 8 zisko (coregunus arted)- 25 pitxer ozpin- 12 arroa urdai- 18 libera txerri-manteka- anega bat txitxirio eta bi anega babarrun- libera eta erdi azafran- bi libera piperbeltz- sei ontza iltze- 8 morkada- libera erdi kanela- arroa erdi azukre- lau arroa xaboi- hiru anega gatz- hamar karga sagardo- 150 erreal hegaztitarako

- Bi peso, astean, azokara barazki eta barruki bila joa-teko

Guztira: 11.793 erreal

- Neskameari, 8 dukat eta hiru zapata pare urtean- Inudeari, 12 dukat, hiru zapata pare, gona bat, soin-

gaineko bat, gerruntze bat eta galtzerdi pare bat- Sukaldariari, haurtzainari, urketariari, 6 dukat, hiru

zapata pare eta galtzerdi pare bat- Mutikoari, lau zapata pare eta arropa- Juan Bautista Arizabaloren, horren emaztearen eta

seme-alaben jantziak, ehun peso urtean

Guztira: 15.022 erreal

Valladolideko Errege Kantzilertzaren Artxibategia. Auzi zibilak.Fernando Alonso. Ahaztuak. C 581/1

Ignacio Noblezia

M. Esteban Etxabe

Juana Noblezia Rosa Noblezia Teresa Ignacia Noblezia

Manuel Abad Manuel Arizabalo Pedro Jose Olaberriaga

Ramon Abad Juan B. Arizabalo

Rosalia Olaberriaga

Domingoren eskultura bat, hainbat estanpa, aulkiaketa mahaiak, kutxak, kaxak, armairuak, egongelakoerloju zahar bat, ispilu txiki bat, bi orga, 4 errezel, pol-tsikoko antzinako erloju bat, zilarrezko azpil bat,urrezko eta zilarrezko bitxiak, gatzontziak, koilara k ,p i t x a r rak, bataiarriak, katiluak, platerak, argimutilak,burruntziak, parrillak, sutontziak eta sutarako burdi-nak, eltzeak, beirazko botilak, kazolak, oihalezko zin-tzilikarioak, etxeko arropa, mantelak eta ezpainza-p i a k .

Ondare garrantzitsua, dudarik gabe. Beraz, aldebakoitzaren ustez berea zena egiaztatzeko ziren fro-gak, eta Ignacio Nobleziaren eta horren emaztearensenideen mantenuak eragindako gastua ere adiera z iz u t e n .

Hala, Maria Esteban Etxabe (Ignacio Nobleziarenemaztea, 1752an hildakoa) hil ondoren gastu handiaegin zutela frogatzeko izan zen Manuel Arizabalo lizen-tziadunaren eta horren emazte Rosa Nobleziaren lehenaitorpena. Etxeari eta hildakoaren familiari eusteko batikbat, familia hori mantentzeko etxeak ematen zuenerrenta txikiak lagunduta hein batean, beste aldearen -tzat hain handia zenak; noblezia-etxabetarren ondareahandia izatea ukatu zuten, eta haientzat gastua izanzela adierazi. 30 urtean, 1761. urtera arte, Ramon Abaddemandatzailea mantendu izana ere erantsi beharkolitzaioke horri, eta aldi horretan hildakoaren ondasuneninbentarioa egin ezin izana ere bai. Rosalia OlaberriagaIgnacio Noblezia kapitainaren etxean elikatu izana ereadierazi zuten, estimu eta gizalege handiz, gainera,harentzat neskame bat jarrita.

Ez dakigu auzi horrek zer-nolako eragina izangozuen Manuel Arizabaloren osasunean, baina harenajeen –Donibane Lohizunen ematen zioten trata -mendua–, eta Rosa Nobleziarekin ezkontzeko aitasantuaren baimena lortzeko egin behar izan zituengestioen ondorioz azkar egin behar izan zituztenezkontza prestaketak; izan ere, hiru egunen buruanitzuli behar zuen Donibane Lohizunera, tratamen-duarekin jarraitzeko. Horrek erakusten du zein zenfamiliaren egoera ekonomikoa: tratamendu luzeahartzeko modua ematen zuen, eta Bidarten ereeman zizkioten zainketak Arizabalori bolada bate-an (diotenez, Etxeberria izeneko kimikari batek,hain zuzen), baina hobera egiten ez zuenez,Madrila eman behar izan zuen aldi luze bat,Donibanen zuen erregidore kabo lana utzita. Ezzen itzuli guztiz sendatu arte. Itzuli zenean 3.000peso ekarri zituen eskudirutan, eta horietatik 580Maria Esteban Etxabe amaginarrebari ordaindubehar izan zizkion, familiaren eta etxearen mante-nuagatik.

Ko n t rako aldekoei entzunda, baina, zalantzan gera-tzen da bertsio hori. Ez da gure asmoa aurkeztutakofrogak egiazkoak diren edo ez epaitzea, familiak gara ihartan nola funtzionatzen zuen ulertzea baizik, gizarteantolamenduaren oinarri baitzen. Horregatik, garra n-tzitsua da jakitea alde bakoitzak zer argudio era b i l izituen, garai hartako egunerokotasunaren berri ematenbaitigu, alde bakoitzak arrazoi izan dezakeen edo ezasmatzetik harago.

Alde horretatik, aurreko bertsioaren kontrakoa ema-ten du Ramon Abadek, ikasle zela aitaren zein amarenaldeko bere aitona-amonekin egindako egonaldienberri ematen baitigu; dio, gainera, Ramon Abadek etaMaria Baztarrikak ordaindu zituztela horiek, aitarenaldeko aitona-amonek. Are gehiago, eransten duenez,beste aitona-amonek ez zuten ezertxo ere ordaindu,o l g e t a rako Iruñera (han bizi zen) bidaltzen ziotenpezetaren bat izan ezik, eta Ignacio Noblezia hil zene-an, lagundu egin behar izan ziola amaren aldekoMaria Esteban Etxabe amonari; 60 peso eman omenzizkion bere poltsikotik, oraindik zorretan zituenak;aitaren aldeko amonari kendu zizkion, eta 1754anapaiz egin zenetik, demandatuei ematen zien San Jo a nBataiatzailearen elizan irabazten zuena eta kanpotikjasotzen zituen opariak.

Are interesgarriagoa da, oraindik, Rosalia deOlaberriagaren aitorpena. Hala, 1743ko ira i l e t i k1749ko abuztuaren 5era –Juan Bautistarekin ezkonduzen egun horretan– amaren aldeko aitona-amonenetxean bizi izan zela dio, eta aldi horretan janariabaino ez zuela jaso, arropa guztia berak erosten bai -tzuen; ez omen zen egia aldi horretan beretzat neska-merik eduki izana, etxeko neskamea Te r e s aNobleziarena ere bazen-eta, bere amarena, bai eta gai-n e rakoena ere.

XVIII. mendearen erditik aurrera kokatuko genituz-ke, halaber, Arizabalo familiaren bi une garra n t z i t s u ,behin betiko nagusi egin baitziren herrian, A m e r i k e t a negindako aberastasunari, ezkontza-politika trebeari etaepaiketetako oldarkortasunari esker. Ordura arte, toki-ko leinu tradizionalen oinordeko ziren, Laia, Nave j a seta Vi l l aviciosa bezalakoena, baina A r i z a b a l o -Olaberriaga-Noblezia ezkontza (hiru aldekoa) estra t e-gia berria zen, eta Caracaseko Errege Ko n p a i n i a r e k i nloturiko jarduera zen ardatza. Ignacio Noblezia kapi-taina Caracaseko Errege Konpainia Gipuzkoarra r e nontzietako komandante izatera iritsi zen, eta, aipatubezala, olaberriagatarrak izan ziren horren aitzindari;esan dugu, halaber, leku ezin hobean zegoelaArizabalo jauregia, erakunde horren portuen inguruan.Alegia, arizabalotarrentzat ez zen nahikoa XVIII. men-dearen erdi aldera beren arbasoen kargu, zerbitzu etalanbideak edukitzea; aitzitik, negozio berrietan partehartzeko modua aurkitu zuten, eta ospe eta izen han-diko leinu bat osatu zuten. I 53

1728ko irailaren 25eko Errege Zedularen bidez sortu zenCaracaseko Errege Konpainia Gipuzkoarra, Espainiaren etaVenezuelaren arteko merkataritzan pribilegioa zuena.1785 arte iraun zuen, Filipinetako Konpainia izangozenak. Konpainia Gipuzkoarraren helburuak argiak etazehatzak ziren. Gipuzkoak eta Donostiako Kontsulatukomerkatariek Venezuelako kakao merkatua bereganatu nahizuten, Holandatik iristen baitzen, eta garesti. Erregeak,berriz, enpresa berriak atzerritarrek –batez ere holanda-rrek– Caracasen egiten zuten kontrabandoa saihestu nahizuen, eta baimena eman zuen urtean Gipuzkoatik bi ontzijoan zitezen bertara. Konpainiak aurrera egiten bazuen,diru-sarrera handiagoak lortuko zituen.

1730eko uztailaren 15ean irten ziren lehen hiru ontziakPasaiako portutik ( San Joaquin eta San Ignacio fragataketa Santa Barbara galera), 86 kanoirekin eta 561 gizonekoeskifaiarekin. San Joaquin eta San Ignacio ontziak salgaizlepo zihoazen, Venezuelako koloniaren beharrak asetze-ko: oihalak, olioak, pattarra, ardoa, kinkilak, burdina etaabar zeramatzan. Europako hirietan bermatu zituztenontziak eta karga, bai eta hurrengo bidaietan ere. Hiruhilabete geroago, beste ontzi bat irten zen, fragata handibat. Lehen bidaia haien merkataritza emaitzak zoragarriakizan ziren Konpainiarentzat, urte hartan ontzietako bi soi-lik itzuli baziren ere, 80.000 anega kakao ekarri baitzi-tuzten, 10 pesoan erosi eta Espainian 45 pesoan salduzituztenak. 3.600.000 pesoko irabazi gordina atera zuten,beraz, eta fruituaren kostua (800.000 peso), ontziena,armena, zergak, funtzionarioen soldatak, eskifaien lansa-riak eta instalazio nahiz bestelako gastuak kenduta,738.000 pesoko irabazi garbia lortu zuten. 1734an,Konpainia Gipuzkoarrak 9 ontzi zituela jakinarazi zietenakziodunei; merkataritza enpresak merkataritza areago-tzeko egindako ahaleginaren isla da hori.

Honako truke hau izan zen Konpainiaren merkataritza-ren oinarria: Konpainiak Venezuelako koloniako herrita-rrak asetzeko salgaiak bidaliko zituen Gipuzkoatik. Etaordainetan, Caracaseko probintziako kolonietako produk-

tu esanguratsuenak eramango zituen Ko n p a i n i a kC a d i z e ra eta Pa s a i a - D o n o s t i a ra. Hala, honako salgaihauek eramaten zituzten Pasaiako edo Cadizeko portue-tatik irteten ziren ontziek: Euskal Herriko burdina (iltzeak,aizkorak, hesiak…), oihalak (atzerrikoak gehienak), mer-tzeriako produktuak, olioa, olibak, ozpina, Andaluziakopattarra, eta Frantziako ardoa, pattarra eta irina. Bestalde,kakaoa zen Caracasetik ekartzen zuten produktu garran-tzitsuena, kantitateari eta kopuruari zegokienez, baina ezbakarra; izan ere, tabakoa eta larrua ere maiz ekartzenzituzten; gehienetan, Holandara bidaltzen zituztenhoriek, tabakoa batez ere.

Konpainiak ontzi ugari erabili zituen horretara k o ,70etik gora, eta horiei esker, erraz eta arin egiten zenGipuzkoaren, Cadizen eta Venezuelaren arteko trukea.Konpainia Gipuzkoarrarentzat ontziak edukitzea ezinbes-tekoa zenez, hasiera-hasieratik arduratu zen zuzendaritzaontziak eraikitzeaz. Horretarako, bere ontziola propioakzituen Pasaian, eta bertatik irten ziren merkataritza enpre-saren ontzien erdiak, gutxi gorabehera. Gerra, hondora-tze eta abarren ondorioz ontziak galtzeak Konpainiarenjoan-etorriak arriskuan jarri zirenean, atzerriko ontziakerosteari ekin zioten, Frantziako, Ingalaterrako etaHerbehereetako ontziak, alegia. Politika horri esker, nahi-ko ontzi propio izan zituen Konpainiak. Ingalaterrarenaurkako gerra hasi zenean (1779) Ko n p a i n i aGipuzkoarrak ohiko bidaiak egin ezin izan zituenean,Curaçaon eta Amsterdamen barrena egin zituen horiek.Pleitatutako ontziak erabili zituen horretara k o ,Herbeheretakoak batik bat. Kanpokoen edo besterenontzien mende egon behar hori areagotu egiten zen XVIII.mendeko 80ko hamarkadako lehen urteetan,Ingalaterraren aurkako gerran, Konpainiako 7 ontzi harra-patu zituztenean.

A z p i m a r ratzekoa da ontzietako marinel eta ofizialgehienak gipuzkoarrak izatea. Lanpostu kopuru aldetikErrege Konpainia Gipuzkoarra lantoki ona izan bazenere, izan zuen eragin kaltegarririk beste hainbat jarduera-ri dagokienez. Aita Larramendi horren eragin txarrezpenatzen zen. Lanpostuak eta soldatak zirela-eta, probin-tziako marinelentzat erakargarri bazen ere, arrantzanariko zen gazterik gabe geratzen ari ziren itsasertzekoherriak.

457: oina Filipinetako Errege Konpainiaren ontziolarenharmailak egiteko lur sailaren deskripzioa, Udaleko etaKonpainiako perituek 1785eko abenduan egindakoa. JuanBautista Arizabaloren etxetik Bordalaborda aurreko zubi -rainoko eremua, Filipinetako Errege Konpainiako ItsasBiltegiaren Zaintzaile Manuel Suertegarayk era b i l t z e nduena; horren zortzi joko, hamar beso koadroko ehunposturakoa bakoitza. Hauek dira eremu horren mugak;itsas aldetik, mareek hartzen duten zatia, eta aurreko5 4 I

CARACASEKO KONPAINIA

Guillermo RAMOSFLAMERICH:

“Guipuzcoana House”.http://es.wikipedia.org/wiki/Imagen:Guipuzco

ana_house.jpg

aldetik, Matheo Martiarena Barranco zenaren etxea, auzohorretan dagoena, eta Bordandia etxearen sagastia,Bordalabordako parajeraino.

1797ko urtarrilean, Donibanek baimena eman zionFilipinetako Konpainiako zuzendari Ignacio A n t o n i oLopeolari lur sail bat erabiltzeko soka-fabrika bat ezartze-ko: baxo un tinglado corrido en las inmediaciones delastillero, desde la esquina de la casa de Barrancos hastaBordalaborda, dejando paso libre a los viandantes en laforma que está al presente y sin impedir el curso de lasaguas en las crecientes y menguantes de la marea, y quepara poner en planta este proiecto quiere saber primero lacondescendencia de la villa para franquear el terreno dela pertenencia de su jurisdicción, y que circunstancias, ypide se le conceda dicho terreno a la expresada compañíaa fin de que por este medio se anime a su verificación yproduzca a mis naturales las ventajas que no se puedenocultar a mi discernimiento.

Halaxe erabaki du Udalak, lur sailak emateko orduano rain bezain eskuzabal jokatu zuela gogora raziz etaLopeolari bere ekimena eskertuz.

http://www.euskomedia.org/aunamendi /

http://www.efemeridesvenezolanas.com/html/compania.htm

Gipuzkoako Protokolo Historikoen Artxibategia (GPHA/APHG)

(Oñati): 3/3461, 93.

1832an Arizabalo izan zen jesuitek eskolak emateko erabili zuten eraikinetako bat. Bertan uni-bertsitate heziketa eman zen. Real Chancillería de Valladolid. Planos y Dibujos, 457.

Descripción del terreno destinado a gradas y astilleros de la Real compañía de Filipinas, reali -zada por los peritos del ayuntamiento y de la propia Compañía en diciembre de 1785. Todo elarea desde la casa de don Juan Bautista de Arizavalo hasta el puente de tabla que existe frentede la llamada Bordalaborda, que la ocupa don Manuel de Suertegaray como Guarda Almacende Marina de la propia Real Compañia de Filipinas, en ocho jugadas y cada una de estas de acien posturas de a diez codos en quasros. Y los verdaderos linderos de todo el relacionado sitioson pa la parte de la mar, hasta todo lo que esta coge en seco en el fluxo de las mareas y por elfrente toda la cera de casa del difunto don Matheo Martiarena del Barranco que existen en elidentico barrio, y manzanal de la casa de Bordandia, hasta el paraje del mismo Bordalaborda.

Eskuinean, Caracaseko Konpainiak Guairako portuan (Venezuela) zuen egoitzaren planoa. Ezkerrean, instalazio osagarrietako bat. Archivo General de Indias (AGI)(Sevilla).

Arizabalotarren ondarea eta aberastasuna erakustendute berriz ere zenbaki horiek, eta horien ezaugarriakaintzat hartuta, herriko erreferente nagusietako bat zenfamilia hori; ez zuen garai hartako gainerako herritarrekininolako antzik, azken horien pobrezia mailari errepara-tzen badiogu. Arizabalotarrek familian bertan zuten,ordea, beren etorkizuna arriskuan jartzen zuen meha-txua.

Auzitegietako istiluen azken erakusgarri, Juan BautistaArizabalo Orobioren ekimena aipatuko dugu, amak JuanAntonio Vicente Arizabalo anaia apaizari utzitako heren-tzia berreskuratzeko hasitakoa eta 1778an epaitegietanapaizaren gelari eta neskame izandako Maria FranciscaSalaberriari eta Maria Juana Zuloagari aurre egitera era-man zuena.

Urte horretan, 1778an, bere emazte RosaliaOlaberriagaren testamentua –1760an biek e l k a r r e k i negindakoa– publiko egin zezaten eskatu zuen Ju a nBautista Arizabalo Orobiok, hori lortzeko arazoak ekidi-teko41; alferrik, hala eta guztiz ere. Agiri hori zabalduondorengo eginbideetan, testamentua egin zuten unekobaldintzak ez zirela betetzen aitortu zuen Arizabalok;besteak beste, hura egin zutenean baino seme-alabagehiago zituztelako (egun honako seme-alaba hauekditugu: Juan Bautista eta Juan Jose –ofizialak dira, lehenaerregearen zerbitzura dago Itsas Armadan, eta bigarrena,berriz, artillerian–-; Ignacio moral ikasketak egiten ari daIruñean, apaiz izateko bidean; Maria Francisca, RitaAgustina, Jose Maria, Manuel, Maria Manuela, Maria delas Nieves eta Ramon Antonio). Bai eta 1760ko testa-mentuan ahalmena eman ziotelako elkarri bizirik gera-5 6 I

Ereiten KulturZerbitzuak

tzen zenak egokiena egin zezan maiorazkoari zegokio-nez, berari zegokion-eta erabakitzea.

1780an bere seme Errege Armadako teniente JuanBautistak eta Ignacio Arizabalo Olaberriaga presbiteroakharen aurka ezarritako errekurtsoak baldintzatu zuen era-baki hori; amak, Rosalía de Olaberriagak, utzitako onda-sunen zerrenda eskatu zioten, aita Rosa Magunarekinezkondu ondoren, ordura arte ez baitzuten egin42.

Familia baten konponbiderik gabeko gainbeherarenaurrean gaude edo egon gintezke. Gai honen ingurukobeste daturik aurreratu aurretik, baina, arizabalotarrekberen familiaren goraldian tokiko zuzendaritzan edukita-ko garrantzia azpimarratu nahi dugu.

I 57

Juan Bautista Arizabalo Orobio (1717-1788) Juan Antonio Vicente Joaquina Juan Jose Manuel Teresa1749

Rosalia Olaberriaga ( -1778)1779

Rosa Maguna

Ignacio M. M. Esteban

Juan Bautista Arizabalo ( -1820) M. Nieves Jose M. Ig. Marcos Tadeo Rita M. Fca. Manuel Juan Jose

Agustin LezoPalomeque IruñekoApezpikuak SanPedroko elizari oparitu-tako bitxi batzuk. Bistanda oso ondo kontserba-tuta daudela. Maider Varela Artesoro.

4 BIZITZA PUBLIKOKOPARTE-HARTZEA

San Pedroko dorrearen historia, 15 puntutan 43.

1. Dorrearen aurrekariei dagokienez, badaude XIII.mendearen erditik 1500. urtera arteko berribakan batzuk, baina nekez egiazta ditzakegu.Donostiak behin baino gehiagotan aipatu zuen1475 zela, ofizialki, Portuaren gainean zitueneskubideak erabili zituen urtea. 1497an berrituegin zuten dorrea.

R A I N A RT E, JATO R R I X U M E KO L E I N U BAT

–e s k u a ldeko herritar gehienena bezala-koa– tokiko goi mailaraino goratzen duenf a m i l i a - e s t rategia baten balioa ikusidugu. Prozesu hori guztia poliki-poliki

sortu zen, hainbat belaunalditan, eta gizarte helduagoaekarri zuen; gizarte horretan, aurrerapenak eta desegon-kortasun ekonomikoaren edo familia-dinamikarenondoriozko arazoak tartekatu ziren.

Adierazi dugun bezala, ezkontza-politikari zor zaioarrakasta, hein handi batean.

Ezkontza on batek gizarte sare zabalago batean sar-tzearen ondoriozko aukerez gozatzeko modua ematenzien leinu bateko kideei, eta sare horren bidez, harre-manetan jartzen ziren merkataritzaren zirrikituak, orohar, eta tokiko boterearen nondik norakoak ezagutzenzituztenekin. Horiek horrela, hainbat era k u n d e r e nbabespean egin zen Ameriketako abentura, CaracasekoErrege Konpainiaren babespean, besteak beste, konpai-nia horretako bihurtzen baitziren, Olaberriaga edotaNoblezia familietako kideekin ezkondu ondoren. Eraberean eta alderdi sozio-politikoari dagokionez, Laia etaVillaviciosa familiak desagertu izanak bizitza publikoanbetetzen zuten lekua hartzeko aukera ematen zuen.

Pasaiako XVIII. mendeko karguen errepasoa eginezgero (Donibanekoena bereziki), arizabalotarren leinukokideek presentzia nabarmena zutela ikusiko dugu, toki-ko kargu militar, zibil eta eklesiastiko garrantzitsuenakbaitzituzten. Ezin dugu ahaztu, portua eremu militarraizaki, kapitan erregidore kabo ere bazela Donibanekoalkatea, eta harreman zuzena zuela Santa Isabel gotor-lekuko gobernadorearekin, harreman hori baketsua ezbazen ere.

San Pedroren kasuan, berriz, Donostiako erregidorebati zegokion Pasaiako badiako bokalea bertako dorre-tik zaintzea; kapitain kargua zuen, eta askotan izatenzituen liskarrak bertako herritarrekin. 6 0 I

O

Dorrearen fatxadanagusia eta platafor-

maren lau kanoiak,kea dariela.

Ministerio deCultura. Archivo

Histórico Nacional(España).

2. Eraikin zirkularra da, eta ur gainean zimendatuadago –litekeena da horretarako haitzen bat baliatuizana–; harlanduz egina dago, eta almena du goikoaldean; gure ustez, kanpai bat zegoen bertan, bai etaartilleriako pieza bat ere. Teilatu batek babestukozuen almena. Egitura ez zen guztiz zirkularra, irten-ki bat baitzuen Mendebaldean, hau da, egun iturriadagoen alderantz; gainera, dorrera irits zitekeen han-dik. Litekeena da, hain zuzen, alde horretan armarribat egotea, bi estatuaren artean (bi erliebe, gureustez). 1786an alabastro kolorez pintatzea proposa-tu zuten.

3. Hiru solairu zituela uste dugu. Ziega bat, gela publi-ko bat eta dorreko gela pribatuak zituen eraikinak.Eraikinaren egiturak ez zuen aldaketa handirik jasan-go, ohiko mantentze-lanetatik haratago: zurezkozatiak harrizkoengatik aldatzea, adibidez; horixeegin baitzuten, 1543an, kairako eskailera batekin;edo 1786an Elizalde dorrea egokitzeko egindakolanak: fatxada zuriz margotzea, teilatua konpontzea,Arzadun arkitektoak egindako diseinuaren arabera,gela erosoago bihurtzeko.

4 . H a s i e ran lehorreko zatiaren puska bakana zela esa-tea gehiegitxo esatea bada ere, nabarmen aldatu dabertako fisonomia azken 500 urte hauetan; izanere, gero eta zabalagoa da dorrea San Pedroko kalez a h a r rarekin eta errepidearekin lotzen dituenplaza.

5. Lotura hori, edo dorrea hartzen duen arrokarenzabaltzea behintzat, 1615etik aurrerakoa da. Beraz,ez gaude elementu bakar baten aurrean –dorrea–,plataforma artillatua dei genezakeen multzo batenaurrean baizik.

6. Nafarroako erregeorde eta garai hartako GipuzkoakoKapitain Nagusiak 1621ean egindako eskaria: En laplataforma del pie de la torre del Pasage de la partede San Sebastian es mui necesario poner otras cincopiezas de artilleria de mas de los cinco que agora tie -nen para mejor señorear y barrer la canal, y porquela artilleria de su magestad que esta en san sebastianno se puede valer de ello para esto...sera necesariovalerse de mas de algun particular si los tubiese (loscañones) o tomarla de algunos nabios.

7. Beste elementu batzuek ere osatzen dute multzohori. Arkitektonikoak dira batzuk, Simon La Pedrosaharginak 1653an egindako Santa Katalina ermita,adibidez, edota biltegi edo eraikin osagarriren bat.Juan Puntamar harginak ere hartu zuen parte lanetan,urte hartan. Beste funtzio batzuk ere bazituztendorreak eta haren plataformak: ontziralekua zuenatzeko aldean (SE), eta ainguralekua aurrean; portua-ren nabigagarritasun maila oso kaxkarra zen garaian,gainera.

Litekeena da, halaber, ate bat egon izana, bertara sar-tzeko. I 61

Litekeena da honakoabadiaren argazkirikzaharrena izatea.1858koa, FamhamMAXWELL-LYTE-renada. Xehetasunean ikusdaiteke dorreak oraindikzutik dirauela.

6 2 I

8. Multzoaren babes izaerari buruzko lekukotza ugaridaude. Egoera onean ageri da beti, eta izen militarre-kin: plataforma artillatu, gotorleku, dorretxe… etaplano militarretan, berriz, dorre eta bateria gisa.

9. Edonola ere, ez dugu aurkitu borroka-leku izan zeladioen aipamenik. Disuasio-elementua da, tokiko oro-grafia bezalaxe, ezinezkoa baita bertatik gerraontziaksartzea, banakako lerroan ez bada.

10. 1835ean, Lehen Karlistaldian, su eman zioten dorrea-ri, portuko beste hainbat eraikin esanguratsuri bezala.Sute horretan galdu zen, noski, zurezko teilatua.

11. Egituraren hondakinak besterik ez ziren geratu, 30urtean, eraistea eta materialak enkantean saltzea era-baki zuten arte; 1869an amaitu zituzten lan horiek.Inguruko lehen eraikinek babes irudi horri eustendiote, eta kuku-leihoak dituzte dorre izandakoarenhormetan eta, gure ustez, plataformarekin berarekinlotuta zeuden.

12. 1865ean, dorrea eta postua utzita zeudela salatu zuenSan Pedrok: hace cinco años está denunciada por suestada ruinoso, esta todavia en pie, como padron deignominia, por falta de fondos para su derrivo. Demanera que mientras los demas puertos han recibidosubsidios para construir obras mas o menos costosas,Pasages se ha visto despojado de los propios y sinrecursos ni aun para el derrivo de las que amenazanruina.

1 3 . Lafarga ingeniariak esku hartuta, eraikina era i s t e k o1867ko baldintzak: Artículo 1: Las obras de repara -ción que hay que llevar a cabo son la demolición de

parte de la torre del A l m i rante y reparación de subasamento, el derribo y nueva construcción de unmuelle y el ripiado y refundido de juntas en otrosd o s .

Artículo 2: La torre del Almirante será demolida hastallegar al plano que enrasa con la parte superior delmuelle próximo a ella por el lado del canal, esto en laparte de muro que da a la bahía, y en los que la limi -tan por la parte interior llegará la demolición hasta larasante del terrno actual.

Artículo 3: El muro de recinto que reste que ha dequedar como continuación de los muelles inmediatosse ripiará y refundirá en todas sus juntas hasta la líneade bajamar viva.

Artículo 5: En el pretil resultante en la torre se abriráncinco troneras que hagan juego con las de la murallainmediata y de sus mismas dimensiones.

Artículo 6: El pie de la torre en el espacio que marcanlos planos se adoquinará efectuando la forma queestos señalan.

14. Dorreak babes izaera bazuen ere –militarra–, bertatikkontrolatzen zuen Donostiak portua, erregidore-dorrezainaren bidez. Donostiak bertan egiten zuenkudeaketaren –zerga-kobratzea– eta kontrolaren–salaketa eta epaiketen bidez– sinbolo da, batik bat.

15. Ubidearen bi aldeetako lekurik maitatu, erabili etabeharrezkoena da gaur egun oraindik, baina pasaita-rrak zorretan daude horrekin, ez baitago dorreariburuzko seinalerik.

Pintura zoragarrihonetan, Didier

PETITDEMEURVILLEk

xehetasun eta erre-alismo handiz isla-tu zuen Dorrearen

itxura LehenKarlistadaren

ondoren. San Telmo

Museoa.

4.1 Herriaren defentsa

Dorrezainak, San Pedron ez ezik, Donibanen ere egin-dako presioa bi jaiegunetan izandako liskarren bidezirudika daiteke.

1764an izan zen lehena, eta Valladolideko auzitegie-tara jo behar izan zuen Donibaneko kontzejuak, plazahesi edo hesolekin itxita, bertan zezenketa egiteko zueneskubidea aitor ziezaioten. Perituen iritzia eskatu etamapa bat egin behar izan zuten, sokamuturra itsasgora-tik zein mailatan egiten zen, eta Donibaneren jurisdik-zioa zen edota Donostiak ere zeresanik bazuen jakite-ko44.

Hiru urte geroago, 1767an, liskarra izan zuen gara ihartako Donibaneko alkate Juan Bautista A r i z a b a l oOrobiok San Pedroko dorrezain Juan Jose Gara g o r r iEtxebesterekin, eta, horren ondorioz, dorrezainakpreso eduki zuen alkatea Donibaneko inauterietan4 5.Donibaneko Udalak Korrejimenduko prokura d o r e a r iahalorde gutunean ageri dira xehe-xehe salatutakogertakariak. Hala, horren argudioetan azaltzen denez:17:00etan, Gipuzkoako errepublika guztietan inaute -rietan ohitura den bezala, herritarrak plazan mozorro -

tuta dantzan ari zirela (…), ez plazan eta ez beste inoninolako eskandalurik sortu gabe, Donostiako erregido -re-dorrezain Juan Jose Garagorri Etxebeste agertu zen,bere idazkari eta guardiarekin batera –makila jasotaazken hori– , eta horren inguruko auzia du leku noblehorrek (…). Eta dorrezainari agur arrunta egin etamozorroetako bat emate hutsagatik –halako askoziren inguruan– hartu eta ubidezainari deituta, presoe raman zezaten agindu zuen; hala, sekulako iskanbi -la sortu zen, eta herritar guztiak altxatu ziren gertaka -ri haren aurka. Gertatuak gertatuta, eta ondorio tamal -garriak aurreikusi gabe halako ezohiko eta sekulaikusi gabeko zerbait emanda, halako istiluak sortzekozer arrazoi zuen galdetu zion kapitain erregidoreak[ Juan Bautista Arizabalo Orobio] dorrezainari, etahaserrea ez areagotzeko handik alde egiteko eta jen -deari ohi bezala dibertitzen uzteko eskatu zion; bainaorduan, hartu eta preso eraman zuen Arizabalok bered o r r e t x e ra.

Salaketa larri horren ondorioz, Juan BautistaArizabaloren iloba Paredes markesak (Jose OrobioBravo) hartu behar izan zuen parte, Madrilen; ezinbeste-ko pertsonaia dugu hori, XVIII. mendetik aurrera Pasaiangertatutakoa ulertzeko46. I 63

Plataforma, dorreaeraitsi ondoren.Pasaiako PortukoAgintaritzaren ArgazkiArtxiboa.

Historian zehar, Errenteriak, Oiartzunek, Lezok etabatez ere Donibanek izan dituzte liskarra k

Donostiarekin portuaren erabilera eta baliabideengatik.Hala, San Pedroko herritarrak Donostiak ezarritako agin-te moduarekin ados zeudela zirudien. Are gehiago:badakigu hiri bati lotuta zeuden Gipuzkoako herri etaherrixka gehienek beren aginte moduari eta ekonomiarieusten zietela, eta auzi-kontuetarako soilik lotzen zituz-tela hiri horrekin, baina ez dugu San Pedroren aginte-organoen berri. Hala ere, aitzindari izan zen San Pedroportuaren inguruko aldarrikapenei dagokienez, eta agin-tze-modu propioari eusten dio. San Pedroren sorreratikizan da hori horrela, eta halaxe izan zen XVII. eta XVIII.mendeetan ere, jakina. Izango ahal dugu aukerarikhorretaz beste liburuen batean mintzatzeko.

Badiaren gobernua 34 ordenantzatan bilduta dago,alkate jaunek portu horretan eta Pasaiako ubidean beteeta betearazi behar duten instrukzioan bilduta, herrihorrek Oiartzungo haraneko Errenteria herriaren aurkakontraesanez betetako auzi batean irabazitako betearaz -te-epaietan xedatutakoa betetzeko; Pasaian eta Lezondaude bi leku horiek47. Ordenantza horiek beste hainbatordenantza berezi zituzten osagarri, kobrantza eta gaizehatzetarako baimenenak edota 1751ko 25 ordenan-tza, portuko ertzak eta hondakin nahiz higakinen isurke-ta zorrotz araututa, portua ez kolapsatzea helburu zute-nak, besteak beste.

A rau multzo horrek bere horretan jarraitu zuen1805ean Vargas Poncek esku hartu zuen arte, nahiz etahorren arauek, edo horietan babesten ziren zezenketa-rien jarduerak, gutxienez, epaitegietan behin eta berrizeztabaidatu bazituzten ere.

Dinamika horretan, herri horren gobernu politikoariburuzko akordio bat sinatu zuten 1680an Donostiak etaSan Pedrok eta, besteak beste, San Pedroko udal ordez-kariek erregidore kategoriaren ordez kargudun kategoriahar zezaten hitzartu zuten. Hamabost urte inguru iraunzituen akordioak, sei urteko auzia izan baitzuten,1695etik 1701era; San Pedroko herritarrek sekulakoz o r ra egin zuten beren ordezkariak Madrilen etaValladoliden egindako gastuak ordaintzeko. Sei urte etahogeita bost egunez, Donostiaren aurka borrokatu zirenauzitan, gobernu ekonomikoaz eta sanpedrotarrek hirikoalardeetan zituzten betebeharrez.

1749an, epaitegietara jo zuen berriz ere San Pedrok,Donostiak San Pedroko finantzetan muturra sartu zuelaeta. Dantzariek tokiko jaietan eta apaizek Garizuman etaabenduan egiten zuten gastua fiskalizatu nahi zuenDonostiak.

Argi eta garbi dago, halaber, San Pedrok parte-hartzezuzena izan zuela Donibanerekin elkartzeko mugimen-duan, XVIII. mendearen amaieran eta XIX. mendearen6 4 I

Luis PARET: “Vistadel puerto de Pasajes”.

Patrimonio Nacional(España.)

h a s i e ran, Pasaiako bi herri horien batasun administra t i-boa ekarriko zuen mugimenduan, hain zuzen. 1799an,Elizalde eskribauak Donostiaren aurkako eta SanPedroren aldeko sententzia bat publiko egin zezanoztopatzen saiatu zen Donostia. Sententzia horreka m a i e ra ematen zion bi hiriek 1785ean hasitako besteauzi bati. Kasu horretan ere, auzitara jo zuen SanPedrok, Donostiaren izenean bere jarduera - e r e m u abadiako sarrerako ubidearen garbiketarekin eta zaintza-rekin loturiko gaietatik harago zabaldu nahi zuen erre-gidore-dorrezainaren kontrolpetik askatzeko. 1801 artei raun zuten gertakari horiek, eta zuzenean lotzen dira1804an adierazitako banatze nahiarekin. Bitxia badaere, Errenteriaren amarrutzat jo zuen Donostiak, auzihorretan, San Pedroko mugimendu sezesionista, etaGamon familiak eta hark badiaren alde honetan zituenaldekoek –Aizpurua familiak– egin zutela esan zuen.Donostiarrek argudiatu zutenez, aurretik kendu nahizituen Oreretak amarru horrekin, Pasaiako kontzejuberriari aurre egin eta epaitegietan irabazteko. Hiriareniritziz, elkartuta ere ez omen zen gai auzien, portuarengarbiketaren eta udal kudeaketaren gastuak ordaintze-ko.

Horniduraren eta prezioen kontrola tokiko karguduneizegokien, beste edozein mankomunitatetan bezala:olioa, balea-olioa, aleak, abadira, haragia, ardoa eta abarenkantean ateratzen zuten, eta eskaintzaile onenak hor-nitzen zituen urtero sanpedrotarrak, aldez aurretik hitzar-tutako diru-kopuru baten truke.

Eliza berritzeko lanei zegokienez ere, jarduteko aska-tasun osoa erakutsi zuen San Pedrok. Horretara k o ,1723an, erregearen baimena zuten sanpedrotarrek,sagardoaren kontsumoaren gaineko zerga bat kobra t z e-ko.

Hain zuzen ere, kontsumoaren gaineko zerga izanzen Altzarekin izandako gatazkaren iturri, 1736an batezere, horiek ardoa eta olioa saldu nahi izan baitzutenHerrerako bentan. Haien jurisdikzioan sartzea zen hori

sanpedrotarrentzat, oinezkoentzako bidean sartzen bai-tziren altzatarrak, salgaiak lehenago eta merkeago sal-tzeko.

Tokiko agirien zainketak, berriz, elkarren aurka altxatuzituen auzoak, artxibategiko hainbat agiri falta baitira.Kasu horretan, isilpean egin ziren aitorpenak, aldezaurretiko zentsura eta guzti.

GAO-AGG: CO ECI 1871. CO ECI 2058. CO CRI 196, 2. LCI

2328. CO CRI 270, 1. LCI 4999.

Elizaren Iruñeko Artxibategia. Ollo Idazkaritza. K/ 1665, 15. z.

K/ 1695, 3. z.

Irargi: Heriz-Hasparren etxea; Elizalde-Elizaburu familia.

664, 665. I 65

Pasaiako Portuko Agintaritzaren Argazki Artxiboa.

Plataforma Dorrerikgabe. Ereiten KulturZerbitzuak.

Erdi Aroan zuen jatorria bi kontzejuetako gobernupolitikoak. Hala ere, aldaketak izan ziren pixkanakaudal egituran; herritarrek herri gaietan zuten parte-har-tzea mugatu zen batez ere. Hala, herritar gehienen arte-an hartzen zituzten erabakiak hasieran (kontzeju edobatzar irekia), eta tentsioak eta liskarrak baziren ere,konpondu egiten zituzten batzarrean planteatzen zituz-ten arazoak. Pixkanaka, baina, eta familia nagusiekbatzarra beren onerako kontrolatu nahi zutenez, muga-tu egin zuten bilera horietara joan zitekeen herritarkopurua; gauzak horrela, kontzeju edo batzar itxia edoerrejimendua sortu zen. Beraz, hainbat baldintza betebehar ziren batzarretan parte hartzeko eta kargudun iza-teko; herri bakoitzeko herritar gehienak batzarretatikkanpo uztea zen horren guztiaren helburua, noski.Baldintza horietatik lehena kargua zintzo beteko zelabermatzeko besteko ondarea edukitzea zen, milakoakderitzanak. Diru-kopurua herri bakoitzaren araberakoazen. Haien nagusitasuna areagotzeko ere erabiltzenzuten baldintza hori familia boteretsuek. Gizartea kon-trolatzeko tresna bihurtzen zen kontzejuan parte hartze-ko besteei uzten zieten bermea; beraz, haien mendegeratzen ziren horiek, familia horiek emandako babesa-ri zor baitzioten kontzejuan zuten lekua. Hala, JuanBautista Arizabalok eta horren emazte RosaliaOlaberriagak 1766an Ignacio Elizalderen alde egindakomilakoen aurkezpenak, Rosaliarena zen Aingelu etxea

–berri-berria– berme gisa emanda, tokiko joko politiko-an aldeko izango zituztela esan nahi zuen4 8.Onuragarria izango zen batasun hori geroago.

Baldintza ekonomiko horrekin batera, beste hainbatgizarte ezaugarri eduki behar ziren: kapare izan beharzen –printzipioz, probintziako herritar guztiak zirenkapare–, bai eta “egokia eta balekoa” ere, hau da, ira-kurtzen, idazten eta gaztelania jakin behar zen.

Eranskinean ikus daitekeenez, XVIIII. mendearen erdialdera familia gutxi batzuen esku zegoen udala. Bai SanSan Pedron eta bai Donibanen, gutxi ziren kontzejukokide izateko gaitasuna zuten herritarrak. Bi herri horie-tako kontzejuetako kideen zerrendaren errepasoa egi-nez gero, oso gutxik zuten kargu publikoak hautatzekogaitasuna eta, gainera, beti izen berak agertzen dira kon-tzejuko karguetan.

San Pedroko eta Donibaneko kontzejuen arteko aldeaikusteko aukera ere ematen du taula horrek. Batetik, hirukargudun bidez antolatzen zen agintea San Pedron, etahoriek betetzen zituzten udalaren lanak. Donibaneridagokionez, berriz, antolaketa klasikoagoa zuen hiribihurtu aurretik; izan ere, kapitain erregidore kaboa–auzo alkatearen pareko kargua zen– erregidore bat etabi diputatu zituen. 6 6 I

FilipinetakoKonpainiaren Astrea

Fragata. Museo Navalde Madrid. Gerardo

VIVAS PINEDA: Laaventura naval de la

CompañíaGuipuzcoana de

Caracas. Caracas:Fundación Polar,

1998.

SAN PEDRO

“Año 1765. 1º de henero. Elecciones de nuevos cargohavientes.

En el nombre de Dios Todopoderoso, amén. En el cimenterio dela iglesia parroquial del señor San Pedro de este noble y leallugar del Pasage, jurisdicción de la ciudad de San Sevastián, aprimero de henero de 1765, los señores don Juan José de Gamony don Manuel de Aizpuru, los dos cargohavientes de él, enausencia del tercer cargohaviente que enfermo está José Miguelde Urdiñenea, mayor y más sana parte de tres de que se com-pone el pleno gobierno de este dicho lugar, estando juntos ycongregados como lo tienen de uso y costumbre para efecto dehacer la nueva elección de señores cargohavientes para este pre-sente año de 1765, a son de campana tañida, y a una con susmercedes los señores vecinos concejantes, que los que asistie-ron Juan Bautista de Elormendi, Pedro José de Mutiozaval,Francisco Antonio Allurralde, Juan José de Arochena, MiguelAntonio de Sagarzazu, Ignacio Antonio de Echeverria, JuanIgnacio de Olarria, Agustín de Illarregui, que estando así juntosy congregados antes que se hiciesen las elecciones de nuevoscargohavientes, el señor Gamon dijo que sin embargo de no serdía para otra cosa que para hacer las elecciones, que leer lasprovidencias reales que estas últimas están destinadas para eldía de los Santos Reies, tenía que proponer y propuso sobre elarbitrio de la sisa presente en la sidra, que se concede por realcédula, haver sacado sobre ella ciertas cuentas considerandotaliga, merma y otros inconvenientes y así bien considerandoque anteriormente en otras ocasiones en que ha havido igualesfacultades, no dava cada carga más que tres reales, que son 25y medio quartos y que por lo menos se debe satisfacer y pagarpor cada carga de dicho licor de sidra treinta quartos, y tratán-dose y comunicándose bien sobre dicho propuesto entre dichosseñores y teniendo en ello algunos práctica y conocimiento deello, unánimemente conformes acordaron decretaron se percivay cobre por cada carga de dicha sidra treinta quartos, que da deaumento a lo de antes quatro quartos y medio en cada carga desidra. Con lo que dando fin dichos señores del gobierno paraefecto de hacer la nueva elección se introdujeron con asistenciade mí el dicho escribano, a la sacristía de dicha parroquia de laque salimos al dicho ciminterio, haciendo el nombramiento denuevos señores cargohavientes y de tesorero por haver expiradoel actual su trienio, que hera dicho señor Mutiozaval en la formasiguiente:

- por primer cargohaviente al señor Miguel Antonio deSagarzazu

- segundo, al señor Ignacio Antonio de Echeverria- terzero, al señor Juan Ignacio de Loaría

y por depositario para tres años al señor Domingo de Larrerdia

Con lo que dichos señores cargohavientes nuevos aceptarondichos empleos y cargos, ofreciendo usar bien y fielmente,hallándose presentes hicieron dicha elección, de que firmaron.”

DONIBANE

“En 7 de henero de 1759, aiuntamiento general por los señorescargohavientes y vezinos

En la sala de la casa del conzejo de este noble y leal lugar del Pa s a g e ,jurisdicción de la ciudad de Fuenterravia, a siete días del mes dehenero del año de 1759, los señores don Juan Bautista de A r i z ava l o ,capitán rexidor cavo de este dicho lugar y familiar del Santo Oficio,Jo a chin de Petriarza, rexidor, Manuel de Yñurrusun y Rosendo deSoto, como diputados, mayor y más sana parte de los cinco cargo-h avientes que representan a dicho noble lugar (que de ser así yo eli n f ra escrito escribano de sus ayuntamientos doy fee), en continua-ción y observancia de sus buenos usos y costumbres, a toque decampana y publicata echa este día, se juntaron con asistencia de losseñores vecinos, que los que concurrieron son don Diego de Otazu,Pedro Ignacio de Muñoz, Joseph Lázaro de Herrazu, Santiago deAnsola, José de Zugasti, Lucas de Ju a n chorena, José Manuel deZ avala y Juan Asencio de Gamboa. Y estando así juntos y congrega-dos para tra t a r, conferir y resolver las cosas del servicio de Dios,Nuestro Señor, y del rey, nuestro señor, y bien prove cho común deeste dicho noble lugar, en este ayuntamiento se representa por dich oseñor capitán que aviéndose echo las elecciones en el día acostum-b rado de los Inocentes, y en ellas haverse nombrado por capitán rexi-dor cavo a dicho don Juan Bautista de A r i z avalo, tal familiar delSanto Oficio, que sin embargo de esta excepción y de las ocupacio-nes que le asisten, por servir a este dicho noble lugar con el celo queasta aquí a acostumbrado, admitió el cargo. Por segundo rexidor aJuan Bautista de Iriarte, por tercero a Ju a chin de Petriarza, y por dipu-tados a Manuel de Ynurrusun y Rosendo de Soto. Y es así que av i e n-do aceptado estos cargos aunque por lo que toca a Juan Bautista deIriarte lo reusó poniéndose a sí ecepción de ser fiador de Fe r n a n d ode la Lastra sobre ciertas multas, por esta causa se resiste a asistir auno con los demás capitulares a las funciones públicas de la iglesiay demás de esta república, pretestando no aver admitido el cargo, oque no le quiere admitir. Y para que a ello se le obligue para que lasdisposiciones y elecciones de esta república se lleven con el tesónque corresponde y tengan el devido efecto determinaron sus merc e-des en este ayuntamiento se le requiera por mí el escribano para queadmita dicho empleo o cargo y en el caso de resistencia sea exclui-do de la voz activa y pasiva que asta aquí ha ejercido en los ay u n t a-mientos de este noble lugar, y que de la respuesta que diese a conti-nuación del mismo requerimiento, yo el dicho escribano lo pongapor testimonio para todos los efectos aya lugar.

Asimismo se presentó dicho señor capitán, con exhibición de doscartas de don Antonio Fidel de Iriberri, mayordomo que lo ha sido enel año próximo pasado en la iglesia parroquial de San Juan Bautistade este dicho lugar, que las quentas correspondientes a ella se deví-an haver dado en el día de aye r, según la práctica y costumbre queha havido y no lo haviendo ejecutado le embió recado para ello ad i cho mayordomo, que ha pedido tiempo para formarlas. Y hav i e n-do conferido sus mercedes decretaron y determinaron se le conce-dan siete días de término, que son desde este día asta el domingo pri-mero, que se contaran catorze del corriente, en que las deverá darsin más mora, término, ni dilación. Y que esta determinación se lehaga saber luego a dicho mayordomo. Con lo qual, por no ofrecér-seles otra cosa a dichos señores cargohavientes y vezinos de que tra-tar y conferir, dieron sus mercedes por echo este ayuntamiento, y fir-maron los que sav í a n ” . I 67

Beraz, ez da harritzekoa familia nagusiak etengabeborrokan ibiltzea, udalaren kontrola lortzeko. Alkatetzalortzea edo kontzejuko kide gehienak baten alde egiteakaukera ematen zuen kontzejuaren mendeko postuetanlagunak eta senideak jartzeko, eta, horrela, beste gaieta-rako edo udaleko kideen soldatak aldatzeko behar zenbabesa lortzeko.

Donibaneko alkateorde Manuel Arizabalo Orobiojaunak bere anaia Juan Bautista A r i z a b a l oOrobioren ordez emandako autoa, ogia eta bestela -ko elikagaiak saltzeko ordutegia zehazteko.

Que ninguna revendedora, so pena de 2 ducadosde vellón, no propase a tomar ni comprar abastoalguno: en verano por las mañanas, hasta las 11’00y por las tardes hasta las 17’00; y en invierno hastalas 10’00 y hasta las 16’00.

Y que no los vendan a más precio de lo impuestopor la justicia y los regidores, con asistencia de losdiputados del común.

Se notifica a las siguientes revendedoras:Micaela de Salaberria, María Ana de Berrazueta[sic], Angelina Peret, Teresa de Juantxorena, Catalinade Mokorrea [sic], Clara del Puy, Josefa de Agirre;Francisco de Elorregi (en nombre de su mujer y susuegra, llamadas Basate, ausentes en Donostia),María Josefa de Larramendi, María Ignacia deAginaga, Manuela Ignacia de Gutierrez, ManuelaAna de Juantxorena; Teresa de Zubilaga, Franciscade Apaizetzea, María Angela de Etxegarai; MaríaAna de Villafranca, Cecilia de Iriburu, Manuela deArrieta, Nicolasa del Trigo, Ana de Irigoien, María deArtximisgarai, María Ana de Recharte y a la panade-ra Francesa Susana Eurdo (?).

Dorrearen hondakinak Salbioan utzi ziren berriro erabiltzeko asmoz, baina, bien bitartean, material asko desagertu zen. Atzean Donibaneko hilerri zaharra ikus daiteke:elizaren ondoan, terrazen antzera antolatuta. Didier PETITDE MEURVILLE. Gipuzkoako Foru Aldundiaren Bilduma.

Alde horretatik, etengabeak izan ziren XVIII. mendea-ren erditik aurrera auzoek auzitegietan jarritako salake-tak, eta gehienak udal administrazioaren ardurarik ezare-kin zeuden loturik. Hala ere, banakakoen edo familienarteko liskarrak sumatzen dira auzien protagonisten arte-an. Eta Donibanen, hain zuzen, Arizabalo familia zego-en salaketa gehienen atzean.

Juan Bautista Arizabalori eskerrak eman zizkioten,Donibanerako medikua aurkitzeko egindako lanaga-tik.

En las casas concexiles del Noble y Leal lugar delPasage, partido de la ciudad de Fuenterrabia, a 25 dediciembre de 1763, estando juntos y reunidos comolo tienen de uso y costumbre en ayuntamiento gene -ral y avierto los señores don Diego de Otazu, Jo s p e hLázaro de Errazu, Santiago de Anzola, rexidores, yJo a chin de Aguinaga, diputado, todos quatro enausencia del diputado José Miguel de Zugasti, mayo ry más sana parte de los cinco capitulares de que secompone el pleno concexo, justicia y regimientopolítico, económico y militar de él, (que de ser asíeste presente año, yo el escribano infraescripto doyfee), que junto con sus mercedes los señores don Ju a nBauptista de A r i z avalo, familiar del Santo Oficio de laInquisición, don Antonio Núñez Arias, José Manuelde Zavala, Pedro Ignacio de Muñoz, Juan Bautista deMacazaga, Asencio de Gamboa, Manuel deIñurrusun, Martín de Aguirre y Manuel José deZ avala, todos vecinos cavallero nobles hijosdalgo deeste dicho lugar.

Y estando así juntos y congregados dicho señorA r i z avalo expuso y representó que en virtud de lacomisión amplia que se le ido en el ay u n t a m i e n t og e n e ral así bien del día ocho de este presente mesp a ra la solicitud de médico, ha practicado va r i a sdiligencias con toda eficacia, y en su vista ha obte -nido varias cartas e informes de suxetos de todamadurez, inteligencia, ciencia y consciencia hastalos primeros colegiales del Colexio de San Cosme ySan Damián, de la ciudad de Pamplona, y las pusode manifiesto y en su vista se acordó y decretó queel dicho señor don Juan Bautista de A r i z avalo use dela comisión conferida por el ayuntamiento genera ld i cho del referido día ocho, y supuesto se inclinana Martín Goieneche, médico en Baiona de Fra n c i a ,escripture como se está prevenido en el citadoayuntamiento, y apreciando infinito la atención yurbanidad que a usado como noble republicano, sele da las más debidas gracias por su celo y cuidado,con lo que se dio fin a este ayuntamiento, firman -dose de los señores del gobierno, menos el señorA n z o l a.

Horrek ez gaitu harritu behar, bat baitator familiahorrek udal gaien kudeaketari dagokionez egindako

lanarekin; Donibaneren independentzia lortzeko1765ean hasi eta 1770ean amaitutako prozesua izan zenunerik gorena, arizabalotarren ekimena izan zela baitiru-di. Familia horrek udaleko politikaren gainean zuen kon-trolari zor zaio herriko alkate izendatu izana, baina, halaeta guztiz ere, auzitegian amaitu zuten Donibane inde-pendente bihurtzeko lanek.

4.2 Donibaneren independentzia

Arizabalok 8 urte geroago (1778) Udalaren kontra jarri-tako salaketari esker dakigu, hain zuzen, nola sortu zenHondarribiaren jurisdikziopetik irten eta hiri indepen-dente bihurtzeko ideia49. Gai horren inguruko xehetasu-nek erakusten dutenez, interes pertsonalek bultzatuzuten hori, eta ez komunitatearen nahiak. Argi geratzenda, berriz ere, zirrikitu handia zegoela tokiko eliteareneta herritar gehienen artean, azken horiek ez baitzutengaitasunik halako gai garrantzitsuen inguruan erabakitze- I 69

Xehetasun honetanBizkaia auzoko etaBordalabordakoindustriak eragindakokolonizazioa ikusdaiteke jada.

ko. Juan Bautista Arizabaloren beraren hitzek ezin hobe-to erakusten dute hori: nire arreta, zaintza eta arduraga -tik izan ez balitz, herri hori ez zen sekula ausartu izangohiri hori Donostiatik eta Hondarribitik bereizi eta juris -dikzio propioa duen hiri izateko eskatzera ,eta horieilotuta jarraituko zuen, pertsona argi orok argi eta garbiikusten duen bezala.

Une hura garrantzitsua izaki, merezi du espedienteaarretaz aztertzea, Donibaneren independentzia lortzekozer urrats egin ziren eta prozesu haren buru izan zirenekzer pentsatzen zuten jakiteko. Donibaneren indepen-dentzia lortzeko egindako gastuen zorrak kitatu gabeegotea izan zen Juan Bautista Arizabalok salaketa jartze-ko arrazoia. Egoera horrek erakusten du familiaren bote-rea ez zela kontzejua zerbitzu guztiak ordaintzera behar-tzeko bestekoa, kanpotik hala badirudi ere.

Kontua da Donibaneren eta probintziako beste herribatzuen arteko aldea izan zela independentziaren alde-ko urratsak egiten hasteko arrazoia; izan ere, inbidiazbegiratzen zieten gaitasun administratibo osoa zutelako,beste kontzejuek ez baitzuten beren kontuetan esku har-tzen eta egora hori lortuz gero probetxu handia aterazitekeelako. Hala ere, eta arizabalotarrek espedientehorretan pisu handia izan bazuten ere, ezin dugu ahaz-tu Donibane gutxiago zela Hondarribiaren aldean, baieta badian ere, Donostiako ordezkarien aurrean. Aldehorretatik, iraungita zegoen –arlo judizialari dagokio-

nez– Erdi Arotik Hondarribiarekin zuen lotura, eta ezzion Donibaneri ezertan laguntzen: ez arazo jurisdikzio-nalei zegokienez, ez eta portuaren egoera tamalgarriarenondorio zirenei ere, gero eta itsasontzi handiagoak bai-tzebiltzan bertan.

Proiektu konplexua zenez -probintziako eta Madrilgoate asko jo behar ziren- garrantzitsua zen gai horietanaditu zirenekin kontatzea.

Hain zuzen ere, ezinbesteko pertsona izan zen gaihorretan guztian Paredes markesa, Jose Orobio madril-darra, Juan Bautista Arizabalo iloba. Hala, familia horrekegindako presioaren ondorioz, eta Paredes markesa ika -sia eta gaitasun, botere, eta noblezia handikoa izaki, bes -teak beste, ardura hori berak hartuko zuela esan zueneta, kontrakoen jarduerak ekiditeko, pixka bat aurreraegin arte gaia isilpean eta kontu handiz hartuta, hainba -tetan bildu ziren gaiaz eztabaidatzeko beren noblezia,gaitasuna eta diskrezioa eta dirua zirela-eta interesdunakziren auzoekin; gainera, gai ziren gehien zer komeni zenikusteko, eta prest zeuden dirua biltzeko baliabideak jar -tzeko, aldez aurretik aurreikusi behar baitzen hori.

Eta Paredes markesari gaiaren xehetasunak jakinarazi-ta, eta hura leku horrek zuen lotsaren eta besteren juris -dikziopetik irteteko eta jurisdikzio propioko hiri bihur -tzeko zuen gogoaren jakinaren gainean jarrita, hori lor -tzeko ahal zuen guztia egingo zuela esan zuen, eta7 0 I

Lezoren,Donibaneren eta

Hondarribiaren arte-ko mugarriztatzea.

GipuzkoakoProtokolo

HistorikoenArtxibategia(Oñati).

horretarako behar zen dirua lortu eta erregearentzakotxosten bat bidali zioten, non, hori eskatzeko zituztenarrazoiak aipatzen baitzituzten.

Jose Orobiok aholkatu zien lehen bilerak isilpean egi-tea; izan ere, babesle ugari omen zituzten Hondarribiaketa Donostiak Gortean, eta urratsak isilpean egitea kome-ni zen, proiektuak hasiera-hasieratik porrot egin ezzezan.

Sekretismo horren adibide da bitartekari izateko eska-tuta Juan Bautista Arizabalok Paredes markesaren eran-tzuna jaso ostean eta bere konfiantzako pertsona batzue -kin (Juan Antonio Arizabalo bikarioarekin eta ManuelArizabalo lizentziadunarekin, bere anaiekin, bere lehen -gusu propio Martin Iantzirekin, bere senide ManuelAbad onuradunarekin, Mateo Martierena delBarrancorekin, Pedro Antonio Gilisasti presbitero onura -dunarekin, Pedro Guillamasa Itsas armadako ikuskatzai -learekin, eta beste hainbatekin) hitz egin ondoren, uda-letxera deitu zituzten udalbatzako kideak eta herritarberezienak. Kabildoko kideak ere bildu ziren; ez, ordea,eskribaua, Hondarribiaren aldekoa eta mireslea zela bai-tzioten; beraz, ez zuten harengan konfiantzarik haien

asmoak esateko. Bildu zirenean, unea iritsi arte kontuzibiliko zirela eta ezertxo ere esango ez zutela hitz emanzuten.

Arazo larrienetako bat alderdi ekonomikoa izan zuten,diru-kopuru handia behar baitzuten prozesuaren gastuakordaintzeko. Horiek horrela, Diego Otazuri etaArizabalori berari eman zieten bederatzi mila peso bil-tzeko ardura, prozesua diru hori kostako zela zehaztubaitzuen Paredes markesak. Norbaiti mailegu bat eska-tzea zen dirua azkar eta inolako susmorik piztu gabe lor-tzeko modu onena.

Kasualitatez-edo, Hondarribiak diru-kopuru horieskaintzeko zentsua egingo zuela jakin zuten (1765ekootsaila), bederatzi mila peso non mailega zitzaketenaztertzen ari zirela. Berriz ere, auzo berezien bileraradeitu zuten udaletxean, eta diru-kopuru horren berrieman zieten. Donibaneko kontzejuaren izenean ezineska zitekeenez, baina, erregearen baimena behar bai-tzen horretarako, eta, gainera, zertarako nahi zuten adie -razi beharko zuten –hiriak ez zien emango, noski,horren aurka egiteko zela jakinda–, Otazun etaArizabalok beren izenean eskatzea proposatu zuten, I 71

Pasaiako PortukoAgintaritzarenArgazki Artxiboa.

horretarako beren ondasunak hipotekatuta, baina herriaeta herritar guztiak diru-kopuru horren eta helburuabetetzeko beharrezkoak izango ziren beste guztien eran -tzule eginda.

Espedientean jasotzen denez, kontu handiz eginzuten hori guztia, inor ezertaz konturatu gabe harik etaErrege Ganberak orduko Gipuzkoako korrejidore BenitoBarreda jaunari txostena eskatu arte; orduan eman zuenDonibanek bere asmoen berri, eta Diego Otazuk etaJuan Bautista Arizabalok iruzur egin ziotela salatu zuenHondarribiak, mailegatutako dirua haren kontra egitekobaitzerabilten. Zentsua osatzeko lanetan parte hartuzuen Luis Zabaleta hondarribiarraren hitzetan, horretara -ko zela jakin izan banu, itsasora botako nuen edo bestegauza batzuetarako erabili ko nuen; irainez eta madari-kazioez josita, eta guztiz amorratuta esan omen zituenhitz horiek.

Arizabaloren bidezko ekintza horren aldean –probin-tziako jaun goretsi, preziatu eta estimatuenetako batbalitz bezala aurkezten zuen bere burua; zioenez, harenkristautasunarengatik eta gizalegezko jokabideagatik,haren kargura jarritako negozioetan inolako interesik ezedukitzeagatik, eta horietan arduraz eta erantzukizunezaritzeagatik, harengana jo zuen herriak beharrezko izan -dako guztietan; maitasun eta arreta handiz bete zituen

agindutako denak, bere burua aberriaren hobe beharrezsakrifikatuta eta, hori zela-eta, herritarren estimazioa etagorespena jaso zituen–, Donibaneko Udalak edo, hobeesanda, garai hartan udaleko buru zirenek ez zutenharen ekintzen inguruko ikuspegi hain altruista edoeskuzabala eman.

Hala, prozesu judiziala 1784 arte luzatzea lortu zuenDonibanek, Arizabalok eskatutakoa ordaindu gabe etahorri hainbat gastu eta arazo sortuta.

Urte horren inguruan, Arizabalok bere demandana d i e razitakoaren egiatasuna ukatu zuen Udalak,Arizabaloren eta haren senide Paredes markesaren lana-ri meritua kentzeko; dirudienez, herritarrengan zuteneragina gutxitu nahi zuten horrela. Beraz, ukatu eginzuen Jose Orobio kontzejuaren ahaldun zela; Udalarenustez, aberriaganako maitasunagatik ,eta haren osabaJuan Bautista Arizabalorengatik jardun zuen horrela,independentzia lortu nahi baitzuten.

Hortaz, ziotenez, Arizabalok herriari hainbatetan egin-dako promesen eta eskaintzen aurkakoa zen kontzejuakharekin zuen zorra kobratzeko nahia, edo Donibanerenprokuradorearen hitzetan, aberriaren seme kutun etamaite gisa goraipatzen zutenen kontrakoa, haren intere -sak horren alde emateko nahien eta hark, hasieran isilpe -7 2 I

an, Pasaiako herritarrei ezer ere esan gabe, egindakokudeaketen eta eskaeren aurkakoa; zenbat kostako zenjakin izan balute, ez baitzioten segitu izango.

Juan Arizabaloren kontrako egozpenek aldeen artekoetsaitasun handia adierazten digute. Lapurreta eta harenonerako egindako diru desbideratzeak leporatu zizkioten1764tik 1768ra; izan ere, Arizabalo agintean zela, arran-tzatik lortutako hainbat diru sail ez ziren joan diru-kutxapublikora; izan ere, aitortzen zutenez, botere erabatekoazuen, eta herriko negozio guztietan hartzen zuen parte.Halaber, gainerako herritarrak baino hobea zela ukatuegin zuten, Arizabaloren argudioari pisua kentzeko,herritar guztien ona bilatzeagatik herrian asko preziatzenzutela esan baitzuen hark.

Caracaseko Errege Konpainiako patroi Jose ManuelAlzate sanjuandarrak emango digu Arizabaloren jokabi-deak inguruan sortzen zituen kexen lekukotza, udalareneskariz deitu baitzuten deklara t z e ra. Juan BautistaArizabalori buruz zioenez, botere erabatekoa, eta nego -zio eta auzi guztietan parte hartzea lortu zuen, herriakberak emandako ahalmenengatik, eta beste hainbat uda -letan ere, kontuan hartzen zituzten haren proposamenak.Etxean artxibategiko liburuak eta paperak zituela ereentzun omen zuen, haren ardurapeko auzi eta kausennondik norakoen berri edukitzeko; ez zekien, ordea, harkeraman zituen edo kapitularrek eman zizkioten; entzunazuen, hala ere, alkateari eta erregidore nagusiari zego -kiela paperen artxibategiko giltza bana edukitzea.Publikoaren eta pribatuaren artean zegoen nahastearenerakusgarri da hori guztia, eta Juan Bautista Arizabalozen horren isla .

Esan behar da, auzi zail honekin amaitzeko, Arizaba-loren aldekoa izan zela sententzia, eta 167.860 erreale- I 73

Juan Bautista Arizabalok Pasaiako herriari idatzi -tako gutuna (Madrilen, 1770eko apirilaren 5ean).

N. y E. lugar del Pasaxe, mi amada patria. Mui señor mío.Ya a llegado el tiempo tan deseado de poder felicitar a VScon tan plausible enhorabuena, como la de averse deter -minado el pleito de villazgo concedido por la piedad delRey a VS y retenido en la sala de justicia del Consejo deCastilla, la que en el día tres del corriente pronunció lasentencia del tenor siguiente: NO a lugar a la retenciónde la grazia de exempción y villazgo que pretenden lasciudades de San Sebastián y Fuenterrabia, que el procu -rador y cónsules de aquella. Devuélvanse estos autos ala cámara para que en su consecuencia se expida lacorrespondiente cédula que execútese. Madrid, 3 deabril de 1770.

Y como en tan favorable resulta no soi yo el menos inte -resado por los afanes y fatigas que me ha costado, comoconsta a VS, espero recivirá estos como de quien ha anhe -lado y anela a los mayores ascensos de VS. Y para que éstese verifique con la brevedad que se requiere será precisoque VS aprompte de cuatro a cinco mil pesos que se nece -sitarán para el pago del servicio, media anata y demásgastos que se siguieren, porque con lo suplido por mi astaaquí me he quedado tan escaso de reales que me hallo sinninguno para sacrificarlos en servicio de VS, quien rezevi -rá mi buena voluntad, ia que no alcanzan más mis posi -bles, disponiendo de mi persona a su arvitrio.

Suplico a VS no haga demostración alguna de regocixo,ni permita tampoco la haga ninguno de sus vezinos por -que así conbiene y tiempo habrá en que se podrán hazer.En todo me tiene VS a su obediencia, deseoso de compla -cerle y que Nuestro Señor guarde a VS muchos años.

Martiarena BarrancoEtxeak –eskuinekoeraikina– ere Bizkaiaauzoko garapen indus-trialaren eragina jasanzuen. Pasaiako PortukoAgintaritzaren ArgazkiArtxiboa.

ko kalte-ordainak eta bi mila dukateko soldata ordainziezazkioten agindu zuela; horrez gain, kontzejuakegin behar zuen Arizabalok eta Otazuk hartutako 8.000pesoen kargu.

Hala eta guztiz ere, negoziatzen jarraitu zuten alde-ek 1851n, eta Arizabaloren suhi Manuel Otxoa OrobioA l va radok –aurrerago hitz egingo dugu horri buruz–konponbide bat jarri zuen martxan Los A rc o s e t i k :sagardoaren gaineko udal zerga lagatzea etaJaizkibelen zati bat –Laburtza eta horren ingurua ken-duta, noski, udal harrobia baitzen– harentzat izatealortu zuen, gertakari haietatik zor zizkioten 160.000errealak ordaintzeko.

4.3 Familiaren izen ona, zalantzan

Aurreko sententzia horrek Arizabaloren nahiak betetzenzituen eta, hein batean, 1774an, hark aurkeztutakokontuak ikuskatu behar zituzten kapitularrak hautatuzituztenean pairatutako laidoa konpontzen zuen5 0.Juan Bautista Iriarte, Errenteriako eskribau Jose IgnacioGamon, eta Santiago Aginaga ziren ikuskatzaile horiek.Arizabaloren arabera, horien izenak jakin bezain lasterkonturatu zen arazoak izango zirela. Izan ere, begitanhartuta omen zuen Iriartek 1755etik, gorroto omenzion, urte hartan, kapitain eta erregidore nagusi zela,salaketa jarri baitzion, 18.000 errealeko soberakina sal-tzeagatik. Aginagari buruz zioen, berriz, etsai garbiazuela, esker txarrez erantzuten ziela haren mesede etazerbitzuei, eta haren kontrakoekin egiten zuela bat.Amaitzeko, eransten zuen gauza jakina zela Gamoneskribauak gutxi estimatzen zuela. Beraz, susmoa zuenetsai garbiak zirelako hautatu zituztela eta, horrela, luzejoko zuela kontuen ikuskatzeak.

Eta horixe gertatu zen, hain zuzen. Ikuskatzaileen jar-dunean ikusten zenez, ahalik eta gehien zukutu zituz -ten Arizabaloren kontuak, baina ez zuten lortu haietanbilatzen zuten iruzurra eta pozoia ateratzerik; mende -ku-gogoa eta lotsagabekeria baino erakusten ez zutenekintzekin zikindu zuten haren jokabide zuzena, etaordura arte estimu handia eta ohorea zituzten pertsonakiraindu.

Dena dela, Juan Bautista Arizabalok ez zien soilikauzoen arteko etsaitasunei aurre egin behar. Izan ere,udalean ardura handiko karguren bat zuelako –alkateizanda, bera zen Udalaren ordezkari–, edo Santa Isabelgotorlekuko gobernadorea eta tokiko ordezkari publiko-ak gaizki konpontzen zirelako, behin baino gehiagotanizan zituzten liskarrak Arizabalok eta Santa Isabelekogobernadoreak.

Borroka ezagunenetako bat 1777koa izan zen, herri-ko diruzaina hautatzeko Donibaneko udalbatza ManuelFageros sindiko prokuradore nagusiaren etxean bildutazela, Santa Isabelgo gobernadore Diego Varasek JuanBautistari egindako irainengatik sortutakoa51. Irainenlarritasuna tokiaren eta bildutako jende kopuruarenparekoa zen. Beraz, baten ohoreari eta izen onari eraso-tzen bazioten, justizia epaitegietan salatzea zen irtenbi-de bakarra, mendeku hartzeko eta jendaurrean eskar -mentua emateko.

Zeintzuk izan ziren horiek? Arizabalo gezurtitzat,lapurtzat eta errepublikako gaien endretzailetzat jotzeaherriko pertsona garrantzitsuenen aurrean, Santiago Agi-naga eskribauaren, Ignacio Elizaren, Esteban Cabarru-sen, Juan Bernardo Bergara diputatuaren, Alejo Arzaken,Juan Jose Adurizen, Juan Bernardo Abaden eta lehenaipatutako Manuel Fagerosen aurrean, alegia. Hau da,pikutara bidali zuen kontzejuaren alde lan eginda JuanBautista Arizabalok urtetan irabazitako izen ona.

Ez zen hori izan, ordea, Arizabalo familiak SantaIsabelgo gobernadorearekin izandako auzi bakarra. Urtebatzuk lehenago (1772), alkatea Juan Bautistaren anaiaManuel Arizabalo zela, Diego Varasen aurkako auziaezarri zuen Donibaneko Udalak, hark jendaurrean egin-dako irainen eta laudoengatik52. Orduan, eta aurrez ger-tatu bezala, Inauterietan gertatu zen, gobernadoreaintsignia militarrik gabe zegoela; izan ere, kalez jantzitaomen zegoen, tabako koloreko kasaka batekin bainatxapelik, ileorderik eta ezpata meherik gabe. Ezin jakinalkoholaren ondorio izan zen, baina herritar guztiakplazan bilduta zeudela, jaiez gozatzen, oihuka hasi zenDiego Varas, alkatea atxilotzeko eta ontzian sartzekokomandante nagusiaren agindua zuela eginez; hankatikheltzeko eta uretara botatzeko imintzioa egin zuen,Manuel Arizabaloren aurkako irainak botatzen zituenbitartean; zimitz-odola edukitzea leporatzen zion, bes-teak beste.

Halako gertakariak ohikoak ziren Zerbitzu publikoanzebilenarentzat. Guztien hobe beharrez, eta errepublika-ren onerako aritzea zen familiaren jokabidearen oinarrie-tako bat, antzinatik. Ez bakarrik familiek eta haien hurbi-lekoek udal kontroletik lortzen zuten etekin ekonomiko-arengatik. Kontzejuko buru izatea onuragarri zen familia-rentzat, beste giza talde batzuekin elkartzeko moduaematen baitzuen, ezkontzen edo bestelakoen bitartez.

Hala ere, eta XVIII. mendean aurrera egin ahala,kezka pertsonalak taldearen aldeko dedikazioaren7 4 I

aurretik jartzen hasi ziren, eta, pixkanaka, gai publikoakbaino garrantzitsuago bihurtu ziren gai pribatuak.Hainbat eremutan nabaritu zen aldaketa hori, karitate-an, arkitekturan edo zuzenbidean, besteak beste.

Manuel Arizabalo Orobioren eta Rosa Nobleziarenseme Manuel Arizabalo Noblezia dugu gizarteko goimailetan izan zen aldaketa horren erakusle: Ju a nBautista Arizabalo Orobioren iloba, hain zuzen.Donibaneko kontzejuan salaketa jarri zion ManuelArizabalori 1797an, alkate karguari uko egiteagatik,kargu horretarako hautatu ondoren53.

Herriko kontzejuko kide eta arizabalotarren nagusita-sunaren kontrako Antonio Urigoitiak jarri zuen salaketa.Azaldu zuenez, 1797ko urtarrilaren 1ean, urte horretankargu publikoetan egongo ziren kapitularrak izendatuzituzten. Manuel Arizabalo aukeratu zuten haren lehen-gusu Jose Maria Arizabalo ordezkatzeko, baina horrekuko egin zion karguari, Errege Auzitegiko abokatuzenez horretara behartuta ez zegoela argudiatuta; hareniritziz, gainera, bazen karga hura har zezakeenik.Atzean geratu zen kontzejuaren aldeko doaneko dedi-kazioa. Beraz, ez zen harritzekoa Udalak esateaArizabalok bere jarrerarekin mespretxatu egiten zuelaherriak beragan jarritako konfiantza, eta bere jarrera kal-tegarria zela herriarentzat, pertsona gisa zuen jokaeraeredu baitzen herritarrentzat.

Gatazka hura inorentzat izan bazen gogorra, alkateohiarentzat izan zen, Jose Maria de A r i z a b a l o r e n t z a t ;izan ere, lehengusua hartu behar izan zuen atxilo bereetxean, min handiz. Manuel Arizabalok gogor eustenzion bereari, gainera, lehengusuaren agintea baztertu-

ta; argudiatzen zuenez, erregidoreek egina zuten jadakarguen zina, eta, beraz, lehen erregidore ManuelIgnacio Zugastiri zegokion alkate kargua, eta ezArizabalori.

Errege Kantzilertzaren Auzitegiaren azken erabakiakharen argudioa baliogabetu egin zuen, ordea; halaber,ezkondu ondorengo lehen lau urteetan hautatu zutelaargudiatu zuen, bai eta alkate ohiaren eta Juan BautistaArizabalo Olaberriaga prokuradore nagusiaren senidezela ere, lehengusu propioa, hain zuzen. Hala ere, alka-te eta lehen instantziako epaile karguak onartu beharizan zituen, nahiz eta aitortu, abokatu izanda eta udalauzitegian hainbat kausa edukita, ezin izango zuelaprebarikaziorik egin gabe erabaki.

Agian, 1800. urtean dugu arizabalotarrek herriarengobernuan egindako azpijokoen adibide garbiena, fami-lia horretako hiru kidek herriaren gobernuan sartu nahiizan baitzuten54. Juan Bautista eta Jose Maria Arizabalom i l i t a r rak ziren, kapitain erretiratua bata etaGipuzkoako Bigarren Batailoi izandakoaren infanteria-ko kapitaina bestea, hurrenez hurren, eta hirugarrena,berriz, Manuel Arizabalo Noblezia, abokatu; hala,azken horren etsaien haserrea eragin zuen ManuelArizabalo aldi berean herri gobernuan egoteak; AntonioUrigoitia zuten horiek buru, zeinak alkate kargua utzibehar izan zuen.

Valladolideko Errege Kantzilertzako abokatu eta JuanBautista Arizabaloren eta Jose Maria A r i z a b a l o r e nlehengusu Manuel Arizabaloren hitzetan, militarra kzirelako ez zuen nahi Urigoitiak horiek alkate eta kontuikuskatzaile izan zitezen, hurrenez hurren; izan ere, I 75

probintziako foruen arabera, militarrek ezin zituztenkargu horiek bete, gai politikoetan delituren bat eginezgero, foru militarrera jotzen zutelako, justizia arruntakzigor ez zitzan. Bestalde, haren gobernu planaren aur-kakoa omen zen hautaketa hura, Urigoitiak eta berelagun min Juan Antonio Elizalde eskribauak antolatutabaitzuten urte hartako hautaketa, kontzejuko kideekinaldez aurretik hitz egin eta erregearen xedapenen aur -kako botoa eskatu eta gero.

Gure lan honen zati batean aipatu dugu, jada, zenbatiraun zezaketen familien eta taldeen arteko haserreal-diek. Bada, 1832an, Juan Antonio Elizalde Pasaiakoalkate izateko aukeraren kontra mintzatu zen SantiagoArizabalo, eskribaua zela argudiatuta5 5. EleizaldeKontzejuaren gaietatik kanpo gera zedin, kapare zelafrogatzera behartua zuten 1814an, Arizabalo familiareneskariz, eta enfrentamendu haren jarraipena zen hau.Salaketa horretan, Portua Garbitzeko eta BabestekoErrege Batzordetik dirua lapurtu izanagatik salatu zuenSantiago Arizabalok Antonio Urigoitia, urte hartan alka-te izateko aukera bazuen ere.

Hala ere, Matias Martiarena del Barrancoren heren-tziaren ingurukoa da, gure ustez, Arizabaloren aurkakosalaketa larriena. Pertsonaia garrantzitsua izan zen hura

Pasaian, XVIII. mendean, eta gogor borrokatu zirenharen herentzia nahi zutenak. Auzi horri buruzko datueta zenbaki ugari daudenez, ez gara horiek guztiakazaltzen hasiko; gainera, Donibanek egindako galderabatek laburbiltzen du guztia, lekukoei galdetu baitzienea ba al zekiten beste aldeak (Juan Bautista Arizabalozituela) Barrancoren artxibategiko eta diru-kutxako gil -tzak, eta kapitain erregidore kabo eta alkate izan zengaraian, 1767an eta 1770ean hurrenez hurren, 15.000eta 125.000 erreal atera zituela diru-kutxatik, eta huraizan zela gordailu hartatik dirua atera zuen bakarra.Diru-kopuru horiei beste hainbat produktu batu beharzitzaizkien, gainera: arrantza, elikagaiak, eta SanSebastian eta Arrosario kofradietako haragi horniketaeta errentak, hori guztia ohikoa ez bazen ere, udalakerabakitzen baitzuen horiei buruz.

Arizabalo familiak udaleko hainbat arlotan zuenboterea ikusteko balio du orain arte esandakoak; pre-sentzia hori arriskutsua zen herriko beste hainbat fami-liarentzat, eta horrexegatik egiten zuten horren aurka.Dena dela, arizabalotarren arteko liskarrak ere lagunga-rri ziren tokiko boterearen kontrola lor ez zezaten.Hala, Arizabalo leinuaren bilakaerari helduko dioguberriz ere, hau da, gurasoek eta seme-alabek familiarenondarea berenganatzeko izandako liskarrei. 7 6 I

XVII. mendean badianzeuden bi gotorlekuak

–Dorrea eta SantaIsabel– islatzen dituen

plano eskematikoa.Javier Gómez Piñeiro,

Juan Antonio SáezGarcia: Documentos

CartográficosHistóricos de Gipuzkoa.

II. Servicio HistóricoMilitar. Donostia:

Aldundia, 1999.

1) PLATAIN – AINGERU

Itxura guztien arabera, Platain etxe ezaguna zegoen orubehonetan. XVI. mendearen azken aldera Miguel Villaviciosaapaizak latinez eta euskaraz idatziriko inskripzio bat aurkituzuelako da ezaguna, sanjuandarrak bertan antzinatik zeude-la erakusten baitu. H o rtitius Platanius Licino invisusPalatuo charus. Hortez, Plataingoa Licinoren etsayaPalatuoren adizkide maitea. Erromatarren garaiko ezinezkoaliantzak aldarrikatzen dituen hilarri horrekin, haien presen-tzian egiaztatu nahi zuten agian sanjuandarrek Bizkaia auzo-an, Lezoren eta Hondarribiaren aurrean zilegitasuna eduki-tzeko.

200 urte geroago, 1796an, berriz agertu zen Platain etxeatokiko kroniketan. Lehengo hilarri horri etxe horretakoondorengoak IX. mendearen amaieran Ramiro erregearekin–Asturiaseko Ramiro I.a uste dugu– borrokatu zirelakoManuel Arizabalo Noblezia alkatearen ustea gehitu behardiogu. Hala, Donibaneko plataindarrek Ramirori jarraituomen zioten fedegabeen aurkako borrokan, eta arizabalota-rrak, berriz –plataindarren ondorengoak horiek ere–, fran-tsesek erasotako katolizismoaren alde altxatu ziren. Oso ten-tagarria da, noski, Pasaiara etorritako leinuen zeharkakoerreferentzia ikustea –Villaviciosa leinuarena, bestak beste–Asturiasko errege-erreginen inguruko aipamen horretan.

Dena dela, Villaviciosatarretako batek aipatzen zuen etxehondatu hori badiako itsasgizon garrantzitsu batek berrituomen zuen: Sebastián Etxeberria Platainek, garai hartakoAlonso Idiakez ezagunaren laguntzaile batek. Idiakezek etaEtxeberria familiak etxe handiak erosi zituzten badiareninguruan, hiriguneetatik kanpo gehienak.

XVIII. mendean, Iriberri familiak administratu zuenetxea. Gelak eta biltegiak alokatu zituen, eta baleazaleenetorrerarekin, hazi egin zen alokairu kopurua.

Etxeberriatarren ondasunengatiko hartzekodunen konkur-tso luze baten ondoren, Ignacio Noblezia eta Maria EstebanEtxabe senar-emazteek erosi zuten etxea 1729an, eta ariza-balotarren ondasunen artean sartu zuten XVIII. mendearenerdi aldera. Litekeena da garai hartan hartu izana egun duenitxura. Izan ere, uste dugu etxe hori izan zela Arizabaloreneta horren auzo Gilisastiren arteko auzi luze eta zorrotzaren

San Pedroren eta Donibaneren xarma berezkoa denez,eta eremu industrializatu baten erdian daudenez, ez dabeharrezkoa izan, itxuraz, herri horietako kaleen, erai-

kinen eta gainerako hirigintza edota arkitektura elementuenazterketarik edo horien inguruko argitalpenik egitea.

Gure iritziz –eta hemendik eskatu nahi dugu komenigarriadela teknikariek sakonago aztertzea–, Donibaneko hiriguneaXVIII. mendean berritu zuten erabat, Ameriketan egindakosalerosketekin egindako diruarekin, Caracaseko ErregeKonpainia sortuz geroztik, batez ere; eta ordezkatu egin

zituzten Ternuako arrantza tokiek eta Koroaren zerbitzu mili-tarrek XVI. mendean finantzatutako eraikinak.

San Pedron ere izan zen berritzerik, baina, gure ustez, kar -listaldiek lagundu zuten gehienbat kaleen fisonomia alda-tzen; eta XX. mendean portuak handitzeko egindako lanakere erantsi beharko lirateke.

Ondorengo taulan, XVIII. mendean berritu edo eraiki bazi-tuzten ere, zutik jarraitzen duten ondare-elementu batzukbildu ditugu.

protagonistetako bat, elkarren jabetzetan egindako konpon-keta eta eraikitzeen inguruko irregulartasunak leporatu bai-tzizkioten elkarri. Etxeberria almirantearena eta IgnacioNobleziarena izandakoa omen zen Arizabaloren etxea.Honela dio Arizabalok berak etxe horri buruz: “ la casa quedoña Theresa Ygnacia de Noblecia fabricó en suelos que lezedieron sus padres, puso sus texados y bertientes en terri -torio propio y pribatiuo suio, sin que las dueñas de la queoi posee y redificó la parte contraria sacando su frente másde vna bara de lo que la tenía la antigua, pusiesen embara -zo ni reparo alguno, al tiempo que se executó la expresada

casa de dicha doña Theresa Ignacia y que oi posee mi parteen representazion de su muger lexitima doña Rosalia deOlavarriaga, que fue en el año de mil setezientos y treinta ysiete”.

XIX. mendean, hainbatetan alokatu zuten eraikin hori–Kolegialena izenarekin ere agertzen da– eta Bizkaiaauzoaren okupazio industriala uzten du horrek agerian;aurrerako jardungo dugu horri buruz, Llanos arkitektoakbertan eduki baitzuen bere estudioa XX. mendearen erdi-tik aurrera.

2) LEZO

Gauza jakina da Blas de Lezo dela familiako kide ezagune-na, Ameriketako gerran izandako arrakasta dela-eta, maizagertzen baita historia liburuetan eta Interneteko foroetan.

Hala ere, ez dugu Blas de Lezoren paperari buruzko infor-maziorik aurkitu bere jaioterrian, gogor ahalegindu bagaraere. Ez dago pertsona horren gaitasun militarraren ingurukozalantzarik, ezta hurrik eman ere, baina zera galdetu beharkogenioke gure buruari: zenbaterainoko eragina izan ote zuenbere karreran hamabi anaia-arreba edukitzeak, horrek armakhartzera bultzatu baitzituen anaia horietako batzuk, etakomentura, berriz, arrebak. Haren balentria militarrak ikus-garriak izan baziren ere, itxura denez herrian ez zuen bestepasaitar batzuek beste arlo batzuetan beste oihartzunik lortu,Adrian Arizabalok beste, adibidez. 7 8 I

Akuarela hau aditufroga gisa erabili zen

Juan BautistaArizabaloren eta

Nicolas Gilisastirenarteko auzian. Auzia

Arizabaloren etaGilisastiren etxeen

altuerari buruzkoa zen.Etxeak Bizkaia auzokoOntziolen aurrean zeu-

den. Uste dugu 3. eta7. zenbakia duena

Aingeru izango zela.Real Chancillería deValladolid. Planos y

Dibujos, 608.

Agustin LezoPalomeque

ZaragozakoApezpikuak 1786an

San Pedrori oparituta-ko arropetako bat.

Gaur egun parrokiangordetzen dira.Maider Varela

Artesoro.

XVIII. mendeko sanpedrotarrentzat, Erresuma Batuarenkontrako garaipena bezain garrantzitsua edo garrantzitsuagoaizan zen borroka haren edo beste edozein balentriaren eraginmateriala haien eguneroko bizimoduan. Baina, orain arte, ezdugu horren arrastorik aurkitu.

De Lezotarrek San Pedron zuten ongile funtzioa Blas eza-gunaren ondorengoek hartu zuten: haren biloba Blas de LezoCastrok, Blas de Lezo Pachecoren semeak, eta haren ilobaAgustin de Lezo Palomeque Iruñeko gotzain eta Zaragozakoartzapezpikuak.

Hala, jesuitei konfiskatutako zenbait bitxi eman zizkionAgustin de Lezok San Pedroko elizari 1780an:

1. una reliquia de San Ignacio de Loyola, que contiene por -ción del vestido interior del Santo, porción de sus huesos,y parte de la casulla con que fue sepultado con su relica -rio de plata sobredorada

2. otra reliquia del mismo santo San Ignacio con un dedoenvuelto y guarnecido de perlas menudas con su relicariode plata

3. otra reliquia de San Luis Gonzaga con su relicario grandede plata e inscripción del santo

4. otra reliquia y relicario grande de plata con su vandacolorada, en que estuvo envuelta la cabeza de SanIldefonso, arzobispo de Toledo, con su auténtica en el pro -medio del relicario

5.una cruz guarnecida de plata sobredorada6.un copón grande de plata sobredorada7. un cáliz de plata sobredorada con su patena y cucharitas

también sobre doradas

Y en consecuencia de todo lo expresado mandamos seexpongan a la adoración de los fieles en los días que corres -ponde, que se guarden en cajón separado en la sacristía conla decencia que expresan los mandatos pontificios, y que entanto de este nuestro decreto se entregue en devida forma alos regidores cargohavientes del mismo Pasage, para que loguarden en la arca de su archivo, y pueda constar en lo suce -sivo la responsabilidad de cada vicario que fuese de dichaparroquial. Dado en nuestro palacio episcopal de Pamplona,y octubre 15 de 1780. Agustín de Lezo Palomeque.

Y tributando como tributan a S.S.I. las más expresivasgracias por esta generosa estimable demostración con queacredita su noble propensión al noble lugar acordaron selas repita por carta, y que haciéndose y colocándose unaurna en el altar del Rosario de dicha parroquial, se custo -dien en ella las citadas reliquias, exponiéndolas en los díasque corresponda a pública adoración, y el dicho señor vica -rio disponga del dicho copón, a beneficio de la parroquialen el modo más útil que pareciere, reservándose el cáliz,patena y cucharilla única que han recivido sus mercedespara uso de ella.

San Pedrok ez zuen alferrik galdu garai hartako gotzaina-ri keinu hura eskertzeko aukera, eta haren izendapena ereospatu zuen, 1789an, bai eta 1784an ere, Zaragozako artza-pezpiku barrutirako sustatu zutenean ere; urrezko letrekin

idatzi zuten haren izena elizako bigarren fatxadan: Y dejan -do este nombramiento lleno de honor al noble lugar por ellustre que le dan los méritos y letras de tan distinguido hixo,acordaron sus mercedes y vecinos se coloque un nuevoVictor con letras de oro en la segunda portada de la iglesiaparroquial de este dicho lugar, que demuestre esta superiordignidad y perpetúe su memoria, y que se celebren en ellaiguales funciones solemnes a las que se practicaron ante -riormente con el plausible motivo de su nombramiento portal obispo, implorando al señor las mayores felicidades enel importante gobierno y ministerio pastoral de SuIlustrísima, a quien se escriva la enhorabuena de su elec -ción en los términos más expresivos.

Elkarri eskainitako opari eta laudorioen artean, beste oparibat egin zion artzapezpikuak elizari 1786an: urrezko broda-tuak zituen lihozko jantziak; alegia, apaizak, diakonoak etasubdiakonoak meza handitan erabiltzen zituzten apainga-rriak: kasula, euritako kapa, dalmatikak, gorpuko poltsak,estolak, manipuluak, pulpiturako eta aldare nagusirakozapiak eta kaliza.

Blas de Lezo Castro, berriz, Madrildik bere herriari eman-dako babesagatik oroitzen eta lausengatzen dute, eta ahobatez hautatu zuten San Pedroko lehen kargudun, 1786an.Era berean, hilerri berria oparitu zioten de Lezo familiarieliza berrian, jesuitei konfiskatutako bi aldare bidali baitzi-tuen eliza horretara.

Hain zuzen ere, espiritualtasunak baino zerbait gehiagoklotzen ditu San Pedroko eliza berria eta Lezo etxea. 1732aneliza berria egiteko lanak eten zituztenez, utzi egin zituzteneraikin horretarako mobilizatutako material asko, harlanduak I 79

Blas de Lezo familia-ren etxea.

eta manposteria, besteak beste. Pedro de Lezok erosi zituenmaterial horiek, 1742an, bere etxeko hirugarren solairua egi-teko. Etxe horri dagokionez, hain zuzen, auzitan ibili zenbere auzoarekin mehelin baten eraisteagatik.

Blasen gurasoen ondasunen artetik, teileria bat azpimarra-tzen dute Pedro de Lezok eta Agustina Olaberrietak –AltzakoTxipres etxea (kapera eta guzti zuen, eta 1723an berrituzuten)–, beste hainbat baserrirekin batera: San PedrokoOstaberde, eta Salbio ondokoa, esaterako.

Etxe nagusiaren barne dekorazioari dagokionez, kaperapribatua eta koadro erlijiosoak, mezatarako osagarriak etabereziki Jesusen marfilezko eskultura bat azpimarratu behardira: kareizko gurutze torneatu batean zegoen, zilarrezkoerremateak zituen, eta Agnus Dei jartzen zuen. Altzarien arte-an, berriz, damaskoz estalitako aulki bizkarraldedunak edonakarrez apaindutako ebano berdezko mahaia, eta koloretakozetazko alfonbrak.

Ezin aipatu gabe utzi, halaber, artzapezpikuaren etxea,egun San Pedroko kale zaharrean erortzeko zorian dagoenorubea, de Lezo familiarekin loturarik bazuela uste baitugu.

GAO-AGG: CO CRI 29, 7. ECI 2308. CO ECI 3637.

ARCHV. Auzi zibilak. Jendea. Hildakoak C 1920/2 - L447.

3/1646.

AMP: 1775, 1781 eta 1786 urteetako akten liburuak.

3) SAN PEDROKO ELIZA

Gaur egungo hilerriaren sarreran daude, oraindik, SanPedroko eliza zaharraren hondakinak; gaur egungo eliza,berriz, XVIII. mendearen erditik aurrerakoa da.

Halako lan handi bati ekin aurretik, eliza zaharra berritzensaiatu ziren sanpedrotarrak nolabait, 1649an bi harginekinegindako kontratuak erakusten duenez; elizaren zimenduasegurtatuko zuen horma bat eraiki behar zuten.

Alferrik izan ziren lan haiek, baina, 1721erako erortzekozorian baitzegoen. Urte hartan, ordea, egungo parrokia erai-kitzeko lanak antolatzen hasi zen San Pedro. Lehenik etabehin, kontsumorako hainbat produkturen gaineko zerga batjartzeko baimena lortu zuen. Eta 10 urte geroago, eraikinhorrekin zerikusia zuten zenbait etxe saltzeko tasazioak eginzituen.

Hasieran, finantzazio hark arrakasta izango zuela zirudien,eta lanei ekin zieten 1732an; Juan Miguel Arizategi eta JuanBautista Intxaurrandiaga harginek hartu zuten parte, eta SanPedroren aldetik, Fernando Alduntzin bikarioak, Pedro deLezok, Jose Antonio Zelarainek eta Miguel Martiarenak jarrizituzten kontratatutako lanaren baldintzak. 1734an eten eginzituzten lanak, ordea, Ameriketatik heltzekoa zen laguntzaekonomikoa iritsi ez zelako. 8 0 I

San Pedro elizarenbarruan Manuel Martin

Karrera arkitektoarensinadura dago.

1764an ekingo zion San Pedroko Udalak proiektu horri.Horretarako, ezinbestekoa izan zen Ignacio Arriolak Ameriketatikbidalitako dohaintza (124.350 erreal), aurrekontua 213.931 erre-alekoa baitzen. Martin Karrera izan zen obra-maisu berria. Hala,inguruko eraikinak eraisteko eta hondakinak kentzeko aginduzuen 1765ean, eliza berria egin ahal izateko; horrez gain, aurrekoproiektukoa baino hobea izango zen dorre bat asmatu zuen.

Hala eta guztiz ere, aurreko erreklamazioei egin behar izan zienaurre San Pedrok, batez ere Martin Sarobe harginak egindakoeieta protesta berriei, Martiarena-Allo senar-emaztearenei esatera-ko, eraikin horrek beren jabetzei kalte egiten ziela baitzioten. Eraberean, 1772. urtera arte itxaron behar izan zuen San Pedrok,Agustin Diaz Bertizek oinordetzan utzitakoa inbertitu ahal izate-ko. Zehazki, baimena zuen Diaz Bertizen ondasunak saltzeko,ateratako diruarekin koruko albokoak, kantorea eta eserlekuak,eta gainerako apaingarriak egiteko, eta, ondoren, onartutako zen-tsuak erosteko.

Elizako kapituluak (eliza zaharreko bikario Francisco JavierAgirre, eta Jose Zubiaurre eta Martin Martiarena presbitero kapi-lauak) eta Udalak berretsi zuten hori: Francisco A n t o n i oAllurralde, Juan Ignacio Olarria eta Feliz Etxebeste (kanpoan).Diputatu komuna: Pelaio Gabarain. Zinegotziak: ManuelAizpurua, José Antonio Garai, Pedro Jose Mutiozabal, IgnacioAntonio Etxeberria, Juan Bautista Elormendi, Agustin Illaregi,Juan Angel Eraso.

Azkenean, 1774ko irailean, perituak izendatu zituzten, lanarenegokitasuna aztertzeko; hala ere, aurrez ziurtatu zuten, martxoanhain zuzen, santuaren irudia parrokia zaharretik berrira eramangozutela. Inaugurazioa egiteko, hainbat meza antolatu zituzten, etagarai hartako predikari ezagunak deitu zituzten horietara.

Hala ere, gogor negoziatu behar izan zuten oraindik SanPedrok eta Karreraren oinordekoek, lanak osatzeko eta ordainke-tak burutzeko, arazo larriak agertu baitziren elizaren egituran1780tik 1783ra. Itxura denez, korukoa zen alderik kaltetuena;leihoaren goiko aldea batik bat, baina baita korua bera ere.Bigarren fatxadak eta haren sarrerak ere zirrikitu handiak zituz-ten. Bobedako sabaian itoginak zeudela ere salatu zuten. Eta1780an Jose Antonio Garaik San Pedroko Udala salatu zuen 640erreal zor zizkiolako, kanpai hautsi bat urtu eta eliza berrirakoberregin baitzuen hark.

Esan bezala, ezinbestekoa izan zen Ameriketako dirua eraikinhorren gastuei aurre egiteko. Hala, eliza eraikitzen lagundu zutenongileak ondratu nahi izan zituzten sanpedrotarrek, eta hilobiakjarri zizkieten elizan bertan. Aipatu ditugu dagoeneko Diaz Bertizeta Ignacio Arriola; ondareaz gain, 7 arroako lanpara bat eman zuenazken horrek dohaintzan. Jesuitei bahitutako bi aldarek eliza edertuzezaten lortu zuen Blas de Lezok (bilobak, uste dugunez). EtaManuel Aizpuruak, Jose Antonio Garaik eta Nicolas Indak ahalduneta fidatzaile gisa jardun zuten, maileguak beren ondasunekin ber-matuta. Guztiek ere gustura onartu zuten hilobia, Indak izan ezik,haserre eta minduta baitzegoen horretarako jarraitutako prozedura-gatik, uste zuelako ez zutela behar beste baloratu haren ahalegina.

1775ean, elizan organoa jartzeko dirua helarazi zuen JuanBautista Arrillagak Maracaibotik. I 81

Oñati. 2/1000. 3/3450, 3451, 3457.

Artxibategi Historiko Nazionala-Madril. Ezabatutako Batzordeen funtsak.

Gaztelako Batzordea eta Ganbera. Gaztelako Batzordea. Justizia Aretoak.

Bikarioaren Ganberako Eskribautza. L 29934/EXP 4.

CO ECI 3637. CO ECI 3882. CO EEJ 2316. CO LEJ 2226. CO ECI 4346

ADP (Iruñea). Ollo idazkaria. C/ 1690, nº 31

AMP: 1765, 1774, 1775, 1780 eta 1783 urteetako akten liburuak.

Goian: Akuarela hau aditu froga gisa erabili zen Juan Bautista Arizabaloren eta NicolasGilisastiren arteko auzian. Auzia Arizabaloren eta Gilisastiren etxeen altuerari buruzkoazen. Etxeak Bizkaia auzoko Ontziolen aurrean zeuden. Uste dugu 3. eta 7. zenbakia duenaAingeru izango zela. Real Chancillería de Valladolid. Planos y Dibujos, 608.Behean: Agustin Lezo Palomeque Zaragozako Apezpikuak 1786an San Pedrori oparituta-ko arropetako bat. Gaur egun parrokian gordetzen dira. Maider Varela Artesoro.

5)MARTIARENA BARRANCO

1658an, lur batzuk eta erortzeko zorian zegoen Bizkaia auzo-ko Galatras etxea erosi zituen Salvador Barranco kapitainak,Armadako maestre-tenientearen laguntzaile ere bazenak.

Maria edo Maria Ana Eskorzak saldu zizkion, Martin deRivadeo kapitainaren alargunak; gurasoengandik jaso zuenhark, ezkondu zenean.

Leku horretan, etxe berri bat eraiki zuen MateoMartinarena Barrancok, Pasaiako pertsona eragingarrieneta-ko bat izan zenak, haren jaiotetxea izandakoaren ordez, etaArizabalo familiarenarekin lehiatuko zen, tamainari, itxurarieta edergarriei dagokienez.

Haren testamentuan –1761ean egin zuen– ezkongabea etaSerafina Barrancoen eta Jose Martiarenaren seme zela dio.Blas de Lezok bezala, familia handia zuen, bederatzi baitzi-

ren, Mateo bera kontatuta, eta Ameriketara joan behar izanzuten bizimodua ateratzeko. Bere anaia Diego, adibidez,Perun hil zen; bi anaia Tucumanen zituen apaiz, eta bereanaia Alejo Valle del Toro markesaren familia Chuquisacanbizi zen (Boliviako Sucre, egun).

Martiarenatarren herentzia zela-eta, auzi latza izan zutenarizabalotarrek eta Donibaneko kontzejuak.

Familia horren ezaugarrietako bat da Ameriketako saleros-ketekin irabazitakoa inbertitzea. Mateori dagokionez, azpi-marratzekoa da Bizkaia auzoan eraikin ugari egin izana.Esan bezala, haren jaiotetxean bertan eraikitakoa zen nagu-sia: lau soto zituen behean, eta bi etxebizitza goian; eta kaibat zuen itsasotik babesteko, berria hori ere, beste hainbatzerbitzu osagarrirekin: baratze itxi bat, oilategia eta labea,askak, putzua, iturria, estalpea eta harri zola.

4)SAN JOAN BATAIATZAILEARENELIZA, BONANTZA ELIZA ETADONIBANEKO SANTA ANA ERMITA

Bonantza eta Santa Ana XVIII. mendean berreraiki zituzten.Bonantzako elizaren oin berria 1738an onartu zuten, etaazken proiektua Jose Lizardi azkoitiarrak diseinatu zuen,oina bi aldeetan luzatuta. Hargintza-lanak Intxaurrandiagak,Sarobek eta Labaienek egin zituzten, antza, eta 1741ekoGabonetarako amaitu behar izan zituzten.

Fededunen eta nabigatzaileen errukia ere ezinbestekoaizan zen orduan ere, elizarako apaingarriak lortzeko.Dohaintza handienen artean dugu aldare nagusiko urreztatua,martiarenatarrek Ameriketatik bidalitakoa. Erlikietako bat–lignum crucis- 1802an iritsi zela adieraz dezakegu: Departe del mayordomo de la basílica de Bonanza, don EstebanCabarrús, se presentó una auténtica o letras testimonialesretroscriptas, con una reliquia de plata que contiene un reli -cario de cristal en forma de cruz, en que viene colocada unap a rtícula del leño en que murió nuestro re d e m p t o rJesucristo, según en aquella se expresa, con el correspon -diente permiso del Ilustrísimo Obispo de esta Diócesis, parasu veneración pública que ha de ser en la misma basílica, yen su consecuencia se dispuso dar gracias al referido señormayordomo por su fineza, devoción y celo a aquel santuario.

Santa Ana ermitari dagokionez, berriz, 1758 eta 1760 arte-an berreraiki zuten, Iturriozek jaso zuenez.

Iturriozek berak eman digu mende horretan San JoanBataiatzailearen parrokian egindako lanen berri, harrenganajo baitugu Donibaneko ondare erlijiosoaren berri jakiteko.Aldare nagusiko urreztatua azpimarratu nahi dugu guk,Santiago Zuazok eta Martiarena Barranco familiako bestekide batek, Alejok, finantzatutakoa, hori arduratu baitzenurrea Buenos Airesetik bidaltzeaz.

8 2 I

Etxe horren ondoan, San Roke eliza eraiki zuen ManuelBarranco Zapiain osabarekin batera; sakristia, korua, erretau-la margotu eta urreztatua, harrizko zoladura eta harmailak,eta bobeda zituen. Horrela, santu horrekiko debozioa berritueta adierazi zuten, debozio handia baitzioten bertan, XVI.mendearen azken aldera izandako izurriaren ondoren.

Beste hiru etxe ere egin zituen San Roke elizaren ondoan:berriak guztiak ere. Sotoak, bi etxe eta ganbara zituzten.

San Rokeren irudia elizara eraman zuten 1832an; sukarhori izurri baten ondorioz, Iturriotzek dioenez, eta han egonzen puska batean, kaperara itzuli gabe, Erresuma BatukoLegioa baitzegoen etxe hartan.

Beste bi etxe ere erosi zituen Bizkaia auzoan, Potosin bizizen Miguel Antonio Ezkurretxea koronelarena egiteko; ustedugu etxeaz gozatu gabe hil zela.

Martinarena Barrancoren jabetzak Pasaiako Ontziolaelkartearen industrialdean geratu ziren gero. Orain gutxi erai-tsi zuten jauregi nagusia, inguru hori guztia berritu zutenean,baina berriz eraikitzeko asmoa erakutsi zuen GipuzkoakoForu Aldundiak.

De Lezotarrak eta arizabalotarrak bezala, badiaren inguru-ko baserriak bilatzera bultzatu zuten inbertsioek; hala, berre-raiki, eta dolare, soro eta lurrekin osatu zituen: LezokoAgramontenea eta Errenteriako Azpilikueta eta Sabada, adi-bidez.

Plazako udaletxe berria finantzatu ez ezik, Karpin etxekosotoa erosi ere egin zuen, kaletik sartu ahal izateko; izanere, atarien noranzkoagatik ikus daitekeenez, atzetik sartubehar zen lehen, mendi hegaletik. Bi etxebizitza egiteko ereerabili zuen etxe hori: itsaso aldera bata, eta mendi alderab e s t e a .

Bere etxe nagusiari dagokionez, zilarrezko bitxiak aipadaitezke, baina baita zilarra bera ere. Eta koadroak, ispiluak,mahaiak, aulkiak, erlojua, idazmahaia, kutxak, oheak, udakoeta neguko gortinak, eta zortzi upel sagardo ere bai,Caracaseko Konpainiako hainbat akziorekin batera. I 83

Goiko argazkian, Martiarena Barranco Etxea ikus daiteke Ontziolen instalazioen barruan (Kutxa Fototeka). Beheko argazkian, jauregia, eraitsi ondoren. Agindu arren,oraindik ez dute berreraiki.

6) KALPARRA ETA ONDARTXO

Kalparra etxea Allo familiaren jabetzen artean agertzen da;Martin Allo aipatu behar da horien artetik, eskailera eta kaipropioa baitzituen bere ontziolara iristeko. Jabetza hori zela-eta, auzi ugari eta bahiketa bat izan ziren, ordea. 1756anfamiliako kideak elkarren aurka jarri zituena da garrantzi-tsuena agian, Donostiako kontzejuak ere hartu baitzuenparte. Martin Alloren oinordekoen artean izan zen auzia:Miguel Martiarena eta Maria Francisca Allo senar-emazte-ak, eta Maria Ana arreba zeuden alde batetik; eta TomasAllo, Nicolas Inda eta Maria Agustina Larburu, berriz, bes-tetik.

Eskailera horretatik sartzeko eskubidea haiek soilik zutelaaldarrikatzen zuten lehenek, beste aldekoek ontziraleku berribaterako beste sarrera batzuk egin nahi baitzituzten.Horretarako, eta mendi-hegaletik sartu behar ez izateko,lubetak egiten eta hondarra eta lurra botatzen hasiak ziren,bi kaien arteko eremu hutsean.

Auzi horretan egin zuten hemen jarri dugun mapa hau.

XVIII. mendearen erditik aurrera, Indak izango du loturaetxe horrekin, hain zuzen.

1734an, pixka bat aurrerago, balearen arrantza tokiko kon-painiako zuzendariek Kodemasten (Ondartxo) ehun eta lau-rogei upel urtzeko labeak jartzeko proiektua aurkeztu zuten.

AGG-GAO: CO LCI 2132. CO MEJ 2372. CO ECI 3597.

GPAH-AHPG, H- 336. 8 4 I

Eskematikoa izan arren,akuarela hau bitxia da

oso. XVIII. mendearenerdialdean, froga gisaaurkeztu zen jarraian

aipatzen dugunKalparrako sarbideei

buruzko auzian.Dorrearen eta platafor-

maren krokis bat ereazaltzen da. Galfarra

Etxearen ondoan, eta,dirudienez, kostako

lerrotik kanpo, “mage-cen” bat zegoen (katala-nez, “magatzem” hitzak

biltegi esan nahi du).Gipuzkoako Agiritegi

Orokorra (Tolosa): COUCI 3597.

I 85

5 ARIZABALOTARRENKRISIA

Badiako paisaia industriala nabaria da Bizkaia auzoan eta Bordalabordan, Arizabaloren inguruan. Arizabalok, argazkian, ez du teilaturik. Jatorrizko etxearenteilatua, beraz, PYSBEk goitik behera aldatu zuela uste dugu. Pasaiako Portuko Agintaritzaren Argazki Artxiboa.

NTZINATIK, FAMILIA ZEN GIZARTE ANTOLAKETA-ren oinarrizko zelula. Etxeko jaunarenburuaren boterea zuen ardatz, eta etxeakematen zion gizabanakoari leku bat mun-duan. Sexua, adina, lotura biologikoa eta

familian zuten lekua ziren gizarte unibertso hura osa-tzen zuten pertsonen arteko desberdintasunak. Guztiazegoen etxeak gizabanakoaren gainean zuen kontrola-ren mende: abizenaren erabilera, lana, lagunak etaezkontza, besteak beste.

Ikusi dugunez, itogarria ere izan zitekeen kontrol hori,tarte txikia uzten baitzuen, askotan, bakoitzak bere kasajarduteko; batez ere, erabakiak kaltegarriak baziren nor-baitentzat, familiaren onerako sakrifikatu behar bai-tzuen. Horrek ez du esan nahi, baina, banakakotasunagaratzeko lekurik ez zegoenik. Alderantziz. Taldeareninteresaren kontrakoa ez bazen, noski. Beraz, familiabateko edo besteko izatearen araberakoak ziren eskubi-deak eta betebeharrak; komunitateari begira proiekta-tzen zen pertsona bakoitzaren funtzioa, eta hortik, gai-nerako eremuetara.

Gizartean gertatzen ziren aldaketek eragina zutenfamilian, hala ere. Modernitateak ekarritako sekulariza-zio prozesuak zalantzan jarri zituen banakakoaz gaindi-ko mailak, ideologia ilustratuak aldarrikatzen zituenarau berriei –gizabanakoaren nagusitasuna zuten oina-rri, batez ere gizarte mailak zilegitzen zituzten eremue-tan– kontrajartzen zitzaizkienak. Hortaz, familiari etaerlijioari eragiten zien gehien botere antolatuaren aur-kako kritikak.

Hala, erabakitze organoak deszentralizatzeak zalan-tzan jarri zuen etxeko jaunaren botere erabatekoa.Aurreko orrietan ikusi bezala, komunitateko kide izate-ari uko egin zion Manuel Arizabalo abokatuak, Pasaiakoalkate hauta ez zezaten, eta gizarte helburu izateari utzizion komunitatearen ordezkari zen udaleko kide izate-ak; horrelaxe, bada, horren antzeko logika erabili zutenetxean ere, eta, norberaren interesaren onerako, biga-rren maila batean geratu zen familiaren onerako sakrifi-katu beharra.

Alde horretatik, barne tirabirak neutralizatzeko ahale-ginaren eredu ezin hobea dira arizabalotarrak; izan ere,agerian geratzen ari ziren garai hartako gizartearen kon-traesanak; ez zen gai aldaketei aurre egiteko, eta oinarritradizionalak betiko bazter geratzeko arriskua zegoen.

XVIII. mendearen erditik aurrera, zalantzan geratuziren aitaren arauak. Ohiko jokabideetatik hain urrunzegoen jarrera hori ez da erraza azaltzen. Arizabalo lei-nuko seme asko militar zirela ikusteak lagunduko du,akaso, ahaidetasunean eta etxeko jaunaren aginteanoinarritutako zilegitze modu tradizionala komunitatemilitarretatik eratorritako modu funtzionalak ordezkatuizana ulertzen.

5.1 Juan Bautista Arizabalo JuanBautista Arizabaloren aurka

Azaltzen ari garen honen guztiaren lehen atal esangu-ratsuak Cadizera bidalitako Errege Armadako ontzi8 8 I

ADidier PETITDEMEURVILLEn badia-ren ikuspegi originala,Bordalabordaren oku-

pazio industrialarenaurrekoa. Gipuzkoako

Foru AldundiarenBilduma.

teniente Juan Bautista Arizabalo Olaberriaga izan zuenprotagonista 1780an. Gipuzkoako Ko r r e j i m e n d uAuzitegian haren aita Juan Bautista A r i z a b a l oOrobioren –Inkisiziokoa– aurka jarritako salaketakzerikusia du, hain zuzen, aitak ordura arte zuen agintea r g i a r e k i n5 6.

Juan Bautistak bere kereilan dioenez, CadizkoFrancisca Ortiz de Zaraterekin ezkondu nahi zuen,baina aitak ez zuen halakorik onartzen, eta ez zionhorretarako beharrezkoa zuen baimena ematen, ezkon-tza horrek familiaren ohorea eta estatusa handitzen ezzuela argudiatuta. Beste ezkontza bat nahi zuen aitakharentzat, bere mailari eta egoerari zegokiona eta aurre -ra egiten lagunduko ziona.

Aitaren proposamenak familiaren onura bilatzenbazuen ere, aitari baimena eskatu gabe eta inori ezeresan gabe ezkondu zen Juan Bautista A r i z a b a l oOlaberriaga, eta aitaren erantzun gogorra ekarri zuenhorrek, talka egin baitzuten aita-semeen nahiek. JuanBautista Arizabalo Orobiok bizi zuen egoera zaila azal-tzen du. Egoera hark behartu zuen semearen ezkontzaarbuiatzera, baina alferrik izan ziren semeari asmo huraburutik kentzeko egindako ahalegin guztiak; ez zienaitaren esanei kasu egin, eta asmo harekin jarraituz geroedukiko zituen arazoak eta atzerapenak azaltzen zituen.Emazteari berari ekarriko omen zizkion arazoak leheniketa behin; izan ere, semeak zioen mailakoa bazen, ezzuen nahiko diru edukiko hura behar bezala mantentze-ko, aitaren laguntza behar baitzuen Juan Bautistak bizi-tzeko. Harenganako errespetu txikia zela-eta, aitak ezzuen, beraz, semearen eskaria arbuiatu beste aukerarik;ezkontza hura burugabea zen, ez zitzaion semearikomeni, eta ez zuen aitari zor zaion errespetua izan,ezkondu arte ez baitzion bere asmoen berri eman; ezinzezakeen halakorik onartu, Franciscak semeak aipatzenzituen dohain guztiak edukita ere; gainera, Franciscarengurasoekin ezkontza hitzarmena egin ondoren ere, ezzion inork idatzi.

Juan Bautista Arizabalo semearen pentsaera argi gera-tzen da aitari emandako erantzunean. Pentsaera horiurrun zegoen aitaren borondatera makurtzeko ohitura-tik, eta horren tonu gogorrak –dioenez, erabat mespre -txatzen du idatzi fribolo eta onartezin horretan dioena–aitaren errefusak eragindako mina erakusten du.

Hala, haren alegatuan dioenez, gurasoek ez lieketeukatu beharko seme-alabei haiek nahi dutenarekinezkon daitezen, unean uneko komenientziei begiratutaeta ez sakramentu santu horren helburuei.

Juan Bautista Arizabalo eta Rosalia Olaberriaga senar-emazteen seme zaharrena zen Juan Bautista ArizabaloOlaberriaga. Baina garai hartako ohituraren kontra, baz-tertu egin zuten izen bera zuen birraitonak 1733an sor-tutako maiorazkotik. Ez dakigu zer arrazoi izan zituztenhorretarako, baina litekeena da arestian adierazitakogertakari horrekin zerikusirik izatea.

Familiaren ondasunen oinordeko aukeratu ez izanakez du esan nahi aitaren erabakia onartu zuenik. AitakJuan Bautistaren anaia Jose Maria Arizabalo Olaberriagaizendatu zuen oinordeko bere testamentuan, baina fami-liako buru izatetik urruntzen zuen egoera hura onartuez, eta hari guztiak mugitu zituen Juan Bautistak, egoerahari buelta emateko.

Gainera, lagungarri izan zituen Jose Maria anaiarenjokaera baldarra eta hark sortzen zituen arazoak. Garaihartako irizpide moraletara makurtu beharrean, gizonzaila zela erakutsi baitzuen, eta familiaren izen onalotsagarri utzi haren ekintzekin.

Kartzelan sartzeko puntuan ere egon ziren, bere jarre-ra zela eta, baina familiaren lagunei esker, lortu zuenhura saihestea, azken unean kartzelara joatetik salbatubaitzuten. Lapurreta eta azpijokoak leporatu zizkioten,eta 1787an ere kartzelan amaitzeko puntuan egon zen,Josefa Antonia Arzismigarairi iruzur egin izanagatik;harekin ezkonduko zela esanez limurtu zuen, eta haur-dun utzi, baina gero ez zuen agindutakoa bete 57. Harenaurkako salaketa jarri zuen Josefa A n t o n i a kKorrejimendu Auzitegian, eta haurra aitortu behar izanzuen Jose Maria Arizabalok; dotea ere ordaindu zion,salaketa ken zezan.

Horrelako jarrerek kalte egiten zioten familiaren izenonari. Luze landutako zerbait zen familiaren memoria,eta familiako kide guztiek parte hartzea eskatzen zuen.Arestikoa bezalako egoerek eta familiaren ondarea lor-tzeko liskarrek ez zuten konponbide erraza, eta aregutxiago garai hartan, beste elementu batzuk baloratzenhasiak baitziren, hala nola aberastasuna.

Gainera, familia baten arazoak ez ziren etxean baka-rrik konpontzen. Familia batek aurre egin beharreko I 89

k o n t raesan eta oztopoak ezagunak izaten ziren iadenentzat, ez baitzuten publikoa eta pribatua zenabereizten; gainera, senide eta lagun askok hartzen zutenparte familiaren erabakietan.

Testamentugilearen borondatea ez onartzeak era g i-ten zituen, hain zuzen, liskar asko. Familiaren ondasu-nak ahalik eta adostasun handienarekin tra n s m i t i t z e k oahalegina egiten bazen ere, litekeena zen ondarearenzati nagusia jasotzeko aukerarik gabe geratutako seme-alabaren batek testamentuari kontra egitea. Eta aregehiago azken erabakiak beste oinordeko bat izenda-tzen zuen aurreko erabakiren bat baliogabetzenb a z u e n .

Aro Modernoak aurrera egitearekin batera, ugarituegin ziren anai-arreben eta senideen arteko auziak, ezbaitzeuden ados oinordeko bakar bat egotearekin. Hala,arlo horretan ere azter daiteke gizartean gertatzen arizen aldaketa, familia ondarearen aprobetxamenduareninguruko ikuspegi indibidualago baterantz jota eta nor-beraren interesen gainetik taldearen onura bilatzekoahalegina pixkanaka-pixkanaka baztertuta.

5.2 Maiorazkoaren kontrola

Haien aita Juan Bautista Arizabalo Orobioren maioraz-koaren ondasunak zirela eta, 1788tik aurrera Jose MariaArizabalo Olaberriaga eta horren anaia Juan Bautista–fragata kapitaina zen eta Cartagenan bizi zen– elkarrenkontra jarri zituen espedienteak islatzen du arizabalota-rrentzat ezaguna zen familia zatiketa hori58.

1788. urtean kodizilo bidez bere aurreneko testamen-tua (1785ekoa) aldatuta, Juan Bautista A r i z a b a l oOrobiok bere oinordeko izan behar zuenari buruzko iri-tzia mudatzeak –ongi pentsatu ondoren eta nire kon -

tzientzia pizten duten arrazoiengatik, nire nobleziareneta ohorea babesteko, nire arbasoen ondasunak, nireaketa nire lehen emazte Rosalia Urrialduarenak handitze -ko, eta guztion onerako– zera ekarriko zuen: izen bere-ko seme Juan Bautista bihurtzea oinordeko, lehen auke-ratutako Jose Mariaren kaltetan.

Begi bistakoak dira iritziz aldatzeko izandako arra-zoiak. Haren azken helburua bere etxearen eta familia-ren ohoreari eusten saiatzea bazen, ezin zuen oinorde-ko hautatu aurreko belaunaldiek alde horretatik eginda-ko lan handia arriskuan jartzen zuena.

Gainera, zahartzaro seguruagoa edukiko zuen JuanBautista Arizabalorekin, kargu garrantzitsua baitzuenArmadan; beraz, horri utzi zizkion maiorazkoari utzibeharreko ondasun guztiak, handik aurrera hark admi-nistra zitzan, eta bera (Juan Bautista Arizabalo Orobio)ondasun horietako batzuen gozamendun gisa geratuzen.

Segurtasuna bilatzen zuen, halaber, bigarren aldizezkontzea erabaki zuenean; Elgoibarren ezkondu zen,1779an, Rosa Magunarekin, urtebete lehenago alargungeratu ondoren. Ongi baitzekien seme-alabak adingabe-koak zirela, ez zutela etxerik eta ondasunak goberna -tzeko gaitasunik, eta ordura arte haren emazte RosaliaOlaberriagak egindako lana beteko zuen norbait beharzutela, horregatik eta etxearen eta nire seme-alabenzaintza eta hezkuntza arrotz baten esku utzi nahi ez iza -teagatik, bigaren aldiz ezkontzea erabaki nuen, eta izenoneko emakume batekin ezkondu nintzen, etxearen etafamiliaren lasaitasun eta onerako59.

Esan bezala, Juan Bautista Arizabalo OlaberriagaCartagenan zegoenez, beste pertsona baten bitartez jasozituen maiorazkoaren ondasunak: Martin Bonetarenbitartez. Ondasun horiek eta hasierako maiorazkoare-9 0 I

Ereiten KulturZerbitzuak

nak (1733) alderatuz gero, ondarea nabarmen handituzela ikusten da, Juan Bautista Arizabalo Orobiorenemazte Rosalia Olaberriagaren ondasunak batu baitzi-tzaizkion. Hauexek ziren ondasun horiek:

- Pasaia: arizabalotarren etxe nagusia, ezkaratza,sotoa eta Bonantzako elizaren ondoko etxekolehen gela, Laia etxea, Simonenea, Bizkaia auzokoetxe bat, Navejas etxearen ondokoa, etaTrintxerreko baserria.

- Altza: Mirabarkera, Darieta, Juananea eta Txurdinbaserriak.

- Lezo: Izue izeneko hiru baserriak.

Jose Maria Arizabalok bere anaia aurreko ondarearenjabe egin ez zedin erabilitako argudioa izan zen esateaaitak egindako kodiziloa deuseza zela. Eta, horrenondorioz, peitutasun eta behar handiagoa edukitzekoarriskupean geratu zen, egindako kontsultaren arabera,milaka peso bazegozkion ere –niri badagozkit, ez nauzunahiko utzi horiek gabe–; halaber, jakinarazi zion ezzuela onartuko hirugarrenen parte-hartzerik, Justiziakhala erabaki ezean.

Bi aldeen arteko ezinikusiak 1796 arte luzatu zuenprozesu judiziala. Korrejimendu Auzitegiaren lehen sen-

tentzia, 1788koa, Jose Maria Arizabaloren aldekoa izanzen, kodiziloa deuseza zela adierazi baitzuen, eta1785eko testamendua berretsi60. Horren arabera, aitakez zuela gaitasunik testamendua egiteko, ezbehar batek(perlesia) eragindako gaixotasunagatik; ezgaia zenhorretarako, beraz. Juan Bautista anaiak argudiatutakoa-ren arabera, berriz, kodiziloak beharrezko baldintzaguztiak zituen baliodun izateko: sinadurak, lekukoak etaitxita egotea.

Gainera, ezbeharraren ondorioz aitak beso-zangoenarintasuna galdu zuela eta elbarri geratu zela onartuarren, ongi ulertzen eta sumatzen zuen haren aurreanmintzatzen zen guztia, eta horren adibide argiak emanzituen. Hortaz, ezin zen sartu legeak ekintza nagusiakegitetik kanpo uzten dituen burugabeen artean. Horiberresteko dio kodiziloa egin bezperan sakramentuakhartu zituela, horren guztiaren jakitun, eta haren ustez,agiri bat egitea baino askoz garrantzitsuagoa zen hori.

Eta testamentua aldatzeak seme baten zein bestearenjokabidearekin izan zuela zerikusia, Jose Maria anaiakbehin eta berriz eman baitzizkion nahigabeak aitari,estuproagatiko auziarekin batik bat, aitak erakutsitakoohore sentimenduak bazter utzita; horregatik damutuomen zen, arrazoi osoz, oker hautatu izanaz. I 91

Arizabalo PYSBErenbarruan.Pasaiako PortukoAgintaritzarenArgazki Artxiboa.

Juan Bautista Arizabalo Olaberriagaren defentsan(1788) egindako galderen laburpena.

- si saben o tienen noticia que aunque dicho padrecomún don Juan Bautista de Arizabalo y Oroviose hallaba inútil de su cuerpo por el efecto deperlesía que padecía, pero sin embargo antes ydespués del otorgamiento de su codicilo habla -ba, rezaba diariamente sus debociones con sufamilia, y mantubo sano juicio haste el miso díade su muerte

- si saben que el insinuado padre común mandó asu muger mucho después de su indisposición lla -mase a su hijo don Juan Bautista para elegirlepara maiorazgo de la casa, rebocando la elec -ción que tenía echa en su hijo don José María yhabiéndole respondido que no podría dicho donJuan Bautista venir por hallarse ocupado en elReal Servicio en su departamento de Cartajena,le bolbió a ordenar llamase para el mismo efectoa su sobrino don José Joaquín de Orobio yArizabalo

- Si saben que haviéndose pasado aviso al referidosobrino don José Joaquín para que viniera desdela villa de los Arcos a casa de su expresado tío, sepresentó en ella puntualmente a su dicho tío,quien le ordenó que instruiéndose del escribanodon Sevastián Antonio de Errazu, dispusieron enla forma más solemne la revocación de la elec -ción de maiorazgo echa en su hijo don JoséMaría, y le hiciera y pusiera de nuevo a su nom -bre en su hijo don Juan Bauptista, dejando lodemás de su testamento en su fuerza y vigor ( )formalizándose por medio de don ManuelAntonio de Aznárez, cura párroco de la villa delPasage el codicilo vajo cuia disposición falleciódicho padre común

- si saben que estando congregados en la casa parael otorgamiento de cobdicilo los cinco testigosque interbinieron en él, se lo leió el expresadovicario Aznárez al padre común otorgante,hallándose éste en sano juicio y conocimiento, yasí lo aseguró expresamente dicho vicario en elmismo acto de otorgamiento y lectura del cobdi -cilo diciendo al médico Elorza que estaba asom -brado, y no lo hubiera creído que dicho otorga -miento padre común estubiese tan capaz aunque se lo hubiera dicho todo el mundo sino lohubiera visto.

- Si saben que esta misma capacidad y sano juiciode su marido Arizabalo aseguró dicho vicario adoña Rosa de Maguna, su muger, y en prueba deello le confesó y comulgó en el día anterior alotorgamiento de su cobdicilo y que para éste

Jose Maria Arizabalo Olaberriagaren defentsan(1788) egindako galderen laburpena.

- si saben que su padre años antes de otorgar elcodicilo fue acometido de un accidente de perle -sía y que éste le repitió tres veces y que desde latercera fue decaiendo de sus principales sentidos,quedando de tal manera que ni aún el caldo yotros alimentos que tomase acertaba de por si lle -barlo a la boca, siendo preciso que otro lo hicie -se, y que de por sí ni sabía hacer sus necesidades,sin embargo de tener libres las manos.

- si saben que tras el accidente no disponía de cosaalguna en casa, ni leía ni leió papel alguno y sepuso de tal manera que aún los que fueron lla -mados para figurar al otorgamiento recelaban silos conocía o no, y que mediante la fatalidad enque se hallaba, no hacía otra cosa que tan prontollorar como reir, sin que articulase palabra.

- y que la formación del codicilio obedeció a lavoluntad del escribano Errazu, del licenciado donManuel de Arizabalo y de su sobrino don JoaquínOrobio, empeñados en que la elección recayeseen la parte contraria.

- y que a la hora de preparar y entregar el codiciloa su padre, pasaron todos los testigos a la piezadonde éste se hallaba sentado en una silla de rue -das para que lo meneasen y haviendo dicho escri -bano extendido al otorgamiento en el papel queya lo tenía cerrado lo puso en mano de dicho donJuan Bautista como lo hacía con una estatua yaunque le preguntó si otorgaba aquel codicilo y siel cura firmaría por él, nada contestó, ni en todoel acto ni tiempo que los testigos estuvieron en supresencia habló una sola palabra.

Pasaiako PortukoAgintaritzaren Argazki

Artxiboa.

Hala ere, familiaren erabakietan pisu handia zutenhainbat senidek parte hartu behar izan zuten JuanBautista Arizabalo Orobiok iritziz alda zezan.

prestó su consentimiento suficiente y voluntadque se desprendió hasta de los ademanes quehizo para firmarlo y le contubo el referido vica -rio Aznárez, diciéndole que no havía necesidadpues que el lo havía firmado por él

- Si saben y tienen noticia que hallándose indis -puesta y encamada de su última enfermedad lamadre común doña Rosa de Urrialdua, dispusie -ron y otorgaron ambos consortes mutuo poderpara que el sobreviviente entre otras cosas pudie -se hacer nombramiento de mayorazgo en quiense tenían comunicado, y la misma doña Rosalíase explicó que el elegido y comunicado entreambos para el mayorazgo y mejoras de tercio yquinto de vienes era su hijo Juan Bautista, y aúnel mismo padre común asegura en la carta quecon fecha de 26 de febrero de 79 más próximoescribió a su sobrina, la marquesa de Paredes,que el mejorado por la citada madre doñaRosalía era su espresado hijo don Juan Bautista.

Juan Bautista Arizabaloren eta haren hainbatahaide eta senideren arteko gutunek era k u s-

ten dute trebetasun handiz jokatu zuela.Donibaneko bikario Manuel de A z n a r e z e k1788ko apirilaren 21ean bidalitako gutunakgauza asko argitzen ditu, alde horretatik:

Señor don Juan Bautista de Arizabalo. Muiseñor mío y de mi mayor estimación.Entregué la adjunta en propias manos a mis e ñ o ra doña María Rosa, madre de vuestram e rced. A esta señora debe vuestra merc e dve r d a d e ramente estarle agradecida por lom u cho que ha trabajado y con toda finezap a ra el logro de la aplicación del maiora z g oen vuestra merced. Yo también he contribuidoy e hecho mis oficios con su señor padre dev u e s t ra merced, pero no soy acreedor a tantocomo vuestra merced se me muestra en lasuia en dos cesiones que tuve con su merc e d ,solo si le mostré con toda evidencia las indu -bitables ventajas que resultaban a la casae n t rando vuestra merced al goce del maio -razgo y viceversa, la total ruina entrando enposesión don José María. Tu ve el gran gustode que no solo en nada se me opusiese, sinoantes bien me dio muy repetidas gracias, ve r -tiendo de sus ojos copiosas lágrimas como enprueba de que reparaba el ierro anteriormen -te hecho. Doi a vuestra merced con especial

regocijo la enhorabuena, pues aunque esc e r rado el codicilo, me consta por haberlocopiado todo de mi propio puño. Vu e s t ram e rced puede disponer de mi persona enquanto sea capaz de servirle. Deseo a vuestram e rced la más cabal salud y larga vida. Besolas manos de vuestra merced, su afecto servi -dor y apasionado amigo y capellán.

Baita aitak 1788ko azaroaren 27an idatzita-koak ere, bere lehengusinaren alabarekinezkon dadin nahi duela baitio, Paredes mar-kesarekin, con cuia hija mayor que es unaperla y la sucesora en el marquesado, no creoserá mui difícil ni desproporcionado llegandotu a ser capitán de fragata el que se te propor -cione boda”, a pesar de contar la niña tansolamente con diez años de edad. En la mentede don Juan Bautista de Arizabalo padre, estaunión sería la mejor manera de sellar la alian -za entra las dos ramas familiares. Toda ve zque el Marqués de Paredes por su cuenta sehallaba “ a la mira de si hay alguna vacante dela Cruz de Carlos Te rcero en la marina parainteresarse a fin de que se te dé a ti.

Arizabaloren eta Paredes markesa-marke-sen arteko harremana Juan BautistaArizabalok bere lehengusinari dion miresme-nak eragindakoa da, itxuraz, hari kontatzen

baitzizkion seme zaharrenaren etorkizunarib e g i ra emandako urrats guztiak; hari buruzdioenez, su conducta asta aquí ha sido aplau -dida de sus gefes y de quantos con él han tra -tado. Esto me movió a poner la mira en élp a ra la sucesión de la casa y maiorazgo quetengo de mis padres y tus abuelos (que ese l e c t ivo) con la misma cualidad, y a de agre -gar a él el tercio y quinto de todos mis bieneslibres y lo mismo executó su difunta madrecon los suios, con lo que se pondrá una buenacasa (hablo de conveniencias) y si a esto sejunta el más lustre que espero ha de dar a ella,siguiendo su carrera con la protección tuia yde mi primo don Joaquín García Orobio, bajocuia cubierta hirá, éste no tendrá más quedesear en esta vida, y su maior trabajo seráhasta ser capitán de fragata y llegar a mandarsolo ( ). Te prebengo que días pasados se mepropuso una boda mui buena para él, de unaseñorita maiorazga rica de casa mui conocidade distinción, pero la despedida de buenmodo agradeciéndole la elección y manifes -tándole al interbentor que mi hijo era todav í aj oven y que quería emplear los años de suj u ventud en el real Servicio para dar maiorlustre a su casa y que después lo pensaría. Yasí quedó el asunto, lo que me ha parecidop r e venirte como a tan interesada ( ), comoque nada executaré yo sin comunicártelo.

Martiarena Barrancok arkuak zabaltzeko lanak finantzatuzituen, herrira sartzeko hegalera igo behar ez izateko.Arku horiek ukitu berezia ematen diote Donibane kaleari.Ereiten Kultur Zerbitzuak.

Familia ondarearen kontrolagatiko borroka ageriangeratu zen, guztiz, Rosa Maria Maguna amaordea ereanaien arteko borrokari batu zitzaionean. Hiru urtegeroago izan zen hori (1799). Beste auzi bati ekin zio-ten urte hartan, berriz ere Valladolideko ErregeKantzelaritzaren Auzitegian amaituko zena, Ju a nBautista Arizabalo Orobioren lehen emaztearen seme-alabek (Juan Bautista eta Jose Maria buru zituztela)Rosa Maria Magunaren aurka egin zutenean; alargunazen hori orduan, eta urtean 200 dukat eskatzen zituenalarguntasun sari gisa, senarrak hala hitzartu baitzuenezkontza itunetan61 (1779).

Lehen etsai zirenak elkartu zituen auziak, hau da,Juan Bautista eta Jose Maria Arizabalo Olaberriaga, etabat eginda borrokatzen ziren amaordearen nahienaurka, are ahulago utzi nahi baitzituen maiorazkoerrentak. Izan ere, biek beren defentsan adierazi zute-nez, oso gauza gutxi da maiorazkoa, hirurogeita hamarpesoko errenta urtean; ondasun libreak, berriz, 23.000peso ingurukoak, hainbat zerga, zentsu eta urteurrene-ko ordaindu behar zituzten: aurreko kopuru hori hala-ko hiru.

Rosa Maria Magunak eskatutako diru kopuruasaihesteko edo errealitatea haiek adierazten zutenazelako, familiak nekez zuen hastera zihoan mendeanaurre egin beharreko erronka handiei aurre egitekobesteko oreka ekonomiko eta soziala.

Deigarria da oso zein erraz konpontzen zituzten ira-ganeko ezinikusiak. Jose Maria eta Juan BautistaArizabaloren elkar hartze horrekin batera, Rosa MariaMagunak berak egingo du bat gero Juan Bautista seme-ordearekin. Aurrerago izango da hori, baina. Horretarairitsi aurretik, aztergai dugun prozesu judizialak amai-tu behar zuen, semeek aitak amaordeari urteanberrehun dukat ematea erabaki izanari buruz zer iritzizuten jakiteko modua ematen digunak. Bi hitzetanlaburbil daiteke iritzi hori: hankasartzea zen, maioraz-koak ez baitzuen onartzen halako diru kopururikordaintzerik, errentak txikiak baitziren, eta hipotekatu-ta baitzeuden.

1807 arte luzatu zen auzia; orduan amaitu ziren lis-karrak, Juan Bautista Arizabalo amaginarrebari bestekomaitasuna zioenez, egunean hiru erreal ordaintzea era -

Pasaiako PortukoAgintaritzaren

Argazki Artxiboa.

baki baitzuen, hura bizi zen artean, auzia bertan behe -ra utz zezan; eta onartu egin zuen Rosa MariaMagunak, auziak oso garestiak izateaz gain, ez baitzu -ten irabazteko ziurtasunik, eta hura adinean aurrerabaitzihoan.

Halaxe amaitu zen senideen arteko enegarren auzia.Baina familiak urtetan irabazitako izen ona eta ohoreaere galdu zituzten borroka horretan.

I 95

6 ARO BATEN AMAIERA

U A N BAU T I S TA AR I Z A BA L O OL A B E R R I AG A R E N E TA

horren anaia Jose Maria eta Ramon Antoniorenkarrera militarrak –Itsas Armadako guardia hasizen Ferrolen– arrisku bizian jartzen zuen fami-lia, gerra hasiz gero. Eta hein batean, Adrian

Arizabaloren garaian edo lehenago hasitako Koroarenzerbitzurako lanen jarraipena zen. Uniforme militarrare-kin soilik eta apal hilobira zezaten ere eskatu zuen JuanBautistak: que se le hiciera el entierro sin fausto ni vani -dad, sin llevar la sagrada custodia sobre la caja y sola -mente con ostentación militar lisa y llanamente.

Ibilbide militar bikain horrek aro baten amaiera zeka-rren, Erresumaren eta aberriaren zerbitzura egondakofamilia batena, askotan zail izan bada ere norbanakoeninteresak eta denen onura bereiztea. Edonola ere, emai-tza guztiz ona izan zen Arizabalo familiarentzat, lortu-tako boterea eta gizarte aitortza kontuan hartuta. Aintzathartu behar da, baina, zer-nolako ahaleginak eta inber-tsioa egin zituzten hori lortzeko.

XIX. mendearekin batera, eragina eta protagonismoagaltzen hasi zen Arizabalo familia, itxura denez. Arrazoibiologikoen, senide arteko haserreen eta disidentziapolitikoen ondorioz, Pasaiatik irten behar izan zuten ari-zabalotarrek; gizartean jarduteko modu berri bat eregartu zen; beste eredu ekonomiko bat ere iritsi zen, abe-rastasun izateari utzi zion gizarte ospeak, eta onura eko-nomikoa bihurtu zen elementu bereizgarri.

Horiek horrela, 1820. urtean Juan Bautista A r i z a b a l oOlaberriagaren semea hil zen, San HermenegildoOrdena Militarreko zaldun eta Armada nazionalekoontzi kapitaina zena, eta bi alabetako bati utzi beharizan zizkion familiaren ondasun gehienak: Ja c i n t aRosaliari, lehen emazte Francisca Ortiz de Zara t e r e k i nizandakoari, edo Juana Bautistari, bere bigarren emaz-te Maria Magdalena Mendizabal donostiarra r e k i ni z a n d a k o a r i6 3, alabek ere ez baitzuten semerik, lde-fonso Nuñez de Castro cadiztarrarekin eta LosA rcoseko Manuel Otxoa de Orobio senarrekin, hurre-nez hurren; Juana Bautista Arizabaloren lehengusuazen azken hori, eta Aita Santuaren baimena behar izanzuten ezkontzeko.

Salbuespen horrek ekarri zuen arazorik eta zailtasu-nik, bi alabek nahi baitzuten aitaren herentzia, etabiak izendatu baitzituzten oinordeko, une jakin bate-an. Juan Bautista Arizabalo hil zenean egindakoondasunen inbentarioan ageri dira liskar horren non-dik norakoak; Pasaiako alkate konstituzional Jo s eDomingo Otalorak egin zuen inbentarioa, hainzuzen. Edozein arazo edo erreklamazio ekiditeko, hil-dakoak egindako bi testamentuak aurkeztu behar izanzituen. 1793ko uztailaren 11n egin zuen lehena,Konbentzioko Gerran C o n c e p c i o n ontzian sartuzenean, Tolongo erregetiarrei eusteko (NapoleonBonaparteren irteera zuzenean ikusteko aukera ereeman zion horrek, besteak beste). Bigarren testamen-tua, berriz, 1811ko abuztuaren 22an egin zuen, hel-buru berarekin, hiltzen naizenean zalantzarik, liska -rrik eta desadostasunik egon ez dadin. Esan beharrikez dago, noski, ez zuela helburua bete.

Bigarren testamenduko klausula batean dago azalpe-na. Oinordeko Jacinta Arizabalo aukeratu eta berretsiizanaren arrazoia argia bazen ere, ikaragarri maite baitueta abegiko baitut, maiorazkoaren ondasunen herena9 8 I

J

I 99

1834an, Ameriketako Isabel Katolikoa Errege OrdenakoKomendadorearen Gurutzea jaso zuen Jose ArizabaloOrobio jeneralak: la hoja de servicios que ha presentado,arreglada a ordenanza y por los méritos que contrajo enlas campañas de 1827, 1828 y 1829 (en Venezuela), enque sólo, abandonado a sí mismo, y sin recursos de nin-guna especie, sostuvo el nombre español en medio de lasprovincias disidentes de Caracas y son de tanta naturale-za y de tanta notoriedad, que no es fácil que pueda pre-sentarse otro oficial a reclamar con mejores títulos laCruz de Isabel la Católica, creada precisamente para pre-miar estos servicios62.

Absolutista sutsu horrek –Iturriotzen ara b e raDonibanen jaio zen, 1793an, baina oker agertzen dahorren izena, Juan deitzen baitio, eta ez Jose– zuzenduzuen, Venezuelan, Bolivar askatzailearen gizonen aurka-ko erresistentzia gogorra, Mariano To r r e n t e r e n–Amerikaren askatasunaren kontrakoa hori ere,Arizabaloren antzera– Historia de la revolución america -na lanean (http://books.google.com) irakur daitekeenez.Horren izaera erakusteko, porrot egin ondoren penintsu-

lara itzuli zeneko atala hartuko dugu, Torrentek bilduta-koa: Este esforzado guerrero llevó la arrogancia hasta elestremo de devolver airadamente el pasaporte que lehabía sido librado para salir del pais, porque no se espre -saba en él su carácter de comandante general de las tro -pas reales, i obtuvo otro con esta honrosa calificación.Cuando el embarcarse en la Guaira observó que tremo -laba la bandera insurgente [es decir, lavenezolana]…hizo ver con fiereza su aversión á aquelemblema de la rebeldía, i fue inmediatamente quitado desu vista…

Arizabalotarren ibilbide militarrean aurki daitekeenlaido bakarra Ramon Arizabaloren karreran aurkitukodugu; Juan Bautista Arizabalo Olaberriagaren anaia zen,eta familiaren laguntza behar izan zuen 1790ean eta1791n, armadatik bota ez zezaten, horrek berekin zeha-rren ohore galtzearekin. Arizabalo-Urrialdua familiarenboladaz pasatako bitxi batzuk saldu behar izan zituenfamiliak: no sirben segun la etiqueta o modo del actualtiempo mas que para estar reservadas sin ningun luci -miento ni utilidad.

Ontziolen atzean,Martiarena Barrancojauregia antzemandaiteke. Kutxa Fototeka.

eta bostena uzten zizkion, eta 1793ko testamentua betebehar zen.

Zein zen arazoa, orduan? Ezan genezake Napoleonsartu zela berriz ere haren bizitzan, 1808an, Espainiakoerresumako gobernua frantsesen esku geratu zenean.Militar absolutista zenez, beste alabari eta suhiari utzibehar izan zizkion bere ondasunak Arizabalok, horinahi ez bazuen ere. 1811ko testamentuan gogorarazikoduenez, oker eta pena handiz egin zuen hori. Izan ere,ondarea bahitu ez ziezaioten egin bazuen ere, arizaba-lotarren maiorazko osoa lortzeko aukera eman zienhorrek alabari eta suhiari.

Berarekin eta bere anaia Jose Mariaren kasuan aitarenoinordetzarekin gertatu bezala, bataren eta bestearenjokabide desberdinak erabaki zuen azken erabakia.Hala, azaldu zuenez, Jacintak ez zion eman bizitzaosoan lehen hautaketa aldatzeko arrazoirik, eta bereborondate ona eta didan maitasun handia erakutsi dizkitbeti; Juana Bautista eta horren senarra, berriz, esker txa -rrekoak izan dira nirekin askotan.

Zein ziren aipatzen zituen arrazoi horiek, baina? Penaeta sentimendu handiz deskribatzen ditu Juan BautistaArizabalok: le intentaron forzar en vida a que les hicie -se la sucesión en el mayorazgo y agregaciones, quienesademás por darse el caso de ser yo militar emigradointentase el gobierno algún tiempo confiscarme los bie -nes o sus frutos, no teniendo otros para mi propia vivien -da y subsistencia de mi familia, constándoles además lasuma necesidad en que me hallaba reducido con la faltade los 18.000 reales que disfrutaba, haviéndoseme pri -vado de su percibo por el gobierno, y lo que es mástodavía, por haberme faltado al respeto tratándome convilipendio de pérfido, miserable y abiertamente deladrón, diciendo le he rovado los vales de su padre yotras expresiones feas, injuriosas y denigrativas que seomiten.

Hau da, hori guztia gertatu zitzaion Arizabalori, garainahasi baten erdian, leinuaren betiko etsaiak, barneko-ak zein kanpokoak, batu baitzitzaizkion, beste frontebatean: politikan. Gizon tradizionala da A r i z a b a l o ,absolutista, eta haren ondarea ez zegoen seguru ezNapoleonen gobernuarekin, ez eta 1820ko liberalekinere. Eta kanpoko ahulezia hori erabiliko zuen harensuhiak, familiaren kudeaketaren inguruko beste ikuspe-gi bat baitzuen.

Udalak egindako izapideak, gorte liberaleko gober-nu konstituzionalaren aurkako aldarrikapenengatik.

En la sala concegil del barrio de San Pedro de estavilla de Pasages, a ocho de enero de 1821, juntoslos señores don Miguel Andrés de Arguiano, alcal -de, don Evaristo Imaz, don José Busquets y don JuanManuel de Ezcurra, regidores, y don Francisco deOtalora, procurador síndico. Se leyó un oficio queacaba de pasar el señor gobernador del castillo deSanta Isabel de esta villa, dando parte de haber reci -bido por el correo de este día un pliego cerrado yhecha su abertura ha hallado dos proclamas impre -sas sin oficio ni carta, subversivas y alarmantes con -tra el gobierno y remite el uno para que se hagacargo el ayuntamiento se le devuelva, asegurandoque por su parte ha tomado las medidas necesariaspara que no se perturbe la tranquilidad pública.

Enterados los señores dispusieron también las medi -das de precaución que han creído oportunas paramantener el buen orden y celar con toda vigilanciapor si hay algún malvado que ose perturbar la tran -quilidad de los honrados ciudadanos de esta villaque tiene dadas pruebas para sostener el gobiernoconstitucional.

Que sacando inmediatamente copia de la proclamase dirija con propio al señor Jefe Político de estaprovincia, dándole parte de todo y manifestándolelos sentimientos de amor y lealtad de aquel militar,el estado mayor, fuerza armada y de todo estevecindario a favor del sistema constitucional.

Beraz, begi bistakoa zen azken erabakia; eta, aregehiago, Jacinta maitasunean oinarritutako harremanbatetik jaio zela gogoratzen badugu, eta ez aitari aurreegin beharrera eraman zuen kalkulutik; haurraz erditze-ko unean hil zitzaion emaztea, gainera. Cadizen hazieta hezi zuten Jacinta, amaren aldeko senideekin etaJuan Bautista aitarik gabe, karrera militarrean murgildu-ta baitzegoen; hala, saminez gogoratuko ditu gertakarihoriek guztiak testamentuan.

Cadizera eraman zuten familiaren ondasunen admi-nistrazioa, han bizi baitziren Nuñez de Castro-Arizabalosenar-emazteak. 1 0 0 I

Toulonen airetiko ikus-pegia. Haren kontrako

erasoan hartu zuenparte Juan BautistaArizabalok. JUJU:http://www.carnet-

voyages.net/photo/monde/europe/france/pro -vence-alpes-cotes-d-

azur/var/toulon/338_panorama-de-l-aire-tou -

lonnaise.html

Juan Bautista Arizabalo (1717-1788)1749

Rosalia Olaberriaga ( -1778)1779

Rosa Maguna

Ignacio M. M. Esteban

Juan Bautista Arizabalo ( -1820) M. Nieves Jose M. Ig. Marcos Tadeo Rita M. Fca. Manuel Juan Jose

Francisca Ortiz Zarate

Mª Magdalena Mendizábal ( -1826)

Juana Bautista M. Ventura Juan Cruz Ramon M.

Manuel Benito Otxoa OrobioJacinta de Arizabalo

Ildefonso Nuñez Castro

Donibaneko sarreraBizkaia auzotik.Garai batean JesuitenIkastetxearena izanzen hesiaren ondoan,ume batzuk adi-adibegira. Ikastetxea,ondoren, auzokoindustriek bereganatuzuten. Litekeena daontziralekuaCaracaseko etaFilipinetakoKonpainien ontzioleneta kaien azken aztar-na izatea. Pasaiako PortukoAgintaritzarenArgazki Artxiboa.

1 0 2 I

Krokis hau XIX. mendearen erdialdean Santiago Arizabalo eta Pasaiako kontzejua aurrez aurre ipinizituen auzian zehar egindako hiru marrazkietako bat dugu. Testuan azaldu dugun moduan, Arizabalokbere horretan utzi nahi zuen Aingeru Etxea eta itsasbazterra lotzen zituen sarbidea. Modu xumean bainaeraginkorrean, marrazkiak Bizkaia auzoko eraikinak islatzen ditu. Arizabaloren etxe nagusia marrazkia-ren ezkerraldean dago, eta kaia eta sarbidea itsasoraino doazen bi lerroren bidez adierazten dira.Aingeru 4. etxea da; Bordandia hamaikagarrena eta Bordalaborda Errege Etxea hamabigarrena.Martiarena Barranco (10) zehatzago azaltzen da. Alabaina, inportanteago iruditzen zaigu nabarmentzeaCaracaseko Konpainiak berak lehortu egin zuela eraikin horren aurreko lurra, eta halaber euskarri duenkaia, ezkerraldeko kaia eta ontziola eta lehen hondartza eta padura zen ondoko lurra. Hori guztia, kroki-sean ikus daitekeenez, jesuiten esku geratu zen. 9. zenbakia duen eraikina haiek eraiki zuten eskolakemateko. Real Chancillería de Valladolid. Planos y Dibujos, 458.

I 103

1 0 4 I

Arizabalo leinuak Aro Modernoaren hasiera nPasaiako gertakarien protagonista izandako beste familiabatzuk baztertu zituen bezala, ia bi mendean haiekedukitako leku pribilegiatua hartu nahi zuten bestebatzuek. Sortzen ari ziren talde berrien jokaera ez zenohorean, izen onean edo arbasoen itzalean oinarritzen.Aberastasunaren, bitxiak eta dirua erakustearen, botereanorberaren onurarako erabiltzearen, eta ideologia jakinbat babesteko alderdi politikoetan sartzearen ordez,apaltasuna, jokabide xumeak eta denen onura bilatzeaziren gizartean jokatzeko moduak.

Pasaiak probintziari egindako jakinar a z t e a k ,1817ko martxoaren 18an eta 22an izandako lurri -karen ondorioz. GAO-AGG. JD IM 1/22/10

A las 10 horas y 50 minutos de la mañana del 18del corriente se sintió en esta villa un terremoto queduró más de medio minuto. El viento corría del N.E.y el cielo estaba casi sereno a ecepción de algunasnubes blanquecinas que había al S.O., inclinándo -se el viento hacia esta parte poco antes del terre -moto. Este ha sido del género de los tremores peropor fortuna bastante ligero y ha cesado sin causar elmenor daño en los edificios.

Quasi a la misma hora se sintió también en loscampos y caseríos de esta jurisdicción, igualmenteque en la ciudad de San Sebastián, villas deRentaría, Oyarzun, Irun, Universidad de Lezo yotros, y en los campos y caseríos, en los que tam -poco parece ha habido daño.

Todo lo qual he creido conducente ponerle ennoticia de VS par que haga el uso que crea condu -cente. Dios guarde a VS muchos años. Pasage, 21 demarzo de 1817. Salvador Urigoitia.

La noche del día 22 de este mes y a lo que seríanlas once horas, se ha notado en diferentes casas deesta villa la repetición del terremoto y en algunas hasido mayor que la vez anterior el movimiento de losedificios, pero no ha causado por fortuna ningunadesgracia.

Hubiera querido hacer una descripción exacta,pero me es imposible a causa de que estaba ya reti -rado todo el vecindario y las personas que lo sintie -ron no estaban en disposición de hacer ningunaobservación.

Dios guarde a VS muchos años. Pasages, 24 demarzo de 1817. Salvador de Urigoitia.

Arizabalo familiako burua Cadizera eta Los Arcoserajoanda, familia horretako bigarren mailako kideak gera-tu ziren Pasaian. Hala, azken Juan Bautista Arizabalorenlehengusu txiki Santiago Arizabalo Donibanen higiezi-

nak (sotoak, biltegiak, etxeak) eta orubeak erosten agerida 1828tik aurrera, bai eta herritarrei maileguak egitenere; 1850era arte iraun zuten jarduera horiek, BuenosAiresera joan baitzen orduan. Horrela, jaioleku izanda-ko etxetik urrundu zen pixkanaka-pixkanaka familia.Santiagok Ramon Arizabalo apaiz eta lehengusu lezoa-rraren esku utziko du ondarearen kudeaketa, 184tik aribaitzen, gutxienez, haren prestakuntza erlijiosoarilaguntzen. Los Arcosen bizi zen familiaren adar nagu-siaren ahaldun gisa ere jardungo du Ramonek64.

Santiago izango da, beraz, azken Arizabalo handia;haren jarduerak utzitako arrastoa nabarmena izan bai-tzen: batez ere, Jesuiten ikastetxea, ontziola industrialaketa portzelana fabrika zabaldu zutelako garai hartanBizkaia auzoan.

Hiru leku horiek arizabalotarren etxe nagusiaren,Aingeruren eta Martiarena Barrancoren jauregiaren arte-an zeuden, eta leku horren jabetzaren inguruko auziakizan ziren berriz ere65.

Erabilera berriek talka egingo dute arizabalotarrenjabetza eskubideekin, eta kairaino eta ibai ertzerainopasabide librea edukitzen saiatuko dira horiek beti.

Horiek horrela, jesuitek Aingeru etxearen aurreanegindako lanek ez zuten uzten Santiago Arizabalorenakziren itsasora pasatzen, eta Valladolideko auzitegira era-mango ditu aldeak. Auzitegiak Santiagoren alde eginzuen, eta helegitea jarri behar izan zuen PasaiakoUdalak. Bi epaile arbitrario izendatuta amaitu zen pro-zesua, alde bakoitzetik bat: Juan Bautista Huizi etaManuel Rezola. Arizabalok ez zuen horien ebazpenaonartu, ordea, Udalak arbuiatu egin baitzituen harennahiak; izan ere, udal lur bat zortasun bihurtzea zeka-rren, eta gainerako herritarrek eskuduntza hori beraeskatuko zuten.

Azken akordio batera iritsi aurretik (1833ko ekainaren14an), baina, eta apaizen egindako lanak Arizabalorieragiten zion presioa zela-eta –akordio horren bidez,itsasorako bidea jesuiten itxituratik erabiltzeko eskubi-dea lagatzen zion Arizabalok herriari, eta horren trukeontziraleku bat eraiki behar zioten berari– akusaziolarriak egin zituen udalaren jokabidearen aurka: gorro -toz edo zekenkeriaz jokatzen zutela, eta aldeen intere -sak bateratzeko neurriak hartu beharrean, bizitu eginzutela liskarra, beste helburu batzuetarako ziren funtsakbera hilduratzeko erabilita, hori oso itsusia bazen ereagintean zeudenen aldetik (); bere eskubideak errespetazitzaten eta bere jabetzari eraso ez ziezaioten eskatzenzuen bereziki.

1841ean, berriz ireki zuten auzia, antzeko arrazoien-gatik, baina jesuiten ordez ontziolek hesitu zuten lursaila, eta Arizabaloren protesta eragin. Pasaiako kontze-juak bere jabetza lagatzeko eskatu zion SantiagoArizabalori, noski, edo lehentasuna emateko, gutxienez,lagatze horrekin herriak izango zituen onurei. Esan

I 105

Juan Bautista Arizabalo Darieta

M. Josefa Orobio

Manuel Arizabalo ( -1793) Juan Bautista Teresa Juan Vicente Joaquina Juan Jose 1750

Rosa Noblezia

Manuel Arizabalo ( -1819) Santiago Jose Joaquin Josefa1799

Josefa Gamon ( -1819)

Ereiten KulturZerbitzuak

behar da ontziolari alokatu beharreko lurrak hesitzenhasi ondoren egin zutela eskaera, Aingerutik uretara joa-tea galarazita.

Aldeek 1833an sinatutako hitzarmen bat aintzat hartuta,udalaren eskaera onartu zuen Santiago Arizabalok, jabetzab e rari aitortu, ontziralekua egin eta etxearen eta horrenartean bidea utziz gero, betiere. Hitzartu zutenez, enpre-sak eraikiko zuen hesian atea horretarako, eta nahikozabala izango zen, upelak Arizabaloren biltegian bira k asartzeko bestekoa. Enpresak edozein ordutan ireki behar-ko zuen atea, hala eskatuz gero. Baldintza hori ez bete-tzeak hesia eraistea ekar zezakeen. Ez zen irtenbide berria,hala ere, hesi horretatik etxera arteko tartea gutxienezjesuitek utzitakoa adinakoa izango zela esaten baitzen.

Tratuak 9 urteko balioa izango zuen, eta udalak erejarriko zizkion baldintzak enpresari, hesiaren bestealdeko bizimoduari zegokionez. Hala, ezingo zuentabernarik jarri bertan eta, zehazten denez, Bizkaikoetxeetatik uretarainoko bidea egongo zen66.

Kontzeptu horiek, norbanakoen eskubideak eta jabe-tza pribatuak egituratuko dute garai hartako ideologia

politikoaren edukiaren zati handi bat, eta XIX. eta XX.mendeetako nortasunaren oinarri izango dira. Halaber,familiarekin batera, horiek izango dira ordenamendujuridikoaren oinarri.

Lan honen helburuetako bat zen, hain zuzen, fami-liak mota guztietako arazoen aurrean erantzuteko zuengaitasuna erakustea, nahiz eta hainbat aldetatik presio-natuta egon eta jarduteko tarte nahiko mugatua eduki.Esan bezala, horrek guztiak osatuko du familiaren erre-alitatea, zeinak gaur egun familia gisa ulertzen duguna-ren antzeko ezaugarriak baitzituen: eremu pribaturamugatuta zegoen eta kide kopuru txiki baten inguruanegituratzen zen (gurasoak, seme-alabak eta aitona-amo-nak).

Pasaia utzi eta beste lurralde batzuetara joango daArizabalo leinua, beste odol batekin eta beste abizenbatzuekin. Egun udaletxe den eraikin ederra eta herria-ren eta badiaren goraldia ekarri zuten lursail erabaturbanizatuak ditugu haien oroigarri.

Beste historia bat da hori, ordea, eta beste abizen etafamilia batzuk ditu protagonista. 1 0 6 I

Arizabaloren etaUdalaren eta Bizkaiaauzoko erabiltzaileen

arteko sarbideariburuzko auzian era-bilitako hirugarren

marrazkia. Real Chancillería deValladolid. Planos y

Dibujos, 456.

I 109

Oharrak

1 Valladolideko Errege Kantzilertzaren Artxibategia (ARCHV): F. Alonso. Hildakoak, 2642/1.2 Madrileko Ontzi Museoa: Vargas Ponceren dokumentuen bilduma. MS 87 bis/27. or. 179-180.3 Zapirain Karrika, David: Pasaia, 1805-2005. 200 años de unidad. Pasaia: Udala, 2005 (60-61).4 Errenteriako Udal Agiritegia (EUA): E 8 IV 3 2.5 Gipuzkoako Agiritegi Orokorra (Tolosa) (GAO): JD IM 4 9 89.6 Simancaseko Agiritegi Orokorra: Contaduría Mayor de Hacienda. XVII - Contaduría del Sueldo. 397.2 - Segunda Serie. L 23.7 Simancaseko Agiritegi Orokorra: 397.1 - Primera serie. L 142.8 Simancaseko Agiritegi Orokorra: 397,2. - Segunda Serie, L23.9 Valladolideko Errege Kantzilertzaren Artxibategia (ARCHV): Auzi Zibilak. Taboada. Ahaztuak L 205.10 Valladolideko Errege Kantzilertzaren Artxibategia (ARCHV): Zarandona eta Wals. Hildakoak, C2653-2.11 Madrileko Ontzi Museoa: Vargas Ponceren dokumentuen bilduma: MS 41/078. 155-156. or.

Etxeberrik 200 dukat entregatzeko konpromisoa hartu zuen. Orendainekin batera irabazien eta galeren erdia partekatzen zuen, eta,irabaziak egonez gero, irabazien portzentajea %25 zen.

12 GAO: CO UCI 647.13 Gipuzkoako Protokoloen Artxibategi Historikoa (Oñati) (GPHA): 3/510, 147r.-148v. or.14 Compendio Historial de Guipúzcoa . Donostia: Aldundia, 1850. 500. or.15 Idem, 502. or.16 GPHA: 3/2365, 119r.-123v or.17 Zordunen zerrenda luze samarra da: Miguel Ugarte, zendua, 151 erreal mailegatuak. Maria Etxeberria, 22 erreal. Maria Labrit, 24

erreal. Mariana Zurkoren herentzia, urrezko zazpi dobloi, gehi bi erreal (240 erreal guztira). Juanes Basauri, zendua, 61 erreal. TomasArizabaloren herentzia, zendua, 36 erreal. Miguel Navejasen herentzia, benefizioduna, 33 erreal. Miguel Arizmendiren herentzia,ehun erreal. Juan Martinez San Vicenteren herentzia, 14 erreal. Lorenzo Ureder, hamabi dukat. Baltasar Arizabaloren herentzia, zila-rrezko 400 erreal. Juan Agirre, 132 erreal. Margarita Manzia, ber erraina, zilarrezko 110 erreal.

18 GPHA: 3/2362, 219r.-220v or.19 GPHA: 2/1001, 45r.-47v or.20 GPHA: 3/2359, 435r.-436v or.21 GPHA: 3/2348, 449r.-v or.22 GPHA: 3/2366, 354r.-358v or.23 GAO: CO CRI 68,4.24 GAO: CO CRI 68,12.25 GAO: CO CRI 59,10.26 Artxibategi Historiko Nazionala (Espainia) (AHN): OM, Caballero de Santiago, Leg. 4390.27 Hondarribiko Udal Artxibategia (HUA) E 7 III 8 6.28 Iruñeko Elizbarrutiko Agiritegia (IEA) Ollo Idazkaritza, C/923, 22. zk.29 GAO: CO CRI 73,19.30 IEA: Ollo Idazkaritza, C/1619, 12. zk.31 EUA: E 7 I 5 3.32 Valladolideko Errege Kantzilertzaren Artxibategia: Auzi Zibilak. Zarandona eta Walls. Hildakoak. C 2653/2 - L 539.33 GPHA: 3/2499, 20r.-22v. or. Datu horiekin, Fermin Iturriozen “Pasajes” liburuan sortutako zalantzak argitzen direla uste dugu, ez bai-

tira bereizten planta berriko etxe hori eta Arizabalotarren aurreko Donibaneko egoitza. Gainera, Iturriozek berak esaten du etxea etaeliza lotzen zituen pasabide bat zegoela. Guk, ordea, ez dugu pasabide horren aipamenik topatu.

34 Idem: 162 r.-177 v. or.35 HUA: E 7 II 26 3.36 GAO: CO MCI 3421.37 Valladolideko Errege Kantzilertzaren Artxibategia: Auzi Zibilak. Fernando Alonso. Ahaztuak. C 581/1.38 GAO: CO ECI 3443.39 AHN: Gaztelako Kontseilua eta Ganbera. 28657. Leg./18. Exp. 40 GAO: CO MCI 3717.41 GPHA: 3/3460, fol. 129r.-141v.42 GAO: CO LCI 3867.

1 1 0 I

43 Dorrearen plaza urbanizatu zen garaian egindako lan arkeologikoak osatzeko Aranzadi Zientzi Elkartearentzat egin genuen dokumentaziolanean oinarritu gara. Irargiko datuak erantsi dira: Heriz-Hasparren etxea. Elizalde-Elizaburu familia. 659 eta orobat Valladolideko ErregeKantzilertzaren Artxibategikoak: Auzi Zibilak. Alonso 1330-1.

44 GPHA: 3/3450, 149r.-150r.45 GPHA: 3/3453, 30r.-32v.46 GPHA: 3/3453, 71r.-73v.47 1676an bildutakoak. 1757ko kopia Irargin: Heriz-Hasparren etxea. Elizalde-Elizaburu familia. 657.48 GPHA: 3/3452, 234r.-235r. or.49 Valladolideko Errege Kantzilertzaren Artxibategia: Auzi Zibilak. Pérez Alonso. Hildakoak. 3442 eta 3443 kutxa.50 HUA: C 6 1 3 (1780).51 HUA: E 7 II 1 1.52 GPHA: 3/3457, 225r.-226v. or.53 Valladolideko Errege Kantzilertzaren Artxibategia: Auzi Zibilak. Alonso Rodríguez. Hildakoak, 3396/2 kutxa.54 AHN: Gaztelako Kontseilua, 10700. Leg.55 AHN: Gaztelako Kontseilua, 3905. Leg.56 Gipuzkoako Agiritegi Orokorra (GAO), CO MCI 4302.57 GPHA: 3/3461, 35r.-38v. or.58 EUA: E 7 I 24 959 GAO: CO LCI 4218.60 Valladolideko Errege Kantzilertzaren Artxibategia (ARCHV): Auzi Zibilak. Zarandona eta Balboa. Hildakoak, 3926. kutxa.61 Valladolideko Errege Kantzilertzaren Artxibategia (ARCHV): Fernando Alonso, Ahaztuak, 581/1. kutxa.62 ANH: Estatu Kontseilua, 6319. leg., 218. esp. 63 GAO: CO MCI 5601.64 GPHA: 3/3236, 110r.-111v. or.65 Valladolideko Errege Kantzilertzaren Artxibategia (ARCHV): Auzi Zibilak. Fernando Alonso. Ahaztuak, C 717/5 eta Pasaiako Udal Agiritegia

(PUA): C 5 II 1 10.66 GPHA: 3/3482. H – 347. ARCHV. Auzi Zibilak. Taboada. Hildakoak. C 2682/1, L 489. Bildumak. Planoak eta marrazkiak. 457, 458, 608.

HUA E 7 I 66 1. E 7 I 67 2.

I 111

A/ Kontsultatutako agiritegiak:

- Pasaiako Udal Agiritegia

- Hondarribiko Udal Agiritegia

- Errenteriako Udal Agiritegia

- Espainiako Armadaren Agiritegia (Ontzi Museoa)

- Iruñeko Elizbarrutiko Agiritegia

- Gipuzkoako Agiritegi Orokorra

- Gipuzkoako Protokoloen Artxibategi Historikoa

- Artxibategi Historiko Nazionala

- Valladolideko Errege Kantzilertzaren Artxibategia

B/ Bibliografia:

ANDERSON, M.: Aproximación a la historia de la familia occidental (1500-1914). Madril: Siglo XXI, 1988.

AZCONA, Tarsicio de: Un pleito perdido por San Sebastián (1623-1627): fundación de la Parroquia de Pasajes de San Juan y juris -dicción espiritual sobre la bahía: estudios y documentos. Donostia: Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones, 1978

BAUMAN, Z.: Comunidad. En busca de seguridad en un mundo hostil. Madril: Siglo XXI, 2003

BARANDIARAN, F.: Pasajes: su historia, su arte, su vida. Pasaia: Udala, 1987

BARKHAM, M. [et al.]: Pasaia: iraganaren oroigarria, etorkizunari begira. Donostia: Untzi Museoa, 1999

BLACK, A.: El pensamiento político en Europa, 1250-1450. Cambridge: University Press, 1998

BOUZA, Fernando: Imagen y propaganda. Capítulos de Historia Cultural del reinado de Felipe II. Madril: Akal, 1998

BURKE, P.: Venecia y Amsterdam. Estudio de las elites del siglo XVII. Bartzelona: Gedisa, 1996

CARRASCO, A.: Sangre, honor y privilegio. La nobleza española bajo los Austrias. Bartzelona: Ariel, 2000 (74-75)

CARRETERO J.M.: Cortes, Monarquía, Ciudades. Las Cortes de Castilla a comienzos de la época moderna (1476-1515). Madrid:1988 (190-215)

CHACON F. y HERNANDEZ J.: Poder, familia y consanguinidad en la España del Antiguo Régimen. Bartzelona: Anthropos, 1992

CHACON F. y HERNANDEZ J.: Familia, poderosos y oligarquía. Murcia: Unibertsitatea, 2001

ELORTEGI A.M.: Pasaiako toponimia. Bilbo: Euskaltzaindia, 1992

ERDOZAIN P. et alii: “Las estrategias familiares de los campesinos propietarios de la Vasconia cantábrica. Una perspectiva micro-analítica”. Historia Social, 43. zk., 2002

FERNANDEZ C. Y MORENO A.(ed.): Familia y cambio social en Navarra y el País Vasco, siglos XIII-XX. Iruñea, 2003

Iturri dokumentalak eta bibliografia

HERNANDEZ J.: “Consideraciones y propuestas sobre linaje y parentesco”, en J. CASEY y J. HERNANDEZ (ed.): Familia, parentesco ylinaje. Murcia. Universidad, 1997 (19-21)

HESPANHA A.: La gracia del derecho. Madril: Ariel (175-176)

IMIZCOZ J.M. (zuz.): Elites, poder y red social: las élites del País Vasco y Navarra en la Edad Moderna. Bilbo. E.H.U.ko ArgitalpenZerbitzua, 1996

IMIZCOZ J.M. (ed.): Casa, familia y sociedad. Bilbao. E.H.U. Argitalpen Zerbitzua. 2004

ITURRIOZ F.: Pasajes: Resumen histórico . Pasaia: PYSBE, 1852

IZQUIERDO J.: El rostro de la comunidad. La identidad del campesino en la Castilla del Antiguo Régimen. Madril: Consejo Económicoy Social, 2001

KAGAN R.L. y PARKER G. (ed.): España, Europa y el mundo atlántico. Madril: Marcial Pons.

LEVI, G.: La herencia inmaterial: la historia de un exorcista piamontés del siglo XVII. Madril: Nerea, 1990

LORENZO F.J.: “La familia y la herencia en la Edad Moderna zamorana a través de los testamentos”. En Studia Histórica-HistoriaModerna. IX. liburukia, 1991 (159-199)

MARAVALL J.A.: Poder, honor y élites en el siglo XVII. Madril: Siglo XXI, 1979

MATEUCCI N.: Organización del poder y libertad. Historia del constitucionalismo moderno. Madril: Trotta, 2000

MARTINEZ MILLAN J.: “Las investigaciones sobre patronazgo y clientelismo en la administración de la Monarquía Hispana durante laEdad Moderna”, Studia Historica. Historia Moderna, Salamancako Unibertsitatea, 15-1996

MORA AFAN J.C.: Gizarte tradizionala Zizurkilen. La sociedad tradicional en Zizurkil: 1615-1800. Zizurkil: Udala, 2006

MORA AFAN J.C.: Familia y poder en Hondarribia en época moderna. Hondarribia: Udala, 2007

MORA AFAN J.C.: Manual de Genealogía e Historia de la familia en Euskal Herria. Donostia: Ttarttalo, 2007

PRO RUIZ J.: “Las elites de la España liberal: clases y redes en la definición del espacio social (1808-1931)”, Historia Social, 21. zk.,1995 (I) (47-75).

REINHART W. (koor.): Las elites del poder y la construcción del Estado. Madril: Fondo de Cultura Económica, 1997

THOMPSON I.A.A.: “Cortes y ciudades: tipología de los Procuradores (extracción social, representatividad)”, Las cortes de Castilla yLeón en la Edad Moderna. Valladolid: Cortes de Castilla y León, 1989 (191-248)

VIEJO J.: “Familia y conflictividad interpersonal en Guipúzcoa. (Hernani 1700-1750)”, Estudios de Historia Social, 34-35. zk., 1985 (7-81)

ZAPIRAIN KARRIKA D.: “Gune historikoak babesten: galdutako etxeen bila: Arraskao-Pendón de Oro”. Bilduma 9 (1995). 131-134. or.

ZAPIRAIN KARRIKA D.: Pasaia 1805-2005 : 200 años de unidad. Pasaia: Udala, Kultura eta Hezkuntza Saila, 2005

1 1 2 I