NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF ARMENIA

INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOGRAPHY

PROCEEDINGS OF INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOGRAPHY

1

ARMENIAN FOLK CULTUREXVII

TRADITION AND MODERNITY IN ARMENIAN CULTURE

FESTSCHRIFT FOR STEPAN LISITSIAN

ON THE OCCASION OF HIS 150TH BIRTHDAY

YEREVANIAE PUBLISHING HOUSE

2018

ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆԻ ՀԱՆ ՐԱ ՊԵ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ԳԻ ՏՈՒ ԹՅՈՒՆ ՆԵ ՐԻ ԱԶ ԳԱ ՅԻՆ ԱԿԱ ԴԵ ՄԻԱ

ՀՆԱ ԳԻ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶ ԳԱԳ ՐՈՒ ԹՅԱՆ ԻՆՍ ՏԻ ՏՈՒՏ

ՀՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶԳԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ԱՇԽԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

1

ՀԱՅ ԺՈ ՂՈՎՐ ԴԱ ԿԱՆ ՄՇԱ ԿՈՒՅԹXVII

ԱՎԱՆ ԴԱ ԿԱ ՆԸ ԵՎ ԱՐ ԴԻ Ա ԿԱ ՆԸ ՀԱ ՅՈՑ ՄՇԱ ԿՈՒՅ ԹՈՒՄ

ՍՏԵ ՓԱՆ ԼԻ ՍԻ ՑՅԱ ՆԻ ԾՆՆԴՅԱՆ 150-ԱՄՅԱ ԿԻՆ ՆՎԻՐ ՎԱԾ ԺՈ ՂՈ ՎԱ ԾՈՒ

ԵՐԵՎԱՆՀԱԻ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆ

2018

ՀՏԴ 71:391/395(=19)ԳՄԴ 008+63.5(5Հ)Հ 241

Տպագր վում է ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինստիտուտի գի տա կան խորհր դի որոշ մամբ

Խմբագրական խորհուրդ Պավել Ավետիսյան (գլխավոր խմբագիր), Լևոն Աբրահամյան, Գրիգոր Արեշյան, Ռուբեն Բադալյան, Պիտեր Քաուի, Տորք Դալալյան (պատասխանատու քարտուղար), Պատրիկ Տօնապետեան, Միհրան Գալստյան, Սարգիս Հարությունյան, Թամար Հայրապետյան, Լորի Խաչատուրեան, Թեո վան Լինտ, Հարություն Մարության, Արմեն Պետրոսյան, Համլետ Պետրոսյան, Գագիկ Սարգսյան, Ադամ Սմիթ, Ջուստո Թրաինա

Editorial Board Pavel Avetisyan (editor-in-chief), Levon Abrahamian, Gregory Areshian, Rouben Badalyan, Peter Cowe, Tork Dalalyan (assistant editor), Patrick Donabédian, Mihran Galstyan, Sargis Harutyunyan, Tamar Hayrapetyan, Lori Khatchadourian, Theo van Lint, Harutyun Marutyan, Armen Petrosyan, Hamlet Petrosyan, Gagik Sargsyan, Adam Smith, Giusto Traina

Համարի խմբա գիր ներ`Հա րու թյուն Մա րու թյան, Թա մար Հայ րա պե տյան, Սու րեն Հո բո սյան

Հ 241 Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատություններ, 1: Հայ ժո­ղովր դա կան մշա կույթ, XVII: Ավան դա կա նը և ար դի ա կա նը հա յոց մշա կույ թում / ՀՀ ԳԱԱ հնա գիտ. և ազ գագր. ինստ.: Խմբ. Հ. Մա րու թյան, Թ. Հայ րա պե տյան, Ս. Հո բո սյան. – Եր., ՀԱԻ հրատ., 2018. – 508 էջ: (Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատություններ, 1):

Ժո ղո վա ծուն նվիր ված է ազ գագ րա գետ Ստե փան Լի սի ցյա նի ծննդյան 150­ամյա­կին: Նա խա տես ված է հու մա նի տար և հա սա րա կա կան ոլոր տի գիտ նա կան նե րի և հա յոց մշա կույ թով հե տաքրքր ված ըն թեր ցող նե րի հա մար:

ՀՏԴ 71:391/395(=19)ԳՄԴ 008+63.5(5Հ)

ISBN 978-9939-9178-2-5

© ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինս տի տուտ, 2018

5

ԲՈ ՎԱՆ ԴԱ ԿՈՒ ԹՅՈՒՆ

Ներածություն 91. Ստե փան Լի սի ցյան (ծննդյան 150­ամյա կի առ թիվ) 11 Լի լիա Վար դա նյան

I. ՀԱ ՅՈՑ ՑԵ ՂԱՍ ՊԱ ՆՈՒ ԹՅՈՒՆ, ԻՆՔ ՆԱ ՊԱՇՏ ՊԱ ՆՈՒ ԹՅՈՒՆ, ՍՐԲԱ ԴԱ ՍՈՒՄ

2. «Թշնա մու» կեր պա րի ձև ա վոր ման մե խա նիզմ ե րը` որ պես՝ բռնու թյան զանգ վա ծայ նու թյունն ապա հո վող գոր ծոն ներ Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան հա մա տեքս տում 18

Հաս միկ Գրի գո րյան

3. Մու սա լե ռան հե րո սա մար տը՝ ըստ ակա նա տես վե րապ րող նե րի վկա յու թյուն նե րի 27

Վեր ժի նե Սվազ լյան

4. Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը 41 Ալ վարդ Ղա զի յան

5. Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան նա հա տակ նե րի սրբա դա սու մը՝ որ պես մշա կու թա յին երև ույթ 54

Հա րու թյուն Մա րու թյան

II. ՍՏԱ ԼԻ ՆԻԶՄ. ԵՐԵԿ ԵՎ ԱՅ ՍՕՐ

6. Кам пан ия эт ни чес кой де пор та ции ар мян в 1949 г. и под кон тин гент «тур ки» сре ди спец пе ре се лен цев «с Чер но морс ко го по бе реж ья» 66

Гра нуш Ха ра тян

7. Ալ թա յան աք սո րը՝ որ պես նո րա մու ծու թյուն նե րի աղ բյուր 81 Լև ոն Աբ րա հա մյան

8. Անաս տաս Մի կո յա նի ար ձա նի տե ղայ նա ցու մը՝ որ պես «հի շո ղու թյան վայր» 90

Հաս միկ Կնյա զյան

III. ՀԻՆ ՈՒ ՆՈՐ ԳԱՂ ԹԱ ԿԱՆ-ՓԱԽՍ ՏԱ ԿԱՆ- ՆԵՐ ԳԱՂ ԹՅԱԼ ՆԵ ՐԸ ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆՈՒՄ

9. Սերն դա փո խու թյան հիմ ախն դիր նե րը հայ րե նակ ցա կան մի ու թյուն նե րում 106

Ան նա Մար կո սյան

10. «Պան դի ուխ տը»՝ որ պես գե տա շեն ցի նե րի ինք նու թյան հա րա ցույց 116 Գա յա նե Շա գո յան, Ար սեն Հա կո բյան, Վիկ տո րիա Խուր շու դյան

11. Ադր բե ջա նա հայ փախս տա կան նե րի (1988­1992 թթ.) ին տեգր ման և քա ղա քա ցի ու թյան ձեռք բեր ման գոր ծըն թա ցը 126

Շու շա նիկ Ղա զա րյան

6

Բովանդակություն

12. Հա յաս տան տե ղա փոխ ված սի րի ա հա յե րի հար մար վե լու գոր ծըն թա ցը 135

Ար մե նու հի Ստե փա նյան

13. Լե զուն որ պես սի րի ա հա յե րի մշա կու թա յին ադապ տա ցի ա յի կա րև որ բա ղադ րիչ (էթ նո սո ցի ո լո գի ա կան ու սում ա սի րու թյուն) 143

Գա յա նե Հա կո բյան

IV. ԹԱՆ ԳԱ ՐԱ ՆԱ ՅԻՆ ԻՐԵ ՐԻ ԱԶ ԳԱԳ ՐՈՒ ԹՅՈՒ Ն14. Փո ղի տե սակ նե րը և դրանց ծի սա կան նշա նա կու թյու նը 156 Ար մի նե Զոհ րա բյան

15. Հայ կա կան գոր գե րի հո րին վածք նե րի ու զար դա ձև ե րի դրսև ո րում ե րը միջ նա դա րյան իս պա նա կան գոր գե րում 168

Լի լիա Ավա նե սյան

16. Վի շա պա զարդ վզնոց ներ 179 Աստ ղիկ Իս րա յե լյան

17. К воп ро су о по пу ля ри за ции эт ног ра фи чес ких ар те фак тов и кол лек ций в сов ре мен ных ус ло ви ях ры ноч ных от но ше ний 193

Ли ан на Ге вор кян

V. ՀԱ ՎԱՏՔ, ԾԵՍ ԵՎ ՏՈՆ18. Тре па на ции в эпоxу позд ней брон зы и в ран нем же лез ном ве ке

(по ант ро по ло ги чес ким ма тер иа лам из мо гиль ни ков с тер ри то рии Ло рийс ко го райо на Ар ме ни и) 206

Ана ит Ху да вер дян, Су рен Обо сян

19. Հրաշ քի գոր ծո նը Մո կաց կրո նա ե կե ղե ցա կան ավան դու թյուն նե րում 217 Էս թեր Խեմ չյան

20. Մարմ ից դուրս գտնվող հո գին հայ կա կան հրա շա պա տում հե քի աթ նե րում 231

Թա մար Հայ րա պե տյան

21. Աստ վա ծա հայտ նու թյան քա ռաս նոր դաց (հիս նա կաց) պահ քը (պատ մա կան հա մա ռոտ ակ նարկ) 243

Հաս միկ Աբ րա հա մյան

22. Աղ վան քում Վա րազ­Տրդա տի վա հա նով վե րա բեր ման ծե սի մա սին 255

Ար տակ Դա բա ղյան

23. Թա տե րա կա նաց ված ծե սի սեղմ ար տա ցո լու մը մի բու սան վան մեջ 263

Էմ մա Պետ րո սյան, Զա րու հի Սու ջյան

24. Թա ղում եր, որոնք կա րե լի է լու սան կա րել և թա ղում եր, որոնք չի կա րե լի լու սան կա րել 269

Սմբատ Հա կո բյան

7

Բովանդակություն

25. Սամց խե­Ջա վախ քի հայ կա թո լիկ հա մայն քը (պատ մազ գագ րա կան ու սում ա սի րու թյան փորձ) 279

Սո սե Գրի գո րյան

VI. ՍՐԲԱ ՎԱՅՐ ԵՎ ԵԿԵ ՂԵ ՑԻ26. Արա գա ծի Տի րին կա տար սրբա վայ րը 290 Ար սեն Բո բո խյան

27. Միջ նա դա րյան Սաղ մո սա վան քի սրբու թյուն նե րը 302 Աշոտ Մա նու չա րյան

28. Կա սի ոս լե ռը Ան տի ո քի շրջա նի հա յոց աւան դազ րոյց նե րուն և հա ւա տա լիք նե րուն մէջ 313

Յա կոբ Չո լա քե ան

29. Եր կու եկե ղե ցի, եր կու հա մայնք. նո րա կա ռույց եկե ղե ցի նե րի կրո նա­սո ցի ա լա կան են թա տեքս տը 328

Յու լիա Ան տո նյան

VII. ԺԱ ՄԱՆՑ30. Սրճա րա նա յին մի ջա վայ րը Երև ա նում.

արև ե լյան տա րածք՝ արևմ տյան հե տագ ծով 340 Գո հար Ստե փա նյան

31. Ազատ ժա մա նա կի կա ռուց ված քի փո փո խու թյուն նե րը Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան քա ղա քա յին բնա կա վայ րե րում 353

Ռու բեն Օհան ջա նյան

VIII. ՀԱՆ ՐԱ ՅԻՆ ԽՈՍՈՒՅԹ ԵՎ ՎԱՐՔ32. Մշա կույ թի և ար դի մի շարք հիմ ախն դիր նե րի

փո խառն չու թյուն նե րը հա յաս տա նյան հան րա յին ըն կա լում ե րում 366 Նի կոլ Մար գա րյան, Մե լի նե Թո րո սյան

33. Միջ սե ռա յին հա ղոր դակ ցու թյան որոշ առանձ նա հատ կու թյուն ներ հետ խորհր դա յին Հա յաս տա նում 383

Լի լիթ Մա նու կյան

IX. ԵՐԿ ՐԱ ԳՈՐ ԾՈՒ ԹՅՈՒՆ ԵՎ ՀԱ ՎԱՔ ՉՈՒ ԹՅՈՒՆ34. Երկ րա գոր ծա կան մշա կույ թը Հա յաս տա նում

17­րդ դա րում՝ ըստ պատ մա գիր ներ Զա քա րիա Քա նա քեռ ցու և Զա քա րիա Ագու լե ցու 392

Քրիս տի նե Պա պի կյան

35. Վայ րի մրգե րի հա վաք չու թյան ար դի դրսև ո րում ե րը Լո ռի ում 403 Ան ժե լա Ամիր խա նյան

X. ՀԵ ՐՈ ՍԱ ՎԵՊ36. Հայ ժո ղովր դա կան հե րո սա կան էպո սը 414 Ար մեն Պետ րո սյան

8

Բովանդակություն

37. Արամ Ղա նա լա նյա նը` «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պի պա տում ե րի գրա ռող և վե րամ շա կող 426

Ան նա Պո ղո սյան

38. Կրո նա ծի սա կան տար րե րը «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պում 439 Սար գիս Հա րու թյու նյան

XI. ՀԵ ՔԻ ԱԹ39. Նվի րա տու և խորհր դա տու կեն դա նի նե րը

հայ ժո ղովր դա կան հե քի աթ նե րում 446 Մա րի նե Խեմ չյան

40. Հե քի ա թա սա ցու թյու նը մեր օրե րում 458 Նվարդ Վար դա նյան

XII. ԲԱ ՆԱ ՀՅՈՒ ՍԱ ԿԱՆ ՓՈՔՐ ԺԱՆ ՐԵՐ41. Ման կա կան զվար ճա խո սու թյուն նե րի թե մա տիկ դրսև ո րում ե րը 470 Ար մեն Սարգ սյան

42. Բա նա հյու սա կան և ազ գագ րա կան նյու թե րի կեն ցա ղա վա րու մը Արա րա տի մար զի Վե դու տա րա ծաշր ջա նում 484

Սվետ լա նա Վար դա նյան, Հաս միկ Մար գա րյան

43. Հա յե րեն յու րա հա տուկ բա ռեր Թուր քի ա յի համ շեն ցի նե րի խոս ված քում 491

Սեր գեյ Վար դա նյան

Հապավումեր 503Contents 504

269

24

ԹԱ ՂՈՒՄ ՆԵՐ, ՈՐՈՆՔ ԿԱ ՐԵ ԼԻ Է ԼՈՒ ՍԱՆ ԿԱ ՐԵԼ ԵՎ ԹԱ ՂՈՒՄ ՆԵՐ, ՈՐՈՆՔ ՉԻ ԿԱ ՐԵ ԼԻ ԼՈՒ ՍԱՆ ԿԱ ՐԵԼ

Սմբատ Հա կո բյան*

Մին չև 1980­ական նե րը մե զա նում առ կա են թաղ ման ծե սի բազ մա թիվ լու սան կար ներ, սա կայն ժա մա նա կի ըն թաց քում թա ղում եր լու սան կա րե­լը ար գել վում է: Թաղ ման ծե սը մար դու կյան քի կա րև ո րա գույն իրա դար­ձու թյուն նե րից մեկն է և ինչ պես այլ նման առիթ ներ (ծնունդ, հար սա նիք, ուս ման ավարտ և այլն), այն ֆիքս վում էր լու սան կա րի մի ջո ցով, սա կայն 1970­ական նե րից սկսած լու սան կար չա կան տեխ նի կան ավե լի հա սա նե լի է դառ նում մարդ կանց հա մար և լու սան կա րը դա դա րում է լի նել մի այն անց­ման ծե սը ֆիք սե լու մի ջոց, ին չի ար դյուն քում էլ տա բու է դրվում թաղ ման ծե սը լու սան կա րե լու վրա: Մի ա ժա մա նակ, թաղ ման ծե սի տե սագր ման կամ skype ծրագ րի շնոր հիվ հա մա ցան ցով հե ռար ձակ ման վրա ար գելք չի դրվում, ին չը ցույց է տա լիս որ խնդի րը այ տեղ ոչ մի այն ծե սի վի զուալ ֆիք սում է այ լև ֆիք սե լու եղա նա կը և նպա տա կը: Լու սան կա րի դեպ քում (եր բեմ նաև տե սագր ման) իրա դար ձու թյու նը ֆիքս վում է, որ պես զի պահ­պան վի, իսկ տե սագր ման կամ հա մա ցան ցով հե ռար ձակ ման ժա մա նակ այն ֆիքս վում է որ պես զի կա տա րի հա ղոր դի չի, այլ ոչ թե պահ պա նո ղի դեր:

Բա նա լի բա ռեր. թաղ ման ծես, վի զուալ մար դա բա նու թյուն, լու սան կար, տե սագ րու թյուն, տա բու:

Նե րա ծու թյունԹաղ ման ծեսն ամե նա պահ պա նո ղա կան ծե սե րից մեկն է և նոր

երև ույթ ներն այս ծե սում, որ պես կա նոն, շատ դժվա րու թյամբ են ներ մուծ­վում: Քա նի որ այս ծե սը կապ վում է մահ վան հետ, մար դիկ ծե սի ըն թաց­քում փոր ձում են խու սա փել ամե նօ րյա կյան քին բնո րոշ շատ երև ույթ նե­րից. չծի ծա ղել, «ավե լորդ բա ներ» չխո սել, գու նա գեղ հա գուստ չհագ նել և այլն: Նման մի «ար գելք» էլ կա ծե սի ըն թաց քը կամ մաս նա կից նե րին լու­սան կա րե լու վրա: Հա ճախ նմա նա տիպ քայ լը հա մար վում է սխալ և ոչ ըն­դու նե լի, և մար դիկ դա տա պար տում են նման փոր ձեր անող նե րին, սա­կայն որ քան էլ ար մա տա ցած և մի ան շա նակ թվա այս տա բուն մեր օրե րում, դե ռևս ոչ վաղ ան ցյա լում` մին չև 1980­ական նե րը, հատ կա պես գյու ղա կան

* ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինս տի տու տի ար դի ա կա նու թյան ազ­գա բա նու թյան բաժ նի ավագ լա բո րանտ­հե տա զո տող:

270

Սմբատ Հա կո բյան

մի ջա վայ րում, շատ տա րած ված է եղել թաղ ման ծե սի ըն թաց քը լու սան կա­րե լը: Ընդ որում լու սան կա րում էին և մաս նա կից նե րին և հան գու ցյա լին: Հարց է առա ջա նում` ի՞նչն է ստի պել ժա մա նա կի ըն թաց քում հրա ժար վել այս սո վո րույ թից և ին չու՞ մի ժա մա նակ ըն դու նե լի արա րո ղու թյունն այ սօր դար ձել է ար գել ված: Հե տաքրք րա կան է մե րօ րյա ևս մի սո վո րու թյուն. այ­սօր կան մար դիկ, ով քեր թաղ ման ծե սի ըն թաց քում հա մա ցան ցի մի ջո ցով կապ վում են հե ռա վոր երկր նե րում բնակ վող հա րա զատ նե րի հետ և նրանց դարձ նում ծե սի online մաս նա կից ներ, ին չը նո րից հար ցադ րում է առա­ջաց նում. եթե ժա մա նա կա կից ծե սում ար գել վում է լու սան կա րե լը, այ­սինքն` ծե սը վի զուալ ձև ով ֆիք սե լը, ապա ին չու՞ է հա մա ցան ցով հե ռար­ձա կու մը ըն դուն ված:

Թաղ ման ծե սի և վի զուալ նյու թի փո խառն չու թյան վե րա բե րյալ կան բազ մա թիվ ու սում ա սի րու թյուն ներ, որոնց մի մա սը քննար կում է նաև թաղ ման լու սան կար նե րը: Այս թե մա յին անդ րա դար ձել են ինչ պես ասի ա­կան և աֆ րի կյան երկր նե րում ու սում ա սի րու թյուն ներ կա տա րող նե րը1, այն պես էլ եվ րո պա կան և արևմ տյան մշա կույ թը հե տա զո տող նե րը2:

1 De Witte M., Of Corpses, Clay, and Photographs: Body Imagery and Changing Tech­nologies of Remembrance in Asante Funeral Culture. – In: Jindra M. and Noret J. (eds). Funerals in Africa: Explorations of a Social Phenomenon. New York and Oxford: Ber­ghahn Books, 2013, pp. 177 –206; Eriberto P., Lozada Jr., Framing Globalization: Wedding Pictures, Funeral Photography, and Family Snapshots in Rural China. – Visual Anthro­pology. Vol. 19. Issue 1, 2006, pp. 87 –103; Chalfen R., Celebrating Life after Death: The Appearance of Snapshots in Japanese Pet Gravesites. – Visual Studies, 2003, N 18, pp. 144156; Jeehey K., Korean Funerary PhotoPortraiture. – Photographies. Vol. 2, Issue 1, 2009. Special Issue: Special Issue on Globalization, pp. 7 –20; Eyal B., Posing, Posturing and Photographic Presences: A Rite of Passage in a Japanese Commuter Village. – Man. Vol. 26, N 1, pp. 87 –104.

2 Burns S., Sleeping Beauty: Memorial Photography in America. Santa Fe, NM: Twel­vetrees Press, 1990; Burns S., Burns E. A., Sleeping Beauty II: Grief, Bereavement in Memorial Photography American and European Traditions: Burns Archive Press, 2002; Ruby J., Secure the Shadow: Death and Photography in America. Cambridge: The MIT Press, 1995; Llewellyn N., Art of Death: Visual Culture in the English Death Ritual c.1500 – c.1800. London: Reaktion Books, 1997; Schell S., Death and Disruption: Social Identity and Representation in the Medieval English Funeral. – In: Sandra C., Anderson Emily J., Richards J., Art and Identity: Visual Culture, Politics and Religion in the Mid­dle Ages and the Renaissance: Cambridge Scholars Publishing, 2012, pp. 71 –96; Gibbsa M., Meeseb J., Arnoldb M., Nansena B. & Cartera M., Funeral and Instagram: Death, Social Media, and Platform Vernacular. – Information, Communication & Society. Vol. 18, Issue 3, 2015. AoIR Special Issue, pp. 255 –268; Altenaa M., Making Memories: Film­makers, Agency and Identity in the Production of Funerary Films in the Netherlands. – Mortality: Promoting the Interdisciplinary Study of Death and Dying. Vol. 14, Issue 2, 2009. Special Issue: Mortuary rituals in the Netherlands, pp. 159 –172; Sigurjón Baldur H., Post­mortem and Funeral Photography in Iceland. – History of Photography. Vol­ume 23, Issue 1, 1999, pp. 49 –54; Synnott A., Symbolic Replica: A Sociology of Ceme­teries. – International Journal of Visual Sociology, 1985, N 2, pp. 46 –56.

271

Թա ղում եր, որոնք կա րե լի է լու սան կա րել և թա ղում եր, որոնք չի կա րե լի լու սան կա րել

Մե թո դա բա նու թյունԸստ Ռո լան Բար տի, լու սան կար ման գոր ծըն թացն ու նի երեք սու­

բյեկտ ներ` նկա րող (operator), նկար վող (spectrum), նկար նե րը դի տող (spectator)3: Ես կանդ րա դառ նամ այս երե քից եր կու սին` նկա րո ղին և նկա­րը դի տող նե րին: Առա ջինն օգ նում է վեր լու ծելու նախ կի նում ար ված թաղ­ման նկար նե րը` հիմ վե լով օպե րա տո րա կան աշ խա տան քի վրա, որը են­թադ րում է, որ նկա րողն ու նի որո շա կի պատ կե րա ցում եր, թե ո՛ր իրա դար ձու թյուն նե րը պետք է լու սան կա րել և ինչ պե՛ս, ուս տի կա րե լի է դի­տար կել ժա մա նա կի ըն թաց քում լու սան կար նե րում առ կա փո փո խու թյուն­նե րը, հաս կա նա լու հա մար, թե ինչ պի սի պատ կե րա ցում եր են մարդ կանց մոտ փո փոխ վել, որոնց ար դյուն քում էլ թաղ ման ծե սը լու սան կա րե լու վրա դրվել է տա բու: Այս տեղ տե ղին է նշել Պի եր Բուր դյո յին, ով ասում էր, որ լու սան կա րը «ռե ա լիս տա կան» և «օբյեկ տիվ» է դառ նում հենց սո ցի ա լա­կան օգ տա գործ ման ար դյուն քում4, այ սինքն` նկա րը իմաս տա վո րե լը և դրա հան դեպ վե րա բեր մունք ձև ա վո րե լը սո ցի ա լա կան գոր ծըն թաց է, որը հաս կա նա լու հա մար հար կա վոր է նաև դի տար կել թաղ ման ծե սի լու սան­կար նե րին առնչ վող ժա մա նա կա կից խո սույթ նե րը (discourse): Սա թույլ կտա հաս կա նալ, թե ինչ պե՞ս են մեկ նա բա նում թաղ ման լու սան կար նե րը, ինչ պե՞ս են դրանց տա լիս իմաստ ներ (սկզբում կո նո տա տիվ) և վեր ջի վեր­ջո դրանք դարձ նում կոն վեն ցի ո նալ (դե նո տա տիվ իմաստ5):

Լու սան կար նե րը վեր լու ծե լու մե թո դա բա նա կան մո տե ցու մը նույն­պես բաղ կա ցած է երեք փու լե րից. 1) նկա րագ րում, երբ վեր բալ կեր պով վե րա պատմ վում է այն, ինչ պատ կեր ված է լու սան կար նե րում, 2) վե րա­կանգ նում, երբ վեր լուծ վում է պատ կեր նե րի սիմ վո լիկ բո վան դա կու թյու նը, 3) սո ցի ալմ շա կու թա յին մեկ նա բա նու թյուն6:

Թաղ ման ծե սի լու սան կա րու մը և ար գել քի առա ջա ցու մըԻնչ պես ար դեն նշվեց, նախ կի նում թաղ ման պրո ցե սը լու սան կա րե­

լը բա վա կա նին տա րած ված է եղել: Այդ պի սի լու սան կար ներ ար վել են XIX դա րա վեր ջից սկսած մին չև ընդ հուպ 1970 –1990­ական նե րը (հենց այս ժա­

3 Барт Р., Camera lucida. Ком мен та рий к фо тог ра фии. М.: Ad Marginem, 1997, с. 19.4 Bourdieu P., The Social Definition of Photography. – Bourdieu P., Photography: A Mid­

dle­brow Art. Oxford: Polity Press, 1998, p. 73.5 Барт Р., Си сте ма мо ды: Статьи по се ми о ти ке куль ту ры. М.: Изд­во им. Са б аш ни­

ко вых, 2003, с. 205 –206.6 Ме щер ки на-Рож дест венс кая Е., Ви зу аль ный по во рот: ана лиз и ин терп ре тац ия

изоб ра же ний. – В кн.: Ви зу аль ная ант ро по лог ия: но вые взгля ды на со ци альн ую ре аль ность. Са ра тов: На уч ная кни га, 2007, с. 30.

272

Սմբատ Հա կո բյան

Նկ. 3. Ա. Ս. ընտանեկան լուսանկարներից, գ. Աշնակ, 1984 թ.:

Նկ. 4. Հ. Հ. ընտանեկան լուսանկարներից, գ. Սարատակ, 1983 թ.:

Նկ. 2. Ս. Ի. ընտանեկան լուսանկարներից, գ. Ներքին Սասնաշեն, 1978 թ.:

Նկ. 1. Ս. Ի. ընտանեկան լուսանկարներից, գ. Ներքին Սասնաշեն, 1978 թ.:

մա նա կաշր ջա նում կտրուկ նվա զում է թաղ ման լու սան կա րու մը և առա ջա­նում է տա բուն) թե քա ղաք նե րում և թե գյու ղե րում իրա կա նաց վող թա ղում­նե րի ժա մա նակ7: Այդ լու սան կար նե րը կա րե լի է բա ժա նել եր կու հիմ ա կան խմբի` առա ջի նը պատ կե րում է մա հա ցա ծին դա գա ղով տնից դուրս բե րե­լու կամ ճա նա պար հով տա նե լու պա հը, երբ որ պես կա նոն լու սան կար նե­րում մի այն տղա մար դիկ են, որոն ցից մի քա նի սը տա նում են դա գա ղը, իսկ մյուս նե րը քայ լում են ետև ից կամ կանգ նած են մո տա կայ քում (լուս. 1, 2): Մյուս խմբի լու սան կար նե րը ար վում են տան բա կում, երբ հա րա զատ նե րը հրա ժեշտ են տա լիս մա հա ցա ծին (լուս. 3), կամ գե րեզ մա նա տա նը, երբ հան գու ցյա լին պատ րաստ վում են հանձ նել հո ղին (լուս. 4): Այս տեղ մար­

7 Նույն ժա մա նա կա հատ վա ծում նման պրակ տի կա տա րած ված է եղել նաև Ռու­սաս տա նի գյու ղե րում և քա ղաք նե րում: Տե՛ս Вла со ва Т., Расс мат ри ва ние, расс ка­зы ва ние, при по ми на ние: нар ра ти ви зац ия со дер жан ия се мей ных фо то ал ьбо мов. – В кн.: Ви зу аль ная ант ро по лог ия: но вые взгля ды на со ци альн ую ре аль ность. Са ра тов: На уч ная кни га, 2007, с. 128–129, 136; Бой цо ва О., «Не смот ри их, они пло хие»: фо­тог ра фии по хо рон в рус ской куль ту ре. – Ант ро по ло ги чес кий фо рум. СПб., 2010, N 12, c. 327–330.

273

Թա ղում եր, որոնք կա րե լի է լու սան կա րել և թա ղում եր, որոնք չի կա րե լի լու սան կա րել

դիկ շար վում են դա գա ղի շուրջ բո լո րը` ազատ տա րա ծու թյուն թող նե լով մի այն դա գա ղի մի կող մում, որ պես զի լու սան կա րի չը նկա րի այդ դրվա գը (լուս. 3): Հատ կան շա կան է, որ բո լոր լու սան կար նե րում էլ կենտ րո նը զբա­ղեց նում է հան գու ցյա լը, և առ հա սա րակ առանց հան գու ցյա լի թաղ ման լու­սան կար ներ գրե թե չեն հան դի պում: Պի եր Բուր դյո յի կար ծի քով, թաղ ման նկար նե րը ար վել են գյու ղա կան մի ջա վայ րում, որ պես զի հա մայն քը դրանց մի ջո ցով հի շի իր ան ցյա լը, այդ լու սան կար նե րը նախ կի նում եղած հա­մախմբ ման և մի աս նու թյան նշան են հան դի սա ցել, ին չը նկար նե րի շնոր­հիվ պի տի հա ղորդ վեր նաև ներ կա յին8: Այս տե սա կե տը գե րակշ ռող է գրա կա նու թյան մեջ9:

Մի այն լու սան կար նե րը չեն մեզ տե ղե կու թյուն հա ղոր դում, ներ կա­յումս ապ րող շատ մար դիկ ակա նա տես են եղել այդ երև ույ թին և հար ցազ­րույց նե րի ժա մա նակ պատ մում էին, թե ինչ պես են տե սել ծե սի լու սան կա­րու մը.

Հաս միկ. — Էն ժա մա նակ նկա րում էին թաղ ման վախտ, կագ նում էին սաղ իրար հետ, մե ռե լի հետ նկար վում էին:Ս. Հ. — Քա նի՞ ան գամ էին նկա րում:Հաս միկ — Դե մի ան գամ, ոնց որ, յա նիմ բան էին անում մի հատ էլ ավել նկա րե ին, աղ չի ոնց էլ չէ ին վա խում:Ս. Հ. — Իսկ ո՞ր թվե րին էր էտ:Ան նա — Դե ոնց որ մի 70-ական նե րը էլի:Ս. Հ. — Բա երբ վա նի՞ց էլ սկսե ցին չնկա րել:Հաս միկ — 80-ական նե րից, ես, օրի նակ հի շում եմ, որ 80-ական նե-րին հը լը կար էտի:Ս. Հ. — Բա ամե նա հին ժա մա նակ, ե՞րբ են նկա րել, գի տե՞ք:Ան նա — Մի 60-ական նե րը կլնի էլի, էտ յա նե րը:Հաս միկ — Չէ ավե լի հին էլ կլնի հա:10

Զրու ցա կից նե րից մե կը բա վա կա նին բա ցա սա կան բա ռե րով է բնո­րո շում այս երև ույ թը «յա նիմ բան էին անում մի հատ էլ ավել նկա րե ին», «աղ չի, ոնց էլ չէ ին վա խում», ին չը հստակ ցույց է տա լիս, որ ներ կա յումս մար դիկ ու նեն բա ցա սա կան վե րա բեր մունք թաղ ման ծե սի լու սան կար ման նկատ մամբ: Բա ցի այդ վե րա բեր մուն քը, շա տերն այ սօր վա ռում կամ դեն են նե տում այդ պի սի նկար նե րը, որոնք պահ վել են ըն տա նե կան ալ բոմ ե­րում, իսկ եր բեմ էլ ըն տա նե կան ալ բոմ ե րից զատ մի սև ծրա րի մեջ են

8 Bourdieu P. The Cult of Unity and Cultivated Differences. – In: Photography: A Mid­dle­brow Art. Oxford: Polity Press, 1998, p. 31.

9 Տե՛ս, օրի նակ Ме щер ки на-Рож дест венс кая Е., նշվ. աշխ., Бой цо ва О., նշվ. աշխ.:10 Խմբա յին հար ցազ րույց (12.02.2013):

274

Սմբատ Հա կո բյան

դնում. «Մա մա յենց տա նը կա յին էտ նկար նե րից, բայց դե բռնինք վա ռինք թա փե ցինք, էտ ինչ ա որ պա հես: Հե տո էլ ասում են… ախ մա խու թյուն են արել էլի, թե ասա մե ռե լին խի եք նկա րում: Դե մի վախտ ինչ ան կապ բան ասես չեն արել»11:

Ներ կա յումս այս պի սի բա ցա սա կան վե րա բեր մուն քը թաղ ման ծե սի լու սան կար ման հանդեպ դրսև որ վում է ոչ մի այն հին նկար նե րը քննա դա­տե լու կամ դրանք ոչն չաց նե լու մեջ, այ լև ժա մա նա կա կից ծե սը լու սան կա­րե լը ար գե լե լով: Մաս նա վո րա պես, դի տար կում ե րից մե կի ժա մա նակ նկա տե ցի, որ մաս նա կից նե րից մի կին ցան կա ցավ հե ռա խո սով լու սան­կա րել հո ղա թում բը ծա ղիկ նե րի և ծաղ կեպ սակ նե րի հետ, սա կայն ներ կա­նե րից մե կը ասաց, որ պես զի չա նի այդ պի սի բան12: Վե րոն շյալ բա ցա սա­կան վե րա բեր մուն քի հետ մեկ տեղ դի տար կում ե րի ժա մա նակ ակն հայտ դար ձավ, որ թաղ ման ծե սե րը լու սան կա րե լը իս կա պես ար տա ռոց երև ույթ է. մոտ 20 ծե սե րի ժա մա նակ, որոնց ես մաս նակ ցել եմ, մի այն մե կում ան ձը փոր ձեց լու սան կա րել թա ղու մը, ին չը ոչ ուղ ղա կի վկա յում է, որ թաղ ման ծե սը լու սան կա րե լը տա բուա վոր ված է: Լու սան կա րե լու տա բուի կա նո նից կար ծես շեղ վում են մի այն այն թա ղում ե րը, որ տեղ հան գու ցյա լը եղել է ճա նաչ ված և հայտ նի մարդ:

Այս պի սով տես նում ենք, որ չնա յած մի ժա մա նակ թաղ ման ծես լու­սան կա րե լը եղել է մեր առօ րյա յի ըն դուն ված մաս, այ սօր մար դիկ քննա­դա տում են այդ հին ավան դույ թը և նույ նիսկ ար գե լում են լու սան կա րել թաղ ման ծե սը: Այս «ար գել քը» դրվել է 1970­ական նե րից սկսած (չնա յած այդ ժա մա նա կա հատ վա ծում նույն պես ար վել են նմա նա տիպ նկար ներ): Ընդ հան րա պես լու սան կար երև ույ թը առնչ վել է որևէ կա րև որ իրա դար ձու­թյան, կյան քի որևէ հի շար ժան դեպ քի, որի ժա մա նակ էլ մար դիկ հա ճախ նկար վել են: Կա րե լի է ասել, որ լու սան կա րը ու ղեկ ցել է գրե թե բո լոր անց­ման ծե սե րը` թա ղում ե րը, հար սա նիք նե րը, բա նա կում ծա ռա յու թյան ավար տը, ուս ման ավար տը և այլն13: Իմ կար ծի քով թաղ ման ծե սի լու սա­նկար ման տա բուն առաջ է գա լիս այն ժա մա նակ մի այն, երբ լու սան կա րը շեղ վում է այս տրա մա բա նու թյու նից և մի այն կա րև որ իրա դար ձու թյուն ֆիք սե լը չէ, որ դառ նում է լու սան կար չի խնդի րը, այ սինքն մար դիկ սկսում են լու սան կա րել ոչ մի այն կյան քի որևէ շրջա փու լից մյու սը անց նե լը, այլ ընդ հան րա պես առօ րյա կյան քը: Այս դեպ քում առաջ նա յին է դառ նում ֆիք­

11 Խմբա յին հար ցազ րույց (13.01.2015):12 Դի տարկ ման օրա գիր, էջ 3:13 Бой цо ва О., Фо тог раф ия в об ря дах пе ре хо да. – В кн.: Ви зу аль ная ант ро по лог ия:

Наст рой ка оп ти ки. М.: Вар иант, 2009, с. 189–200.

275

Թա ղում եր, որոնք կա րե լի է լու սան կա րել և թա ղում եր, որոնք չի կա րե լի լու սան կա րել

սել կյան քի տար բեր դրվագ ներ և լու սան կա րը ին քը կապ վում է մար դու կյան քի հետ, որից դուրս է մում մա հը, քան զի մա հը հա կադր վում է կյան­քին: Այս տա բուն պետք է հաս տատ վեր այն ժա մա նակ, երբ ֆո տոխ ցի կը դառ նում է մատ չե լի մարդ կանց մեծ մա սին, դա հա վա նա բար սկսվում է 1960­ական նե րից սկսած, երբ ար տադր վում են Сме на­3, Сме на­414 և Зор­кий­415 ֆո տոխ ցիկ նե րը, որոնք էա պես հեշ տաց նում և հա սա նե լի էին դարձ նում լու սան կար ման պրո ցե սը: Այ դու հան դերձ, այս իմ տե սա կե տը վար կա ծա յին է և ստուգ ման հա մար կա րիք ու նի հա վե լյալ նյու թե րի ու­սում ա սիր ման, որը կար վի հե տա գա աշ խա տանք նե րում: Մաս նա վո րա­պես, օգ տա կար կլի ներ փոր ձա գի տա կան հար ցազ րույց ներ անց կաց նել պրո ֆե սի ո նալ լու սան կա րիչ նե րի հետ, ով քեր ու նեն այդ տա րի նե րին լու­սան կա րե լու փորձ, ինչ պես նաև դի տար կել ըն տա նե կան ալ բոմ ե րը: Հօ­գուտ առա ջար կած վար կա ծի կա րող է խո սել նաև այն հան գա ման քը, որ վեր ջին տա րի նե րին ավե լի ու ավե լի հա ճախ է ար տա հայտ վում մի նոր մի տում` հան գու ցյա լի սգո արա րո ղու թյան հա մար պատ րաս տած «անձ­նագ րա յին» լու սան կա րը փո խա րի նել հան գու ցյա լի կեն ցա ղա յին ժպտա­դեմ լու սան կա րով: Մեկ դի տարկ ված դեպ քում սգո նկա րի փո խա րեն տե­ղադր վեց կո լաժ` կազ մած հա րա զատ նե րի հետ լու սան կար ված հան գու­ցյա լի պատ կեր նե րից, ընդ որում սև գույ նի շրջա նա կը փո խա րին վեց կար­մի րով:

Սկայփ, տե սագ րու թյուն և լու սան կարՔննար կե լով թաղ ման ծե սի լու սան կար ման տա բուն` մեկ այլ հե­

տաք րիր երև ույ թի հետ ենք առնչ վում: Խոս քը, մաս նա վո րա պես, ներ կա­յումս բա վա կա նին մեծ տա րա ծում գտած թաղ ման ծե սի ժա մա նակ հա մա­ցան ցա յին մի ա ցում է Սկայփ ծրագ րի շնոր հիվ: Այն մար դիկ, ով քեր ու նեն բա րե կամ եր ար տա սահ մա նում, որոնք չեն կա րող այ ցե լել Հա յաս տան և ֆի զի կա պես ներ կա գտնվել թաղ մա նը, հա մա ցան ցի շնոր հիվ կապ վում են և հե տև ում են թաղ ման ըն թաց քին վեբ տե սախ ցի կի մի ջո ցով: Չնա յած այն փաս տին, որ թաղ ման ծե սը շատ պահ պա նո ղա կան է, դժվա րու թյամբ է նոր տար րեր ըն դու նում և տա բուա վո րում է այն ամե նը ին չը ֆիք սում է մա­հը, այս երև ույ թը չի քննա դատ վում և չի մերժ վում մարդ կանց կող մից: Հար ցազ րույց նե րի ըն թաց քում Երև ա նի հինգ բնա կիչ ներ նկա րագ րե ցին, թե ինչ պես են ակա նա տես եղել «հա մա ցան ցա յին թաղ ման»:

14 «Сме на­3» – 1958­1960; «Сме на­4» – 1958–1960, ГОМЗ http://www.photohistory.ru/index.php?pid=1207248177735695 (24.09.2015)

15 «Зор кий­4» – 1956–1973; «Зор кий­4к» – 1972–1978, 1980 гг., КМЗ http://www.photo­history.ru/1207248177888644.html (24.09.2015)

276

Սմբատ Հա կո բյան

Հեր մի նե — Ըտենց գնա ցել էինք, իրանք էլ սկայ պով մի ա ցել էին, լա ցում-մա ցում էին:Ս. Հ. — Իսկ ասենք ի՞նչ էին անում, խո սո՞ւմ էին, թե՞ ուղ ղա կի նա յում էին:Հեր մի նե — Դե մեկ ու մեջ խո սում էին, բա ներ էին պատ մում իրար, բայց ըտենց կամ պյուտ րը դրել էին սե ղա նին, իրանք էլ ըն դե ղից` Իտա լի ա յից նա յում էին: Ոնց որ դե էտ քան փող չու նե ին, որ գա յին էլի, ծախս ա, բան ա:Ս. Հ — Բա, մար դիկ ասենք ի՞նչ էին ասում դրա մա սին, ասու՞մ էին էտ վատ ա, որ ըտենց բան են անում:Հեր մի նե — Չէ հա, նոր մալ էին ըն դու նում, ոչ մեկ վատ բան չի ասել: 16

Նախ կի նում, երբ հա մա ցան ցը դեռ լայն տա րա ծում չու ներ, մար դիկ մեկ այլ եղա նակ էին կի րա ռում, որ պես զի ար տա սահ մա նում բնակ վող իրենց բա րե կամ ե րին դարձ նեն «մաս նա կից» թաղ ման ծե սին: Նրանք տե սագ րում էին թաղ ման պրո ցե սը, իսկ տե սա ժա պա վե նը ու ղար կում էին այլ եր կիր:

Գա գիկ — …ըտենց դրե նկա րել էին իրանց բա նը:Ս. Հ. — Ին չը՞, թա ղու մը:Գա գիկ — Հա, իրա հոր թա ղու մը դրե նկա րել էր, էտ կա սետն էլ ու-ղար կել էր Ամե րի կա ախ պո րը: Մի վախտ անում էին ըտենց բա ներ, բայց դե հի մի էլ չկա հա: 17

Այս դրվագ նե րը ցույց են տա լիս, որ մար դիկ հիմ ա կա նում ըն դու­նե լի են հա մա րում այն, որ թաղ ման ծե սը ֆիքս վի հեռ վում բնակ վող որևէ բա րե կա մին փո խան ցե լու նպա տա կով, սա կայն իրադ րու թյու նը փոխ վում է, երբ փոխ վում է ֆիք սե լու նպա տա կը:

Ար ման — Ըտենց ին քը նկա րում էր, սփյուռ քա հայ էր էլի, բան չէր ջո գում ու սաղ զար մա ցած նա յում էին, ասում էին «գիժ ա էս մար դը»:Ս. Հ. — Ին չո՞վ էր նկա րում:Ար ման — Կա մե ռա յով նկա րում էր էլի, իրան հե տաքր քիր էր, չէր տե սե, ու զում էր հե տը տա ներ: 18

Հաս միկ — Ու հե տո երե խե քը ասում էին, պա պան հենց անտ րա-մա դիր ա լի նում, դնում էտ նա յում ա ու սկսում ա լա ցել, ոնց որ անընդ հատ ապ րում ա էտ բա նե րը:Ս. Հ. — Էտ ո՞վ:

16 Խմբա յին հար ցազ րույց (29.09.2013):17 Խո րաց ված հար ցազ րույց (13.03.2015):18 Խմբա յին հար ցազ րույց (04.10.2013):

277

Թա ղում եր, որոնք կա րե լի է լու սան կա րել և թա ղում եր, որոնք չի կա րե լի լու սան կա րել

Հաս միկ — Մոր քու րիս տղեն:Ս. Հ. — Ի՞նչ ա արել, նկա րե՞լ ա:Հաս միկ — Իրա քրոջ թա ղու մը նկա րել ա:Ս. Հ. — Վի դե ո յո՞վ:Հաս միկ — Վի դե ո յով:Ան նա — Շատ սխալ երև ույթ ա:Հաս միկ — Ես տե սա զար մա ցա: 19

Վեր ջին եր կու հար ցազ րույց նե րը ցույց են տա լիս, որ մար դիկ բա­վա կա նին բա ցա սա կան են ըն կա լում, երբ որևէ մե կը տե սագ րում է թաղ­ման ծե սը, սա կայն ինչ պե՞ս բա ցատ րել այն, որ նույն տե սագ րու մը ըն դու­նե լի է լի նում, երբ դա ար վում է մեկ այլ մար դուն ու ղար կե լու հա մար, կամ ին չու՞ են մար դիկ ըն դու նում սկայ փով մի ա ցում ե րը: Խնդի րը, ըստ իս, նրա նում է, թե ինչ նպա տա կով է ֆիքս վում ծե սը. մի դեպ քում, երբ մար դիկ տե սագ րում են այն և ու ղար կում են բա րե կամ ե րին կամ կապ վում են սկայ փի մի ջո ցով, ծե սը ֆիքս վում է փո խանց ման նպա տա կով և տե սագ­րու թյունն այս տեղ կա տա րում է ավե լի շատ մե դի ա յի, տե ղե կաց ման դեր: Իսկ երբ տե սագ րու թյան գոր ծա ռույ թը փոխ վում է, և թաղ ման ծե սը նկա­րա հան վում է, որ պես զի այն պահ վի որ պես հի շո ղու թյուն, այս տեղ մար դիկ քննա դա տա բար են մո տե նում այդ գոր ծո ղու թյա նը: Այս դեպ քում այն նման վում է լու սան կա րե լուն և, կա րե լի է են թադ րել, որ տա բուն կա յա նում է որ պես հի շո ղու թյուն ֆիք սե լու մեջ: Մար դիկ չեն ցան կա նում հի շել այն ցա վը և բա ցա սա կան ապ րում ե րը, որոնք եղել են թաղ ման ըն թաց քում և հնա րա վո րինս խու սա փում են դրա հետ կապ ված որևէ հի շո ղու թյու նից:

ПО ХО РО НЫ, КО ТО РЫЕ МОЖ НО ФО ТОГ РА ФИ РО ВАТЬ, И ПО ХО РО НЫ, КО ТО РЫЕ НЕЛЬ ЗЯ ФО ТОГ РА ФИ РО ВАТЬ

Смб ат Ако пянРе зю меВплоть до 1990­х в Ар ме нии сни ма лись на фо то мно гие по хо рон ные ри­туа лы, но со вре ме нем сни мать ри ту ал ста ло зап рет но. По хо ро ны яв ля­ют ся од ним из са мых важ ных соб ытий в жиз ни че ло ве ка, и как в дру гих по доб ных слу ча ях (день рож де ния, свад ьба, окон ча ние уче бы и т.п.) они фик си ро ва лись с по мощью фо тог ра фии. Но с 1970­х фо то тех ни ка ста но вит­ся бо лее до ступ ной для лю дей, и фо тог раф ия пе ре ста ет быть пос вя щён ной толь ко об ря дам пе ре хо да. В ито ге фо тог ра фи ро ва ние по хо рон та бу и ру ет ся до се год няш не го дня. Меж ду тем ви де о за пись и транс ляц ия по хо рон по ин­тер не ту с по мощью прог рам мы skype не та бу и ру ет ся, что по ка зы ва ет, что

19 Խմբա յին հար ցազ րույց (12.02.2013):

278

Սմբատ Հա կո բյան

проб ле ма тут не толь ко в том, что об ряд фик си ру ет ся ви зу аль но, а еще и в том, с ка кой целью он фик си ру ет ся. В слу чае с фо тог ра фи ей (и ча стич но с ви де о за пис ью) соб ытие фик си ру ет ся, что бы оно сох ра ни лось, а в слу чае с ви де о за пис ью и транс ля ци ей по ин тер не ту оно фик си ру ет ся, что бы пе ре­да ва лось, а не сох ра ня лось.

Клю че вые сло ва: по хо рон ный ри ту ал, ви зу аль ная ант ро по лог ия, фо тог раф­ия, ви де о за пись, та бу.

FUNERALS THAT CAN BE PHOTOGRAPHED AND FUNERALS THAT CAN NOT BE PHOTOGRAPHED

Smbat HakobyanSummaryTill the 1980’s there were numerous photographs of funeral rituals in Armenia, but with time photography of funerals became forbidden. The funeral is one of the most important events in a person’s life and like other similar events (birthday, wedding, graduation, etc.) it was fixed through photography. Howev­er, from the 1970’s photo cameras became more accessible to people and taking photos stopped being solely a medium for documenting one’s rites of passage and, therefor, it became taboo to photograph funerals. At the same time, there is no taboo on video recording or online streaming of this ritual via programs such as Skype of , which shows that the problem is not the visual recording of the ritual, but the way and purpose of recording. In case of photography (some­times for video recording, as well), people document record the event in order to preserve it, but when we video record or stream via internet we do so in order to communicate rather than to preserve.

Keywords: funeral ritual, visual anthropology photography, video recording, ta­boo.

503

ՀԱ ՊԱ ՎՈՒՄ ՆԵՐ

ԱՀ — Ազ գագ րա կան հան դեսԱՇ ՍԱՀ — Ար մեն Շա վար շի Սարգ սյա նի անձ նա կան հա վա քա ծուԳՀ ՓԺԲ — Գա րե գին սար կա ւագ Հով սէ փե անց, Փշրանք ներ ժո ղովր­

դա կան բա նա հիւ սու թիւ նիցԳՍ — Գա րե գին Սրվանձ տյանցԵԼՄ — Ե. Լա լա յե ան, Մար գա րիտ ներ հայ բա նա հիւ սու թե անԷԱԺ — Էմի նե ան ազ գագ րա կան ժո ղո վա ծուԼՀԳ — Լրա բեր հա սա րա կա կան գի տու թյուն նե րիՀԱԲ — Հայ ազ գագ րու թյուն և բա նա հյու սու թյունՀԺՀ — Հայ ժո ղովր դա կան հե քի աթ ներՀՀ ՀԱՀԽ — Հին աւան դա կան հե քի աթ ներ Խո տորջ րոյ, հա ւա քեց

Հ. Մ. Հա ճե անՀՀ ՊԿՊԱ — Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան պատ մու թյան կենտ րո­

նա կան պե տա կան ար խիվՀՍՀ — Հայ կա կան սո վե տա կան հան րա գի տա րանՄՄ — Մես րոպ Մաշ տո ցի ան վան մա տե նա դա րանՆԳՆ — Ներ քին գոր ծե րի նա խա րա րու թյունՊԲՀ — Պատ մա բա նա սի րա կան հան դեսՎկ — Վկա յու թյունՔՀ — «Քրիս տո նյա Հա յաս տան» հան րա գի տա րանМНМ — Ми фы на ро дов ми раСЭ — Со ветс кая эт ног раф ияСПГУ — Санкт­Пе тер бургс кий го су дарст вен ный уни вер си тетЧГИ КИ — Чу вашс кий го су дарст вен ный ин сти тут куль ту ры

и ис кусств

504

CONTENTS

Preface 91. Stepan Lisitsian (on the occasion of his 150th birthday) 11 Lilia Vardanyan

I. THE ARMENIAN GENOCIDE, SELF-DEFENCE, CANONIZATION

2. Shaping the image of “the enemy” as supporting factors for the mass violence in the context of the Armenian Genocide 18

Hasmik Grigoryan

3. The heroic battle of Moussa dagh according to the testimonies of the eyewitness survivors 27

Verzhine Svazlyan4. Andranik: folklore character 41 Alvard Ghaziyan5. Canonization of the martyrs of the Armenian Genocide

as a cultural event 54 Harutyun Marutyan

II. STALINISM: YESTERDAY AND TODAY

6. The forced relocation of Armenians and the subgroup of “Turks” in specific localities exiled from the Black sea area 66

Hranush Kharatyan7. Altayan exile as a source of innovations 81 Levon Abrahamian8. The localization of the monument of Anastas Mikoyan

as a “place of memory” 90 Hasmik Knyazyan

III. OLD AND NEW REFUGEES/IMMIGRANTS IN ARMENIA

9. Generation change issues in compatriotic unions 106 Anna Markosyan10. The Pand pilgrimage as a paradigm of the Getashen

descendents’ identity 116 Gayane Shagoyan, Arsen Hakobyan, Victoria Khurshudyan11. The process of integration and naturalization of

Armenian refugees from Azerbaijan (1988 –1992) 126 Shushanik Ghazaryan

12. The process of accomodation of Syrian Armenians 135 Armenuhi Stepanyan

13. Language as an important component for Syrian Armenians cultural adaptation (an ethno­sociological survey) 143

Gayane Hakobyan

505

IV. ETHNOGRAPHY OF MUSEUM OBJECTS

14. The types of money and their ritual significance 156 Armine Zohrabyan

15. Manifestations of compositions and ornaments of Armenian carpets in middle age Spanish carpets 168

Lilia Avanesyan16. Necklaces with dragon symbols 179 Astghik Isreaelian17. On the issue of promoting of ethnographic artifacts and collections

in the light of modern market relationships 193 Lianna Gevorgyan

V. BELIEF, RITUAL, FESTIVAL18. Trepanation in the Late Bronze and Early Iron ages (on anthropological

materials from the territory of the Lori region of Armenia) 206 Anahit Khudaverdyan, Suren Hobosyan19. The miracle factor in the religious­ecclesiastical legends of Moks 217 Ester Khemchyan20. The soul outside of the body in Armenian tales of magic 231 Tamar Hayrapetyan21. The Hisnakats (Forty days) feast epiphany 243 Hasmik Abrahamyan22. On the tradition of raising of Varaz­Trdat, the Prince

of Caucasian Albania, on the shield 255 Artak Dabaghyan23. Reflection in the “curtail form” of the ritual in

the name of one plant 263 Emma Petrosyan, Zaruhi Sudjyan24. Funerals that can be photographed and

funerals that can not be photographed 269 Smbat Hakobyan25. Armenian­Catholic community of Samtskhe­Javakhk

(an attempt of historic­ethnographic research) 279 Sose Grigoryan

VI. SACRAL PLACE AND CHURCH

26. Sacred landscape of Tirinkatar on Aragats 290 Arsen Bobokhyan27. Sacred objects from medieval Saghmosavank 302 Ashot Manucharyan28. Mount Cassius in traditional ancient beliefs and

folk tales of Armenians in the Antioch region 313 Hagop Tcholakian

506

29. Two churches, two communities: social and religious context of newly built churches 328

Yulia Antonyan

VII. LEISURE30. The cafռ environment in Yerevan: eastern space

with western trajectory 340 Gohar Stepanyan

31. Leisure time structure changes in urban residential areas of the Republic of Armenia 353

Ruben Ohanjanyan

VIII. PUBLIC DISCOURSE AND BEHAVIOUR

32. The interactions of culture and certain contemporary fundamental issues in Armenian public perceptions 366

Nikol Margaryan, Meline Torosyan

33. Some aspects of gender communication issues in Post­Soviet Armenia 383

Lilit Manukyan

IX. AGRICULTURE AND GATHERING

34. Agricultural customs in Armenia in the 17th century according to historiographers Zakaria Kanakertsi and Zakaria Aguletsi 392

Christine Papikian

35. Gathering of wild fruits in Lori Angela Amirkhanyan

X. EPIC POEM

36. Armenian folk heroic epic 414 Armen Petrosyan

37. Aram Ghanalanyan: writing down and editing the versions of “Sasna tsrer” (Daredevils of Sassoun) epic poem 426

Anna Poghosyan

38. The religious ceremonial component in the Armenian epic “Sasna tsrer” 439 Sargis Harutyunyan

XI. FAIRY TALE

39. Gift­bringer and adviser animals in the Armenian folk tales 446 Marine Khemchyan

40. Fairy tale narration today 458 Nvard Vardanyan