Artur Sandauer - O sytuacji pisarza polskiego pochodzenia żydowskiego w XX wieku - 1982 (zorg)

8/14/2019 Artur Sandauer - O sytuacji pisarza polskiego pochodzenia ydowskiego w XX wieku - 1982 (zorg)

1/55


2/55

O SYTUACJI PISARZA POLSKIEGOPOCHODZENIA YDOWSKIEGO W XX WIEKU

(R ZECZ, KTRNIE JA POWINIENEM BY NAPISA)

Artur Sandauer


3/55

Rozdzia I PREHISTORIA ZAGADNIENIA

Nie jest t hist ria wka u y w we wspczesn kultur p lsk; ma t byd - na tle ziejwp wstaej w XX wieku grupy sp ecznej y w-P lakw- pis warunkw, w jakich ich asymilacja si

k nywaa raz reakcyj psychicznych na te warunki. Nie b wizuje wic a na k mpletn d, jelichodzi o n azwiska je n stek twrczych; je yne, c b wizuje, t k mpletn dw opisie sytuacji.

Znaj si zapewne tacy, ktrzy sam p stawienie pr blemu uznaj za sh cking. Niniejsza ksika-p wie z- ju w s amym swym tytule stawia zaga nienie p ch zenia. Jest t je nak za enierasist wskie; nie m naw nikogo wmuszad przynalen ci, ktrej przyjdnie chce. I j ake w o gle justalid? Czyby wrcid niesawnej pamici ba ao pochodzeniowych? A p rzecie je ynymczynnikiem, ktry winien tu ecy wa, jest sam krelenie je n stki.

1. Sprecyzowanie tematu

Czy je nak rzeczywicie- ecy uje sam krelenie? Czy nie w ln nam zaliczyd k g - nawet wbrew jego woli - jakiej grupy sp ecznej, nar wej itp., jeeli przemawiaj za tym ane biektywne?Czy met a krelania zewntrz jest cak wicie rzucenia? St suje jw znanym studiumo antysemityzmie nie podejrzany przecie o rasizm - Sartre: y em jest p wia a ten, k g maj zay a.

G ybymy chcieli p przestad wycznie na sam kreleniu, musielibymy przyjd za br m netwszystko, co da na je n stka mwi o s bie: t nie zawsze mwi na praw . M g przecie, jeli o t wrcz d literack ch zi, istnied kumenty zataj ne, ktre wyj na jaw pier p mierci;utw ry, ktrych stp bywa utru ni ny, jak np. nie g sz na tPieo o biciu JulianaTuwima.

P przestajc na met zie sam krelania, musielibymy, c alej, ign r wad cae fragmentybi grafii. Wy bramy s bie, e kt , kt zio s wym p ch zeniu mwi raczej niechtnie, musia siza okupacji ukrywad, p niewa kreli g w t en sp sb kupant. Fakt ten musia - zobaczymy to zachwil na przyka zie- cisnd pitn na jeg twrcz ci. Nie m emy wic p mindmilczeniem

weg krelenia zewntrz, czyli sp jrzenia rugich, ch ciaz ajemy s bie spraw z ryzyk wn citego po ejcia.

Okrelenie zewntrz m e bydoparte na dwojakich danych: a) pochodzeniowo-metrykalnych, b)fizjologiczno- psych l gicznych. Pierwsze st suje np. ustaw awstw rabiniczne, ktre za y a uwaaka eg , kt ma matk y wk; st suje je te- naley przypucid- Encyclopaedia judaica , ktra w r z ziale, p wic nym wka wi y ww literatur p lsk, wymienia np. Rewicza czyW r szylskieg , aut rw, ktrzy- o ile wiem - nigdzie o t ym nie wsp minaj. Wy aje si, ewysuwanie twier zeo pochodzeniowych - i t bez p ania r e- dalekie jest od precyzji naukowej,

p za tym za - pachnie rasizmem.


4/55

Drugi typ krelania zewntrz p lega na rywczych sp strzeeniacho charakterze fizjologiczno-psychologicznym, czyli na odkrywaniu tzw. cech typowych. Mi m e ten sp sb efini wania bu zi w nas sprzeciw, musimy przyznad, e u glnienia teg r zaju s bieg we, e wic ign r wadjeznaczy by- ign r wad rzeczywist d. P sugujc si nimi tui wdzie, musimy sobie zda d jednakspraw z ich nieprecyzyjn ci: zawsze przecie przyka wi na jak tez m na przeciwstawid przyka wrcz przeciwny.

y zi- p wie kt - s mzg wcy. A Chagall?- p wie kt inny. Wszelkie takie krelanie zaka a,co gorsza, pewien st pieo nieyczliw ci. Omnis determinatio negatio est - p wie zia BaruchSpin za. Ka a prba scharakteryz wania anej ist ty p lega na ukazaniu jej graniczeo, jest wicprb zaprzeczenia. Mwid o c echach typ w y wskich t - ju twierad r g rasizmu. A jednak - powtarzamy raz jeszcze - w typ charakterystyki nie a si rzucid cak wicie, jakw o glenie m na myled, nie st sujc raz p raz nieprecyzyjnych u glnieo.

W zasadzie jednak - b ziemy w studium niniejszym pierad si na sam kreleniu je n stki.

Zajm wad si b ziemy - jeli nie wycznie, t gwnie- tymi aut rami, ktrzy w swym pisarstwielub w i nnych kumentach stawiaj ten pr blem sami. Dla krytyka - pisaem nie awn - sprawy tenie p winny si liczyd tak ug , pki nie p jawiaj siw k rgu zainteres wao samego pisarza. Z t je nak chwil musz si sta prze mi tem rwniei jego bada o. Z biograficznego zagadnienie stajesi wwczas literackim.

Ale i tak - sprawa sam krelenia literackieg wymaga wyjanieo atk wych. P wstaj mian wiciedwa pytania: pierwsze, ktre tyczy miejsca, rugie, ktre tyczy sp s bu,w jaki sam kreleniet z sta k nane. Jelio m iejsce ch zi, aut r mg si krelidw t wrcz ci: wwczas jest twyznanie pen cenne, wia czce, e pr blematyka p ch zeni wa rzeczywicie lao istniaa. Mg

to uczynidmimochodem, w l icie, w r zm wie: wwczas ma wart d mniejsz, m e np. stwier zad niewan d tej sprawy la pisarza. Jeli ch zio s p sb: aut r m e stawiad to zagadnienie w s p sbmniej lub bardziej zakamuflowany.

Przy kazji teg zakamufl wania chciabym p stawid zaga nienie p lskich maranw. Marani byli ty zi, ktrzy- p g szeniu nakazu puszczenia Hiszpanii w1492 r. (wyjtek czyni n tylk lawychrztw) - pozostali w kraju tym nadal, przy czym niektrzy nie wyrzekli si ani p czuciaprzynalen ci, ani wiary pra jcw, lecz na al h wali zab b n wi y wskiemu: ci, przyapani,

stawali siw r ce witej Inkwizycji.

I w P lsce mamy maranw, ktrzy z p ch zeniem tym w l si nie z ra zad. Oczywicie, m g bydtacy, jak Lemian, ktrzy p pr stu niewiele majz n im wsplneg ; s je nak i tacy, ktrzy nie s ptym wzgl em k nsekwentni. Ot np. reyser, ktry nie wsp minao swym pochodzeniu w Polsce,eksp nuje je nat miast za granic. Ot aut r, ktry pr testuje gwat wnie, g y re akcja s wnikapisarzy chce uwi cznidw nawiasie jego poprzednie nazwisko. (Z uwagi na raliw d s bistsprawy stpuj tym razem zasa y wymieniania nazwisk).

A t inny bjaw maranizmu. Kt wsp minajco swym pochodzeniu czyni to w s p sb takzakamufl wany, e nie la a trzeba bystr ci, aby rzecz cyfr wad. Ilu t lat trzeba by , by


5/55

czytad- zakodowane w zwrotce Dzia w matce bcej i o jej synu Adamie, ukazanym przezlitery D i M , ktre w jzyku hebrajskim znacz 44 - przyznanie s i Mickiewicza matki y wki1.

A i tru n si ziwid! Za p ch zenie takie pac n r g ,a lu zie s tylk lu mi. Ale nie mwcie mi w t akim razie, e jest n jak ka e inne, g y yjemyw kraju, gdzie zagazowano za n ie 6 mili nw

lu zi. Pr blem naley p stawid; naley p ruszyd pice piek , wyw addemony z o tchani.P ch zenie t ma w k siebie aur, ktrej ign r wadnam nie wolno.

2. Geneza antysemityzmu

Niektrzy zechc t aur krelid jak antysemick; w zainteres waniu tym m g byd jednaki e lementy yczliw ci Pr p nuj zatem stw rzenie n weg terminu all semityzm: p lega n nawyrnianiu teg p ch zenia, na przewia czeniuo jeg wyjtk w cii stan wi gln baz, z ktrej m na wysnud zarwn anty-, jak i filosemickie wnioski.

Sprbujmy krelid genez weg all semityzmu. Tym, c ziej m y w na aje pitnwyjtk w ci, jest ich- dokonane jeszcze w praczasach - sam krelenie. Je yny t mian wiciesp r lu w star ytn ci, ktry wyznaje p cztku swej hist rii wiar niew przyrodniczebstwa, lecz w Duch weg B ga, stwrc przyr y. Na p cztku stw rzy Pan- ju tegwprowadzenia wystarczy, by una cznid zielc ich innych lu w antycznych przepad.

wia m d, e Bg ich jest odmienny i w yszy, aje im p czucie wybraostwa. Rozsypani bardzolicznie wr lu w r ziemn m rskich, a neg nie asymil wali si cak wicie: nie p zwalaaim na to - wanie wa - wynikaz monoteizmu - wia m d wybraostwa. Ot nar s bny, ktry z d rugimi sie nie kuma - mwi na wi k nami tw synw Izraela wysany ze zleceniem ich przeklciawieszczek m abicki, Balaam, ktremu mim w li wyrywaj siz ust s wa b g sawieostwa (Ks.Liczb. XXII, 22).

T niekumanie si nie m g nie wyw ad niechci u innych lu w. Przyzwyczaj ne wzajemnejt lerancji, nie r zumiay ne p ru y w w bec najbar ziej- w ich mniemaniu - uzasadnionych ao: awania kultu ich bstw m wzgl nie s b m panujcym. Kie y Kaligula za a stawianiasobie p sgw w wityniach, wszyscy p p rz k wali si- prcz y w. Wyw a t seriprzela wao ze str ny zamieszkaychw Aleksan rii Grekw. Rzecz sk oczya si na sp ziewanieszybko na skutek zamordowania Kaliguli.

Zarzuty, jakie stawia si y mw sta r ytn ci- a s tawiaj je tak wielcy pisarze, jak Tacyt- wynikaj z n iechci w bec ich religijneg fanatyzmu, bceg Grek m czy Rzymian m, nie majcym nicprzeciwk temu, by Pante n ich z sta p wiksz nyo d w ln il d bstw: by t gest wzajemnejpolitycznej kurtuazji.

Niechd ta nie miaa je nak a nej m tywacji i e l gicznej. Star ytni nie znawali na wi k y aweg mistyczneg wstrzsu, ktry leyu dna wszelkich uczudanty- czy - szerzej - allosemickich. Te

s b wiem - jak z baczymy za chwil- przeyciem natury em n l gicznej.

1 Z b. mj artyku:Nie czy, lecz p c Z matki bcej , ycie Literackie 1981, nr 36.


6/55

St sunek y w chrzecijaostwa nie by - powtarzam - je n znacznie nienawistny. Byy tam b knienawici - i e lementy biegun w przeciwne: by nab ny lk, by respekt, by przek nanieo ichwysz ci, przewia czenie, e b c y em jest czeg si wsty zid, ale i jest z czego byddumnym.Ot typ w all semicki fragment wspczesneg pisarza p lskieg .W swym Dzienniku (1953-1956),(s. 121) Wit l G mbr wicz p lemizuje z y ami, ktrzy p ch zenie swe uwaaj zanormalne:

G y syszz ust tych lu zi, e nar y wski jest jak inne, czuwam t mniej wicej tak, jakg ybym sysza Michaa Ani a twier zceg , e niczym si nik g nie rni (...) Niestety, ci,ktrym an praw wysz ci, nie maj prawa rwn ci (...) Nie ma nar u bar ziej czywiciegenialneg (...) Geniusz y wski jest czywistyw samej swej strukturze, to jest w t ym, e p bnie

jak genialn d in ywi ualna jest najcilej p cz nyz ch r b, upa kiem, p nieniem. Genialnylateg , e ch ry. Wyszy, g y p ni ny. Twrczy, b an rmalny (...) Hist ria teg nar u jest tajn

pr w kacj, p bnie jak bi grafia wszystkich wielkich lu zi- pr w kacj l su, ciganiem na siebiewszystkich klsk, jakie m g si przyczynid spenienia misji... nar u wybraneg (...) Wic gr zy tejnie zaatwicie wy braajc s bie, e jestecie zwyklii karmic si i ylliczn papk humanitarn(...)

Tekst - jak na Gombrowicza - nieomal mistyczny, nieomal chrzecijaoski. A b te, rzeczywicie,chrzecijaoskie p jm wanie r li y w maw s bie element mistyczny. Nie jest tajemnic, ewaciwy inicjat r tej religii, w. Pawe z Tarsu, stawia - p czas swych wczesnych p ry misyjnychp Maej Azjii Grecji - gwnie na y w jak na ewentualnych emisariuszyDobrej Nowiny.Ewangelia p sana jest - pisa wte y w Licie Rzymian(Rz. i, 16) - la wszystkich p rwni, lecznajpierw la y a, p tem la Greka.

Na zieje te r zchwiay siz chwil, g y w 67 r. przyby Rzymu. P kazaniuw tamtejszej gminie

y wskiej je ni ali si przek nado t ym, c mwi, ru zy nie uwierzyli (Dzieje apostolskie , XXVIII,24). Ci ostatni stanowili przypuszczalnie wiksz d, sk r ap st r zsta siz nimi w gniewie.Wie zcie, e t s w p sane jest o pogan, a oni suchad b (tame, XXVIII, 28). T-zamykajce Dzieje apostolskie z anie znacza prze mw polityce w. Pawa, a co zatem i K ci a,w bec y w.

Przetrwa , czywicie, przek nanie, eNowy Testament t alszy cigStarego , e y zi t narwybrany; nar ten nie stan je nak na wys k ci za ania, nie speni p ka anychw nim nadziei.R zczar wanie, jakieg zna w. Pawe w gminie rzymskiej, z staje u glni ne na wszystkichy w: sta ich by na t , by wy ad B ga ze sweg na, lecz nie na to, by we o uwierzyd. Siedzieli -

niczym zbunt wany archani - p prawicy Pana, lecz z stali strceni.

Europa chrzecijaoska em nizuje zatem y w: s tym gr niejsi, e byli kie y wybrani i ewybraostw t rzucili. Jest rzecz znamienn, e em nizacji tej nie znaj kultury islamu: la nichy zi nie s nar em b g bjcw, p niewa Jezus nie jest B giem. Mi zy y amia Arabami m eistnied - jak w chwili obecnej - wr g dnatury politycznej; nigdy jed nak nie b zie wr g cimetafizycznej. Dla re ni wiecznych chrzecijan y t Szatan; nawet ik n grafia em na-haczyk waty n s, k zierzawe w sy- wy aje si wz r wana na typie semickim.

Wynikiem em nizacji, k nanej na y ach, jest zjawisko wiele gr niejsze glnik wej

niechci, z jak sp tykali siw s tar ytn ci. Teraz znalaza na s bie i e l gi: jest niprzewia czenie o ich wyjtk w ci,o m agicznej ambiwalencji ich l sw. Jest t nar sakralny


7/55

w o wym p wjnym sensie, jaki s wu sacer na aje acina, nar wit -przeklty. Ta jesthistoryczna geneza chrzecijaoskieg all semityzmu, ktremu kres p y pier s br Jana XXIII.

3. Stosunek do ydw w dawnej Polsce

Z krajw Eur py re ni wiecznej, g zie nie ma katuszy, ktrych by imnie zadawano - skaran ich i o mord rytualny, i o zatruwanie studzien, i o bezczeszczenie h stii, wszystkim tym za skareni mt warzyszyy rzezie- P lska kazaa si najg cinniejszym. Pragnc stw rzyd sur gat nie istniejcegrdzennego mieszczaostwa, Kazimierz Wielki cign ich w1334 r. szczeglnymi przywilejami Polski 2. Prze tem byli tutaj tylk p je ynczy y zi. Najstarsze je nak m nety nasze maj napisyhebrajskie: Meszk Krl.

D w em yczliw ci,z jak si tu sp tkali, jest znamienny fakt. Ot y zi ka n w sie zibkrelali nazw, zaczerpnit ze Stareg Testamentu: a w ic Spain zastpili przez Spara , France-

przez C rfat itp. Tak fikcyjn etym l gi znaleli tei dla s wa P lska (P lin). Ma si n ska ad z dwu wyrazw: p (tu) i lin (sp cznij). Przez trzy stulecia- do wojen Chmielnickiego mianowicie -P lska bya rzeczywicie krajem, g zie y zi m gli p czd.

P lska wczesna nie zna yskryminacji y w na skal zach ni eur pejsk. Jeeli z arzaj siczasem rozruchy , t maj charakter zbytkw: hist rycy wsp minajo u rz zanych przezkrak wskich akw bur ach. Na g m g je nak yd sp k jnie, r zwijajc sw kulturw obu jzykach:w o witnym, hebrajskim i w p t cznym ialekcie niemieckim, ktry- nasikajchebrajskimi i polskimi wyrazami - a ji ysz.

St sunek wa z p lskich y w ksztatuje si p przem nym wpywem i e l gii k cielnej.O zie zicz ne p K ciele uczucia mieszane w bec nar u wit-wyklteg znaj wyraz nawet w ustawodawstwie. Daje ono y m przywilej, jakieg nie ma mieszczanin ani ch p; przyznaje immianowicie indygenat w r azie, g yby si nawrcili na wiar chrzecijaosk, w ujc grzechb g bjstwa. Praw t znaj uje ech w wierszu y wie p lscy Norwida:

Bod herbem gdy z wami szlachetny si ama, Krzy bywaw p rze mie tym - i on nie kama!

Z teg przywileju k rzystali je nak y zi na er rza k . Je en tylk znamy wypa ek nawrcenia simas weg : t 500 r zin y wskich- p w z. Jakuba Franka, ktry zg zi si uznadbo sk d Jezusa zamiast wyznawaneg t pseu -Mesjasza z Salonik, Sabataja Cwi - przesz w1751 r. weLw wie na wiar chrzecijaoski z sta przyjtych herbw.

Dla kultury p lskiej wy arzenie t mia znaczenie gr mne: wr p t mkw p k zielinaw rc nej r ziny Majewskich mia si znaled A am Mickiewicz. Owia czenie na ten temat z ydwukrotnie: raz - Ksaweremu Branickiemu, twier zc, e matka jeg jest z wychrztw3, razw wierszu Dzia w , g zie mwio sobie jako o z r z nym z matki bcej.I nie tyle sam fakt jest

2

Wr przywilejw tych by zakaz skarania ich m r rytualny, jak e religia ich zabrania im sp ywaniakrwi. 3 Przedmowa do Bramy pokuty (przeka y z elegii hebrajskich), Pary 1879.


8/55

frapujcy, c wsty liwe jeg przemilczanie; argument t na rzecz naszej tezy wstpnej, we le ktrejp ch zenie takie uwaa siu n as za infami.

Rzecz znamienna! Przeciw pr ces wi p lszczenia si y w, ktremu zaw zicza- b c b -swe przyjcie na wiat, wyp wie zia si sam Mickiewicz: uwaa mian wicie ich becn dna

ziemiach polskich w stanie oryginalnym, czyli - e tak p wiem - chaaciarskim, za wart d bezcenn,ktrej w a nym wypa ku tracid nie naley.

Prn - mwi w jednym z w yka wo literaturze s wiaoskiej- t usi wan lu ten zwizadzespraw P lski, przy biecujc mu wasn d grunt w i d br byt materialny. Mge Izrael zap mnied o t ylu wiekach n zyi ca sw pen chway przesz dprzeda d za ka waek ziemi? Jakie by t nawetnieszczcie by la wiata, g yby ten lu , je yny szcztek star ytnych szczepw, je yny, c nig ynie zwtpi w O patrzn d - puci si ap stazji!4.

Przeciw p lszczeniu si y w wyp wia a si rwnie p re ni- ale z p rzyczyn zupenie innych,

powodowany nie filo-, lecz antysemityzmem - drugi wieszcz romantyczny, Zygmunt Krasioski: gwnst j si wywr t wych stan wiw Nieboskiej komedii przechrzty. Krasioski t kaz mylicielaprawic weg , br niceg wart ci tra ycyjnych; mylicieli takich cechuje nieraz wikszaprzeziercz d ni p stp wiczw, praw a za- jak zwykle - ley p r ku.

Wyczu n genialnie- chtnie mu t przyznaj - -i ci, ktrych nazywa przechrztami, wyj niebawem z gett, aby swj - wy strz ny na talmu ycznych stu iach, p niec ny przez przela wania- umysskier wad ku cak wicie n wym pr blem m. Ujcie la nagr ma z nej energii znaj je ni w d ziaaln ci literackiej, inni- w naukowej, jeszcze inni - w p litycznej: p pr np. mas w Rew lucjPa ziernik w, ktra im bieca rwn uprawnienie.

4 Adam Mickiewicz Literatura s wiaoska . Kurs drugi . Z b. A am Mickiewicz Dziea, Warszawa 1955, t. X, s. 422.


9/55

Rozdzia II YDZIW POLSCE XX WIEKU

W wieku XX y zi stan wi lbrzymi si. Tu ch zimy se na zaga nienia: nie y achnar wych b ziemy t mwid, lecz o l u ziach p ch zenia y wskieg . Oni t p twier ztez Krasioskieg o w ywr t wej sile przechrztw, tez G mbr wiczao a mbiwalencji genialn ci ip nienia. Stajemy tym samym w bec waciweg tematu naszeg stu ium.

Wpierw jeszcze par sw o polsko- y wskich st sunkach p r zbi rami. wczesna P lska jestkrajem - kulturalnie - katolickim, cywilizacyjnie - pni nym, b bez r zenneg mieszczaostwa,narodowo - uciemi nym przez ssia w. Fakt, e zab rcy s- p za kat lick Austri, g zie ucisk bynajmniejszy - odmiennego wyznania, powoduje powstanie zrostu religijno- nar weg P lak-kat lik, ktreg by wa cz ny nawzajem si p tguj.

W okresie rozbiorowym istnieje jeszcze potrzeba pozyskania dla sprawy narodowej licznejmni ejsz ci y wskiej. T te ka y bjaw p lskieg patri tyzmuz jej str ny natychmiast sipodchwytuje i r z muchuje: przyka em p wic ny ich u zia wiw manifestacjachprzedpowstaniowych znakomity wiersz Norwida y wie-polscy .

1. Przed pierwsz wojn wiatow

Ju je nak teraz zarys wuj si zar ki przyszeg k nfliktu. Dziaaj przeciw y m uprze zeniareligijne; ziaaj te i- nar we: prcz Lemianw czy Kleinerw s przeciei tacy, c si ruszczczy te germanizuj. Fala napywajcych p p gromach 1905 r. z R sji uch cw, czyli mwicychp r syjsku litwakw, p w ujei u nas pierwsze pogromy.

Sp ecznie wreszcie- s y zi jakim ni t , ni si , ni t nar em bcym, ni t klas wasneg nar u.Jako klasa - maj na pieoku i z ch pem, ktry zna ich jako arendarzy, i z r b tnikiem, ktry zna ich jak fabrykantw czy jak grajzlerw,i z ziemianinem, ktry zna ich jak stawcw i, cnajwaniejsza, z mieszczaostwem r zennym, ktre - narastajc ywi w p 1863 r. - zastaje ich

jako dobrz e zainstal wanych na miejscu k nkurentw.

Za wyraz eo tego mieszczaostwa m na uwaad p wstae w 1897 r. Stronnictwo Narodowo-Dem kratyczne (en ecj). Za ycielem jeg , wiel letnim w zemi te retykiem by R manDm wski, ziaacz, ktry p trafi kat licyzm p g zidz politycznym amoralizmem i w ktregs wnictwie najczciej p wtarzajcym si przymi tnikiem jest bezwzgl ny. En ecy- twierdzi ohnp. - u erzaj w k munay naiwneg lub faszyweg humanitaryzmu, wykazuj, e nar ma prze ewszystkim b wizek bado s w je interesy, wyr kuj bezwzgl nie: W st sunkach mi zynar ami nie ma suszn cii krzyw y, jest tylk siai sab d5.

5 Roman Dmowski Pisma , Czst ch wa 1938, t. II, s. 220.


10/55

Zgodny z t ymi za eniami,w m yl ktrych nar y silniejsze maj praw eptad sabsze, ktreusprawie liwiaj wic np. r zbi ry P lski, jest pr gram str nnictwa.W p unktach, n szcych si y w czytamy: ywi u y wskieg (...) str nnictw nie uznaje za nar w-polityczny, zwalczawszelkie jeg usi wania p lityczn- rganizacyjne; p z stawiajc jeg uznaniu p anie si lub nieasymilacji kulturalnej, a bezwzgl neg uzalenienia si interesw p lskich.

Wyp wia ajc w jn y m, ktrzy by p wie zieli si p str nie zab rcw raz biecujct lerancj w bec tych, ktrzy by zajli stan wisk niez ecy wane, pr gram g si je nakp pieranie akcji ek n miczn -sp ecznej, majcej na celu usunicie szk liwej la naszeg r zw jusp eczneg an malii, ktra p lega na pan waniu przez y w caych zie zin r zw juekonomicznego w n aszym kraju raz usuwanie szk liweg wpywu y wz tych sfer yciasp eczneg ,w k trych si n na miernie r zrs.

Najbar ziej interesujcy jest la nas punkt trzeci. Je n stki- czytamy tam - sp r y w, ktreprzyjwszy kultur p lsk bez zastrzeeo cz si z naszym sp eczeostwem w jeg eniach

narodowych nawet tam, gdzie idzie o o graniczenie r li sp ecznej ywi u y wskieg , str nnictwuwaa w zupen ci za P lakw, rwnajc jez reszt r akw we wszystkich prawach i ob wizkach6.

Przy caej swej p z rnej twart ci punkt ten zap wia a ju przysz ew lucj en ecji ku k ncepcjikultury zamknitej, czyli ku rasizm wi. Stawia mian wicie wym je n stk m- a b yy t , jak sioka e za chwil, nie je n stki, lecz setkii setki tysicy - warunki, p jakimi m g byd przyjte wspln ty nar wej. Maj ne: 1) przyjdbez zastrzeeo kultur p lsk; 2) akcept wadprogramen ecki nawet tam, g zie i zieo o graniczenie r li sp ecznej ywi u y wskieg .

2. W P olsce midzywojennej

Analiz wany pr gram jest reprezentatywny la nastr jw znacznej czci wczesneg sp eczeostwa p lskieg . Zwizek Lu w-Narodowy - b tak nazw przybraa chwil w en ecja- maw pierwszym Sejmie z 1919 r. na gln il d 444 miejsc a 109 p sw, czeg naley liczyd

ziaajce na terenie r b tniczym en eckie eksp zytury: NPR z 15i NSR z 17 przedstawicielami.

P liczeniu 49 p sw ze str nnictw mniejsz ci wych stan wi t na gln il d g sw 395 o c harakterze niemniejsz ci wym przesz je n trzeci (141 p sw). Innymi s wy, antysemickipr gram en ecji wyznaje je na trzecia wczesneg sp eczeostwa- nie mwic ju o mniejostentacyjnym antysemityzmie ChrzecijaoskiejDemokracji czy Piasta.

Rzecz w t ym, e p wstaa na ziemiach o lu n ciw znacznej mierze niepolskiej - bia ruskiej,litewskiej, ukraioskiej, o miastach w z nacznej mierze y wskich, Druga Rzeczp sp lita nie bar zumiaa si p g zidz f aktem p sia ania a 37% mniejsz ci nar wych, faktem- dodajmy - wysoce

6 Przegl Wszechp lski, Krakw, pa ziernik 1903.


11/55

pr blematycznym, g yi ta cyfra, jeli przyjrzed si uwanie Rocznikowi Statystycznemu z 1921 r.,wy aje si m cn zani nai wynikaz na g rliw ci spisywaczy7.

Tym realiom geograficzno- nar w ci wym przeczy ju sama K nstytucja z 17 marca1921 r., gdziew a rtykule II czytamy: Wa za zwierzchniaw Rzeczyp sp litej naley Nar u. wia mie

wuznaczna ta f rmua (nar ? lu ?) nie wymienia,o jaki nar waciwie ch zi. Chyba je nak-o p lski, g y la innych rezerw wan nazw nar w ci. P bnie jak przyznawan sw b wszystkim wyznani m, zastrzegajc wszake miejsce prz ujce la K ci a rzymsk kat lickieg ,tak przyznajc rwn d wszystkim nar w ci m, miejsce prz ujce rezerwwano dlawyrnianeg u liter Nar u P lskieg . O naj ujemy tu, s wem, znan f rmu, we le ktrejwszyscy s rwni, ale niektrzy rwniejsi.

Rzeczpospolita polska o t ak uym pr cencie innych nar w ci musiaa czywicie byd tworemnietrwaym. Z awa s biez teg spraw bz pisu czyk wski, ktry pr p n wa zastpienieNar u przez Paostw . Bya t je nak zamiana cile termin l giczna, ktra niczeg nie

z b wizywaa.W praktyce - Druga Rzeczp sp lita bya parta na cigej yskryminacji mniejsz cinarodowych. Nie tylko o s tw rzeniu czeg na wzr Czech s wacji nie m na by marzyd; naweto stworzeniu Uniwersytetu Ukraioskieg we Lw wie nie m g bydmowy.

W kresie tym y zi s mniejsz ci najbar ziej nie tylk up le z n, alei przela wan. Nie tylkka y r k aka emicki zaczyna si - i punktuje p wtarzajcymi si wci krwawymi r zruchamiantysemickimi; nie tylk instaluje si la y w zielne rz y, czyli tzw. getta awk we; raz p razwybuchaj take p gr my - we Lwowie, w Przytyku. Sytuacja - ju lat wu ziestych napita-za strza si w o kresie, g y i caz Niemiec fala rasizmu zalewa Eur p.

Wr mniejsz ci nar wych y zi s wszelak je yn, ktra jest aktywna na terenie kulturyp lskiej. Mwilimy, e we leRocznika Statystycznego z 1921 r. k. 750 000 uywa jzyka p lskieg jak macierzysteg . Ot ci- w r nym st pniu sp l niz wani- y zi stan wi prze mi t naszegstu ium: s b wiem je yn mniejsz ci,z ktrej wych z p lscy pisarze.

Aby wyzw lid si z getta, y ma wwczas wie r gi: tru niejsz- p przez emigracj, raz atwiejsz- p przez p l nizacj. Mwic atwiejsz, mam je nak na myli sytuacj sprze pierwszej w jnywiat wej, kie yw zyskiwaniu s jusznikw la sprawy p lskiej by zainteresowane nawetStr nnictw Nar we. P zyskaniu niep leg ci nie awni sprzymierzeocy stali si niep trzebni,ba! gr ni jak k nkurenci.

3. ydzi-Polacy i ich kulturalne znaczenie

7 R cznik p sia a np. zielne rubryki la wyznania i nar w ci, lecz nie- la jzyka. W ten sp sbpraw sawnych, mwicych p bia rusku czy p ukraiosku, ch pw, ktrzy p jcia nar w ci nawet nieznali, a pytani ni, p wia ali tutejszy, m na by sp k jnie zapisad jak P lakw. W rezultacie ane,

tyczce wyznania i nar w ci, kazuj si cak wicie r zbiene. Tak np. praw sawnych jest 11,2%,

Bia rusinw za tylk - 4%; bywateli m jesz weg wyznania- 10,5%, y w- tylk 8%. Wynika by st , e1.500.000 Bia rusinw i 750.0000 bywateli wyznania m jesz weg p awa nar w d p lsk.Praw ziw d tych anych tru n zi, czywicie, spraw zid.


12/55

Pr asymilacji- jakk lwiek sabi ny przez pyw syj nizmu- trwa je nak na al. Grupa y w-P lakw jest na er zrnic wana, g y bejmujei tych, c si przechrzcili,i tych, c maj p czucieprzynalen ci p wjnej,i tych wreszcie, ktrzy p sugujc si jeykiem p lskim czuj si na aly ami. Ci statni maj r zbu wan pras, ktrej prze ueniem s wych zce becniew Izraelupisma p lsk jzyczne. I e l gia takich gazet, jak Nasz Przegl , Chwila, N wy Dziennik, jestsalonowo- syj nistyczna: g sz syj nizm, ale g nie realizuj.

Je n czenie r nie je nak znaczenie y ww kulturze gln p lskiej, r nie- paradoksalnie - wrazze wzrostem antysemityzmu. W i ch rkach znaj uje si te najp czytniejszy tyg nik kulturalnyWia m ci Literackie. Fen men je ynyw s w im r zaju: najbar ziej lubiani pisarze s jako ludzienajbar ziej znienawi zeni. Tuwim b i si wyjd na ulic, S nimskieg bijew c ukierni Ip h rski, ktrywielbi p ezj Tuwima teg st pnia, e nie c fa si prze splagi waniemDwu wiatrw .

P niewa znaczna p ad kultury p lskiej jest teraz wytw rem tych lu zi, nie m na byd przeciw nim,nie b c przeciw wasnej kulturze: p wstaje zr st antysemityzmu z antyinteligenck ci, nurt

rasistowsko- plebejski. Przyp mina si bajka, jakz okazji tzw. secesji plebejskiej opowiada u LiwiuszaMeneniusz Agrippa: jak t cia znienawi zi i zbunt wa si przeciw wasnej g wie.

A nienawid jest rzeczywicie straszna. G yby brad wszystkie wyzwiska na seri , m na by rzec, eprzesanki k mr gaz wych byy ju g t wew u mysach tych ludzi. Gdyby bra d je na serio... Nacae szczcie, yjemyw kraju, gdzie nigdy nie wiadomo, czy kto kpi, czy o d r g pyta, g zie s wa siwaciwie nie licz, g y nie st i za nimi a na w la wyk nania.

Jeeli je nako s wa ch zi, s ne- trzeba rzec - d m cne. Lu zk d stw rzya la niejnajbar ziej belywe s wa wiata- mwi starej babie w w ierszu p tym tytuem Anna

wirszczyoska . P bnie jzyk p lski, ktrym pisarze ci wa ali jak nikt, zarezerw wa la nichwanie naj belywsze s wa, jakiew o gle mia ysp zycji.

Obaczmy np., co o B lesawie Lemianie pisze na amach Gazety Warszawskiejw c igncym siprzez pid numerw tasiemcu o icie lemian wskim tytule Znik - nik czyli w krainie poetyckiej bezg ziesi stay wspprac wnik teg pisma, Stanisaw Pieok wski:

Przyby szan wneg gr na jeszcze je en y (...)- B. Lemian, czyli Lessman. Ten naley wa zieg r u nekr f rw,z up baniem grzebic siw m giach, trupach i zgnilinie, c zreszt

ley w c harakterze ucha y wskieg . (...) Duch y wski- chce czy nie chce - wnosi z s bwszystkie sw je waciw ci, wic: nihilizm, pesymizm, sceptycyzm, sch mzg w d, cynizm,materializm, bru talmu yczny, wszystk je n di ow lessman wskie r zcierwienie pa wa wyyn8.

A oto jeszcze bardziej kuriozalny cytat z a rtykuu, p wic neg Pogrzebowi prezydenta NarutowiczaJuliana Tuwima:

Ha! T y P lakw tak przemawia, yz b lszewickieg Skaman ra, m y y ziak, ktry jeszcze pisa d po polsku nie umie, Jojne Tuwim z G siej ulicy (...) Zatem: na k lana, P lacy! (...) Przez

8 Z b. Gazeta Warszawska 1922, nr 102 raz 104-107.


13/55

usta J jne Tuwima mwi gr ny Jeh wa! Mwi p p lsku, wic p winna zr zumied, p a p lskakanalio! I t y, Wan z t w sa!9.

Zapewne - powie kto - ale kt by si liczyz Pieok wskimi? Wane s g sy lu zi wybitnych, ci za-byli przeciw. Nie bar z je nak- przeciw! Wemy ch ciaby synnyList przyjaci z Pr st

z m stu (1936, nr 21) Gaczyoskieg , tekst tak starannie w okresie powojennym ukrywany, e nietylko on sam, al; nawet wzmianka o n im nap tykaa p ry zarwn ze str ny cenzury, jaki samychre akcji. St te p jawiajce si becnie wy ania Gaczyoskieg s - wszystkie bez wyjtku - wzoreme yt rskiej nieuczciw ci.

W przyw anym wic tekcie Gaczyoskieg znaj ujemy takie glne krelenia wspczesnychp etw, jak czciciele t waru, machl jki, f rsy, k szerneg ksiyca, jak sutenerzy p ezji, ktrzyzepchnli j ()w cie o swej synag gi. Twier zi, c praw e nie chce wyszczeglniadniczyichnazwisk, jak e za par lati tak nikt ju wiku tych nazwisk pamitad nie b zie. Mim twymienia p nazwisku Peipera, ktreg przy kazji krela jak peiper gu aja.

Inaczej z nazwiskami pisarzy znanych i p tnych: tutaj rzeczywiciepoprzestaje tylko na aluzjach.Mwi wic glnik w wellsistach, scientifistach, przyjaci ach pr steg cz wiekai zsia egmleka raz franciszkanach, p ktrymi t przezwami nietru n r zp znad S nimskieg , Tuwima,Wittlina. Wa ztw ich- zdaniem Gaczyoskieg - si k oczy, g y wyszachr wane p gu ajsku, a n ie krwi p wicenia z byte sawy t pieni z faszywy...

Nie b przyka w mn y. P przestan na niesam witej aneg cie, ktr mam E war a H y(Literatura 1981, nr 18). Ot w p krak wskim Miech wie staa tu prze w jn gabl tka, g zie zaszkem miecia si karykatura Tuwima, p krelajca czywicie jeg semicki wygli zaopatrzona

p wie ni plugawym napisem. Ot Niemcy p wkr czeniu gabl tk na razie zach wali,pr wa zc za miejsc wych y w na egzekucjw lasy podmiejskie kazali im nied j - jak krzy.Z staa r zstrzelana wrazz nimi: w t en sp sb przebywajcy wwczas w Stanach Tuwim z sta zabity- in effigie.

Antysemickimi cytatami m na by zapeniadtomy. D d przyp mnied wyka o Tuwimie KarolaHuberta R stw r wskieg , wyg sz nyw k rak wskim Zwizku Literatw. Twier zi nw n im, ep ezja t m ei d bra, tyle e niep lskaz ducha. Zap mnia sna , ei niep lsk d, jeli genialna,m e si przyczyniddo wzbo gacenia p lsk ci. B g sawieni pisarze tak niep lscy, jak Tuwim czy jakSchulz, ktry rzeczywicie mieliw s bie wiele elementw tychczas w kulturze naszej niebywaych.

9 Z b. Gazeta P ranna 2 gr sze 1922, nr 349.


14/55

Rozdzia III LITERATURA MIDZYWOJENNA

P wstaje pytanie, czy na temat psychiki y w zasymil wanych m naw o gle f rmu wad jakietwier zenia glne. M na na pewn - na temat sytuacji, w j akiej asymilacja ta si bywaa. Przepierwsz w jn wiat w bya na- jak si rzek - bez p rwnania atwiejsza: y zi byli jeszczewwczas prze mi tem zabiegw. Kt , kt wte y jrzewa czy ziaa- Wilhelm Feldman np.,B lesaw Lemian,. Juliusz Kleiner- nie nap tyka w zasa zie p rw; pr ces bywa przypieczt wanychrztem.

Mwi w zasa zie, g y np. Wilhelm Fel man (ktry nawrci si pier na u mierci)wyw ywa awantury, g zie nie brak i antysemickieg p smaku. By krytykiem- zaw niezbytlubiany; by krytykiem niezbyt k mpetentnym: p trafi rzucid- przesany bez p pisu - wierszS wackieg . Przeciw r zrbie, jakw zwizku z tym wszczt , ukaza si- podpisany wybitnyminazwiskami - pr test. Dzi pamitamy spraw ziki pi sence B ya, pi sence, ktrej zarwn tekst,

jak i komentarz - w edycji Wydawnictwa Literackiego - sur w cenzur wan , s w parchuwykropkowano , charakter afery p minit milczeniem.

Okazem y a teg st pnia sp l niz waneg , e nie tylk wia m d, ale i p wia m dmap lsk, by B lesaw Lemian.W t wrcz ci jeg y wskich m tyww brak cak wicie; wyjtekstanowi Eliasz - te zreszt niebiblijny z d ucha. Jeli Lemian wsp minaw korespondencji o swymrodowodzie, to jako o c zym, c w o kresie, g y kwestia y wska- jak pisze - zapenia cae miastnienawici10 m e mu stand na zawadzie w o signiciu stan wiska re jenta.

1. Julian Tuw im, czyli yd-allosemita

Inaczej ma si rzeczz p isarzami, ktrym wypa rastadw a tm sferze, r zptanej przez en ecj p 1905 r. , nienawici. Julian Tuwim pa np.- wia czyo tym zachowana w archiwum Pieo o biciu -w ostatnich latach przedwojennych fiar r zruchw antysemickichw zi: wy arzenie, ktre niem g nie cisnd pitna na psychice rastajceg ch pca.

Sytuacj y a-P laka krelaj wa wyznaczniki. Pierwszy- t ten, i puszcza je n sp eczeostw ,by wejd do drugiego. Wybitne cy wilizacje p wstaway- twierdzi historyk Arnold Toynbee - tam,g zie nap tykan tru n ci naturalne. Rwniei r zw j wi je n stki sprzyjaj tru ne warunki. Tymte si tumaczy lbrzymi pr cent lu zi wybitnych wr y w zasymil wanych.

Po drugie - oderw ana tra ycji r zimej, nie bar z za wr nitaw n w - jednostka taka jestnastawiona antyzachowawczo, sprzyja przewrotom: wszelki ruch rewolucyjny gwarantuje jejmian wicie rwn uprawnienie w nowym sp eczeostwie. Tym si tumaczy gr mny u zia y wrosyjskich w R ew lucji Pa ziernik wej; tym- ich napyw K munistycznej Partii P lski.

10 B lesaw LemianUtwory rozproszone. Listy , Warszawa 1962, s. 328-331.


15/55

W mniemaniu wczesnej prawicy na epitet b lszewizmu zasugiwa zreszt ka y, kt nie byen ekiem. By nim la Pieok wskieg cay Skaman er wrazz Iwaszkiewiczem; bolszewikiem, doktreg strzela - jak si wyrazi Gaczyoskiw Skumbriach w tomacie pewien szlachetny - by i prezy ent Narut wicz; by nim nawet Pisu ski.

Za bolszewika czy - jak wwczas mawian - za y k mun uwaan ka eg , kt naruszawit ci tra ycyjne: wasn d prywatn, r zin, w jsk , cn t ziewicz. Dar skan aliz wania miap tym wzgl em zwaszcza Julian Tuwim, ktreg Wiosna - ytyramb, D generaw, D pr stegcz wiekawyw yway pian na ustach Pieok wskich; zag a nienie tak znamienne, e zajmiemy sinim obszerniej.

Ot asymil wad si - znaczy akcept wad kryteria obyczajowe i kanony estetyczne obcegosp eczeostwa - take wte y, g y mierz ne w nas. W t en sp sb zyskujemy siebie ystans,uczymy si patrzedna siebie cu zymi czyma. St - z dawna zauwa na u pisarzy pochodzeniay wskieg ,u Heineg ch ciaby- sk nn ddo autoironii.

C pier , jeli kt asymiluje si sp eczeostwa na p y re ni wieczneg ,i to w m iecie takzac fanym jak ziewitnast wieczna ; jeli jest n napitn wany myszk na p liczku raz typemwyranie semickim (ju sam zreszt brzezanie m na czuwad jak stygmat); jeli wreszcie wp czucie napitn wania p sycaw nim znerwicowana matka.

Tym, co u m atki by bsesj neur tyczni c zagna jw ko ocu mu bkanych, m e n cpraw a, jeli ma dtalentu i humoru, igrad jak p etyckim m tywem, patrzc na siebie sameg jak na ptaneg przez biesa czy jak na biesa we wasnejosobie:

O wie zi mnie raz przykry g d,Wizyta bya krtka. D ra za c , tumaczy c , Wystrychn mnie na u ka.

(Wizyta)

Znane s pasje k lekcj nerskie Tuwima, zbieracza em no- i s zczur l gicznych traktatw. Rzekbykt , e szperajc w t ych szpargaach, ktrych aut r wie pisywali r zmaite zabiegi egz rcystyczne,

szukiwa si sweg mityczneg r w u alb te- e? usi wa znaled met aut kuracji:

Uczyli mnie skutecznych sztuk

Bodinus i Del Rio...

S wem, rezultatem asymilacji sp eczeostwa, ktre y w em niz wa , byaw wypadkuTuwima - aut em nizacja. P niewa r wisk ,w k trym rasta, wi zia g jak ist t

mienneg gatunku, jak inneg , wic jak inneg wi zia te siebie sam. Zysk psychiczny byniewtpliwy: nauczy sispogl ad na siebie cu zym wzr kiem, par le regard d'autrui -p wie ziaby Sartre.

T umiejtn d patrzenia na siebie z z ewntrz, nabyt w t rakcie pr cesu asymilacji, u glni Tuwim w m et p etyck. Umia- w wierszu M i ja - sp jrzed czyma straszneg ch pcaz zi,

ktrym by nieg y, na siebie, znak miteg p et; umia- w Wierszu o u marej na ziei - wi zied siebie oczyma starego p saoca uliczneg , ktry sp ziewa si p nim zar bku.


16/55

M na rzec para ksalnie, e en ecka k tuneria bya Tuwim wi p trzebna, e byz n i zr nity w u cisk mi sn -nienawistny. Kiedy w 1946 r. wrci P lski Lu wej,w k trej Pieok wscy p ch wali si p mysich ziurach, zabrak mu ich: trzsajc si ze zeg czaru, jaki naorzucali,

trzsn si przy kazji i- z w asnej p ezji.

Z tym k tunem by p ziemnie p cz ny. Ile t wierszy p wici sennym miasteczk m, g ziessie zi brzy tyji gupiej! Jake mu uwi ziaa si P lska rzp lca jarmarcznie, P lskaT masz wwi Miech ww, g zie miaa si znalednie bawem za szklan gabl t wasna jeg twarz - jak straszy !

Przewi zia t !W n iec wczeniejszejPi sence umareg taki wanie ur i s bie zawiat. Stanie--pisaem kie y - jak tan etny ch ink wy ani ekw jakim Kutnie czy Siera zu p kiemma miasteczkowej gawiedzi:

Stan gapie za szybami,

A ty ruszaj skrzy ekami, A ty stukaj sztywn nk, Zatracona moja duszko!

Nie uniknd y wi-czartowi - pisaem alej - p miertnej kan nizacji. Usztywni ny wzr kiemk tuna wej ziew jeg zaciank wy pante n, wr niew jeg tan etn mit l gi, stanie siani kiem (alb iabekiem- abym zisiaj) ze szk lnych wypisw11 .

W 1943 r. p wraeniem napywajcychz P lski wia m ci- bya tam i wia m do mierci matki- g siw a merykaoskiej Gwie zie P larnej artykuMy, y zi p lscy , publik wany pniej za jegycia tylk w antologiach 12 . Przemawia w nim po raz pierwszy jako jeden z n ar u Szl jmw, Srulw,M skw, parchw, bejlisw i gu ajw; wyzwiska, ktre teraz akceptuje. D kument ten zamykawaciwie jeg twrcz d p etyck; p tem nastp wad miay raczej - poronienia.

Nazywajc siebie Szl jm, Srulem, M kiem, parchem, bejlisemi gu ajem nie musia sigaddoPieok wskieg , ktry- jak pamitamy chrzci g imieniem J jne Tuwim; mg wyzwiska teznaled we wasnych utw rach m zieoczych, w Gie ziarzach, Anonimowym mocarstwie , Bankui in. Czy nie wczu si tamw m it l gi k tuna, piszc szataoskich mszach i ukrytychzbr niach y w? Czy belgi gu aje i szajgece13 , ktrych tam p a resem y w uywa, niewyw ay skareoo a ntysemityzm? Ale nie! Nie antysemityzm t by; by t czucie wasnejegz tyki. Jake byby si wwczas przy a termin all semityzm!

Zak oczmy spraw! Asymilacjaw gruncie rzeczy , si nie u aa; za t u aa si p ezja, ktra tejnieu anej asymilacji, tej nieszczliwej mi ci P lski bya wynikiem. Czy nie a kie yw Zieleni

zr zumienia, e- skoro tamta Polska przyjd g nie chciaa- praw ziw jeg jczyzn p z stawaap lszczyzna?I czy waciwym jeg testamentem s nie tyle - na wp tylk u ane - Kwiaty polskie ,c w r zpaczliwyi genialny Bal w Operze , zak ocz ny yczeniem, aby wszystkich wszyscy iabliwzili? And my ending is despair - mg o sobie powiedzi ed y wski Pr sper p lskiej p ezji.

11 O cz wieku, ktry by iabem (Zebrane Pisma Krytyczne, Warszawa 1981, t. I; krelane t jak ZPK). 12 Zob. Pieo uj zie ca , Warszawa 1947.13

Tuwim, ktry mia mgliste tylk p jcie jzyku ji ysz, uywa terminu szjgec niewaciwie, r zumiejcprzezeo jak z kontekstu wynika m eg y a. Tymczasem y zi krelaj nim wanie m eg nie-y a.O p wie nikiem eoskim jest termin siksa, przyjty p w jnie w znaczeniu p l tek.


17/55

2. Antoni Sonimski, czyli postp umiarkowany

Przy wszystkich pochodzeniowo-pokoleniowo- artystycznych anal giach Ant ni S nimski znaj uje si w c ak wicie miennej sytuacji, ni Julian Tuwim- ju ch ciaby lateg , e przysze na wiat jakchrzecijanin, c chr ni g na razie mwi o latach dwudziestych - przed atakami nierasistowskiej

jeszcze endecji. W sytuacji odmiennej nie tylko z u wagi na wyznanie; take lateg , e rastajka y wr innej warstwy: Tuwim - wr r bn mieszczaostwa zkieg , S nimski- wrwarszawskiej inteligencji.

Asymil wad si t - jak mwilimy p wyej- przejm wadcudze kanony obyczajowe i kryteriaestetyczne - nawet wte y, g y mierz w nas; to trwad bezbronnie pod cudzym spojrzeniem. Dlaprzecitneg gustu tych czasw t , c y wskie, jest syn nimem szpet ty: n s za arty gruje

z ecy wanie na haczyk watym, twar e r- na mikkim. Asymilujca si je n stka musi-zwaszcza jelio d rastajcym ch pcu m wa- akcept wad ten system wart ci, zg zid si nawasn nieur ziw d.

Ur a jest je nak rastajcemu ch pcu p trzebna- jak rybie woda; walczy o n i ka y. Rnicami zy bu pisarzami p lega na tym, e- czujc na s bie em nizujcy wzr k k tuna- Tuwim nietylko dem niczn d t akceptuje, lecz tw rzy z niej nowy rodzaj urody - niesamowitej i tragicznej.atwiejszy start yci wy S nimskieg- by synem wziteg warszawskieg lekarza- ham wany by

jednak - co tu kryd? - przez fizj gn mi, ktra m ga utru niad m zieoczepoczynania.

Dowcip, bysk tliw d, cit d - t zie ziczy p jcu; trzeba by jeszcze p jd walk o u r .Czyni t , rzutujc i ea wasnej s by p za siebie, stylizujc sii p zujc. Na c ? Na Bayar a, narycerza bez skazy i zmazy, na nieugiteg b j wnikao sprawie liw d. Czyni t zwaszcza w wierszach, gdzie sprawia sobie twarz i p aszcz hi alga.

R zszczepieniu jeg pisarskiej s b w ci na ras weg feliet nisti p et niezbyt autentycznegp wiciem kie y zieln analiz: P czas gdy (w felietonie) - pisaem - jest, jaki jest: r zs ny,trzewy, wcipny, t p ezja stan wi lao teren psychicznych maskara : tutaj rapuje si w a ntykizujce czy byr niczne paszcze, tu n bilituje sii sprawia s bie k rzenie, tu ukazuje si, jakimchciaby byd14 . Tu, s wem, p zuje.

Cae ycie marzyo tym, by imp n wad, aby byd uch wym w zem p lskiej inteligencji: sta si nimrzeczywiciew o kresie p pa ziernik wym. By t wszelak je enz tych w zw, ktrzy z staj w odwodzie; jeden z tych pr w yrw, ktrzy g ni za p pularn ciu p wa nych;z tychbezk mpr mis wcw, ktrzyw c zasach szczeglnie gr nych z stawiaj za s b furtki- otwarte;dowodem jego nader ugodowe zachowanie w o kresie, g y pan wa kierunek, przeciw ktremuwypowiedzia si by - w t mie rep rtay - jeszcze dwierdwieku temu.

Jelio p ch zenie ch zi: nie zapiera si g bynajmniej. Eksp n wa je raczej, eksp n wa je nak w p stp w -polsko-patriotycznej wersji: to opowiada o d zia ku Zeligu S nimskim, re akt rzepost p wej gazety hebrajskiej; t wsp mina o p ra zia ku, Abrahamie Sternie, ktryz m tyww

14 Artur Sandauer ZPK, t III, s. 469.


18/55

patri tycznych rzuci zapr szenie Aka emii Berlioskiej; t p rujcw latach dwudziestych poPalestynie zauwaa tam je ynie stareg y a, ktry marzyo tym, by wrciddo Warszawy 15 .

Jego obiektywizm w traktowaniu spraw pochodzeniowych i b rak raliw ci s p sunite tak alek ,e a chwilami- stentacyjne. Ot np. gasza w Wia m ciach Literackich (1924, nr 35) artyku

O d raliw ci y w , z ktreg wia ujemy si m.in., e je nz kardynalnych i najbardziejcharakterystycznych cech y stwa jest bagateliz wanie najwietniejszych z byczy ucha lu zkieg .y zi bagatelizuj wszystk : kalecz jzyk, ktrym mwi, lekcewa czyst d m wy, aa i serca,przeceniaj za nier zumnie znaczenie pieni zy (...) Dziewid ziesit pr cent han larzy ywymt warem t y zi.

A alej: w sztuce niczeg nie kazali, (...) majw s bie tragiczn niepr uktywn d. Ba! NawetBg y wski lekceway wszelk etyk,a n awet pr st uczciw d, jeli ch zio z bycie kraju.Jak przyka weg lekcewaenia etyki wymienia S nimski kamienny eszcz, jaki Jeh wa spuszczana Amalekitow. Wszystko to - p mijajc r bny fakt, e eszcz spa a nie na Amalekitw, lecz na

Am rytw- ma wyw ad na czytelniku wraenie bezstr nn ci i braku uprze zeo na rzecz y w zestrony autora.

Artyku ten p suy- przypomnijmy - w 1968 r. G muce jak asumpt, abyz trybuny SaliKongresowej zaatak wad S nimskieg za antysemityzm. Zap mniao jednej tylko rzeczy: t , e bezwzgl u na meritum sprawy pinia publiczna przyznaje aut matycznie racj temu, kt w danejchwila na amach prasy br nid si nie m e. Tymczasemz a rtykuu S nimskieg wi ad wyranie, jak -nie oparte o r zeteln znaj m d rzeczy - post p wicz stw przerasta w obskurantyzm,a ostentacyjna bezstr nn dw traktowaniu spraw pochodzeniowych - w c rzeczywicie na erzbli neg antysemityzmu.

W 1947 r. wreszcie pisze S nimski wierszElegia miasteczek y wskich, g zie mwico tym jedynym w d ziejach wy arzeniu, jakim bya zaga a, aje wyraz na ziei, e kie y si zblibratersko i z cz n wa- Dwa nar y, karmi ne stuleci cierpieniem. Na zieja ta wynika- jakzwykle w p ezji S nimskieg - ze sk nn ci humanitarn -szlachetnej frazeologii: jednego z tychnar w na tej ziemi p pr stu - nie ma.

*

Fakt asymilacji skania je n stk- jak si rzek - do sojuszu z s iami p stpu: antytra ycj nalnesp eczeostw mniejsze czynid jej b zie wstrty. T te y zi uczestnicz wwczas we wszystkim, cnajbar ziej n w czesne: lbrzymi jest ich wka zarwn w p lityczn, jaki w artystycznawangar . S jusz bu jest zreszt wwczas p wszechny: k munizuj francuscy surrealici na rwni z r syjskimi futurystami; lewicuje krak wska Zwr tnicaz Peiperem, warszawska N wa Sztuka z Wattem, Sternem i W aykiem na czele.

a neg z nich - gdyby st s wadkryteria samo- krelenia i szukadwzmianek w t wrcz ci- niem na uwaad za y a; c najwyejw b i grafii znaj ziemy pewne ane. Na g je nak wszyscyzach wuj pene w t ej sprawie milczenie. Czy m na zreszt czekiwad, aby pniejszy pisarzradziecki, Bruno Jasieoski, pniejszy re akt r Miesicznika Literackieg , Aleksan er Watt czyaw angar zista Ta eusz Peiper ali si wepchndw re ni wieczn - ich zdaniem - pr blematyk?

15 Zob. Rozmowa z rodakiem .


19/55

Kt wie, czy nie nalea by si zastan wid- aby i n a t str n zaga nienia nie zamykad oczu - ilew s wej sk nn ci te retyz wania na temat p ezji taki Ta eusz Peiper zaw zicza prz k m-talmudystom. We wspomnianym Licie przyjaci z Pr st z m stu i Gaczyoskiplecie orabinackich szkkach r zmaitych Peiperw. Okrelenie takie- w swoim czasi e belywe - dla nasnie ma ju teg charakteru. Sam pisaem prze laty, e Peiper traktuje p ezj jak zesp chwytw i sp s bw16 . D jakieg st pnia by t zie zictwem pra jcw-talmu ystw, tru n czywicie

ciec; g yby je nak nawet by , t rabinacka szkka wysza niewtpliwie na bre ruch wiumys wemu w Polsce.

Tylko jednak w ruchach awangardowych lat dwudziestych - rzec trzeba - jednostki pochodzeniay wskieg grywaj r l prz ujc; trac jw trzydziestych; dlaczego, nietrudno dostrzec.Awangar a lat wu ziestych bya racj nalistycznai lewicujca; trzy ziestych mistycznai prawicowa:w t ej statniej y zi nie bar z m gli s bie znaledmiejsce.

3. Bruno Schulz, czyli pisarz polski o p odwiadomoci starotestamentowej

Wyjtek stan wi Bruno Schulz, jedyny pisarz- n wat r y wskieg p ch zenia, ktry wypywa w latach trzy ziestych. Kt k lwiek zna cz wieka, nie mg nie ziwid si sprzeczn ci: na tymp stp wcu sa z ny by aut r, ktry nicz p stpem nie mia wsplneg . Czas jeg p wiada o nie jest p stp w -linearny, jest k wy, nawija si na siebie i p wtarza wci ten sam brz wywz rzec. Rytuaem staje si tu wszystk : p siek, sen, han el. Ale b te ahist ryczna sp eczn d, doktrej nalea, bracaa si 2000 latw k rgu rytuaw.

Przyjrzyjmy si wsp mnianej sprzeczn ci mi zy cz wiekiema p isarzem uwaniej: tamten bywia my, ten czerpa z p wia m ci, tamten by Eur pejczykiem, ten grzznw mitach i rytach.Mi zy b ma przebiegaa rysa, jakby p wia m dzna j waa si p ziaaniem ciemnych simagnetycznych. Ku czemu zbacza tak lkliwie wzr k Schulza na aut p rtretach? Czy nie ku temu,c czai siw nim samym?

P wiem wicej: Eur pejczyk p tpiaw nim pra- Semit, p stp wiec - zb czeoca. St marzenieo samounicestwieniu. Jego masochizm - b by mas chist - stan wi f rm sam zaprzeczenia, by

eniem sam bjczym i znalaz - jak z baczymy za chwil- potwierdzenie w r zaju mierci.P twier zenia faktu, e nieg zien jest ycia, szukau partnerek.

Realizacji rczcych g bsesyj szuka tew dolnych warstwach Starego Testamentu - tych, co tozwiercie laj wiat krwawych rytuaw,z ktrych przezwycienia p wstaa ta ksiga. I czy

twierajcy jeg twrcz d Sierpieo - opowiadanie o tym, jak matka wyprowadza go w upalny dzie o sobotni z w izyt krewnych, g zie znaje przewr tnej inicjacji seksualnej, nie jest n w wersj

fiar wania Izaaka? Czy matka nie ska a g w o fierze M l ch wi z, ktre miay tak bar zsk mplik wad mu ycie?

P wia m d Schulza szaw g b, w g b krwawych rytuaw prasemickich. Marzyo W trejKsi ze R zaju, pisujcej rwnie akt tw rzenia- ale nie lu zi ju, lecz bezw lnych ist t,

16 Artur Sandauer ZPK, t I, s. 206.


20/55

manekinw - jeszcze jeden mit masochistyczny - zre uk wanych r li aut matw, p susznychka emu zleceniu. Czytamy tam, e zabjstw , k nane w interesie ciekaweg i wanegeksperymentu m e (...) stan wid zasug i byd punktem wyjcia la n wej ap l gii sa yzmu17 .

Dawne, mistyczne plemi na - czytamy w t yme Traktacie - balsam way swych umarych.W ciany

ich mieszka o byy wprawi ne, wmur wane ciaa, twarze; w s al nie sta jciec- wypchany,wygarb wana na-nieb szczka bya ywanem p st em. Znaem pewneg kapitana, ktry mia w s wej kajucie lamp-meluzyn zr bi n przez malajskich balsamistwz jego zamordowanejk chanki. Na g wie miaa r gi jelenie18 .

Mrz, jaki sze mi p k ciach, kie y czytywaem nieg y te fragmenty, z sta cyfr wany-przez kupacj. D z baczenia na wystawiez my em! - egnalimy siw getcie; przemianyw lampy i d ywany nie przewi ywalimy. Ale t - mia si spraw zid; wystarczy zajrzeddo muzeumpohitlerowskiego w J er z limie. Okupacja bya czasem speniania si pr r ctw, u sawnianiaprzen ni. Nar s bny Balaama z sta s bniony murami i d rutami; siewcy miazmatw

zaczli r zsiewadtyfus.

Rwnie i w r zaju mierci, jak Schulz nie tyle p nis, c s bie wybra, znalaza twrcz dtap twier zenie: wysze na ulic akuratw chwili, g y szalaa hitler wska akcja. Czy nie tak wanie,

jak w n c r zszalaej wichury wych zi, wcignity przez jej magnetyzm, subiekt Te r? Bi graf wiaa ta mierd kazj p cieszajcej hist ryjkio t ym, jak t ju- ju mia przybyd wysannik

podziemia, by go stawidw bezpieczne miejsce, ale, niestety, w ostatniej chwili 19 ... Jeszcze jednoz p cieszeo, ktrymi zwyk siu nas karmid swe sumienia.

17

Bruno Schulz Proza , Krakw 1964, s. 81. 18 Tame, s. 93. 19 Zob. Jerzy Ficowski Regiony wielkiej herezji , wyd. II, Krakw 1975, s. 242-243.


21/55

Rozdzia IV YDZIW LITERATURZE CZASU OKUPACJI

M y P lak, ktreg w s zk le ucz n , e sp eczeostw jeg zach wa siw czasie okupacjiwzorowo, a k try znalazszy si za granic naczytuje sio dobijaniu w P lsce przez ch pw zbiegych

b z wcw20 , ma do wyboru albo przyjd, e za granic ziaaj siy, ktre- nie wiadomo czemu -uwziy si na jeg nar , alb ew s zk le ucz n g kamstw. P jcie yskusji uniem liwiaj-dodajmy - bariery k munikacyjne, pienine, jzyk we, cenzuralne mi zy P lska Zachodem.

Nie b ziemy si w awadw p lemik i my: argumentami m na si przerzucad bez k oca. Nie ulegawtpliw ci, e k stu tysicy calaych y w zaw zicza t P lak m, ktrzy narazili la nich sweycie;, nie ulega je nak take, niestety, wtpliw ci, e znaczna czd sp eczeostwa kiwaa g wami:M e t i d brze, e Hitler wala za nas r b t.

Na g ma kt y w a wa- zacytuj, aby nie byd g s wnym, cen JerzegAndrzejewskiego, warszawiaka, a w ic na czneg wia ka p wstaniaw getcie - Lu cieszy si-pisze on dalej w opowiadaniu Wielki Ty zieo, ktrym zajmiemy si za chwil bszerniej- eznienawidzeni Niemcy maj n wy k p t...A p chwili: Na samym jeg (placu Krasioskich- A. S.)r ku stay wie karuzele, niezupenie jeszcze zm nt wane. Przyg t wywan je wi cznie nana ch zce wita21 .

Czy e akcja zieje si, zanim ruszyy karuzele na placu Krasioskich, czy e aut r w la szczeg tenp mind, d, ew o p wia aniu An rzejewskieg jeszcze si ne nie krc: krc si nat miast u Czesawa Mi szaw Campo di Fiori:

Czasem wiatr z d mw p ncych Przyn si czarne latawce, apali patkiw powietrzuJa cy na karuzeli R zwiewa suknie ziewczyn m Ten wiatr mw p ncych, miay si tumy wes e W czas piknej warszawskiej nie zieli.

y w likwi wan zatemu nas - w Pamitniku z powstania warszawskiego wspomina o tymrwnie Mir n Bia szewski22 - przy wikach sk cznej muzyki,i nic na t a ne akcje eg ta niep m g. Nie p m e te krelanie zebraneg na placu Krasioskich tumu jak mtw. C je naknajciekawsze, t fakt, e tych, ktrych mierci przygrywaa karuzela, p miertnie krela si jakr akw.

Nieche zatem w m y P lak nie wyrzeka na siy, zrzucajce- zamiast na waciwych sprawcwrzezi - win na nar , ktry sam by czci w jej fiar. Czemu b wiem przypisad niewaciwya res tych pretensyj? Czy nie temu, e Niemcy k nali aktu skruchy, g yw Polsce - aktu takiego

20

J. F. Steiner Treblinka , Paris 1966. Prface e Sim ne e Beauv ir. 21 Jerzy Andrzejewski Noc , Warszawa 1945, s. 76-77.22 Mir n Bia szewskiPamitnik z p wstania warszawskieg , wyd II, Warszawa 1971, s. 84.


22/55

zabrak ? Za k nan na terenie kraju likwi acj y w sp eczeostw p wia ad nie m e; m enat miast za w y antysemityzmu, jakie awa - i daje po wojnie - niemaa jeg czd. Tu -

b wizek reag wania spa a na literatur, ktra p winna bya z t spraw si r zliczyd. Czy sir zliczya?

D ch zimy uzasa nienia p tytuu: Rzecz, ktr nie ja p winienem by napisad. Dlaczeg- nie ja? A d lateg e mnie - p ejrzewad by m na o s tr nnicz d; na tematy za, g zie s jeg nie m e byd cak wicie biektywny, krytykw o gle nie p winien si wyp wia ad, chyba... chyba e- jakw danym wypadku - jest rzecz nie mal pewn, e nikt inny si nie wyp wie.

I pr sz zwrcid uwag! Nie p stuluj bynajmniej p ejm wania tematyki y wskiej: takich p zycjimielimy - by wymienidtylko najwybitniejsze - od Me ali nw Nak wskiej p Krajobrazniewzruszony Filipowicza, sporo. Chodzi o zagadnienie moralne: o obrachunek sumienia, o rozliczeniesi z polskim antysemityzmem - przedwojennym, wojennym, powojennym. Czy wiele mamy takichpozycji?

Za takie wanie uwaa si wa wsp mniane ju utw ry:Wielki Ty zieo Andrzejewskiego oraz Campodi Fiori Mi sza. AnalizWielkiego Tygodnia przepr wa ziem kie yw studium Szk anierzeczywist ci i jej uczeo23 . Rezultaty tam signite p trzymuj w p eni; becnie p przestan naich przypomnieniu i n a p stawieniu kr pek na i.

1. Wielki Tydzie Jerzego Andrzejewskiego, czyli dwie redakcje jednegoutworu

W p prze zajcej wy anie pierwsze t muNoc (1945) n tatce aut rskiej czytamy: Wielki Ty zieo,niecierpliwie i n a g rc napisany p bezp re nim wraeniem tragiczneg p wstania y w,wrci p n wnie sweg aut raw d wa lata pniej. Wrci na kres uszy, aby p znacznychzmianach artystycznych i wielu stronicach napisanych na nowo trzymad ksztat becny.

Mamy wic f rmalne przyznanie si: aby mc si ukazadw 1945 r. tekst pierwotny z 1943 r. musiaulec wielu zmian m artystycznym. Czy tylk - artystycznym? Tamten by sw b ny; ten p wstawap naciskiem n wej sytuacji p litycznej. Dla wielu prze stawicieli n wych wa z zaga a y wskabya spraw szczeglnie b lesn: straciliw n iej najbliszych. Jeli An rzejewski chcia, by ksik muwyda n , musia uczucia te uwzgl nid. Sprbujmy zrek nstru wad la y wej pierw tnej- mniej dlay w yczliwej wersji.

Gwnych b haterw jest w je: P lak Maecki raz Irena Lilien, crka cak wicie sp lszcz nejy wskiej r ziny. C ich awniej czy , a e- pewni swej p lsk ci- Lilienowie opasek niena yli, wic b je sp tykali si jeszcze za kupacji Pniej si t r zlaz : Irena pisaa Maeckieg wukr tnie, ten nie pisa.W c hwili r zp czcia akcji sp tykaj si na pl. Krasioskich,pod mur ami walczceg getta - Maecki, wie zi ny ciekaw ci, Irena- nowym poczuciemwspln ty, zewem krwi.

23 Artur Sandauer ZPK, t. III.


23/55

Istniej - zauwamy - wie met y narracji: alb aut r ut samia siz b haterem, patrzc jegczyma, alb te sp ziera naoi ocenia go z z ewntrz. An rzejewskiemu waciwa bya t pierwsza

z tych technik - psych l gizujca; st s wa j wyczniew wersji Wielkiego Tygodnia z 1943 r. Doceny b haterw z zewntrz, tj. z p zycji i e l gicznych wzywa je nakw felietonach pt. Po prostu w

1945 r. Jan Kott. I n ie ziw ta! Ta ruga technika lepiej m ga suydpropagandzie.

W wersji pierw tnej Maecki by zatem rzecznikiem-s b wtrem aut ra. Jeg t czyma wi zimy, jakIrena staje si wr ga i nieyczliwa la P lakw, ma la ichcierpie o tylko wy razy lekcewaenia.Wni sek? y zi- nawet ci najbardziej spolonizowani - myl tylk o sobie i w sytuacji odwrotnejz pewn ci nie przyszliby namz p m c. Niemniej rat wad ich kae nam chrzecijaoski b wizek.

I rzeczywicie, Maecki bierze Iren mu, g zie j p ejmuje jeg na, p zytywna kat liczkaAnna. Niestety, nie na je na jest wia kiem jej przybycia.W ssie ztwie mieszka szmuglerPi tr wski, ktry- rozpoznawszy w n iej y wk- chce sk rzystadz okazji, o co z k lei p n si gwat

jego na. Zmusz na puszczenia mu Maeckich, Irena ch ziw s w j bc di inn d,

w s wj - chcia by si rzec- allosemityzm, aby p zielidlos swojego ludu.

Postulaty krytyczno- wy awnicze 1945 r ku wymagay je nak wyraneg cicia si Maeckiegz1943. T te aut r p krela teraz jeg prze w jenne p wizaniaz f aszyzujcym ONR-em (s. 113-114). Nie dna tym! W n wej wersji p jawiaj si tui w zie wyranie bce, utrzymane w t echnice ceniajcej, wtrty, ktre na tle p prze nieg tekstu wygl aj - ni przypi, ni przyata.

A t przyka p mieszania bu technikw je nym z aniu: Psych l gizujca! Teraz sp tkaniez Irenza strzy w M aeckim zamt, ktry w n im wcz rajszeg wiecz ru narasta. P czu si bar zprzygnbi ny, p niewa... Cigdalszy w t echnice ceniajcej: ...jak typ wy inteligent nalea

gatunku lu zi, ktrzy bez wikszych tru n ci przeciwstawiaj lu zkim cierpieni mi krzywdomwasne k nflikty sumienia (s. 83).

Ow typ w d Maeckieg p krela teraz przy ka ej kazji, przy ajc mu la k ntrastu przebiel np stad brata Julka, ktry i zie getta, by walczydu b ku y w. Fragment, inf rmujcyo tej decyzji(s. 144- 145) tak bar z cina si spraw z awczym t nem reszty, e jeg przynalen ddo

rugiej wersji nie ulega wtpliw ci

Nie przyjcia wy aje si je nak rwnie p stawa z1943 r. Chwila, w k trej p n gett , nie byanajbardziej odpowiednia po temu, by wyp minad y m ich wa y; jeeli- t nalea uczynidtoo sposobniejszej po rze. wia czy t nie a nym antysemityzmie, leczo n ieczu ci w bec faktuzaga y y w. Za inny bjaw teg znieczulenia m na uwaad publik wanw p imie Sztuka i Nar (nr 11-12) wyp wie Ta euszaGajcego Ju nie potrzebujemy :

Trzeba wreszcie pos tawid spraw jasn i p wie zied, e t bar z wane, e t zasa nicze: p ezjawu ziest lecia bya w bca tej ziemii duszy cz wieka tej ziemi.W t wrcz ci p etw takich jak

Tuwim, S nimski, Lemian czytam w cig tr sko p prawn d, p lskpopraw n d wewntrzn 24 .

24 W tym miejscu myka ruku: mia byd chyba zewntrzn. (T p prawk wpr wa zi Z. Jastrzbski, ktryprac wywa tekst la Wspczesn ci.)


24/55

Trzech znak mitych pisarzy p lskich, wr nich Lemiana, uwaa m ciany aut r za bcych;krelenie, ktre mia w p rzysz ci zr bid karier. Jeli ich nie p trzebuje, t niez uwagi na

przynalen d literack, lecz na p ch zenie: tylk n ich czy. P zarzutem bc ci chcewywicidich z literatury, gdzie miejsce jest - tylk la sw ich. Na bitk czyni tw chwili, gdydogorywa getto.

Sprawa nie byaby tak tragiczna, g yby Gajcy nie by zginw powstaniu warszawskim, a r zwj jegnie by si zatrzyma na Ju nie p trzebujemy ; a t ake - gdyby w latach szed ziesitychniefortunnejtej wyp wie zi nie bya p chwycia la celw bynajmniej nie literackich pewna grupa p lityczna. Ale o tym - za chwil.

2. Czesaw Miosz, czyli poczucie wspodpowiedzialnoci za zagad

A je nak p wstaway za kupacjii utw ry, ujmujce spraw y wskw mniej nacjonalistycznymuchu; mam na myli Campo di Fiori i inne wiersze Mi sza. Nie przynalen dnarodowa dzieli

pal neg na rzymskim placu Gi r ana Bruna przygl ajcej si jeg mierci gawie zi; zieli ichrnica l su- ta sama c y w P lakw.

C m na tu p ra zid? Czy zachcad niesienia p m cy gincym? Nie, literatura nie p t jest,byagit wad czynu; waciwym jej za aniem jest przekazanie pamici teg , c si sta , A wszystkb zie legen - I wtedy po wielu latach - Na nowym Campo di Fiori - Bunt wznieci s w p ety.

Bezsilne nieg y s wa, nakrel new Warszawie 1943 roku - znacz zi wicej ni p m c la

gincych; ratuj h n r p lskiej literatury.

Wierszem od Campo di Fiori - nie tylk znaczeni w , lecz take lateg e r zgrywa siw podziemiu -ciemniejszym jest Bie ny chrzecijaninpatrzy na gett . Ot y wska zielnica jest ju tylk kuprum wisk, pl r wan przez szabr wnikw, ktrych ziaaln d przyrwnuje p eta ziaaln cimrwek i pszcz: cz wiek niewiele si tu rni wa a:

Pszcz y bu wuj czerw n wtr b, Mrwki bu wuj czarn k d . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wali si w o gniu ach, ciana i ar garnia fundament

Jest ju tylk piaszczysta, z eptana,z jednymdrzewem bez lici Ziemia.

Wizja sch wkwi n r, g zie giny nie bitki y wskieg p wstania, wyw uje braz stranikapodziemnego - ni t cz wieka, ni t kreta, ktryz latark, przytwier z n cz a, r zwietlaciemn ci:

P w li, rc tunel, p suwa si stranik-kretZ ma czerw n latark przypit na cz le. D tyka cia p grzebanych, liczy, prze ziera si


25/55

dalej.

w stranikz latark u c z a k jarzy si p ecie z y wskim patriarch, ktry przywiza s bie cz a skrzany szecian m litewnyi ktry p chyla si na nim- jak nad trupem:

B j si, tak si b j stranika-kreta.Jeg p wieka brzmiaa jaku patriarchy,Ktry sia ywaw b lasku wiec, Czytajc wielk ksig gatunku.

Na zak oczenie - przeniesienie w wiat ludzki: p wie zialn d za t , c zr bi n z y ami, spa ana y w N weg Testamentu, na nie brzezanych, ktrzy chcc nie chcc stali si p m cnikamimierci. C wemu patriarsze mam p wie zied- zastanawia si p eta -

C p wiem mu, ja, y N weg Testamentu, Czekajcy wch tysicy lat na p wrt

Jezusa?M je r zbite cia wy a mnie jeg sp jrzeniu I p liczy mnie mi zy p m cnikw mierci:

Nieobrzezanych.

Ze wiata przyr nicz - wa zieg przemieszczamy si tym samym stateczniew wiat ludzki:w d zie zin m raln ci.

3. Mieczysaw Jastrun, czyli spowied marana

Compo di Fiori ukaza siw okupacyjnym zbiorku Z otchani z nymz u tw rw p etw rnych -wwczas czywicie nie p pisanych. Otwieraj g wiersze Mieczysawa Jastruna, niektre znane z pniejszych wy ao, inne nie wznawiane wicej lub te wznawiane ze skrtami. Wierszemcak wicie p mijanym jestPieo y wskieg ch pca, gdzie znajdujemy takie oto zwrotki:

Cz wiek m e wskazad,P wie zied s w Jak gieo, jak zaraza.O m ja g w ! B j si wasnych rk, b j si wasnych stp, e mnie wy a z. Mj wasny cieo k pie mi grb. Nie mam na nim wa zy.

Jest t sp wie cz wieka, ktry si ukrywa; fakt, e jej p eta nie wznawia, jest wielce znamienny:nie tylk ukrywa si za kupacji, lecz take ukrywa, e si ukrywa. Taki Lemian nie tai bynajmniejswego pochodzenia ani nazwiska. Tu jednak dochodzi nowy czynnik: strach. Jastrun przemilcza nietylk sw je p ch zenie, lecz take- swoje aryjskie papiery.


26/55

Krytyka literackiego obchodzi sprawa o t yle, e zach way si jej la y, jak waPieo y wskiegch pca. Zach way si je naki inne - rwnie p zacierane. S np. pretensje do sp eczeostwa polskiego o s t sunek y w.I nie tyle ne same nas ra: znamy je z M i sza. Dziwi nas, e skrelip w jnie tak t zwr tkz wiersza y zi :

G ycie ustami jak rany pragncy w ali w y z p cigwo drutowanych,nikt w y nie p a.

Wszystkie te pwyznania wia czo d uym st pniu niek nsekwencji, ktra r zsa za jeg twrcz d.Istnieje je nak utwr, g zie k nuje si w niem liwy alia p skrnej tematyki y wskiej z-waciwym pniejszemu Jastrun wi- stylem polsko- r mantycznym. Mam na myli najlepszy jegutwr, w k r ian w -Wyspia oski Sen nocy zimowej , ni nyw o kupacyjnych azienkach, zak ocz ny buntem p ch rych:

Drzwi wywa ne!W b ia sieo P ch r wie biegn.

P cztek p ematu nie jest je nak list pa owo-powsta oczy. Utwr na p zr eschat l gicznyr zgrywa si wr uchw tej krutnej zimy, wr umarych, ywcem p grzebanych,umcz nych. Ale ci umarli s take ywymi lu mi, ktrzy, zamur wani- taki by wczesny l sy w- czekaj w ukryciu na wyzwolenie:

Przech z nii noce, i wieczoryOczekiwania - w k trych mur si kruszy, nieg m kry pa a alb p pi prszy, Zamurowane okna, czarne story...

Waciwa Jastrun wi mglist di niewyran dpozwala na tworzenie tego rodzaju dwuznacznychbrazw, g zie- jak granica mi zy miercia zamurowaniem - tak i g ranica mi zy maraosk

tematyk i arcyp lsk szat stylistyczn zaciera sii zanika.

W tym miejscu musimy wrcid naszych r zwaaowst pnych G ybymy chcieli- rzek si tam -p przestad wycznie na sam kreleniu, musielibymy przyjd za br m net wszystk , c je n stka mwio s bie: t nie zawsze mwi na praw . Bywa- alimy p chwili- e kt ,

kto o s wym p ch zeniu mwi raczej niechtnie, musia si za kupacji ukrywad, p niewa kreligo w t en sp sb kupant.

Obiecalimy przyt czyd przyka takiej sytuacji. Obecnie mamy g prze czyma- tym bardziejwym wny, e - niekonsekwentny. Jastrun to czyni wyznania pochodze ni we, t je skrela i cofa.Temu brakowi konsekwencji i - nazwijmy rzecz po imieniu - autentyczn ci przypisad naley - s z -zygzak wat lini tej twrcz ci.


27/55

Rozdzia V LWW 1939-1941. FRONT WSCHODNI PIERWSZE LATA POLSKILUDOWEJ

W zajtym przez armi ra zieck Lw wie funkcj nujew latach 1939-1941 - rzecz w m i zyw jennejRzeczyp sp litej nie p mylenia- trjnar wy Zwizek Pisarzy: ukraioskich, polskich,y wskich. Jeg sekcja p lska t je yny p wczas z rganiz wany r ek naszej kulturynawiecie. P wybuchu w jny ra zieck-niemieckiej w 1941 ulegnie na r zbiciu: je ni pisarze a zsi zagarnd przez Niemcw, inni uj w g b ZSRR, g zie 1943 p lskie ycie literackie nabierzen weg r zmachu: b si r zid- gatunek najatwiejszy do uprawiania w sytuacji tymczasowej -zwizane z faktem powstania wojska i z w jn wiersze.

By wrcid punktu wyjcia, tj. r ku 1939: wart p krelid, e st sunki mi zy n w wa z

a tak reprezentatywnym dla polskiej inteligencji radykalnej pisarzem, jak Boy- eleoski, uka aj sibezk lizyjnie. Otrzymuje n na uniwersytecie lw wskim kate r literatury francuskiej, ktrej muodmawiano w P lsce; gasza te w Czerw nym Sztan arze szkiceo Balzaku i o pani Ha oskiej - tyle,e teraz jest t nie Balzac w Polsce , lecz Balzac na Ukrainie .

Jeeli taka jest p stawa B ya, c rzeco p isarzach p lskich p ch zenia y wskieg ? DrugaRzeczp sp lita bya la nich nie matk, lecz mac ch: leni, p niani,z u tru ni nym stpem uniwersytetw, z n iem liwym- do paostw wej pracy, teraz, jeli byli nawet nie grzani i niedokarmieni, to - p sp u z innymi. D ajmy, eo p ar ziesit kil metrw na zach nienawiddonich siga wanie par ksyzmu.

Nie m gli, czywicie, nie strzegad- symptomatycznych dla okresu - oznak zdogmatyzowaniai zub enia kultury, z rtwienia jzyka, wszechafirmacjii wszystk chwalstwa; niebawem miay ichprzerazid aresztowania i d ep rtacje. By t je nak r biazg w bec faktu wyzw lenia sp cicegna Eur p i nad Polsk k szmaru hitleryzmu. Tru n wic mied za ze St. J. Lec wi tak t zwr tk.Cytuj z pamici:

Ktr p eci piewali, Ojczyzna, co to od KamczatkiNa szynach biegnie a p San, Ktr jak mleka peny zban P aj zieci m czue matki To Stalin.

Z nyz e lementw tak bar z rn r nych, Zwizek Pisarzy kaza si tw rem sztucznym. Pczerwcu 1941 ukrywane niechci miay yd ze z w j n si.O sprzyjanie wa zy ra zieckiej mianteraz - zgodnie z m item y k muny- skaryd gwnie y w; ich te m r way mas w pwkr czeniu Niemcw rganiz wane napr ce patr le ukraioskich faszystw. Sztuczny charakterinternacj nalistycznej sielanki wysze na jaww c aej peni.

Ale awa n zna o s bie ju teraz - jak gr teska. Przyka em niech b zie p wstayw Zwizku

Pisarzy p mys, by rn jzyczni p eci p jli si pracy na zesp wym p ematemSzczliwy r k ,ktreg p szczeglne partie, przetumacz ne na trzy jzyki, z yyby si na trzy rwn lege utw ry-


28/55

giganty. P mys przyjt z e ntuzjazmem, je yne za zastrzeenie - p nis je Lucjan Szenwal - bynatury wersyfikacyjnej: jakie znaled wsplne la trzech jzykw metrum?

Wszelki dogmatyzm - by wrciddo cechy zasadniczej okresu - t ma siebie, e nie uznaje cu zychkateg ryj mylenia, e przeka a je na wasny jzyk, ktry uznaje za je ynie biektywny. Kateg rie

ras we, jakimi per wali hitler wcy, uwaan za ich przek nanie subiektywne. Faktycznie mieli nibroni d interesw imperializmu, ich za antysemityzm - wynikadz n iezr zumienia sensu wasnejideologii.

Niestety, skutki tej ich subiektywnej p stawy miay si kazad cak wicie biektywne, rezultatem zabya zaga a y w. Faktu teg nie przyjm wan ug wia m ci; jeszczez p cztkiem latszed ziesitych fal burzenia mia wyw adpoeta Jewgenij Jewtuszenk , g y wsp mnia, e w Babim Jarze rozstrzeliwano - b c b - y w.

Na razie jednak - p czwszy czerwca 1941- Zwizek Ra ziecki znalazszy si we fr ncie

antyhitlerowskim, walczy z n iesychan fiarn cii z olbrzymimi stratami w o br nie intereswlu zk ci. Okres w jny jest tam- przynajmniej w t ych aspektach, ktre ch z p wszechnejwia m ci- czasem moralnego oczyszczenia i stanowi eo ipso nie la a szans la artystw.

W gle la skrp wanych zazwyczaj r zmaitymi tabu p lskich pisarzy w jna stan wi szans.Nieje en aje wwczas najlepsze, jeli nie je ynie bre, swe utw ry.W kraju Andrzejewski -wi zielimy- m e s bie p zw lid na luksus szczer ci, ktry mu niebawem z stanie jty. NaWschodzie swoboda jest inn eg r zaju: pisarze zaw ziczaj j zg n ci linii s bistej z- ficjaln.

Zwaszcza ci, ktrych mawiamyw niniejszym szkicu, a k trych najblisi gin wanie p rugiejstr nie fr ntu, trafiaj, ajc wyraz swym niep k j m najbar ziej s bistym, zarazem w sednowymaga o oficjalnych. Najlepsze swe utwory - i najlepsze w o gle kazy p wstaej tam literatury -

aj w tym okresie Lucjan Szenwald i A am Wayk.

1. Odrodzenie przez Syberie

Pierwszy z n ich nie mia napisad nic wicej; zgin na przyfr nt wej sz siew wypadkusamochodowym w 1944. W p wie lat trzy ziestych, zwrci na siebie uwag tym, e nalaz

zagubi n r g epiki, e z bywa si na p ematy, ktre- na skutek awangar wych i eawkurcz wej zwiz ci- wy away si niem liwe. Mim e by k munist, nie by awangar zist: znika u niego - tak znamienne la lat wu ziestych p czenie ra ykalizmu sp eczneg z artystycznym. -Pr gram wy tra ycj nalista, przywizuje gr mn wag wersyfikacji: n t przecie p nis w s awetnej yskusji na zesp wym p ematem zastrzeenia natury metrycznej.

Na razie lu wa jeg tematyka kci siz klasycyzujc f rm.W Scenie przy strumieniu (1936) czyw Rowerze (1937) alia ten r bi wraenie - ni przypi, ni przyata. C w r zaju klasycyzujcegstylu empire narzuci ju je nak literaturze i sztuce ra zieckiej Zjaz Pisarzy z 1934, likwi ujc grupy i grupki raz pr klamujc s crealizm: stylu teg kazuje si Szenwal niewia mym a eptem, na

terenie za p lskie j poezji prekursorem.


29/55

I n, jak Peiper, traktuje p ezj jak zesp- nie awangar wych ju, lecz klasycyzujcych- chwytw i sp s bw. Oczywicie, pytanie: jakieg st pnia takie p ejcie m na uwaadza dziedzictworabinackich szkek ( krelenie Gaczyoskieg), niewiele ma w tym wypadku sensu. W okresiegwat wnie wzrastajceg u ziau y ww kulturze p lskiej p jcia y i inteligent zaczynaj sido siebie zbliad.

I jeden i d rugi marz o zespoleniu z ludem, o regeneracji przez fizyczny wys iek; marzenie, becne pierwszej chwili w poezji Szenwalda. Dopiero jednak w P egnaniu Syberii (1943) mia si n wyzbyd ostatecznie - jak t sam krela- resztki zawiych wykwintw inteligenckich. P emat ten (ktryMi sz nazywa je nym z pikniejszych, tak jest, p lskich wierszy25) to panegiryk na czed - taknienawistnej polskiemu sercu - krainy zesaocw raz f rmujceg si tam wwczas w jska. Przy

kazji r zwizuje je nak aut ri problemy osobiste.

Nie rwn uprawnienia nar weg szukaSzenwald w s zeregach KPP. P ch zeniem swym ma siinteres wa; szuka k ntaktu z ludem, a poprzez lud - z p rzyr . Jeeliw rezultacie specyficznego

trybu ycia y zi erwani byli przyr y,a i cielenie nieraz z egener wani, t w poezji tejznajduje wyraz wola samolecznictwa - z t ym, e t , c y ach, m na p wie ziedi o inteligentachw o gle.

Nie bez k zery b wizujew kibucach palestyoskich - jak reakcja na egeneracj i przeintelektualizowanie - kult pracy fizycznej. Poeta hebrajski, Abraham Szl nski, ktry- poprzyje zie Palestyny- zacz w latach trzy ziestych pracy pastucha, p wica szereg

lni nych- i o lniewajcych - wierszy tamtejszej przyrodzie. Obaj poeci - tego samego pochodzenia,cho d miennej nar w cii przekona o - staj w bec zaga nienia p bneg : p stawa buwyrasta z t skn ty za r zeniem cielesnym.

Ze zwr tk Szl nskieg :

Pustynio boska! Chciej mnie usyn wid, jak oset dziki, jak skrzywiony pniak!Swym z tem zechciej st py m je sp wid!Rk ma ka y niech ucisn krzak!26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

p rwnajmy tak t wyp wie Szenwal az P egnania Syberii :

. . . . . . . . . . . . . . . . Ja tej ziemiZaw ziczam n wienie,

a p rzek namy si, e przy wszystkich rnicach- jzyka, s b w ci, p etyki, klimatu- jest tu jednakc p krewneg : ra dz odnalezionego kontaktu z n atur i z wasnym ciaem

Hist ria p twier zia zatem w absur alny na pierwsze wejrzenie p mys Szenwal a, aby lu wtematyk wyrazid w k lasycyzujcym stylu. C wicej, ziki wieeniu, jakie przyni sa mu w jna,

25 Zob. Traktat poetycki .26 Abraham Szlonski Szirim (Wiersze ), Merchawia 1954, t. II, s. 217. Przeka mj- A. S.


30/55

raz r zszerzeniu h ryz ntw, jakie a p byt na Syberii, m g nastpid przesunicie tematykidrobnorealistycznej do historycznej, ba! - geologicznej:

. . . . . . . . . . . . . . . . tu krgi przestrzeniciel si, za h ryz ntem h ryz nt,

Niby zte zag ny, aleji dalej.Tu, p nieystej pustce u nic kr cz Supy z rzy p larnej. Bicie serca Przytum: usyszysz, jak pn cny biegun Skrzypic braca si na sw jej si Przy pr mienistym r zpkaniu l w.

Osiga tu Szenwal rzecz bezna ziejnie, rzekby kt , p stul wan przez te retykw s crealizmu:br p ezj pr . P zytywn djej nie wynika bowiem z k nf rmizmu. Nie jest k nf rmist

nierz, wyk nujcy r zkaz, za ktreg wyk nanie paci cen ycia. Zapaci ji Szenwal , unikajc

przez wczesn mierd k nf rmizacji swej twrcz ci, ktra- inaczej - przyjd by musiaa.

2. Awangardzista w mundurze

Nie mia jej nat miast uniknd A am Wayk. Najpeniejsz charakterystyk grupy, p ktrej znakiemwe wczesnych latach wu ziestych ebiut wa, tj. awangar y (gwnie warszawskiej), znaj ziemy u Gombrowicza. W p wic nym jej fragmencie Dziennika nie d, e wymienia Waykaz nazwiska,ale nawet kreli jakby przybli ny jego portret.

P tym p myl nym niebem ile p kraczn ci! Przyp minam s bie ziwnie k lawe ul tki,pisemka, mieszne manifesty (...) p tne, ale i p tnie k miczne te rie i stosy nieuniknionycht mikw. Ta eusz Peiper (metaf ra r zkwitajca)i Stefan Kordian Gacki, i Braun, i W ayk (...)wszystk t la mnie by awangar .

A alej: ...awangar a p lska bya nieuczesana, r zchestana, b sa, bya p krakz g w rabina, z b symi n gami wiejskieg ch pca. Bya t zapa a, gucha pr wincja, ktra, zr zpacz na wasnpr wincj naln ci, zamarzya zrwnad si z Paryem, L n ynem. T gremium z nez rabinwpokurczonych, ezoterycznych i sofistycznych oraz z n aiwnych, p wych epetyn spod Kielc, Lublina czy

Lw wa, znacza si wit naiwn ci, arliwym fanatyzmem, k nsekwentnym up rem.

I na zak oczenie: Wiksz d p zbawi na bya teg minimum sprawn ci umys wej, bez ktregpisanie staje si niem liwe: in lenci, eka enci, marzyciele, nie douczeni, nie donoszeni - ponuretw ry gett p lskich, bywatele p lskiej zapa ej ziury, uciekali wasnej bie yw dumneprekurs rstw : t by szukanie wybawienia...

Ktre przysz (...) Pewneg nia P lska Rzeczp sp lita Lu wa zabraa si nichi wyznaczya imr l - t weszliw s ka literatury urz wej i przemienili si w b iur kracj sztuki. P niewazawsze byli p za s b, nie zn szc praw yo sobie i w asnym istnieniu, sztukujc rzeczywist dsnem,


31/55

abstrakcj, te ri, estetyk, wic nie mieli wiele stracenia i nawet b aj nie zauwayli, e c nieprzewidzianego z n imi si sta 27 .

Charakterystyka - cisa naj r bniejszeg szczegu. Rzeczywicie, ska naszej awangar y byy wsk -ch pski: Peiperi Przyb uzupeniaj si nawzajem - pokpiwali Skamandryci - w Peibosia.

I ci, i tamci byli homines novi w k ulturze: asymilujcy si y zi musieli si jej uczyd jak zesp uchwytw i sp s bw, przybywajcy metr p lii ch pi przyjm wali wszystk- od metaforyroz kwitajcej p pe erastie - jak st eczny rytua, jak c , c wypa a.

Tekst G mbr wicza p wsta prze 1956. Mwico przemianie awangardy w b iur kracj sztuki, niemg przewi zied- je nak alszych jej przemian: t , e p Pa zierniku, g y terr r intelektualny,ktreg byli narz ziami, sabnie, wrc- niby gita ga- na dawne pozycje i z n wu zacznmarzydo tym, by zrwnad si z Paryem, L n ynem.

Nie uwzgl ni jeszcze je neg : t , e la teg gremium, ktre nie wie zia c , zawsze za

przyka a si r zmaitych jak, w jna miaa stan wid szans niep wtarzaln. Esencj sztukiniem liwej,o jakiej marzyli, byy zawsze we Szenwal wskie zawie wykwinty; zawsze- m rzylisi i m iz rzyli. Ot- nie m na miz rzyd si na gr bem.

Wojna jest z istoty manichejska, uwalnia od waha o, zieli wiat na wa fr nty, narzuca nie partec . Nie tylk Szenwal wi, ktry ju awniej by k munist, ale take Wayk wi, ktry byrecenzentem kin wym Naszeg Przegl u, p za tym za szachist-szaradzi st, p rzucid na miaa- by uyd Mi sz wskieg krelenia- par piknych, tak jest, p lskich wierszy.

Nie jak by by p zbawi ny minimum sprawn ci umys wej. Starczy jej je nak tylk nar zwizywanie krzywek f rmalnych, ba!- na rzecz wr literatw arcyrza k, na stu iamatematyczne, ktrym si awa. P c mu matematyka? - ziwili si kawiarniani bywalcy. G ybyczytali je nak p wieci Wayka (zajcie nieatwe), znaleliby g t w p wie .

Daje j w Mitach rodzinnych niejaki Ambrodziewicz, ktry z tymi t s wami zwraca si MaksaBlaufelda. Wierzy pan - mwi - w t wier zenia matematyczne, b jak emancypujcy si y nie mapan innej wiary. Si k ntrastu szacunek pana la wie zy cisej wzrasta na tle chwiejn ci wewszelkich innych spr awach28 .

D tej chwiejn ci we wszystkich sprawach, czyli abs lutnej bez gmatyczn ci p cz nej z zami waniem wersyfikacyjnych krzywek, przyzna si zresztw p niejszymSercu granatu

sam Wayk. W szufladzie brata- sam bjcy - pisze:

...leay r biazgi nieuyteczne jak n: zepsuta zapalniczka, drobne wynalazki,sztuczki magiczne, ktre lubi bar z t zastp wa mu rymy i asonanse.

Szkic pamitnika

27 Witold Gombrowicz Dziennik (1953- 1956), Pary 1957, s. 238-239.28 Mity rodzinne , Warszawa 1947, s. 100. - P bne z anie wyp wia a prze w jennym Wayku A. K.

Wakiewicz: Bya t s b w d (...) jak by nieg t wa, p zbawi na zak rzenienia i lateg g twa przyjdg t w ju i e l gi, jeli jest na tyle k herentna, e zw lni wewntrznych r zterek. (Miejsce Wayka ,Ruch Literacki, Krakw, maj- -czerwiec 1981, s. 179).


32/55

Na wi k nglujcej pikami cyrkwki p wie:

Ja take nieg y ngl waem w poszukiwaniu dyscypliny,traciem lata, s wa, serce

wic al mj k cha si w nglerce... P emat sprz ny

W latach mi zyw jennych niep k iy g - pisze w t yme zbi rze- inne jeszcze zjawiska: p wiecinie napisane - bumare prze nar zeniem, nu a i czcz d, zwiastujce w jn. D tych bumarychprze nar zeniem p wieci naley chyba zaliczydi r mans ze wiata k oskieg , Inkipo , ktry nie

sze skutku,a k tremu p wica teraz tylk je en - ale za t jake u any!- wiersz:

Inkipo, k oskiemiasto, gdz ie r we klacze, wyrastajce na lu zi, na przeaj stuleci

biegy, egnaj, Inkip .................. P egnanie Inkip

Prcz nie napisanych byy je nak, niestety, i p wieci napisane, jak ch ciaby weMity rodzinne .Rzecz - zacznijmy - zieje siw r wisku niem liwym: niem liwe s fakty, niem liwe byczaje29 niem liwe- rzekomo polskie - nazwiska, niem liwy- cay styl bycia. Nie p mylenia jest np., abywr tych - rzekomo rdzennie polskich - mieszczan nie znalaz si ani je en antysemita.

Ale b te rzecz, aby uzyskadpewien st pieo praw p bieostwa, winna by si ziadw rodowiskuy wskim. B haterami jej s- ukryci pod nieudolnie skleconymi polskimi nazwiskami (Wieligocki,Mokomaski) - y zi, utrzymujcy si- jak to w owych czasach - z p ktnych afer, y zi, cnawytarci, nig zie nie przynaleni,z n iczym nie zwizani, u rczeni bezgranicznie nu i czcz ciswego dnia powszedniego.

Na p bnej zasa zie, c p wieci, tj. na nizaniu niezhierarchiz wanych bserwacyj, ktre niczeg nie pr wa z, parte si jeg wczesne wiersze. Jakim je nak sp s bem m g p wstad-zapyta kt - i to w surowych warunkach wojny, Serce granatu , tak odmienne od wszystkiego, copisywa t ? Ju sama f rma jest tu mienna; nizanie rwn rz nych zda o ustpuje miejscaarchitekt nicznej ich k nstrukcji, zawie wykwinty awangar we znikaj, sztuczki magiczne, jelinawet p z staj, t czemu su. Czemu mian wicie?

Ot wemu specjalicie jak w jna p suna c , w yaw m zg i e l gi, na ktr gt nie by sta ,w r ce aa br o, w p ier serce. O najbliszej s by zieli g fr nt, za ktrym

- pisze teraz w D wia czeniu - naj r sze, zcz ne ze mn- serce umiera. W tych wierszachwracaj bsesyjnie wa m tywy: br ni raz k biety walczcej. T p wjn inspiracj tumaczy sisam tytu Serce granatu .

W jna nie m ga je nak trwad wiecznie: la przybyych ze Wsch u pisarzy zak oczya si z o fensyw styczni w. O k sie liw odzi czy w K rak wie, zacz si la nich n rmalne ycie

29 ci tka Ksawera czytamy np. ze zdziwieniem na s.36 wie ziaa, ze s cjalist m nie w ln uywadszcz tek (?)


33/55

literackie. W jenny manicheizm straci uzasa nienie, prze brazi siw d gmatyzm, ktreg Waykkaza si je nymz gwnych filarw.

Przez lat bez maa ziesid30 by ficjalnym aut rytetem artystycznym. Pisze ramaty, ktre -natychmiast wystawiane - niechybnie si ka 31; scenariusze, ktre - natychmiast nakrc ne -

spotyka los podobny 32; za r bn szlacheck i e l gi gr mi N rwi a33 , za suenie mierci at m wej- pr ucentw c ca-coli 34 . Wygasza pr gram wy referat na V Zje zie Zwizku Literatw P lskich35 ,przen si jzyk znawcze tezy Stalina met l gii ba aoliterackich 36 .

On t pr wa zi batali przeciw f rmalizm wi, wczesnemu wr g wi nr 1. Kie y je nak bserwujemyzaciek d, z jak tpi - jako politycznie podejrzany - t niczny mi zg sk wiec, czy aje si

rgi m nienawici na wi k rymw mskich37 , zaczynamy p ejrzewad, e- pod pozorem walkiz formalizmem - mamy tu do czynienia z n ajbar ziej p krtnym jeg r zajem.

W tu p w jennych miesicach, yktatura ta, ktr wiatek literacki jest na p y przera ny, na p y

ubawiony, poparta jest autorytetem kapitaoskieg mun uru raz yn ajceg u pasa rewolweru.Gdyby Rubel - p kpiwa S nimski- znalaz si, ajmy na t ,w odzi, a Grosz, dajmy na to, w Londynie,pierwszy pisaby, c rugi, rugi- c pierwszy. Je n jest wszake- k oczy- pewne: I tylk Wayk w L n ynie / Nie byby ficerem38 .

Awangar a mi zyw jenna prze brazia si zatem nie tylk w b iur kracj sztuki alei w jejgeneralicj; marzenie o s ztuce niem liwej znalaz spenieniew oficerskich szlifach. Ile w t ym by z o grywania si za mini ne up le zenia, ile za wynika p pr stuz braku cywilnego garnituru,tru n zi, czywicie, ciec.

3. Wciekli czerwoni encyklopedyci

Wayk to - obok Kotta - gwny te retyk literacki zkiej Kunicy, rganu rzecznikw i e l gupartyjnej, czyli wciekych, czerw nych encykl pe ystw39 . Pierw tny ska re akcji (Z. Nak wska,A. B. D br w lski, M. Jastrun, J. K tt, A. Ru nicki, S. kiewski) z sta- pisze K niewski: ju jesieni 1945 p wiksz nyo K. Brandysa, S. Dygata, P. Hertza, R. Matuszewskiego, S. Pollaka, A.Sowi oskieg , A. Wayka, J. uawskieg 40 .

30 Tj. 1954, g y z staje usunity ze stan wiska re akt ra naczelneg Twrcz ci. 31 Stary dworek ( 1945) wystawi ny przez Teatr W jska P lskieg w zi raz przez Teatr P lski wPoznaniu.32 Niedaleko Warszawy ( ramat sensacyjny u aremni nej przez k lektyw wielkiej huty akcji sab ta wej).Scenariusz - A am Wayk, reyseria- Maria Kaniewska. Wywietlany w 1954. 33 A am WaykO N rwi zie i n rwi ymie, O r zenie 1945, nr 16. 34 A am WaykPiosenka o coca-coli , w: N wy wybr wierszy , Warszawa 1950.35 A am WaykPerspektywy rozwojowe literatury polskiej , N wa Kultura 1950, nr 14. 36 A am WaykD zaga nieo f rmy wiersz wej , Pamitnik Literacki 1951. 37 A am WaykMickiewicz i wersyfikacja narodowa , Warszawa 1951, s. 116-117.38

Ant ni S nimskiIgraszki losu , cyt. za: Alfabet wsp mnieo , Warszawa 1975, s. 9-10.39 Okrelenie Kazimierza K niewskieg . 40 Kazimierz K niewskiHist ria c ty zieo, Warszawa 1977, s. 87 i s. 105.


34/55

Czy nie zaskakuje fakt, e na 12 cz nkw re akcji Kunicy (b u zia Nakowskiej oraz prof.D br w lskieg mia- zaznacza K niewski- charakter pikneg symb lu) a sie miu jestp ch zenia y wskieg ? Fakt la wczesnej sytuacji reprezentatywny: ten sam, c w Kunicy,mia byd ich u ziai w innych rz wych instytucjach. I czy naleyw t akim razie si ziwid, e ArturaSan auera ktry - je yny sp r literatw zkich y wskieg p ch zenia- nie wsze tejre akcji, Tyg nik P wszechny p trakt wa- pirem Stefana Kisielewskieg 41 - jak sympatycznywyjtek?

Dotykamy tu brzemiennej w skutki sprawy, o k trej nap myka si t pgbkiem; r wiskliterackie jest tylk jej symb lem. Ot mim kupacyjnej zaga y y zi p jawiaj si na er licznie jak pen m cnicy n wej wa zy, ktra nie d, e nie przeszkadza obejmowaniu przez nichwys kich stan wisk, lecz wrcz przeciwnie, faw ryzuje ich, sugerujc je ynie zmian nazwisk.Z wr gie skutki teg maranizmu a z zna o sobie w dwierd wieku pniej.

Za faw ryz waniem ich przemawiaj, a trzy wzgl y: 1) na er uy pr cent y w

w m i zyw jennej KPP; 2) fakt, ew czasie wojny wiksz d ich szukaa schr nieniaw ZwizkuRa zieckim, sk teraz p wracaliw g l rii ficerskich mun urw; 3) t , e mniej p ejrzani o konszachty z r z em l n yoskim- cieszyli sieo ipso wikszym zaufaniem.

Nie znaczy t , czywicie, jak by n w wa z p parli wycznie y zi:w o kres

Documents

Artur Sandauer - O sytuacji pisarza polskiego pochodzenia żydowskiego w XX wieku - 1982 (zorg)