1

As . prof. dr. ENVER ISUFI Dr. VEIS SELAMI Agr. ZEF LASKU

PRAKTIKA TE MIRA BUJQESORE PER PRODHIMIN E QENDRUESHEM TE FRUTAVE

( Manual ne ndihme te eksperteve te pemtarise se shoqates AgroPuka)

2

Pasqyra e lendes faqe 1 FAZAT E ZHVILLIMIT TE PEMEVE FRUTORE. 4-5 2 SISTEMET E PRODHIMIT TE FRUTAVE 6-7 3 PARIMET E ZGJEDHJES SE VENDIT PER NGRITJEN E PEMTOREVE 8-11

3.1 Klima 3.2 Toka 3.3 Ekosistemi i pemtores

4 ZGJEDHJA E SPECIEVE E KULTIVAREVE 12-14 4.1 Parimet e pergjitheshme 4.2 Zgjedhja e species 4.3 Zgjedhja e kultivarit

5 FORMAT DHE SISTEMET E MBJELLJES SE PEMTOREVE 15- 18 5.1 Zgjedhja e formes se kurores 5.2 Format e kurores se pemeve frutore 5.3 Ndikimi i formes mbi treguesit sasior e cilesor te prodhimit

6 PERKUJDESJET NDAJ TOKES NE PEMTORE 19-22 6.1 Mbajtja e tokes me punime periodike ( ugar ) 6.2 Mbajtja e pemtores me bar( livadh ) 6.2 Mulcerimi i pemtores

6.4 Metoda kimike 7 KERKESAT PER ELEMENT USHQYES DHE PLEHERIMI I PEMTOREVE 23- 30

7.1 Konsiderata mbi pleherimin e pemeve frutore 7.2 Vecorit e pleherimit te pemeve frutore 7.3 Elementet ushqyes 7.4 Pleherimi gjate mbjelljes 7.5 Pleherim per pemet ne rritje 7.6 Pleherimi i pemeve ne prodhim 7.7 Kriteret e vleresimit te nevojave per element ushqyes 7.8 Sistemet e pleherimit te pemtoreve biollogjike

8 RRALLIMI I FRUTAVE 31-34 8.1 Qellimi dhe objektivat e rrallimit 8.2 Koha e kryerjes se rrallimit 8.3 Metodat e rrallimit

9 PLOTESIMI I BILANCIT HIDRIK TE PEMEVE FRUTORE 35- 36 9.1 Roli i ujit ne jeten e pemeve frutore 9.2 Koha e ujitjes 9.3 Llogaritja e bilancit hidrik

10 MROJTJA E PEMEVE NGA SEMUNDJET E DEMTUESIT 37-41 10.1 Parimet e pergjitheshme

10.1.1 Koha e trajtimit 10.1.2 Produktet ose preparatet 10.1.3 Teknika e trajtimit

11 SEMUNDJET KRYESORE TE PEMEVE FRUTORE 42-47 11.1 Kroma e molles dhe dardhes 11.2 Zjarri bakterial 11.3 Hiri i molles 11.4 Kalbezimi i frutave 11.5 Gjetheperdredhsja e pjeshkes 11.6 Semundjet fiziollogjike 11.7

3

12 DEMTUESIT KRYESOR TE PEMEVE FRUTORE 48-55 12.1 Krimbi i molles 12.2 Kepusha e kuqe 12.3 Breshkeza e Kalifornise 12.4 Morri jeshil i molles 12.5 Morri miellor i molles 12.6 Morri i pergjakshem 12.7 Tenja minuese e gjetheve te molles 12.8 Pleshti i dardhes 12.9 Insektet e dobishem miq te pemtores

13 PRODUKTET KRYESORE KUNDER PARAZITEVE TE PEMEVE FRUTORE 56- 63 14 VJELJA DHE TREGETIMI I FRUTAVE 64- 66

14.1 Percaktimi i kohes se vjeljes 14.2 Praktika e vjeljes

15 MOLLA 67- 71 15.1 Orgjina dhe perhapja 15.2 Kerkesat e molles per klim dhe toke 15.3 Zgjedhja e nesharteses 15.4 Zgjedhja e kultivarit 15.5 Sistemet e kultivimit dhe format e kurores 15.6 Krasitja prodhuese e molles

16 KUMBULLA 72- 74 16.1 Orgjina dhe perhapja 16.2 Kerkesat per klim dhe toke 16.3 Zgjedhja e nensharteses 16.4 Zgjedhja e kultivarit 16.5 Sistemet e kultivimit 16.6 Krasitja prodhuese e kumbulles 16.7 Vjelja

17 QERSHIA 75- 77 17.1 Orgjina dhe perhapja 17.2 Kerkesat e qershise per klime dhe toke 17.3 Kultivaret e qershise 17.4 Format e kurores dhe sistemet e mbjelljes 17.5 Nevojat per pjalmim te qershise 17.6 Krasitja e qershise 17.7 Vjelja

Aneks 1 – produktet e lejuara ne bujqesine biollogjike 78- 81

4

1. FAZAT E ZHVILLIMIT TE PEMEVE Nr i stadit Pamja Pershkrimi i stadit 1 . Zgjimi i sythit

2 . Fillimi çeljes së gjetheve

3 . Shfaqja e sythit lulor 4 . Prag çelja rozë

5 Lulëzimi

5

Nr. i stadit Pamja Përshkrimi i stadit

6 Rënia e petaleve 7 Lidhja e frutave 8 Frutat në rritje 9 Para pjekja 10 Pjekja

6

2 . SISTEMET BUJQESORE TE PRODHIMIT TE FRUTAVE

Pa trajtime kimike Pa plehërim kimik

Me ose pa ujitje Punim normal

Pesticide jo tolerant Plehërim kimik

me mjedisin

Ujitje Punime intensive

7

Insekticide bimore Plehërim i drejtuar

Kultivarë tolerant Pesticide miqësor ndaj parazitëve me mjedisin

Përdorimi Nxitja faunës bioinsekticideve të dobishme

Menaxhim i herbicideve

Insekticide të listës Pa plehërim kimik

së bujq.org. Mulçerim Fungicide të listës Pa pesticide

së bujq.org. Dominon plehu organik

Përdorimi Praktika të bioinsekticideve mira bujqësore

Insekticide bimore Nxitja faunës dobishme

8

3. PARIMET E ZGJEDHJES SE VENDIT PER NGRITJEN E PEMTORES. Termi vende perfshine te gjithe faktoret qe lidhen me klimen, token dhe vendosjen.Keto faktore jane te lidhur ngushte midis tyre duke percaktuar edhe kushtet e jetes se nje pemtore.Egziston gjithashtu nje nderveprim I ngushte midis pemeve dhe flores e faunes ( biocenaza). Rezultat ekonomike te prodhimit te frutave sidomos ne prodhimin biollogjike varen shume nga zgjedhjae vendit ne perputhje me kerkesat biollogjike te specive frutore dhe kultivareve d.m.th mbjellja e kultivarit dhe species se duhur ne vendin e pershtatshem. Nuk do te kishte kuptim mbjellja e nje pemtore organike ne nje vende te pa pershtatshem kjo vetem nese difektet jane te riparushme me nderhurje me masa te vecanta agroteknike. Ne sistemin biollogjik dhe te integruar pemtorja shihet si agro- ekosistem ku nderthuren faktoret e ndryshem natyror dhe veprimtaria njerzore. Agroekosistemi I pemtores.

3.1 Klima Klima eshte nje faktore shume thelbesor ne percaktimin nese nje specie frutore mund te rritet me suksese ne nje zone te caktuar dhe perbehet nga disa elemenent : - temperature, - rreshjet, - drita.

9

3.1.1 Temperature Aktiviteti fiziollogjik dhe prodhues I specieve frutore kushtezohet nga faktori temperature jo vetem ne vlerat e saj minimale e maksimale por eshte e rendesishme te dihen temperaturat mesatare gjate periudhes vegjetative ( maj – shtator ). Nen temperaturen 7- 8 °C bimet jane ne gjume dhe me ngritjen e temperatures mbi keto vlera pemet zgjohen duke arritur optimumin ne 20-25° C dhe me rritjen mbi 28-30 °C pengohen funksionet e ndryshme jetesore. Treguesi me sinjifikative ne kete drejtim eshte numri I diteve me vegjetacion ose ditet me temperature mesatare ditore mbi zeron fiziollogjike ( > 8 °C ). Gjatesia e sezonit te rritjes ndryshon sipas zonave por duhet te jete mbi 235 dite . Temperaturat e ulta ekstreme per nje periudhe te gjate mund te shkaktojne demtime serioze per pemet sidomos kur ndodhin ne fund ose ne fillim te sezonit. Ulja e menjehershme e temperatures ne – 15 C shkakton demtime te renda te pjeses drunore te pemes sidomos per kultivaret me te ndjeshem te molles ( Gala, Elstar, Jonagold etj ) si dhe deme serioze te nenshartesave si ftoj, EM 9 . Me te rrezikuar jane sidmos shpatet me diell, luginat ose vendet e ulta , vende me permbajtje te larte te lageshtires ne toke dhe lageshtires ajrore. Temperaturat nen 0 °C ne kohen e lulezimit dhe te lidhjes se frutave mund te shkaktojne demtime total te luleve dhe frutave te porsa lidhur. Kerkesat per ngrohtesi ndryshojne ne vartesi te specieve dhe kultivareve gje qe duhet te mbahet parasyshe ne zgjedhjen e tyre sipas kushteve te zonave. Molla dhe sidomos dardha tregon diferenca te medha midis kultivareve. Disa kultivar dimeror te dardhes jane shume kerkues kurse te tjeret me pak ( kryesishte per predhime te lengjeve). – Klasifikim i specieve frutore siapas kerkesave per ngrohtesi. E larte E ulet Kajsi Kultivar kumbulle Pjeshke Dardha ( Conferencia, Precose de Trevoux) Geshtenje e embel Shume kultivar molle Kultivar dardhe Qershia Kultivare kumbulle Frutat e vegjel Arra Lajthi Ftua 3.1.2 Drita Ndricimi diellor lidhet direkt me aktivitetin fotosintetik te gjetheve duke influencuar ne rritjen vegjetative dhe treguesit sasior e cilesor te prodhimit. Gjethet e pemeve thithin vetem 5 % te sasise totale te drites e cila perdoret per ngrohjen , avullimin dhe fotosintezen . Kjo bene te domosdoshme nje ekspozim maximal te siperfaqes gjethore ndaj ndricimit diellor nga ku lind nevoja per zgjedhjen e specieve, distancave te mbjelljes, si dhe vendit dhe ekspozim te mire ndaj pikave te horizontit. Drita ndikon njekohesishte edhe mbi cilesine dhe pamjen e frutave ku rreshtat ose pjeset e kurores me ndricim te paket japin fruta me ngyre te ulet dhe cilesi te dobet.Por duhet mbajtur parasysh se ekspozimi I teperuar ndaj diellit mund te shkaktoj djegje te pjesve drunore dhe epidermis se frutave. Kekesat ndaj ndricimit diellor ndryshojne sipas specieve dhe kultivareve dhe rreshtohen ne kete menyre : Pjeshka dhe kajsia Dardha Kumbulla Molla Qershia

10

Raporti i gjatesise midise dites dhe nates ( fotoperioda ) ndikon njekohesishte mbi ciklin jetesor te zhvillimit te inskteve . 3.1.3 Rreshjet Reshjet jene nje faktor esencial ne treguesit e rritjes dhe prodhimit te specive frutore. Nevojet vjetore per uje varjojne sipas specieve dhe jene 600- 800 mm per mollen dhe 500- 600 per qershine.Menyra e shperndarjes se rreshjeve eshte me e rendesishme se sasia vjetore e reshjeve te rena. Efikasiteti i rreshjeve rritet nese ato shperndahen gjate periudhes vegjetative te pemeve . Ne mungese te rreshjeve nevojat per uje duhet te plotesohen me ujtje. Teperica dhe shpeshtesia e rreshjeve mund te shkatoje gjithashtu probleme per zhvillimin optimal te pemeve. Teperica e rreshjeve ne sasi krijon probleme per kalimin e mjeteve ne pemtore , tejngopjen e tokes me lageshtire duke asfiksuar sistemin rrenjor dhe favorizon zhvillimin e kalbezimit te rrenjeve ose qafes ( fitoftora). Ndersa reshjet e shpeshte favorizojne zhvillimin e smundjeve kerpudhore mbi gjethe e fruta , pengojne polenizimin . Lageshtira ajrore dhe mjergulla Lageshtira ajrore dhe mjergulla favorizojne zhvillimin e semundjeve kerpudhore sidomos gjate lulezimit ( monilia) si dhe pengon fluturimin e insekteve. Keto faktore kane nje ndikim te madhe ne zgjedhja e specieve dhe kultivareve .Sidomos qershia dhe kajsia demtohen rende nga prezenca e mjegulles nderkohe qe per disa cv dhe specie lageshtira ajrore dhe vesa ndikojne ne pemiresimin e ngjyres se frutit. Bresheri Shpeshtesia e renies se bresherit eshte nje fenomen shume percaktues ne kultivimin e specieve frutore. Bresheri mund te shkaktoj deme te prodhimit jo vetem per vitin e renies por eshte me pasoje edhe per vitin ne vazhdime . Demtime mund te shkaktohen edhe pjesev drunore te pemeve duke inicuar edhe shfaqjen e infeksioneve te ndryshme . Per keto arsye duhet te evitohen ngritje e pemtoreve ne zona me bresher ose duhet te instalohen rrjeta per mbrojtjen nga bresheri. Era Forca e eres mund te shkaktoje deme sidomos kur ngarkesa me fruta eshte e konsiderueshme. Ererat e vazhdushme mund te sjellin veshtiresi ne rritjen dhe zhvillimin normal te pemeve. Ererat e fuqishme shkaktojne rrezim te frutave, thyerje te degeve ose ckulje te bimeve . Ne zonat me ere te forte duhet te krijohen breza mbrojtes per pengimin e demtimeve te mundeshme . Rrymat e lehta ajrore jane shume te favorshme per disa specie frutore si molle, kajsi dhe qershi sepse ndikojne ne tharjen e shpejte te lageshtires mbi gjethe pas rreshjeve duke reduktuar ndjeshem rrezikun e cfaqjes se semundjeve kerpudhore. 3.2 Toka Eshte hapsira ku zhvillohet pjesa nentokesore e pemes prandaj ka nje rendesi te vecant per marrjen e prodhimit te qendrueshem dhe ne perputhje me kushtet ekollogjike. Nje toke e ajrosur mire ne shtresat e saj, me nje depertim te mire te sistemit rrenjor dhe e pasur me organizma te tokes eshte shume thelbesore per nje rritje te shendetshme te pemeve sidomos ne vite me kushte ekksterem klimatike si thatsire e zgjatur ose me rreshje te shumta.. Nje toke e shendeteshme perbehet nga : 50 % material i ngurte (perberse mineral dhe organik) 50 % hapsire per uji dhe ajer ( gjysma e hapsires e ze ajri dhe gjysmen uji ) Te mos mungoje prezenca e jetes ne toke ( aktiviteti biollogjik ). Te dhenat per njohjen e tokes sigurohen nepermjet analizave dhe studimit te profilit te tokes. Perberja mekanike dhe struktura e tokes jane faktore qe kushtezojne zgjedhjen e specieve ne perputhje me vecorite e tokes .

11

Nepermjet analize dhe studimit te profilit te tokes sigurohen te dhena lidhur me : - PH - % e lenda organike - % e gelqeres totale dhe aktive - Permbajtjen e elementeve N, P, K, Ca etj - Perberjen mekanike - Strukturen e tokes - Pranin e gjallesave te tokes Thellesia e shtresave te tokes ka rendesi per zgjedhjen e nensharteses. Rrenjet kene nevoje per pranine e oksigjenit per frymemarrje si dhe per rritje dhe shtrirje te tyre per thithjen e elemnteve ushqyes dhe te ujit nga toka. Ajrimi , pershkueshmeria, aftesia ujembajtese dhe pjelloria varen nga struktura e tokes dhe perberja mekanike.Nje toke me permbajrtje te larte te argjiles eshte e rende per pasoje eshte pak e ajrosor dhe e papershkueshme nga rrenjet nderkohe qe paraqet shpesh pjellori dhe kapacitet ujembajtes te mire dhe e kunderta per nje toke ranore. Keta difekte mund te korigjohen me anen e pleherimit dhe ujitjes. Te perjashtohen nga kultivimi per pemtore tokat e pa ajrosura , me permbajtje te argjiles kompakte te tejngopura me uje ose me ujra freatike siperfaqesore. Per arritje e rezultateve te deshiruara eshte e rendesishme te ruhet e permiresohet struktura dhe niveli i pjellorise se tokes duke ruajtur nje nivel te permbajtjes se lendes organike ne masen 10 % te permbajtejs se argjiles se pranishme ne toke Ne pergjithesi specit frutore preferojne toka te thella, te kulluara, te ajrosore, te pershkueshmeme , pjellore dhe me kapacitet uje mbajtes te mire. 3.3 Ekosistemi i pemtores Frutikultori duhet te tregoje nje kujdes te vecante per ekosistemine e pemtores qe shprehet me ruajtjen dhe shtimin e biodivesitetite te flores dhe faunes se dobishme . Gardhet bimor favorizojne pranine e insekteve te dobishem per nxitjen e luftes biollogjike duke treguar kujdes qe te mos kthehen ne burim per insektet e demshem dhe brejtesit. Per kete qellim gjate ngritjes se gardheve te rinje por edhe atyre egzistues duhet te eleminohen bimet bujtese te insektev perhapes te semundjeve . Vendosja e foleve dhe drureve e shkopinjeve per qendrimin e zogjeve jep nje kontribut me vlere per luftimin e insekteve te demshem ne pemtore. Mbjellja e bimeve per pleherim te gjelber ose per mulcerimin e pemtores kontribon ne shtimin e biodiversitetit dhe te nxitjes se luftes biollogjike. Menaxhimi i kujdeshem i anave te parceles , mezhdave, anes se kanaleve e kudo gjetke ne brendesi ose anet e pemtores duke i trajtuar si zona te kompensimit ekollogjik . Flora dhe fauna e pemtores duhet te behet objekt i perkujdesjes nga ana e frutikultorit per njohjen e tyre me qellim ruajtjen dhe permiresimin e tyre ne funksio te menaxhimit ne dobi te pemtores.

Lufta biollogjike ne pemtore.Predators of aphids Alternative prey

12

4.ZGJEDHJA E SPECIES DHE KULTIVARIT.

4.1 - Parime te pergjitheshme

Zgjedhja e specieve ne te shkuaren kushtezohej nga koncepti I shkurtimit te kohes se hyrjes ne prodhim me qellim kthimin e shpejte te investimeve te kryera per krijimin e pemtores.Progreset e bera ne teknollogji nepermjet futjes se metodave te reja te sistemit te pemtores qe kane te bejne me perdorimin e nenshartesave me rritje te paket, pleherimin e balancuar , sistemin e mirembajtjes dhe futjen e kultivareve te rinje kane reduktuar ndjeshem kohen e hyrjes ne prodhim duke ndryshuar teresishte konceptet egzistuese. Aktualishte zgjedhja e specive dhe kultivareve eshte e kushtezuar nga disa faktore me specific si : A . Sistemi i kultivimit dhe nevojen per ruajtjen e mjedisit . Ne rastin e zbatimit te sitemit biollogjik dhe te integruar zgjidhen kultivar rezistent ndaj semundjeve e demtuesve duke u dhene perparesi kultivareve local te pershtatur mire ne kushtet e zones dhe vlera te vecanta organo- leptike duke kufizuar nevojen e perdorimit te inputeve shtese. B . Vleresimi I kushteve klimatike – tokesore dhe mundesia e cfaqjes se semundjeve e demtueseve specifike per kultivar e specie te ndryshme frutore. C . Vleresimi fondit gjenetik te zones dhe kerkesave specifike te tregut per predukte tipike e cilesi te vecanta organo- leptike

4.2- Zgjedhja e species Te ardhurat qe sigurohen nga pemtorja lidhen ngushte me speciet dhe kultivaret si dhe pershtatshmeria e tyre ndaj kushteve te ambjentit per marrjen e prodhimeve sasiore e cilesore.Zgjedhja e species percaktoht ne vartesi te kushteve klimatiko- tokesore dhe mundesise se tregetimit. Kerkesat e specieve jane te ndryshme dhe keto mund te pershtaten dhe korrigjihen nepermjet zgjedhjes se nenshertese dhe kultivareve. Zgjedhja e nensharteses ne perputhje me kushtet e terrenit ka rendesi te vacant. Ne toka te varfera dhe te thata perdoren nenshartesa rustike dhe te fuqishme per tu siguruar bimeve nje zhvillim te mjaftueshem .Krahas nansharteses edhe zgjedhja e species dhe kultivareve behet ne perputhje me vecorit e tyre biollogjike. Qershia eshte nje specie me kerkesa te vecanta per faktoret klimatik dhe tokesor. Preferon klime te fresket me rryma ajrore por pa mjergull ose permbajtje te larte te lageshtires ajrore sidomos gjate lulezimit e cila mund te kompromentoj tersishte prodhiomin. Pelqen toka te mesme ose me permajtje ranore, te kulluara mire, te fresketa dhe mundesi ujitje. Kushte te tilla mund te gjenden ne terrene kodrinore. Molla dhe dardha preferojne toke te thella, te fresketa, jo shume te lageta per te marre prodhime te larta dhe me cilesi.Mund te pershtaten edhe ne toke te me tendence argjlore. Dardha mbi ftua cfaq kloroze ne toka me permbajtje te larte te gelqeres. Duhet te shmangen mbjelljet ne zona te ulta ose lugina me permabajtje te larte te lageshtires ajrore sepse favarizohet cfaqja e semundjeve kerpudhore dhe kerkohen trajtime te shumte per mbrojtjen e bimeve duke rritur ndjeshem koston dhe shtimin e mbetjeve ne product dhe mjedis si dhe ulje te cilesise se frutit. Kumbulla pershtatet si ne toka argjilore dhe te lageta. Vecohen kultivaret e hershem qe pershtaten me mire ne toka te mesme dhe ne klim pa lageshtire ajrore e cila gjendet kryesishte ne faqet e kodrave.

13

4.3 - Zgjedhja e kultivarit Zgjedhja e kultivarit varet nga shume faktore si : pershtatshmeria ndaj terrenit, rezistenca ndaj faktoreve klimatik ( ngricat pranverore, thatesira etj) , fuqia e rritjes e prodhimtaria, vlerat organo- leptike te frutave ne raport me kerkesat e tregut, kapacitet perpunuese dhe qendrueshmerin ne rujte e transport. Ndonse eshte e veshtire qe te plotesohen te gjitha keto kerkesa ne zona e mikrozona te ndryshme eshte e rendesishme qe te mblidhet nje informacin I nevojshem paraprake nga burime te sigutra e te besueshme . Eshte e nevojshme te sigurohet nje informacion I bollshem mbi kerkesat e tregut te brendshem dhe per eksport nga specialiste te fushave perkatese pa u ndikuar shume nga reklamat qe bejne fidaniashtet per kultivaret e e rinje dhe vlerat e tyre. Duhet te mbahet parasysh fakti qe kerkesat e tregut mund te pesojne ndryshime te paparshikuara sic eshte per shembull rasti I kultivareve te pjeshkes. Vite me pare tregu preferonte kultivaret me tul te bardhe , ndersa pa pritur u rrite kerkesa nga tregu per kultivaret me me tule te verdhe per shkake te qendrueshmerise se tyre ne transporte e pamjes me te mire. Ne zonat me rrezik te ngricave pranverore rekomandohen kultivar me lulezim te vone ose rezistent si dhe zgjedhja e kundrejtimit te pershtatshem . Mbahen parasysh kushtet e zones duke zgjedhur kultivaret qe pershtaten pemvarsishte se disa kultivar mund te japin rezultate shume te mira ne kushte te tjera. Konkretishte shume kultivar sigurojne prodhime cilesore ne zona te larta por nese mbillen ne zona te ulta fushore bie ndjeshem cilesia dhe vlerat organo- leptike te frutave, sic eshte rasti I ngjyrosjes se frutave per kultivaret e molles. Ne zona te ngrohta duhet te mbahen parasyshe kerkesat e specieve dhe kultivareve per temperature te ulta per kalimin e stadeve te zhvillimit sipas billogjse se tyre. Lidhur me kekesat ndaj terrenit rekomandohet qe zona te thate tu jepet perparesi kultivarev te hershem te cilet mund te shpetojne efekteve negative te thatesires per shkake te pjekjes se hershme e zhvillimit me te pershpejtuar. Ne kushte mesatare rekomandohen kultivaret me fruta te medha ndersa kultivaret me fruta mestar dhe te vegjel vendosen ne terrene me te fresketa ne menyre qe te reduktohet ne maksim tendenca e tyre natyrale. Kultivaret duhet te plotesojne kerkesat e tregut lidhur me kohen e pjekjes, qendrueshmerin ne trensporet e manipulim, aftesin per ruajtje , pamjen e jashtme dhe kalibrin e frutave. Ketyre kerkesave duhet tu shtohen edhe karakteristikat agronomike si fuqia e rritjes, tolerance dhe rezistenca ndaj semundjeve dhe kushteve klimatike, niveli I prodhimit dhe rregullsia e tij ne vite, koha e hyrjes ne prodhim etj. Gjithsesi karakteristikat agronomike nuk jane te mjaftueshme pa mbajtur parasysh kerkesat e tregut dhe vlerat organo –leptike te frutave. Kjo behet me e domosdoshme ne kushtet aktuale te ngopjes se tregut ku frutat me vlera te ulta cilesor refuzohen te paret nga tregu perball produkteve cilesore e te kerkuara nga konsumatori.Nje faktore I rendesishem ne perballimin e konurences mbetet edhe niveli I cmimit dhe kostos. Per fermat e madhe me drejtim prodhimin e frutave ne zgjedhjen e specieve e kultivareve mbahet parasyes nevojet per fuqi puntore per nje shperndarje gjithe vjtore e perballimin e periudhave me te ngarkuara . Veshtiresi me te medha ne zgjedhjen e specieve e kultivareve dalin sidomos per zonat ose fermeret qe e nisin kete aktivitet nga fillim pa patur ndonje pervoj mbi pershtashmerin e tyre ne kushtet e zones . Ne keto raste kerkohet nje informacion dhe asistenc me e specializuar per zgjedhjen e kultivarev per te garantuar suksesin e kultivimit te tyre. Zgjedhja e kultivareve dhe polenizimi. Per shume kultivar te specieve frutore nevoja per polenizim eshte thelbesore.Shume kultivare vetpllenues ne kushte te disfavorshme klimatike behen pjeserishte vetshterp duke mos siguruar vetepjelmim te mire. Egzistojne gjithashtu kultivar pertenokarpik ( dardhe , molle) te cilet

14

prodhojne pa patur nevoje per pjalmim.Pjalmimi i kryqezuar ka efekt pozitiv edhe per kultivaret veteplenues. Krahas ketyre egzistojne edhe shume kultivar vetshterpe sidomos tek qershia , por edhe molla, dardha, kombulla te cilat kane nevoje per pjalmim te kryqezuar nepermjet mbjelljes ne pemtore edhe te kultivareve te tjere per polenizim. Shkaqet e mos plenimit lidhen me faktore te brendshem ose difkte te organeve te luleve dhe munges te perpuethshmeris se tyre. Nje ndikim shume te madhe ne kete drejtim kane edhe kushtet e motit sidomos gjate kohes se lulezimit . Lageshtira e tepert, rreshjet e shumta, temperaturat e ulta si dhe ererat shume te ngrohta dhe te thata ne kohen e lulezimit shkaktojen probleme serioze per pllenimin. Ne keto kushte behet shpelarje e pjalmit, tharje e shpejte e stigmave te lules si dhe pengohet fluturimi i insekteve qe jane faktori kryesor per polenizimin e pemeve frutore. Trajtimet kimike te shpeshta jane nje faktore negative qe mund te demtoje insektet e dobishme por sidomos bletet qe bejne punen me te madhe per polenizim. Perfitimi i frutikultorit nga prezenca e bleteve ne pemtore eshte me i madhe krahasuar me ate qe perfitojne bletet ne pemtore. Praktikisht rekomandohen te vendosen 4 – 8 kosher me blete per 1 ha pemtore ne vertesi kjo te kushteve konkrete te motit. Frutikultura dhe bletaria jene dy aktivitete komplementre te njera tjetres e cila arrihet nepermjet mbajtjes se bleteve ne pmtore sidomes ne periudhen e lulezimit. Nevoja e polenizimit te kryqezuar lidhet me efektet e tij pozitive krahasuar me vetepllenimin edhe ne drejtim te treguesve sasior e cilesor te frutave . Pjalmimi i kryqezuar siguron lidhje me te madhe te frutave si dhe eshte provuar qe permbajtja me e larte e farave ne fruta jep fruta me pamje , ngjyrosje e shije me te mire. Eshte evident fakti qe pemet ne afersi te bimeve polenizuese jane me prodhuese faktore ky qe duhet te orienntoj distancen e mbjelljes dhe zgjedhjen e skemes se pershtatehme te mbjelljes se bimeve polenizuese ne pemtore. Ne kete raste duhet te mbahet parasyshe distanca e fluturimit te bleteve si dhe format e mbajtjes se pemtores . Shtrirja qe po marrin aktualishte pemtoret intensive i ka dhene perparesi sistemeve te mbajtjes se pemtores ne forme gardhi ( palmet, boshtore etj) . Keto sisteme veshtiresojne levizjen e bleteve ne hapsiret midise rreshtave te bimeve te cilat fluturojne kryesishte ne drejtim te rreshtave te pemtoreve . Ne keto sisteme rekomandohet mbjelljea e bimeve polenizueze ne cdo rreshte ne distance cdo 12 -16 m midis tyre ose mbjellja e nje rreshti me bime polenizuese per cdo dy rreshta te kultivarit baze.Ne rastin e pemeve dioike si aktinidja mbillet nje bime mashkullore per cdo gjashte – tete bime femerore ne forme kuadrati ose te alternuar.Aktualishte konsiderohet me e dobishme skema e mbjelljes se nje bime mashkullore per cdo tre bime femerore ne cdo rreshte sidomos kjo per mbajtjen ne forme tende te aktinides per te lehtesoar polenizimin. Gjate mbjelljes se bimeve polenizuese tregohet kujdes qe te zgjdhen kultivare qe lulezojne ne te njejten kohe, me vlera tregetare te mira , kohe pjekje te njejte ose te perafert dhe kerkojne te njejtat trajtime per luftimin e semundjeve e demtueseve. Ne rastet qe konstatohen veshtiresi ne polenizim mund te aplikohet shartimi i degeve te vecanta ose i udheheqesit qendror me kultivar te zgjedhur si polenizues duke i lene keto me krasitje sa me te gjete per te siguruar sa me shume lule si rezerve pjalmi.

15

5. FORMAT DHE SISTEMET E MBJELLJES SE PEMTOREVE 5.1 Zgjedhja e formes se kurores Zgjedhja e formes se kurores varet nga faktor gjenetik (specia) dhe klimatik. Pema e rritur pa nderhyrje merr formen e saj natyrale sferike. Me kalimin e viteve brendesia dhe pjeset e poshtme te kurores do te zhvishen ne menyre progresive dhe organet e afte per te dhene fruta do te perqendrohen ne nje shtrese te holl ne periferi te kurores.Ne kete situate do te rezultoj nje renie e treguesve sasior dhe cilesor te prodhimit dhe veshtiresi ne shfrytezimin racional te pemtores. Elementet qe ndikojne ne zgjedhjen e formes se kurores : - depertimi i drites ne te gjitha pjeset e kurores Pjeshka dhe kajsia kane kerkesa me te larta ne kete drejtim te ndjekura nga molla, dardha,kumbulla dhe qershia.Dallime shume te medha egzistojne edhe brenda species sidomos tek molla per shkake te shkalles se ndryshme te ngyrosjes se frutave - zotrimi i fuqise se rritjes Kjo percaktohet ne nje mase te konsiderueshme nga fuqia ne nensharteses. Per shembull gama e gjere e nenshartesave tek molla krijon shume hapsira ne kete drejtim. - vecorite specieve dhe variteteve. Eshte e domosdeoshme te njihet tipi i rritjes, menyra e frutifikimit te cilat percaktojne zgjedhjen e formes dhe sitemin e krasitjes . - koha e hyrjes ne prodhim Forma dhe sistemi i krasitjes jane ne funksion te pershpejtimit te hyrjes ne prodhim prandaj reduktohen sa te jet e mundur nderhyrjet e pa nevoshme dhe prerjet e renda. - kushtet klimatiko – tokesore te pemtores Meren ne konsiderat pjelloria e tokes , rrezikui ngricave pranverore, fortesia e eres, permbajtja e lageshtire ajrore etj. Zgjedhja e sistemit te pemtores Per zgjedhjen e sistemit te pemtores frutikultori duhet te marre ne kosiderat edhe faktoret ekonomik : - Mundesin e perballimit te investimit fillestar e cila varet nga densiteti i mbjelljes dhe kostua e

sistemit mbeshtetes. - Rentabiliteti i pemtores ose koha e hyrjes ne prodhim e cila varet nga densiteti i mbjelljes. - Vlerat tregetare te kultivarit . - Fuqia puntore e nevojshme per formimin dhe mbajtjen e pemtores ( sasia,kualifikimi dhe

disponobiliteti ne kohe ). - Mjetet mekanike ne dispozicion dhe mundesia e shfrytezimit te tyre per kryerjen e sa me shume

operacioneve ne funksion te sistemi te mbajtjes se pemtores. - Shkalla e intensifikimit te prodhimit dhe teknikave qe perdoren ne teresin e fermes. - Vleresimi i sistemeve te pemtoreve sipas grupimeve te tyre Elementet sisteme gardhe pemtore sisteme densitet e ekstensive frutore intensive boshtore i larte Shfrytezimit ( kupore ) (palmet) (aksiale) (2000bim\ha) (>4000bim\ha) Investimi krijimit ++ + + +\ - - - Ulje e shpenzimeve te shfrytezimit - +\- ++ - + Rritja e prodhimit - - - +\- + ++ Lehtesi mekanizimi - ++ + + - Shfrytezim me bime interkalare +\- ++ - - -- Terren i veshtire ++ +\- +\- - + Shenim : shkalla e vleresimit varjon nga shume e disfavorshme (--) ne shume e favorshme (++)

16

5.2 Format e kurores se pemeve frutore 1. Forma e kurores me aks . Aktualishte eshte nje forme shume e perhapur ne pemtoret intensive ne vendet e Europes Perendimore si France, Itali, Hollande , Zvicer etj. Vitet e fundit ka filluar te zbatohet edhe ne vendin tone ne pemtoret e reja intensive te molles. Forma aksiale paraqet nje strukture shume te thjeshte e perber nga nje aks qendror i veshur direkt me dege frutore dhe mund te jete me aks vertikale ose te perkulur. Rekomandohet per material bimor me rritje te paket dhe nuk rekomandohet per speciet berthamore. Kultivaret me tendence te theksuar te rritjes acrotonie japin peme qe ekuilibrohen me veshtiresi. Rekomandohet per mollen mbi nenshartes me rritje te dobet ( M27, M9, M 26 P1, P2) me densitet mbjellje qe mund te shkoj 1300- 5000 bime\ ha si dhe per dardhen mbi ftua por per kultivar me rritje me te paket (Buona Luisa, Williams, Passa Krassana, Guyot). Aplikohet edhe per mollen mbi nenshartes MM 106, 111 per kultivaret spur ( grupi i Starkigave). - Aplikim i formes aks vertikal sipas nenshartesave , specieve e kultivareve Speciet nenshartesa kultivaret Molla rritje e dobet te gjithe Dardha rritje dobet deri mesatare me rritje te paket Kajsia pergjithesi me rritje te fuqishme pak eksperience Kumbulla pergjthesi me rritje te fuqishme nuk ka te dhena Qershi me rritje te dobet pak eksperience Formimi i aksit . Formimi i aksit fillon qe ne mbjellje dhe eshte e rendesishme cilesia e fidanit ku prezenca e degeve te parakoheshme dhe veshese ne gjatesi te fidanit perben nje avantazh per formimin e shpejte te korores. Aksi eshte struktura kryesore e pemes dhe zhvillimi i tij sidomos gjate dy viteve te para eshte shume i rendesishem. Lihen te zhvillohen lirishte deget rrethe aksit duke eleminuar vetem deget qe dalin me kende te ngushte ose ne pozicione te pa pershtateshme. Deget veshese te aksit nuk shkurtuhen duke bere perkuljen e tyre eleminohen prerjet te cilat nxisin rritjen vegjetative dhe vonojne hyrjen ne prodhim. Gjate dy viteve te pare behen pincime verore per te stimuluar zhvillimin dhe veshjen e degeve anesore , nderkohe qe lihet pa pincuar aksi kryesor deri sa te arrije lartesin e projektuar 2.5- 3.5 m sipas vecorise se kultivareve dhe distances se mbjelljes. Me arrirjen e lartesise aksi mund te pritet mbi dru dyvjecar ose perkulet duke krijuar pak hijezim prandaj preferohet me teper rasti i pare me akse vertikal.. Perkulja e degeve behet kur ato kane arritur gjysmen e distances midis pemeve ne rreshte. Nepermjet krasitjes formuese por edhe me vone gjate krasitjes prodhuese hiqen deget e teperta per te ruajtur ekuilibrin ndermjet rritjes vegjetative dhe prodhimit. Skica faqe 97. 2. Format mbi nje plane Konsiston ne nje gardhe frutor te ngushte te shtrire ne nje plane interesi kryesor i te cilit eshte depertimi i drites si dhe kontrolli i plote i te gjitha pjesve te kurores. Pjeset e kurores te vedosura horizontalishte ne drejtim te rreshtit kerkojne distanca te medha te mbjelljes dhe shtrihen ne lartesi te konsiderueshme ne rastet e kultivarev me rritje te fuqushme. Nga

17

menyra e konceptimit te tyre keto forma kerkojne krasitje me te rende per te nxiture rritjen vegjetative dhe vendosjen e ekuilibrit. Preferohen sidomos per kultivaret e dardhes . Pershtatshmeria e formes mbi nje plane sipas specieve, kultivareve e nensharteses. Speciet nenshartesat kultivaret Molla rritje dobet deri mesatare te gjthe Dardha rritje dobet deri mesatare disa kultivar Kajsia mungojne me rritje te dobet pak e rekomanduar Kumbull me rritje te dobet disa kultivar Qershia mesatare pak e rekomanduar 3. Format voluminoze Format volumionoze ( kupore, me kate etj ) jane forma te lira dhenuk kan nevoje per sistem mbeshtetes. Perdorimi i kesaj forme lidhet me fuqin e rritjes dhe perdoret tek faroret dhe me shume tek berthamoret dhe kurora merr zhvillmi te konsiderueshem . Per kete arsye densiteti i mbjelljes nuk kalon 500 bime\ ha dhe nje distance minmale te mbjellje 5 m midis rreshtave . Aplikimi i formave voluminoze sipas specieve,neneshartesave, kultivareve Specia Nenshartesa Kultivaret Molle rritje te fuqishme te gjithe Dardhe rritje te fuqishme te gjthe Kajsi mesaterishte te fuqishme te gjithe Kumbulle mesatarishte et fuqishme te gjithe Qershi mesatarishte te fuqishme te gjithe Format e hapura Ne ndryshim nga format voluminoze e kane te zbrazet pjesen qendrore te kurores por kane nevoje per sistem mbeshtetes i cili ndryshon sipas formav qe aplikohen .Egzistojne shume forma por me te perdoreshme jane ne formen e V dhe Y dhe jane ende pak te perdorura ne Europe per shkake te mungeses se pervojes dhe sistemit mbeshtetes te kushtueshem. Densitei i mbjelljes varjon 1200- 3000 bime\ ha (4-5 m x 1-2m). Aplikimi i formave te lira sipas specieve ,nenshartesave, kultivareve Specia nenshartesa kultivaret Molla rritje dobet-mesatare te gjithe Dardha rriyje te dobet te gjithe Kajsi mungojne me rritje te dobet pak eksperience Qershi me rritje te dobet ne eksperimentim Kumbulle asnje eksperience nuk ka te dhena Pemtoret me trup te lart Ky sistem aplikohet kryesishte ne zonat e larta alpine te Zvicres, Austrise, Frences etj 800- 1000 m mbi nivelin e detit dhe qe mund te pershtatet ne zona te ngjashme edhe ne vendin tone. Mbjellja behet me peme te vecente ose te grupuara per te mundesuar perkujdesjet ndaj tyre. Mbajtja ne forme te larta vonon kohen e hyrjes ne prodhim qe mund te zgjase 8-10 vjte per mollen e kumbullen dhe deri 10-15 vjet per dardhen e qershine.

18

Ne kushte te favorshme zhvillimi dhe me sherbimet me te domosdoshme me forma te tilla te korores mund te merren per faroret 150-300 kg\rrenje ne vite ndersa qershia dhe kumbulla sigurojne respektivishte 1\2 dhe 1\3 e prodhimit te faroreve Natyrishte format e larta kerkojne me shume fuqi puntore per sherbimet dhe vjeljen e tyre dhe bejne pjese ne format ekstensive te shfrutezimit te terrenit. Perdoren nenshartesa me rritje te fuqishme kryesishte nga fara. Distanca e larget e mbjelljes siguron nje shfrytezim te mire te pemtores edhe per qellime te tjera si blegtoria duke siguar bazen ushqimore ne pemtore dhe kositjen e mekanizuar te tij. Me kete sistem aplikohen distanca te largeta mbjellje qe varjojne 10-15 m midis rreshtave e cila ndryshon sipas specieve : molla 10 m, dardha 12 m , qershia 12 m, kumbulla 8 m , arra 12 m. Aplikohet forma e kurores piramidale me 3-4 dege skeletore ne funksion te ndricimit te kurores dhe lehtesimit te vjelejes e perballimit te ngarkesese. Me hyrjen ne prodhim kryhen cdo 2-3 vjet krasitje per ekuilibrimin dhe mirmbajtjen e kurores. 5.3 Ndikimi i sitemit te pemtores ne performancen agronomike. Prodhimi Prodhimi i pemtores varet ne menyre te drejperdrejt nge sasia e drites qe deperton dhe qe perthithet nga gjethet e bimes.Praktikishte prodhimi i marre nga pemtorja lidhet me faktoret e meposhtem : - volumi i kurores se pemes qe do te thot se sa me shume peme te larta dhe te gjera qe e perbejne

pemtren aq me shume drite thithe bima,llogjikishte prodhimi do te jete me i madh - rritja e distancave midis rreshtave siguron me shume perthithje te drites nga korora - densiteti i kurores sa me i paket te jet densiteti i kurores aq me e madhe eshte sasai e drites qe

deperton duke sigurua me shume energji per bimet Treguesit cilesor te prodhimit Cilesia e frutit varet nga furnizimi me lende te perpunuar qe sigurhet nepermjet gjetheve permes fotosintezes. Ngyrosja e frutave sidomos per mollen kushtezohet nga masa e ekspozimit te tyre ndaj ndricimit diellor . Ne pergjithesi frutat me cilesi te mire gjenden ne pjeset e kurores te ekspozuara mire ndaj drites nderkohe qe ne pjeset e hijezuara merren frute me vlera te ulte tregetare. Perfundimishte pemtoret me depertueshmeri te rrezeve te diellit , me densitet te ulet te pjeseve te kurores dhe orjentim te plot ndaj ndricimt diellor japin prodhime dhe fruta me tregues cilesor te larte dhe pamje tregetare terheqese. Zgjedhja e sistemit te pemtores Percaktimi i sistemit te pemtores behet ne funksion te vendosjes se raporteve te drejta midis tregueseve te prodhimit dhe cilesise se tij. Kjo mund te arrihet nese sasia e frutave eshte ne raporte te drejte me masen gjethore te ekspozuar ne kushte ideale ndaj drites . Praktikishte kjo eshte e veshtire sepse keto parime ne disa raste jene ne kontradikte midis tyre.Nje volum i larte i kurores dhe nje densitet i madhe gjethor jane ne kundershtim me nje ekspozim te mjaftueshem te te gjitha pjeseve te kurores ndaj drites. Ne te kundert eshte e mundur te arrihen rendimente te larta dhe me cilesi nese aplikohet nje krasitje e pershtatshme. Perdorimi i densitetit te mbjelljes dhe formes se korores ne perputhje me vecorit e specieve dhe fuqin e rritjes se tyre sigoron depertimin e drites ne te gjitha pjeset e kurores e cila reflektohet edhe mbi permiresimin e tregueseve sasior e cilesor te prodhimit.

19

6. PERKUJDESJET NDAJ TOKES NE PEMTORE Mbajtja e tokes ne pemtore ka nje rendesi te vacant per ndikimin qe shkakton ne zhvillimin e bimeve dhe ruajten e permiresimin e pjellorisedhe cilesive fizike te tokes. Aspektet kryesore me te cilet lidhet mbajtja e tokes ne pemtore kane te bejne me ruajtjen e lageshtires, eleminim e konkurences se mundeshme nga bareret e keqia dhe krijimin e nje shtrese te favorshme per zhvillimin e sistemit rrenjor te pemeve. Per arrirjen e ketyre objektiveve perdoren teknika te ndryshme te mbajtjes se tokes ne pemtore dhe zgjedhja e tyre varet nga kushtete klimatike dhe tokesore te zones , kerkesat e specieve dhe nensharteses dhe nga mundesia e ujitjes. 6.1 - Mbajtja e tokes me punime periodike Mbajtja e tokes ugar perbente ne te shkuaren menyren me te perhapur te mbajtjes se tokes ne pemtore ne shume vende dhe vazhdon aktualishte te aplikohet sidmos ne zona pa mundesi ujitje e te thata. Qellimi kryesor i kesaj teknike eshte ruajtja dhe perdorimi i rezervava ujor nepermjet punimeve siperfaqesore ne dobi te pemeve.Kjo arrihet duke kontrollur bareret e keqia dhe eleminimin e konkurences se tyre per uji i cili shfrytezohet nge pemet. Punimet duhet te behen ne menyre dhe kohen e pershtateshme duke mbajtur parasyshe qe te mos demtohen cilesit fizike dhe ngjeshja e tokes e cila ndikon ne zhvillimin e sistemit rrenjor ne shtrirjen e tij ne gjersi dhe thellesi. Zgjedhja e kohes, mjetit dhe menyres se punimit varet nga nenshartesa e perdorur, gjendja e bimes, karaktristikat e klimes dhe perberja e tokes. Dihet qe sitemi rrenjor ne pergjithesi tenton te zhvilloj nje pjese te konsiderueshme te rrenjeve ne afersi te siparfeqes se tokes per shkake te furnizimit me te mire me oksigjen dhe element ushqyes.Kjo behet me e theksuar ne rastin e tokave qe lejojne me veshtiresi depertimin e ujit te rreshjeve ne shtersat me te thella te tokes. Gjate periudhes vegjetative punimet duhet te behen sa me te cekta jo me thelle se 10- 12 cm. Nepermjet ketyre punimeve siperfaqesore behet prishja e kores qe formohet pas renies se rreshjev me e theksuar sidmos per toket e renda me perberje argjlore si dhe eleminimin e carjeve te tokes gjate periudhave me thatesire se zgjatur. Me hyrjen e pemeve ne qetesi n e vjeshte rekomandohet punim me i thelle i tokes me synim ruajtjen e rezervave ujore te rreshjeve sidmos ne zona te thate. Demtimet e mundeshme te rrenjeve arrjne te rikuperohen parar fillimit te sezonit ne pranvere. Punimi i thelle ka efekt gjithashtu ne mbulimin e plehut organik ose plehra te tjera me pak te treteshme si dhe te beje shkriftimin e tokes te shtreses se ngjeshur nen kufirin e punimeve te cekte te kryera gjate vegjetacionit. Menyra e punimit kushtezohet nga shtrirja e sitemit rrenjor dhe qellimi i synuar..Ne rastin e bimeve te reja ose nenshartesave me rritje te dobet thellesia e punimit eshte me e madhe ne midis rreshta per shkake te zhvillimit te kufizuar te sistemit rrenjor.Po keshtu ne toka te ngjeshura rritet thellesia e punimit te vjeshtes me synim shkriftmin dhe ajrimin e tokes per te penguar asfiksimin e sistemit rrenjeor. Aspektet negative te mbajtjes se tokes ugar me punime. Mbajtja e tokes ugar me anen e punimeve ka dise aspekte negative qe duhet te njihen me qellim kufizimin e pasojave qe shkaktohen. Aspekti i pare lidhet me kohen e kryerjes se punimit duke eleminuar ne menyre kategorike punimet kur toke ka shume lageshtire ose eshte shume e thate per te kufizur daljen e plisave te ngjeshur ose pluhurosjen e tokes.

20

Zgjedhja e mjeteve terheqes dhe te punimit te tokes te lehta dhe qe nuk shkaktojne ngjeshje te shtresave te tokes nen thellesin e puimit duke penguar zhvillimin e rrenjeve dhe aktivitetin mikrobik te tokes.Ngjeshja e tokes eshte me e theksuar sidomos ne toka me perberje argjilore dhe kur behen kalime te shumta te mjeteve ne pemtore. Nje nga efektet me negative te mbajtjes se tokes ugar eshte errozion siperfaqesore sidomos ne terren te pjerret si dhe shpelarja e elementev eushqyes te pa lidhur ne toke qe vijne nga mineralizimi i lendes organike opa pleherimi. Punimt e shpeshta krahas ngjeshjes shkaktojne edhe prishjen e struktures se tokes. Mbajtja e pemtores sipas sistemit ”Sanduich”

6.2 – Mbajtja e pemtores me bare ( livadhe ). Ne te gjtha zonat me rezerva hidrike et mjaftueshme ose mundesi te ujitjes mbajtja e tokes me bare ne pemtore rezulton me efekte pozitive si ne aspektet e cilesive kimiko - fizikeashtu edhe te perberjes mekanike. Aspektet kimko-fizik perfshijne nje rritje te permbajtjes se lendes organnike,dhe ne vecanti nje disponibilitet te shtuar te fosforit e potasit qe vjen nga shtresat me te thella nepermjet terheqjes nga rrenjet e bimeve berishtore ashtu edhe nga masa e tyre bimore ne siperfaqe te tokes. Rritja e lendes organike permireson ndjeshem strukturen e tokes. Nga pikpamja e perberjes mekanike eleminohet errozioni siperfaqesor sidomos ne terrene te pjerrta si dhe kufizohet ngjeshja duke lehtesuar depertimin e ujit te rreshjeve qe sherben si rezerve hidrike gjate periudhes se thatesires. Mbajtja me bimesi e pemtores ka efekte poziteve termike qe lidhen me reduktimin e diferencave te tempertures midis dites e nates krahasuar me mbajtjen ugar si dhe permireson ngyrosjen e frutave sidomos ne periudhen fundi i veres fillimi i vjeshtes. Mbajtja e tokes me barezim te perhershem nepermjet kositjeve periodike te barit eshte nje teknik qe aplikohet ne zona me rreshje te mjaftueshme ose mundesi te ujitjes. Gjithesesi kositje e mases bimore behet kur arrin lartesin 20-25 cm dhe sidomos para lulezimit e lidhjes se faresembasi ne kete moment jane kerkesat maksimale per uje. Kontrolli i rritjes se mases bimore me anen e kositjes behet sidomos gjat periudheve kritike te pemeve per uji dhe element ushqyes per te eleminuar konkurrencen qe mund te ushtrohet nga bari , mbasi nga provet rezulton qe nje hektar pjeshkore me barezim harxhon 20-30 % me shume uji krahasuar me mbajtjen ugar. Persa i perket konkurences per elelment ushqyes sidomos per azotin shtrihet krysishte ne vitet e para te krijimit te livadhit me bare dhe eshte me e ndjeshme ne pemtoret e reja per shkake te zhvillimit ende te kufizuar te sistemit rrenjor te pemeve.

21

Me krijimin e livadhit konkurrenca reduktohet per shkake te kositjeve te vazhdeshme te barit dhe lenien ne vende te mases bimore te kositur duke rritur permbajtjen e lendes organike si dhe pasurimin me element mineral qe vijne nga dekompozimi i saj. Llogaritet qe nepermjet sasise prej 7 ton \ ha mase e kositur kthehen ne toke reth 50 kg\ha azot, 50-55kg\ha potas, 10kg\ ha kalcim dhe 5 kg\ha fosfor e magnez. Krijimi i livadhit ne midis rreshtat e pemtores mund te behet ne dy menyra:

- natyrale duke lene te zhvillohen bimesia natyrale e spontane e zones qe eshte edhe me e perdorur

- artificiale nepermjet mbjelljes se barerave te ndryshem duke preferuar specie me zhvillim te kufizuar te mases ajrore dhe sistemit rrenjor.Edhe ne kete raste me kalimin e viteve zhvillohet bimesia spontane e cila behet dominuese ne fazat e mevoneshme duke dominuar bimet e mbjella ne menyre artificiale.

Tekika e mbajtjes me bimesi te perhereshme mund te aplikohet ne te gjitha speciet frutore por duke eleminuar barin ne zonen perreth bimeve ne nje shtrirje rreteh 1.5 m sidomos kjo per e pmtoret e reja per eleminimin e konkureces per uje dhe element ushqyes. Mbajtja e zones se paster mund te behet me anen e punimeve ose mulcerimt me materiale te ndryshme. Ne zona me rreshje te perqendruara kryesishte gjate dimrit dhe me thatesire te zgjatur ne pjesen tjeter te vitit aplikohet mbajtja e tokes se pemtores perkohesishte me bimesi gjate peridhes vjeshte – dimer duke bere eleminimin e bariet ne pranvere me rritjen e kerkesave te pemeve per uje dhe eelement ushqyes. Mbajtja e pemtores me bimesi

6.3 – Mulcerimi Mulcerimi kosiston ne perdorimin e matreialeve te ndryshme per mbulimin e tokes me qellim ruajtjen e lageshtires nga avullimi dhe pengimin e zhvillimit te barerave te keqia. Ne pemtari perdoret me shume si material per mulcerim plietileni per qendrueshmerin e larte ndaj temperaturave te ulta gjate dimrit. Me shpesh perdoret plasmasi i zi duke mbuluar zonen e rreshtit te pemeve ne nje distance 50 – 70 cm nga te dy anet e rreshtit. Avantazhet qe paraqet kjo teknik perfshin rritjen e temperatures se shtreses siperfaqesore te tokes, reduktohet shplarje e elementeve ushqyes, ruajtja e struktures se tokes, shtimi i aktivitetit te mikroflores vse tokes, nxite zhvillimin siperfaqesor te sistemit rrenjor. Egzistojne gjithashtu materiale plastik me intensitet te ndryshem te ngyrosjes te cilat shkaktojne rrezatim diellor dhe reflektim te nxehtesise ne drejtim te kurores se pemeve.

22

Perdorimi i tyre rekomandohet ne pemtore me intensitet shume te larte te mbjelljes ose pemtore me kurore te larte. Me kalimin e kohes per shkake te ndotjes dhe faktorev te motit materiali mund te humbas aftesin per reflektim. Askekti negativ i perdorimit te plasmasit eshte fakti qe nen shtresen e mbuluar te tokes stimulohet shtimi i minjeve te fushes. Per mulcerimin e tokes se pemtores mund te perdoren edhe materiale me orgjin bimore qe mund te vijne nga kositja e bimeve , kashtrat e ndryshme , lekura te bimeve etj. Krahas efektit ne ruajtjen e lageshtires e kufizimit te barerave te keqia ne kete raste mbeturinat bimore kontribojne ne shtimin e lendes organike dhe elementeve ushqimor. Mulcerimi me levore bimesh Mbeturina bimore per mulcerim

6.4 – Metoda kimike Eshte nje metode e ndaluar ne bujqsine biollogjike por konstatohet gjithashtu se po reduktohet vazhdimishte edhe per sitemet e tjera duke u perqendruar kryesishte per luftimin e barerave te keqia sidomos ne pemtoret e reja dhe ne rritje.

23

7 . PLOTESIMI I KERKESVE PER ELEMENT USHQYES DHE PLEHERIMI I PEMEVE 7.1Konsiderata mbi pleherimin e pemeve frutore

Te ushqyerit e pemeve frutore perben nje fenomen shume kompleks. Eshte i njohur fakti qe pemet reagojne pozitivishte ndaj pleherimit por e njejta e specie nuk reagon njelloje ndaj dozave te pleherimi ne kushte te ndryshme klimatiko – tokesore . Analizat e tokes qe kryhen ne bimet e arave per te percaktuar nevojat per pleherim jane te vlefshme edhe per pemet frutore por ende ka shume veshtiresi ne interpretimin dhe gjetjen e korrelacionit te drejte ne rastin e pemeve frutore. Veshtiresit e eksperimenteve qendrojne ne faktin e kohezgjatjes se tyre per vite te tera, ne percaktimin e shtrirjes se sistemit rrenjor dhe shtresa qe okupojne rrenjet si dhe nderhyrja e shume faktore te tjere qe komplikojne gjetjen e korelacioneve ndermjet rezervave te tokes te percaktuara nga analiza dhe rritjes vegjetative e prodhimit. Veshtiresia e pare qendron ne kohen e gjate te shfrytezimit te tokes nga pemet dhe zhvillimin ne thellesi te rrenjeve ku arrijne me veshtiresi elelmentet e plehut te perdorur. Efekti i pleherimit sidomos per disa element si P,K zgjate edhe per vitet e mevoneshme dhe kjo lidhet ngushte me nivelin e pjellorise dhe perberjen e tokes Reagimi i pemeve ndaj pleherimit lidhet ngushte me mbajtjes e tokes ne pemtore dhe menyren e hedhjes se plehut. Kerkesat e pemeve per element ushqyes ndryshojne ne menyre rrenjesore sipas moshes dhe gjendjes fiziollogjike.

7.2 Vecorit e pleherimit te pemeve frutore Gjate pleherimit te pemeve frutore duhet te mbahen parasyshe disa vecori te cilat lidhen me biollogjine dhe jetegjatesine e drufrutoreve te permbledhura si vijon :

- rezervat e tokes ne uje element mineral dhe permbajtja e lendes organike - cilesit fizike te tokes ( perberja mekanike, struktura, thellesia e tabanit, ajrimi etj. - ekuilibri fiziollogjik i bimeve te kushtezuar nga siperfaqja gjethore, ndricimi i kurores,

potenciali prodhues dhe vecorit e specive e kultivareve , sistemi i krasitjes dhe mbajtjes se pemtores

- volumi i tokes se okupuar nga sistemi rrenjor dhe nenshartesa e perdorur - rezervat e bimeve te cilat shfrytezohen nga pemet heret ne pranvere me fillimin e vegjetacionit

kur ende nuk ka filluar aktiviteti i sistemit rrenjor. - klima ka nje ndikim te konsiderushem ne mineralizimin e elementeve ushqyes dhe terheqjen e

tyre nga bimet. - periudhat kritike te pemeve per element ushqyes. - masa e krasitjes dimrore e cila ndikon ne largimin e rezervave nepermjet prerjeve. - intensiteti i prodhimit te marre. 7.3 Elementet ushqyes

Mungesa e elementeve ushqyes ne pemet frutore shoqerohet me cfaqjen e simptomave te cilat mund te permblidhen sa me poshte :

- Cngyrosje ose cfaqje e njollave te ndryshme mbi gjethe. - Anomali te rritjes vegjetative dhe deformime te gjetheve ose frutave

24

Keto simptoma mund te cfeqen ne bime te vecanta ose te shtrira ne te gjithe parcelen. Azoti Gjendet ne toke ne forme organike ose i mineralizuar NO3, NH4. Lenda organike ne toka perben nje rezerve te madhe per sigurimin e azotit per bimet nepermjet mineralizimit nga mikrorganizmat e tokes duke cliruar deri ne 200kg\ha azot ne vite. Azoti eshte nje element shume i levizshem ne toke qe i nenshtrohet shplarjes ose largohet me anen e avullimit, faktor keto qe mbahen perasysh ne hartimin e bilancit ose ne kufizimin e ndotjeve te mundeshme te ujrave nentoksore dhe rrjedhjet ne kanalizime. Periudha kritike per azot tek pemet frutora eshte ne fillim te vegjetacionit dhe arrijne maksimumin gjate lulezimit dhe rritjes intensive te frutave. Shkaku i mungeses se azotit ne bime mund te jete niveli i ulet i lendes organike ne toke ose tokat e ftohta duke penguar mineralizimin e lendes organike . Teprica e azotit ne bime shoqerohet me bujshmeri te rritjes vegjetative, pjekje e vonet e lastareve e cila reflektohet ne uljen e cilesise se frutave dhe favorizon infeksionin nga semundjet e demtuesit. Fosfori Sasi te kufizuara te fosforit gjenden ne forme te tretshme ne toke. Terheqja e fosforit nga bimet kushtezohet nga vlerat e PH ne toke.Ne toka me PH alkalin ndodhe fiksimi nga kalciumi ndersa ne PH acid bllokohet terheqja e fosfori ngaprezenca e aluminit ne toke. Korigjimi i PH eshte nje mase e rendesishme per sigurimin e nevojeve te pemeve me fosfor krahas pleherimit. Teperica e fosforit shkakton pengimin e asimilimit te hekurit nge pemet si dhe ndotje te ambjentit. Kaliumi Potasi gjendet ne toke ne forma te treteshme koloidale dhe komleksin thithes. Raporti gjethe\ frute ne peme luane nje role te rendesishem ne bilancin e te ushqyerit me potas. Frutat terheqin sasira te medha te potasit krahasuar me gjethet. Ne rastet e ngarkese se madhe me fruta ndihet mungesa e ketij e elementi ne gjethe e cila ndikon ne diferencimin e sythave dhe uljen e qendrueshmerise ndaj te ftohtit. Mungesa e potasit ne bime lidhet me pamjaftueshmerin e tij ne toke ose perberjen argjilore te tokes duke e korrigjuar me anen e pleherimit. Teprica e potasit ne toke shkakton antagonizem ne terheqjen nga bima te elementeve bore, kalcium,magnez. Magnezi Gjendet ne toke ne forme te treteshme ose te pa treteshme. Magnezi eshte element baze ne perberjen e klorofiles ne masen 15- 20% . Mungesa e tij ne bime mund te lidhet me perberjen e tokes , mbasi tokat e lehta dhe me permajtje te ulet te lendes organike jane te varfra ne magnez. Po keshtu teprica e potasit ne toke pengon terhqjen e magnezit nga bimet. Bori Eshte element i rendesishem sepse mungesa ose teprica e tij shoqerohen me shqetesime per bimet.Megjthse nevojet e pemeve jane modeste peridha kritike per bore jane ne fillim te vegjetacionit duke ndihmuar ne pllenimin .Gjendet ne sasi te medha ne toket me orgjine vullkanike, ndersa pengohet terhqja nga teprica e azotit dhe kalciumit ne toke. Kalciumi Gjendet ne forme te treteshme ose i thithur nga argjla ose humusi ne toke. Mungesa e kalcimit shkakton crregullime te shumta qe lidhen me semundjet fiziollogjike te frutave kryesishte gjate ruajtjes se tyre. Shkaku i mungeses se kalciumit lidhet me tepricen e azotit dhe potasit ne toke.Korigjimi i mungeses behet nepermjet plehrimit gjethor me CaCl2 duke kryer 2- 4 trejtime disa jave para vjelejs ne vartesi te ngarkeses dhe ndjeshmerise se kultivareve. Hekuri

25

Eshte element shume i rendesishem per sintezen e klorofiles prandaj mungesa e tij shkakton klroze. Shkaku i mungeses lidhet shpesh me permbajtjen alkaline te tokes e cila e kthen hekurin ne forma te pa treteshme . Korigjimi i ph dhe pleherimi me sulfat ose karbonat hekuri jane mjet per te siguruar nevojat e pemeve me kete element.

7.4 Pleherimi gjate mbjelljes se pemeve. Pemet frutore shfrytezojne te njejten toke per shume vite dhe frutikultori ka veshtiresi per te shperndar elementet ushqyes ne thellesin e shtrirjes se sistemit rrenjor pa e demtuar ate gjate permbysjes se plehut. Per kete arsye eshte e nevojshme te behet pleherimi baze para mbjelljes ne grope ose ne te gjithe siperfaqen para punimit te thelle. Pleherimi baze duhet te behet kryesishte me plehe organik per rritjen e pjellorise dhe aktivitetit mikrobik te tokes si dhe nje rezerve e madhe per element ushqyes gjate viteve te para te rritjes se pemeve. Ne vartesi te pjellorise se tokes rekomandohet te perdoren 300- 500kv\ ha plehe organik me pleherimin baze para mbjelljes se pemetores. Ne tokat me munges te elemnteve fosfor dhe potas rekomandohet perdorimi i tyre me pleherimin baze. Doza e perdorimit bazohet ne analizat e tokes ose eksperiencen e meparshme ne terrene dhe kushte te njejta. Ne toka ranore dhe ujitje te shpeshta perdoren doza me te larta krahasuar me terren te thata. Ne toka me pjellori te mjaftueshme rekomandohet te perdoret gjate pleherimit baze krahas plehut organik 100-140 kg\ ha P2O5, 200-300kg\ha K2O. Sasia e ketyre elementeve shtohet ne toka ranore ose me permajtje te ulet. 7.5 Pleherimi i pemeve ne rritje Dhenia e formes nepermjet krasitjes dhe pleherimi i pemeve te reja kane nje objektive te perbashket , pershpejtimin e hyrjes ne prodhim duke reduktuar periudhen improduktive te specieve frutore. Kjo arrihet nepermjet pershpejtimit te formimit te skeletit te pemeve pa teperime me pleherim azotik i cili pengon diferencimin e sythave frutor dhe mugesen e drunjezimit te lastareve, duke vonuar hyrjen ne prodhim. Prandaj pleherimi azotik ne kete faze duhet te mbaje parasysh pjellorine e tokes. Ne kete raste i referohet kryesishte specieve me prirje per te vonuar hyrjen ne prodhim si dhe mbi nenshartesa me rritje te fuqishme. Pemet ne moshe rritje kane nevoje per nje zhvillim te shpejte te trupit te tyre dhe azoti eshte elementi kryesor qe favorizon rritjen vegjetative dhe ne shume raste ndihet mungesa e tij ne toke prandaj plotesohet me ane te pleherimit. Prezenca e azotit ne periudhen e rritjes se pemeve siguron zhvillimin e siperfaqes gjethore dhe asimilateve te nevojshme per rregullimin e raporteve te permabajtjes se karbonit e azotit te domosdoshme per diferencimin e sythave frutor. Ne raste kur verehet teprice e azotit duhet te korigjohet kohe e hedhjes se plehut ose te shtohet perdorimi i plehrave potasike. Lidhur me kerkesat per azot pemet ne rritje duhet te disponojne azot gjate gjithe periudhes pranvere- vere ndonse ne kushte te vecanta duhet te mbahet parasysh edhe vonesa ne pjekjen e lastareve.

26

Ne zonat me klim te ngrohte perdoren sasi me te larta te azotit , ndersa ne klime te ftohtet doza duhet te reduktohet. Ne te gjitha zonat klimatike duhet te ruhet intensiteti i rritjes vegjetative per kete qellim mund te aplikohet nje pleherim azotik ne fillim te veres kur verehet paksim i rritjes vegjetative. Perdorimi i pleherimit te bollshem azotik ne periudhen e rritjes duket sikur bie ndesh me nevojen e pershpejtimit te kohes se hyrjes ne prodhim ,por duhet te synohet ne te gjitha situatat marrja e pemeve te fuqishme te cilat mund te japin prodhime te larta dhe te qendryeshme. Pleherimi azotik shperndahet ne disa duar duke filluar qe nga fryrja e sythave( hidhet 20 % e sasise) dhe vazhdohet ne cdo 20- 30 dite deri ne fund te qershorit per zonat me mundesi ujitje. Sasia e plehut azotik kushtezohet nga vleresimi i rritjes vegjetative duke e shtuar dozen kur rritja eshte e paket dhe reduktohet ne rastet e rritjes shume te fuqishme sipas vecorive e kerkesave te specieve ku pjeshka eshte me kerkuese per azot. Ne zona te ngrohta dhe mundesi ujitje hidhen doza me te lerte dhe zgjatet koha e hedhjes se plehut dhe e kunderta per zona te ftohta dhe te thata. Ne dy vitet e para pleherimi behet i lokalizuar brenda projeksionit te kurores ndersa ne vitet e mevonshme shperndahet ne te gjthe siperfaqen. Me hyrjen ne prodhim reduktohet ne nje deri dy doza hedhja e sasise se plehut azotik te planifikuar gjate nje sezoni. Pleherimi fosforik dhe potasik ne periudhen e rritjes behet vetem ne raste te vecanta ne toka me mungesa te ketyre elementeve, kur nuk eshte perdorur gjate mbjelljes si dhe ne toka ranore dhe me ujitje te shpeshta. Kur arrihet plotesishte formimi i trupit dhe ka vonesa te hyrjes ne prodhim , atehere nderpritet pleherimi azotik edhe pse shkake mund te jete krasitja e pa ekuilibruar . 7.6 Pleherimi i pemeve ne moshe prodhimi. Ndersa pemet ne rritje ne toka me pjellori mesatare dhe te lart kane nevoje kryesishte per azot, pemet ne prodhim kane nevoje edhe per elementet e tjere si potas, fosfor etj ne vartesi te prodhimit dhe pjellorise se tokes.Llogaritja e nevojave behet mbi bazen e sasise se elementeve te terhequr per prodhimin dhe rritjen vegjetative duke shtuar edhe humbjet per shkaqe te ndryshme. Sasia ndryshon ne vartesi te kushteve te terrenit, klimes, speces, kultivarit, nensharteses dhe rendimentit. Per ruajtjen e nivelit te pjellorise se tokes ketyre nevojave u shtohen koeficentet perkates 0; 1.5; 2 respektivishte per toka me pjellori te larte, mesatere dhe te ulet. Nevojat e pemeve per element ushqyes ne kg per te siguruar 1 Ton prodhim. Specia Azot ( N ) Fosfor ( P2O5 ) Potas ( K2O) Molle, dardhe 1.5 0.2 1.7 Pjeshke 2.5 0.4 4.1 Kajsi 3.0 0.3 4.1 Kumbulle 3.0 0.3 4.1 Qershi 4.0 0.4 3.3 Keto te dhena orjentuese i referohen tokave me pjellori mesatare , ndersa ne toka me pjellori te ulet dhe rendiment te larte nevojat rriten ne menyre progresive. Eshte e rendesishme qe te ruhen

27

raportet midis elementeve te ndryshem (NPK) sipas specieve dhe nivelit te pjellorise se tokes mbasi prishja e raportit pengon terheqjen e elementeve nga bimet. Pleherimi azotik perben nje problem kryesor ne te ushqyerit e pemeve e cila lidhet me levizjen e shpejte te tij ne toke si dhe disponimin ne kohe nga pemet sipas periudhave kritike. Nevojat per azot ne praktik bazohen ne prodhimin e planifikuar , por edhe duke vleresuar fuqin e rritjes se degeve dhe lastareve . Sa me e fuqishme rritja vegjetative aq me pak azot hidhet nepermjet pleherimit dhe anasjelltas . Praktikishte pleherimi azotik behet cdo vite me perjashtim te rasteve te bimeve me rritje vegjetative te fuqishme te cilat kane arritur permasat e kurores ne perputhje me distancat e mbjelljes dhe formen e projektuar te kurores , paraqesin vonesa te hyrjes ne prodhim pamvarsishte shkakut qe mund te lidhet me krasitje te rende , mungese pjalmimi etj. Ne keto raste keshillohet qe sidomos per mollen te ndalet pleherimi azotik 1- 2 vjet. Lidhur me sasin e azotit pjeshka ka kerkesa maksimale . Per te gjitha specit frotore kerkesat per azot shtohen me afrimin e stadit te mplakjes dhe ne kushtet e klimes se ngrohte. Per marrjen e prodhimeve te larta dhe me cilesi kerkohet nje riperteritje e vazhdueshme e pjeseve te kurores e cila shoqerohet me paksimin e rezervae te bimes prandaj duhet te rritet sasia e pleherimit me azot sidomos per pjeshken qe aplikohet nje perteritje e perviteshme me krasitje. Per te gjitha speciet frutore ne periudhen e prodhimit te plote nevojitet me shume pleherim azotik per ripeteritjen e organeve te frutifikimit. Disponibiliteti i pamjaftueshem i azotit reflektohet ne nje rinovime te paket te degeve frutoer e diferncim te ulet te sythave frutor e cila behet shkaka per cfaqjen e periodicitetit sidomos per kultivaret e molles dhe dardhes dhe mlakjen e shpejte te pemeve per te gjitha speciet. Bimet ne prodhim kerkojne azot te disponushem ne fillim te pranveres per te favorizuar nje rritje vegjetative te bujeshme. Ne ndyshim nga pemet ne rritje qe kerkojne azot per gjithe periudhen pranvere – vere , per pemet ne moshe prodhimi eshte e dobishme dhe e nevojshme prania e azotit kryesishte gjat pranvers nderkohe qe kufizohet pleherimi ne vere per te mundesuar pjekjen e lastareve dhe sigurimin e rezervave per vitin e ardheshem. Pleherimi azotik i vone gjate veres stimulon rritjen vegjetative duke penguar diferncimin e sythave dhe ulet qendrueshmeria ndaj te ftohtit , vonohte pjekja e frutave, paksohte ngjyrosja dhe shija e frutave si dhe merret fruta te vegjel per shkake te konkurences nga rritja vegjetative. Teperica e azotit nuk krijon asnje problem per pjeshken perkundrazi shoqerohet me rritje te prodhimit. Kjo eshte me e dukshme per mollen duke manifestuar vones ne pjekje dhe fruta me pak ngjyrosje, zbutje e fortesise se tulit , arome e shije mediokre.Per eleminimin e ketyre difekteve pleherimi me azot reduktohet ne nje dore te vetme ne fillim te vegjetacionit duke favorizuar zhvillimin e rritjes vegjetative. Lidhur me kohen e pleherimit azotik rezulton se pemet ne fazen e pare qe perfshine fillimin e rritjes dhe lulezimin plotesojne kerkesat e ture nga rezervat bimore ne masen 90-95 % te nevojave . Prandaj eshte modifikuar koha e pleherimit azotik te hershem mbasi edhe aktiviteti i rrenjeve ne kete faze eshte shume i kufizuar, e cila sjelle efekte pozitive ne rritjene efikasitetit ekonomik dhe perfitime ambjentale duke reduktuar ndotjen. Kjo merr rendesi te vecant ne kushtet e pemterise bioollogjike dhe te integruar . Ne kushtet e klimes mesatare per mollen me densitet mbjellje 2500- 3500bime\ ha mjaftojne 70 -80 kg\ha per bimet me rritje normale , deri 100kg\ ha per bime me rritje te dobet dhe zbret ne 40 kg\ ha ne pemtore me rritje te fuqishme. Pleherimi azotik duhet te synoje rritjen e rezervave te bimes shume te nevojshem per tu shfrytezuar heret ne pranvere. Ne rastet kur ndihet mungesa e azotit ne shtator ( nitrati < 8 p.p.m ) mund te rezultoj efefktiv nje pleherim azotik ne forme shume te tretshme 20- 30 kg\ ha pas vjeljes se molles. Gjithesesi per pemet ne prodhim nuk rekomandohet hedhja e plehut azotik mbas muajve maj, qershor me perjashtimet e permandura.

28

Sasia e azotit qe perdoret ndryshon sipas terrenit , kushteve te kultivimt te pemtores dhe raportit te elementeve ne toke. Ne kushte me ujitje te shpeshta , toka gurishtore dhe klime te ngrohte rekomandohen doza me te larta te azotit dhe me pak fosfor dhe potas ne forma jo lehtesishte te tretshme. Ne keto kushte rekomandohet te reduktohet hedhja e plehut azotik gjate veres duke perqendruar dozen fillestare te perdorimit ne pranvere. Ne toka mesatare , aluvionale, te thella disponoibiliteti i fosforit eshte i mjaftueshem , ndarsa ne toka ranore keshillohet pleherimi fosforik i rregullte krahas pleherimit azotik dhe potasik. Ne toka pjellore mund te behet pleherimi fosforik ne cdo 2- 3 vjet per ruajtjen e raportit te elemanteve sipas kerkesave te specieve te ndryshme frutore. Pleherimet potasike jane te nevojeshme jo vetem ne tokat ranore, zona me rreshje dhe ujitje te shpeshta dhe toka me rezerva te ulta ne potas. Shume kerkuese per potas jane sidomos pjeshka dhe kumbulla. Ne pemtoret me shenja te mungeses se potasit dhe prodhime shume te larta rritet ndjeshem doza e pleherimit duke perdorur deri 200kg\ ha K2O duke u reduktuar ne toka te pasura me potas.Keshillohet perdorimi i potasit ne formen e sulfateve duke eleminuar format e klorurit te cilat lene mbetje. Lidhur me kohen e perdorimit rekomandohet hedhja e potasit dhe fosforit me punimin ne vjeshte ose gjate dimrit. Ne rastet e mbajtjes se tokes me bimesi duhet te behet hedhje e fosforit , potasit dhe plehut organik detyrimishte ne vjeshte mbasi rreshjet gjate dimrit ndihmojne depertimin e elementeve nen shtresen bimore dhe temperaturat e ulta kufizojne humbjet nga avullimi ose oksidimi. Mund te perdoren forma te thjeshta ose komplekse te plehrave por gjithmon duhet te respektohen raportet e elementeve ushqyes sipas kerkesave te specieve frutore.

7.7 Kriteret e vleresimit te nevojave per pleherim te pemeve. -Rritja vegjetative dhe shenjat e jashtme. Vleresimi i vegjetacionit dhe simptomave te jashtme jane element te rendesishem qe merren ne konsiderat ashtu si dhe niveli i sherbimeve te kryera ( krasitja, pleherimi etj). Gjetesia e rritjes vjetore te lastareve , ngjyra e gjetheve dhe frutave , masa e pjekjes se lastareve si dhe kohezgjatja e vegjetacionit jane tregues te rendesishem qe merren parasyshe sidomos per pleherimin azotik. Ne percaktimin e nevojave duhet et mbahet prasysh fakti se shfrytezimi i rezervave te trupit nga ana e pemeve frutore bene qe mungesat e elementeve te dallohen me vones dhe te korigjohen me veshtiresi krahasuar me bimet nje vjecare .

- Terheqja e elementeve ushqyes Llogaritet sasia vjetore e elementeve ushqyes qe terheqin pemet per rritjen dhe prodhimin sipas specieve dhe kultivareve Per rujtjen e nivelit te pjellorise se tokes eshte e nevojshme qe te kthehen ne toke nepermjet pleherimit elemntet te terhequr nga bimet Sasia e elementeve ushqyes te terhequr nga faroret per marrjen e nje prodhimi vjetor prej 25-50 ton\ ha luhatet ne kufijt : 20-30 kg N, 5-15 kg P2O5, 50-80 kg K2O , 17-20 kg CaO, 6-8 kg MgO . Ketyre nevojave duhet tu shtohen edhe sasit e elementve qe humbasin nga shpelarja nepermjet rreshjeve dhe fiksimi ne toke.

- Analiza e tokes Eshte e domosdoshme te kryhen analizat e tokes cdo 3- 4 vjet per te njohure pjellorine e tokes dhe shkallen e tretshmerise se elementve ushqyes ose rezerven e tyre ne toke.Kjo siguron hartimin e nje sistemi pleherimi te arsyeshem dhe kompleks qe mban parasysh kushtet e mjedisit te shtrirjes se pemtores. Pleherimi i pemtores eshte funksion i analizes se tokes , tipit te tokes, gjendjes se bimeve dhe vecorive te specieve.

- Analiza gjethore

29

Jep te dhena mbi permbajtjen e elemnteve ushqyes ne bime ne momentin e kryerjes se analizes duke bere korigjimin e analizave te tokes . Perqindja e elementeve varet nga pozicioni i gjethes , koha, specia, kultivari , nenshartesa dhe kushtet e motit ne kohen e kryerjes se analizes. Marrja e mostrave per analizen gjethore mund te behet ne dy periudha te ndryshme respektivishte ne fund te Majit - fillim te Qershorit dhe ne fund Korrikut – fillim te Gushtit. Pleherimi azotik Pleherimi azotik eshte me kompleks per faktin se eshte nje elemente shume i levizshem ne toke dhe disponinbiliteti i tij kushtezohet nga shkalla e mineralizimit ne toke. Duhet shtuar edhe fakti qe azoti duhet te jete ne dispozicion te bimeve heret ne prenver sapo fillon shperthimi i sythave dhe rritja vegjetative , ndersa rritet kerkesa ne periudhen prill- korrik me nje maksimum ne muajin qershor. Gjysma e nevojes per azot ne pranvere plotesohet nga rezervat bimore . Pra pleherimi azotik eshte me shume ceshtje kohe se sasie prandaj kerkohet nje program i mbeshtetur ne kushtet konkrete te kultivimit te pemtores. Egziston nje lidhje e ngushte midis azotit dhe permbajtjes se humusit ne toke. Ne vartesi te nivelit te humusit ne toke mund te clirohen cdo vite 70-140 kg\ha N , ndersa nga ciklimi ne natyre i azotit kthehen 300- 500 kg\ha N. Pleherimi i balancuar azotik eshte nje mjet shume i rendesishem per ruajtjen e ekuilibrit fiziollogjik dhe parandalimin e cfaqjes se infeksioneve te semundjeve e demtueseve ne pemet frutore. Ne hartimin e drejt te bilancit te azotit duhet te mbahen mire parasyshe keta faktor :

- fuqia e rritjes vegjetative - masa e pjekjes se lastareve - diferencimi i sythave frutor - prodhimi i vitit - tendenca e cfaqjes se semundjeve fiziollogjike - fuqia e nensharteses - perberja e tokes - permbajtja e lendes organike - menyra e mbajtjes se tokes ne pemtore Ne ndryshim nga azoti elemente e tjere ushqyes si P,K, Mg, Ca etj jane te stabilizuar ne toke dhe nepermjet analizave mund te merren te dhena te plota te permbajtjes se tyre ne toke. Interpretimi i analizave eshte orientues per sasin dhe formen e plehut qe dohet te predoret.

7.8 Sistemi i pleherimit ne pemtoret biollogjike. Pamvarsishte nga sistemi i aplikuar nevojat e pemeve per element ushqyes jane te njejta. Ne pemtoret biollogjike ndalohet perdorimi i plehreve kimike sintetike dhe ne vende te tyre perdoren gjeresishte plehu organik, pleherimi i gjelber, kompostot, mbeturinat bimore dhe plehrat industriale me orgjine bimore ose shtazore ( aneks 1). Ndersa ne sistemin konvencinal ushqehet direkt bima ne sistemin biollogjik synohet rritja e pjellorise se tokes dhe shtimi i aktivitetit te saj mikrobik per mineralizimine lendes organike per te ushqyer bimet. Burimet e ushqimit ne sistemin biollogjke klasifikohen si vijon : - Toka ( humus, lende minerale ) - Mbeturinat bimore ( gjethet, druri i krasitjes,mbulesat bimore te mulcerimit, ekstrakte bimore ) - Pleherimi organik ( plehu organik , kompostot, pleherimi i gjelber ) - Plehra industriale me orgjine bimore dhe shtazore - Minerale me orgjne natyrore ( fosfate, sulfate, gipsi etj ). Ne sistemin biollogik i jepet shume rendesi pleherimit te balancuar dhe sasia e plehut te perdorur bazohet ne analizat e tokes dhe nevojat e bimeve .

30

Ne raste mos plotesimi te bilancit ushques nga toka perdoret plehu organike si dhe per mungesa specifike te elementeve te vecant perdoren plehrat industrial me orgjine organike te lejuara ne sistemin e bujqesise biollogjike. Sigurimi i nevojave per azot perben nje shqetesim edhe ne pemtoret biollogjike dhe kjo percaktohet nepermjet permbajtjes se azotit mineral ne toke ( N min.). Ekziston nje lidhje e ngushte midis N min dhe permajtjes se humusit ne toke. Sa me e larte te jete permbajtja e humusit ne toke aq me shume azot disponohet. Ne vartesi te permbajtjes se humusit disponohet ne toke rreth 2000- 10000 kg \ ha azot duke u cliruar nga kjo nje sasi vjetore 70- 140 kg \ ha azot. Nese permbajtja e Nmin ne prill < 30 kg\ha athere edhe permbajtja ne fruta dhe gjethe do te jete e ulet dhe e kunderta nese ka > 50 kg\ ha N min ne kete periudhe.

Pleherimi azotik nepermjet analizes se N min(ne prill) Vlera e N min Plotesimi i nevojes Pleherimi i rekomanduar ne kg\ha N

< 30 kg \ ha i ulet 30- 50 30 -50 kg\ha mesatar- i mire <30 > 50 kg\ha i mire 0 Plotesimi i nevojave per kalcium eshte shume i rendesishem ne prodhimin e frutave . Ndonese nevojiten sasi te vogla te kalciumit mungesa e tij shkakton probleme per ruajtjen e frutave dhe cfaqjen e semundjeve fiziollogjike. Per plotesimin e mungesave te kalciumit ne pemtarin biollogjike lejohet perdorimi i gelqeres ose dolomite si dhe pleherimi gjethor me CaCl 2.

Aplikimi i pleherimt te gjelber ne pemtoret biollogjike

31

8. RRALLIMI I FRUTAVE

8.1 Qellimi dhe objektivat e rrallimit Rrallim do të thotë heqje e nje pjese te luleve ose frutave të cilet kosiderohen te tepërt. Në varësi të specieve ose kultivarëve rrallimi synon dy objektiva:

• së pari - parandalimin e prodhimit periodik per speciet dhe kultivaret me nje tendece te till ( faroret dhe disa kultivar te berthamoreve )

• së dyti - përmirësimin e treguesve cilësorë të frutave per te gjitha speciet dhe kultivaret.

Parandalimi i prodhimit periodik Prodhimi periodik është një problem i zakonshëm për shumë kultivarë të mollës, dardhës, kumbullës por i panjohur për qershinë, pjeshkën, etj. Shkaku i prodhimit periodik është mungesa e rregullshmërisë së prodhimit në vite. Në vitet me mbiprodhim pema nuk arrin të diferencojë sytha frutorë për vitin e ardhshëm, për pasojë do të merret pak ose aspak prodhim në vitin tjetër. Kjo situatë do të vazhdojë për shumë vite nëse nuk do të ketë ndërhyrje për të ekuilibruar ngarkesën me anën e rrallimit. Eleminimi i prodhimit periodik shoqërohet me një rritje mesatare të prodhimit në masën 15 – 20% dhe njëkohësisht me përmirësim të cilësisë së frutave. Provat e shumta kanë treguar se rrallimi është një mjet shumë efikas për të eleminuar prodhimin periodik. Përmirësimi i treguesve cilësor të frutave dhe rritja e cmimit te shitjes. Ekziston një varësi e ngushtë ndërmjet cilësisë së frutave dhe çmimit të shitjes së tyre. Frutat e mëdha dhe me pamje të mirë sigurojnë një çmim më të lartë. Por madhësia tipike e frutave sipas veçorive të kultivarëve arrihet në një ngarkesë optimale të pemës me fruta, e cila shprehet nëpërmjet lënies së një raporti të caktuar gjethe:fruta. Në rastin e mollës janë të nevojshme të lihen 30-40 gjethe\frut, ndërsa për pjeshkën 50-60 gjethe\ frut. Për kultivarët me fruta të mëdha dhe gjethe të vogla si dhe për pjesët e kurorës që përfitojnë më pak dritë, lihen më shumë gjethe për frute.Shumë prova kanë treguar rëndësinë ekonomike të rrallimit nepermjet rritjes se cilësisë por edhe permiresimin e përbërjes kimike te frutave dhe shijes së tyre. 8.2 Koha e rrallimit Është në varësi të objektivave të synuara, por efektet maksimale arrihen nëse rrallimi kryhet në një fazë sa më të hershme duke filluar që nga lulëzimi, sidomos kur synohet të eleminohet prodhimi periodik. Nëse synohet vetëm përmirësimi i cilësisë së frutave, atëherë rrallimi mund të bëhet në një periudhë te mëvonshme dhe mund te vazhdoj deri pas rrëzimit fiziologjik të Qershorit për kultivarët me pjekje të mesme ose të vonët.Në rastet e rrallimit të hershëm të luleve ose frutave duhet të mbahen në konsideratë edhe rreziqet që mund të vijnë nga faktorët klimatikë si dhe rrëzimi natyral i frutave. 8.3 Metodat e rrallimit Efikasiteti i rrallimit lidhet ngushtë me krasitjen dimërore nepermjet optimizimit te ngarkeses. Ka disa mënyra të rrallimit të frutave ose luleve në peme frutore :

‐ rrallimi me dorë

‐ rrallimi mekanik

‐ rrallimi kimik

Rrallimi me dorë Rrallimi me dorë i frutave është metoda më e përhapur në ditët tona dhe shoqërohet me disa avantazhe:

‐ zgjedhja e kohës së duhur te kryerjes së rrallimit

‐ eleminiminohen frutat e vegjel, të deformuar dhe të vendosur në pozicione të papërshtatshme

‐ reduktohen rreziqet që vijnë nga kushtet klimatike

32

Disavantazhet: ‐ nevojitet shumë fuqi punëtore (100 – 300 orë/ha)

‐ nuk ka asnjë ndikim mbi prodhimin periodik nëse kryhet me vonesë (pas formimit të farës së frutit)

Për shkak të kostos së lartë, rrallimi me dorë është shumë efikas për pemtoret e reja, me lulëzim jo shumë të madh dhe si rrallim plotësues në rastet kur është aplikuar rrallimi mekanik ose kimik të cilët shpesh janë të pamjaftueshëm. Gjatë rrallimit me dorë të farorëve (molla, dardha) duhet të mbahen parasysh llojet e degëzave frutore duke lënë zakonisht një frut për lulëri si dhe duke eleminuar disa lule ose fruta terësisht kur këto janë me shumicë.Në këto raste mund të lihen edhe 2-3 fruta për lulëritë e mbetura duke favorizuar diferencën e sythave frutorë në degëzat ku janë eleminuar terësisht frutat ose lulet. Gjatë rrallimit me dorë eleminohen frutat e vegjël, të deformuar, të prekur nga sëmundjet ose të vendosur në hije. Për kultivarët e ndjeshëm ndaj sëmundjeve fiziologjike që reduktojnë kohën e ruajtjes së frutave duhet të lihen më shumë fruta për degëz ose lulëri. Mënyra e rrallimit me dorë të frutave Ngarkesa që lihet cdo peme për të marrë prodhimin e dëshiruar është në varësi të densitetit të mbjelljes. Në tabelën 1 jepet ngarkesa për pemë kur synohet të merret 20 – 50 ton/ha fruta. Tabela 1: Ngarkesa kg/rr në funksion të distancës së mbjelljes dhe prodhimit te planifikuar

Distanca e mbjelljes

Sipërfaqja m²/bimë

Bimë për ha

Prodhimi planifikuar (kv/ha) 200 300 400 500

4 x 2 m 8 1125 17.8 kg\rr 26.7 kg\rr 35.6 kg\rr 44.4 kg\rr 4 x 1.5 m 6 1500 13.3 kg\rr 20 kg\rr 26.7 kg\rr 33.3 kg\rr

3.5 x 1.25 m 4.38 2057 9.7 kg\rr 14.6 kg\rr 19.4 kg\rr 24.3 kg\rr 3 x 1 m 3 3000 6.7 kg\rr 10.0 kg\rr 13.3 kg\rr 16.7 kg\rr

3 x 0.75 m 2.24 4000 5.0 kg\rr 7.5 kg\rr 10.0 kg\rr 12.5 kg\rr Tabela 2: Lidhja ndërmjet diametrit, peshës dhe numrit të frutave për kg në kultivarë të ndryshëm të mollës Diametri i frutit (m/m) Pesha e frutit në gr. Numri i frutave për kg Kultivarët

60 92 11 65 120 8 70 145 7 75 180 6 Gala, Elstar, Arlet

80 215 5 G. Delicious, Idored,

Glostar 85 260 4 Jonagold, Boskoop

Shembull: Nëse i referohemi kultivarit të mollës Golden Delicious me densitet 3000 bimë/ha dhe synohet të merret 30 T/ha, atëherë rendimenti do të jetë 10 kg/rrënjë. Bazuar në tabelën 2, diametri i frutit 75 – 80 m/m sigurohen 5-6 fruta/kg. Gjatë rrallimit duhet të lihen 55 fruta/pemë për të siguruar prodhimin e synuar 30 T/ha. Kjo është një mënyrë llogaritje për të përcaktuar numrin e frutave që lihen për çdo pemë gjatë rrallimit dhe qe mund të kalkulohen sipas veçorive të kultivarëve. Gjatë rrallimit me dorë numërohen frutat që lihen për pemë duke mbajtur parasysh qe nese ulet numri i pemëve për njësi të sipërfaqes atëherë duhet të rritet numri i frutave që lihen për të arritur rendimentin që planifikohet. Pa dyshim që kjo arrihet në kurriz të cilësisë sepse pakësohet numri i gjetheve për çdo frut duke ulur ndjeshëm përmbajtjen e sheqerit, aciditetit, lëndës së thatë, fortësisë së tulit dhe

33

ngjyrosjes së lëkurës.Faktori përcaktues për cilësinë e frutave është densiteti i ngarkesës specifike të prodhimit (numri i frutave/cm² të seksionit tëtrungut) Rrallimi mekanik Është një alternativë interesante e cila realizohet nëpërmjet makinerive të posacme, të montuar në traktor. Makina përbëhet nga një bosht rrotullues vertikal në të cilin janë montuar fibra sintetikë, të cilët përmes lëvizjes rrotulluese të boshtit godasin mbi degët e pemës duke shkaktuar rrëzimin e luleve. Shkalla e rrallimit varet nga shpejtësia e lëvizjes, numri i rrotullimeve si dhe sasia e fibrave të montuara. Kjo teknikë është e përhapur gjerësisht në Zvicër, Gjermani, Francë etj. dhe realizon një rrallim të mirë dhe uniform në pemë me forma të vogla të kurorës (boshtore, kupore etj. me degë skeletore jo shumë të hapura) dhe pemë me rritje te pakët të degëzave (degë të përkulura).Shpejtësia optimale është 6-8 km/orë me 300 rrotullime në minutë. Avantazhet e kësaj teknike janë rrallimi i hershëm si një mjet efikas për luftimin e prodhimit periodik si dhe ndikimi ne përmirësimine cilësise, sidomos për kultivarët me pjekje të hershme. Disavantazhet e kësaj teknike janë se mund të përdoret vetëm për disa forma të kurorës dhe nuk mban parasysh dëmtimet ose rreziqet që mund të vijnë nga kushtet e motit mbasi kryhet shume heret ( gjate lulezimit). Rrallimi kimik i molles( konvencinale) Tek molla rrallimi eshte bere prej shume vitesh nje nderhyrje e domosdoshme dhe e dobishme sidomos per disa kultivar jo vetem per te permiresuar cielesin e frutave por edhe si mjet per eleminimin e prodhimit periodik. Eshte vertetuar se giberelina qe formohet nga farat e frutit ka nje efekt pengues ne diferencimin e sythave per vitin tjeter. Eshte ky shkaku qe ne vitin me mbinkarkes te prodhimit frutata e shumta prodhojne sasi te konsiderueshme te giberelines nga farat e tyre e cila pengon diferencimin duke shkaktuar periodicitet te prodhimit. Nderhyrja neperjet rrallimit eleminon frutat e tepert duke normalizuar edhe diferencimin e sythave per vitin ne vazhdim. Rrallimi kimik eshte nje mjete efektive per zgjidhjen e problemit mbasi mund te kryhet ne faza shume te hershme dhe me kosto me te ulet se rrallimi me dore. Per kete qellim perdoren preparate te shumta zdgjedhja e te cilit behet sipas ndjeshmerise se kultivareve dhe madhesise se frutave ne qender te lulelrive ne momentin e nderhyrjes. Ne menyre te permbledhur mund te thuhet se acidi alfanaftalenacetik (NAA) dhe amidnaftalacetik ( NAD) perdoren per kultivare te grupit Golden Delicious dhe Imperator-Morgenduft – Rome Beauty. Carbaril per kultivere te grupit Gala , Red Delisious dhe Granny Smith . Efikas rezultojne gjithashtu per grupin Delicious edhe perzierejet NAD ose NAA me carbaril kur frutat eqendror te lulerise kane kaliber 8- 12 mm. Per shkake te efektit jo selektive te carbaril si insekticide ky po zevendesohet me perdorimin e beziladenines. Substancat , perqendrimi dhe koha e rrallimit kimik te molles. Substanca Perqendrimi Koha e trajtimit Acid alfa – naftalenaacetik 10 ppm kur diametri mesatar i frutave ( NAA) arrin 10- 14 mm Amid e acidit alfa- naftale 70-100 ppm fillimi i rrezimit te petlave derisa - nacetik (NAD) madhesia mesatare e frutit<4mm Acidi cloroetilfosfonik 25- 30 ppm jane hapur 10% e luleve ( ethophan )

34

Benziladenina ( Ba) 100- 200 ppm diametri i frutave qendrore 10-12 mm NAA+Ba 10+ 100 ppm diametri mesatar i frutave 10-14 mm. Rrallimi kmik i molles ( biollogjike) Ende nuk ekziston ndonjë preparat i rregjistruar për rrallimin e luleve ose të frutave në pemëtarinë organike. Disa fungicide ose insekticide organike manifestojne efekte rralluese duke shkaktuear rrëzimin e luleve ose frutave. Aktualisht janë në provë disa preparate të cilët përdoren në bujqësinë organike dhe rezultatet janë premtuese. Neudosan – është një produkt i përbërë nga kripërat e potasit të acideve yndyrore natyrore dhe përdoret në fazën e lulëzimit të plotë me dozën 2-4% me 100 l/ha solucion. Efekti rrallues është i kënaqshëm por tek disa kultivarë ka një ndjeshmëri e cila shoqërohet me skuqje të frutave. Vinasse – trajtim me dozën 5% në lulëzim të plotë, i ndjekur nga një trajtim i dytë 2-3 ditë më vonë jep rezultate të mira për rrallimin e mollës. Temperatura në kohën e trajtimit duhet të jetë mbi 15º C Sulfat Kalciumi – trajtim me dozën 2-4% në lulëzim të plotë ka efekte rralluese. Mbetet për tu eksperimentuar ndjeshmëria e kultivarëve dhe efektet mbi faunën e dobishme.

35

9 . PLOTESIMI I BILANCIT HIDRIK TE PEMEVE FRUTORE 9.1 Roli i ujit ne jeten e pemeve. Proceset fiziollogjike si ruajtja e gjendjes se turgorit, fotosinteza, transpirimi dhe thithja e elementeve ushqyes jene te lidhur direkt me pranin e ujit ne bime. Treguesit sasior dhe cilesor te frutave jane njekohesishte ne vartesi te furnizimit me uje te pemeve nepermjet rreshjeve ose ujitjes. Kuptohet qe menaxhimi i ujit ne pemtore perben nje faktore percaktues per te siguruar nje zhvillim optimal te pemeve frutore sidomos me perdorimin gjeresishte te nenshartesave vegjetative me rritje te dobet. Nevojat e pemeve frutore per uje. Specit frutore reagojne ne menyra te ndryshme ndaj mungeses se ujit. Ne raste thatesire kajsia redukton rritjen dhe avancon pjekjen e frutave, ndersa kur shirat e pranveres kane nxitur rritjen vegjetative nje thatesire para pjekjes ule ndjeshem cilesin e frutave. Perkundrazi pas nje viti me thatesire ujitjet ose rreshjet e vona nxitin zhvillimin e vegjetacionit duke rritur rrezikun e demtimit nga ngricat. Tek qershia verehet carje e frutave nga rreshjet nje jave para vjeljes. Molla pershtatet keq ne kushtet e thatesires duke shkatuar rrezim te hershem te gjetheve, fruta te vegjel , pa ngjyrosje dhe cfaqet periodiciteti per kultivaret e ndjeshem. Disa kultivar te dardhes jene gjithashtu te ndjeshem ndaj mungeses se ujit. Uji , toka dhe bima. 98-99% e sasise se ujit te konsumuar nga nje pemtore transpirohet nepermjet gjetheve dhe nje pjese tjeter me e vogel (10-40% ) avullon nga toka ne vartesi kjo te menyres se mbajtjes se tokes ne pemtore.Evapotranspirimi (ETP) perfshin sasin e ujit qe transpirojne bimet dhe avullimi nga toka . Evapotranspirim potencial ( ETP) varet kryesishte nga ndricimi diellor, temperatura, specia, dhe me pak nga era dhe lageshtira ajrore. Evapotrenspirimi real (ETR) eshte me i ulet ose i njejte me ETP dhe varet nga sistemi i kultivimit, siperfaqja e trenspirimit dhe ne kete raste flitet per ET maximal i cili llogaritet ne baze te nje koeficenti kultural qe lidhet me zhvillimin e vegjetacionit dhe thellesin e tokes qe shfrytezohet nga sistemi rrenjor. Vlerat e ETP ndryshojne sipas zonave dhe muajve te vitit i cili ne kushtet e Zvicres varjon 2-5 mm\ dite per muajet prill – shtator. Disponimi i ujit ne toke Toka perben nje rezervuar uji per bimet, kapaciteti i te cilit varet nga perberja mekanike dhe volumi i shtreses qe shfrytezohet nga rrenjet e bimes . Kjo shprehet nepermjet kapacitetit fushor qe matet me sasin e ujit te mbajur nga toka pas rreshjeve ose ujitjes e cila shfrytezohet nge bimet deri ne momentin e arritjes se pikes se vyshkjes.Sasia e ujit te kapacitetit fushor te shfrytezuar nga bimet deri ne momentin e vyshkjes perben rezerven e ujit te dobishem ( RD).Sa me shume i afrohet pikes se vyshkjes aq me shume vuan bima per uje duke kufizuar transpirimin nga gjethet. Quhet rezerve lehtesishte e dobishme (RLD) sasia e ujit te RD qe thithet pa ndonje veshtiresi nga bima dhe perben 50 % te RD. Sasia e rezerves se ujit te dobishem ndryshon sipas tipit te tokave dhe volumit te tokes se shfrytezuar nge sitemi rrenjor i pemeve. – Vlerat e RLD sipas tipit te tokes per shtresen deri 40 cm thellesi Treguesit Toka ranore Lymore Argjilore Kapaciteti fushor 20% (80mm) 36% (144mm) 45% (180mm) Pika e vyshkjes - 6% (-24mm) -12% (-48mm) -20%(-80mm) Rezerva e dobishme(RD) 14%(56mm) 24% (96mm) 25% (100mm) RLD 7%(28mm) 12%(48mm) 12%(50mm) Shenim : 1mm uje = 1 liter\ m 2 ose 10 m3\ ha.

36

9.2 Koha e ujitjes Ujitja e studjuar kerkon njohjen e nevojave reale sipas vecorive te specieve e kultivareve si dhe te gjendjes hidrike te tokes . Praktikishte kohe e ujitjes mund te percaktohet ne menyre empirike ose nepermjet matjeve me metode te ndryshme. - Vleresimi me pamje vizuale Ne rastet e mungeses se ujit cfaqen shenja te jashtme mbi tregesit e rritjes vegjetative , fruta dhe gjethe te cilat mund te kapen me sy dhe mbi kete baze merret vendimi per te kryer ujitjen e pemtores. Ne momentin qe cfaqen se shenjave te para te vyshkjes duhet konsideruar se rrenjet e pemeve jane ne kufijte e shfrytezimit te ujit lehtesishte te dobishem (RLD) . Kjo mund te dallohet edhe me anen e vrojtimit te permbajtjes se lageshtires ne toke. Keto te dhena mund te konsiderohen te mjaftueshme ne rastet e pemtoreve ekstensive , ndersa per pemtoret intensive jane te nevojshme te plotesohen me te dhena plotesuese nepermjet llogaritjes se bilancit hidrik ose matjes me tensionmeter. 9.3 Llogaritja e bilancit hidrik. Matja e ETP dhe llogaritja e ETmaximal lejon te vleresohen sasia e ujit qe avullon duke percaktuar edhe kohen e nderhyrjes me ujitje. Shembull i llogaritjes se bilancit hidrik periudha e vrojtimit 24 qershor – 15 korrik. Toka argjlore RD = 100 mm , RLD = 50 mm , thellesia e rrenjeve 40 cm. Data ETP Koef. Kalk ET max. Shiu Ujitje Deficiti progresiv total 24.06- 30.06 18 mm 0,8 - 14 mm +21 mm 0 -3 mm 1.07 - 7.07 29 mm 0,8 - 23 mm + 2 mm 0 - 21 mm 8.07 - 15.07 38 mm 0,8 - 30 mm 0 0 - 51 mm ( Nevoje per ujitje) Shenim : nevoja per ujitje lind ne momentin kur deficit hidrik progresiv kalon vleren e RLD. Kjo teknike qe bazohet ne rezervat e ujitne toke eshte e vlefshme per tekniken e ujitjes me sprucator.

- Tensiometeri Sherben per matjen e tensionit me te cilin uje terhiqet nga toka, bazuar ne parimin qe kur toka thahet tensioni rritet dhe e kunderta kur toka laget. Vlerat higrometrike optimale te pemtores te matura me higrometer varjojne ne kufujte 30- 40 c. Bar. Behen 2- 3 matje ne pika te ndryshme te pemtores duke nxjerre vlerat mesatare higrometrike. Per ujtjen me pika kehillohet qe matjet te kryhen ne periferin ndarese te zones se lagur nga ujitja ose zones se “bulbit” sic quhet rendom ne praktike.

37

10. MBROJTJA E PEMEVE NGA SEMUNDJET DHE DEMTUESIT 10.1 Parimet e pergjtheshme Për të pasur sukses në mbrojtjen e pemëve prodhuesit e frutave duhet te zotërojnë disa parime bazë ku ndër më kryesoret mund të përmendim. 1.Duhet të njihet në radhë të parë teknika e rritjes së pemëve deri edhe sipas kultivarëve. 2.Duhen njohur mirë sëmundjet dhe dëmtuesit kryesorë që ka pemtorja. 3. Duhet të njihen momentet kryesore të biologjisë së parazitëve kryesorë. 4.Duhen njohur teknikat agronomike që kufizojnë ose parandalojnë sëmundjet dhe dëmtuesit kryesorë. 5. Njohuri të mjaftueshme për produktet e mbrojtjes bimeve (pesticideve). 6.Njohuri të mjaftueshme për teknikën e spërkatjes. 7.Të dihet se si bëhet një analizë fushore për vlerësimin e gjendjes shëndetësore të bimëve. 8. Masat mbrojtëse të merren në rastet kur ka arritur kufiri i dëmit ekonomik. (kujtojmë që kufiri i dëmit ekonomik quhet ai moment i kohes kur numri i dëmtuesve për njësi kontrolli kur fillon e ndihet dëmi ekonomik), nga ana tjetër dëm ekonomik do të kemi në rastet kur vlera ne lekë e masave mbrojtëse është më e vogël se vlera në lekë e prodhimit të dëmtuar. Momentet më kryesore nga varet suksesi i masave mbrojtëse jane tre: 1. Koha e masave mbrojtëse 2. Produkti (preparati) i përshtatëshëm 3. Teknika e përshtatëshme me të cilën realizohet masa mbrojtëse.(shiko skicën e mëposhtme KOHA

PRODUKTI TEKNIKA TRAJTIMIT

Le ti komentojmë shkurt vleren e seciles nga këto tre pika mbështetëse të suksesit në mbrojtjen e pemtarisë.

10.2 Koha e trajtimit Koha se kur ndërhyjmë për masat mbrojtëse duhet kuptuar si kohë biologjike, pra si kohë kur shfaqen insektet ose sëmundjet dhe koha si koncept ekonomik që nënkuptojme atë moment kur arrinë dëmdësia e insekteve ose shkalla e sëmundjes qe lind nevosa për trajtime. Trajtimet kanë kuptim nëse këto dy koncepte bashkohen me njëri tjetrin. Pra nëse kemi morra në mollë dhe ka arritur kufiri kritik, atëhere lind nevosa për trajtime, dhe nëse morrat janë shfaqur, por kofiri kritik nuk ka arritur, atëhere nuk lind nevosa për trajtime kimike.

38

10.3 Produkti ose preparatet.

Kanë rëndësi që ato të jenë efektiv tundra sëmundjes dhe sëmundjes së dhënë, të jenë të freskët, jo shumë helmues për shëndetin dhe mjedisin, ta këmbejmë atë brendasezonit.Para blerjes ose përdorimit të një preparati duhet të kemi parasysh:

Emrin tregtar të preparatit. Emrin e lëndës vepruese dhe përqindjen e përqëndrimit në produkt. Dozën e përdorimit. Paraziten kryesore që lufton. Parazitet e tjerë që lufton në mënyrë të pjesëshme. Mënyra e veprimit. Shkalla e rrezikëshmerisë për njerëzit dhe kafshët (I,II,III). Shkalla e rrezikëshmerisë për bimët (ka ose jo rrezikëshmëri për djegie). Shkalla e helmueshmërisë ndaj insekteve të dobishëm në mbrojtjen e bimëve. Kohëzgjatja e efektit mbi parazitët. Pritëshmëria në ditë (nga koha e trajtimit deri në vjeljen e prodhimit për konsum). Mjeti i përtateshëm për shpërndarjen e këtij produkti (tipet e pompave). Viti i prodhimit. Viti i skadimit. Firma prodhuese. A është i regjistruar nga organizmat kompetente të vendit. Të kuptojë çdo hollësi tjetër rreth etiketës së preparatit. A fitojë shpejt rezistencës parazitët ndaj një pesticidi në fjalë.

10.4 Teknika e trajtimit Shpesh defektet që hasen në efektivitetin e trajtimeve kimike vijnë nga teknika e dobët ose njohuritë e pamjaftueshme në përdorimin e saj. Ndër faktorët kryesorë që duhen patur parasysh për teknikën e trajtimeve theksojmë: Tipi i mjetit.

Kapaciteti mbajtës për tretësirën në litra. Presioni maksimal në atmosferë. Rendimenti në dynym ose ha në njësinë e kohës për një shpejtësi të caktuar ecjeje dhe për një tip të caktuar sprucatori. Llojet e sprucatorëve që përdor. Defektet kryesore që ndodhin. Eshtë e rëndësishme që përdoruesi të dijë të përllogarisë sasinë e lëndës vepruese që do të përdorë për njësinë e sipërfaqes duke pasur parasysh normën e trëtësirës që hedh mjeti spërkatës ose pluhurosës për lartësi të ndryshme të bimëve ose për faza të ndryshme të zhvillimit të tyre.

39

Çelësi i vendimarrjes për mbrojtjen kimike e pemeve A njihni teorikisht ose dhe Po = Vlerësoni gjendjen praktikisht sëmundjet dhe aktuale dëmtuesit e bimëve tuaja? Jo = Lexoni literaturën përka tese, pyesni cilindo qe i njeh këto probleme. A e dini se cila është Po = Në vendimarrje refero gjëndja aktuale shëndetsore heni kufijve kritik dhe e bimëve që ju rrisni ? mënyrës jetëses së paraziteve. Jo = Pyesni se si ti njihni ato ose merni një ekspert që tju këshillojë konkretisht në fushe. A i njihni cilat sëmundje Po = Mereni masat mbrojtese dëmtues ose bar i egër në kohë, beni analiza fushore është me i rëndësishëm për të parë dendesinë reale sipas bimëve që ju rrisni ? reale të çdo objekti Jo = Lexoni pyesni ose merni këshilltare për pëmtoren tuaj që të bëjë analizat fushore dhe të shikojë si është dëndësia e parazitëve të veçante dhe kështu ju do të merni një vendim të drejtë. A shikoni ndonjë mundësi Po = Atëherë bej edhe një ose faktor tjetër që mund herë analizën fushore pas ta zbuse rrezikun ndaj pak ditesh, shiko dëndësinë parazitit kryesor e parazitëve natyral dhe (psh parazitët natyral, kushtet pastaj gjyko për vendimarrje. e motit, masë agroteknike etj)? Jo = Atëherë merni vendim për masën që e shikoni me të sukseseshme A keni mjete dhe forca të Po = Nderhyni në kohën e mjaftueshme për të mare duhur që trajtimi të përfundo masat e luftimit. jë sa më shpejt që është e mundur.

40

Jo = Filloni me heret se sa të arrije kufiri kritik,ose para se sëmundja të përfundojë inku bacionin që ta mbuloni sipër faqen brënda një kohë sa më të shkurtër. Para se të merni vendim I mire = Filloni trajtimet për masat kimike, si është moti? I paqendrueshëm = prit një ditë më të sigurtë, pastaj filloni trajtimin. A është faza e përshtateshme Po = filloni masat e mbrojtjes. e dëmtuesit për luftim? Jo = prisni sa te vije fazat e përshtateshme,pastaj trajtoni. A ka arritur kufiri kritik i luftimit? Po = filloni trajtimet. Jo = prisni , pas disa ditesh beni edhe një analize fushore deri sa të bindeni për nevojen e masës mbrojtese. A është bima në fazën më delikate ndaj parazitit. Po = Filloni te merni masat mbrojtese Jo = prisni sa të vije faza e përshtateshme që terheq parazitët. A kanë bimët infeksione nga Po = Atëherë përcaktoni disa parazitë në të njëjtën kohë? përcaktoni dëmtuesin ose sëmundjen ‘‘kyç’’pastaj filloni trajtimet, zgjidhni preparatin ose kombinimet me të përshtateshme Jo = luftoni vetem ate semundje ose demtues qe eshte me kryesori Zgjidhni produktin me te pershteshem per trajtim e parazitet kryesor A jeni të kenaqur nga fruteshmëria e trajtimit Po = Atëherë ndiqni gjendjen fitosanitare në vazhdimsi që të përcaktoni drejtë trajtimin tjetër nesë ai është e nevojshem Jo = Analizoni shkakun ose shkaqet. Ato mund të jenë: trajtimi nuk është bërë në kohën e kur produkti jep efektin më të madh, pra ose ka qene i parakoheshëm ose i vonuar, teknika e trajti mit nuk ka mbuluar mirë sipërfaqen e bimës (norma tretësirës, presioni pompes) doza e preparatit mund të je të jo e peshuar mirë, produkti spërkates mundet të mos jetë tipik per objektin që kemi luftuar,

41

preparati ka qene i skaduar, paraziti mund të ketë fituar rezistencë ndaj produktit, kontrolli i fruteshmërisë mbase është bërë me shpejt se sa pritet efekti ose është bërë pas disa ditesh kur forca e produktit ka renë etj etj. A i dini burimet e informacionit nga ju mund të merni ndihme dhe këshillime ? Po = shfrytezoni te gjitha këto kanale informacioni, pastaj pastaj veproni. Jo = Ato janë: Instituti Mbrojtjes Bimëve Durrës, Qendrat Rajonale të prognoze sinjalizimit (Durrës, Shkoder, Diber, Elbasan, Korçe, Sarande), Seksioni Mbrojtjes bimëve pranë Universitetit të Bujqësise, Kamez, Këshilltarët e rre theve pranë Drejtorive të Bujqësisë dhe Ushqimit, Këshilltarët e komunave, Sherbimi Këshillimor privat, Specialistet e fitofarmacive, Informacionet e dhëna në mediat, telefonat këshillues pranë IMB, Durrës, burime të literaturës, si dhe vetë fermert e sukseseshëm që kanë përvojë dhe njohuri të mira janë burime informacioni A ju ndihmojnë institucionet Po = Mbani lidhje korekte me e mesipërme ose ato me të ta dhe furnizioni me informa afërtat që ju kanë premtuar cion nga ferma e juaj. se do tju ndihmojnë. Informacionet tuaja janë të vlefshme për ta dhe në foma të tjera ato kthehen në dobi për po ju vetë. Jo = Ngreni zerin dhe kerkoni që ato tju ndihmojnë se tere këto struktura shoqeria i ka ngritur për të nxitur prodhimin bujqësor kombetar. A paguani ju sadopak për të Po = Ngrijeni zerin me fort që perfituar nga sherbimi ndihma tu vije sa më parë. këshillimor publik ose privat? Jo = Edhe ju duhet të pagua ni diçka kur të vjen një këshi lltar privat ose të paguani me deshire nesë shteti ju kerkon taksen e tokës. Kështu do të keni më tepër sherbime kë shillimi për mbrojtjen e bimë ve tuaja me kosto më të ulët dhe me një mjedis më të shëndeteshëm.

42

11. SEMUNDJET E PEMEVE FRUTORE 11.1 Kroma e mollës dhe dardhës Eshtë sëmundja më e rëndësishme e mollës kudo në botë. Studimet dhe botimet e bëra për këtë sëmundje janë më të shumta se për çdo sëmundje tjetër. Shenjat e sëmundjes: Infeksioni fillon mbi gjethe qysh para lulëzimit. Mbi gjethe shfaqen njolla te zeza ose ngjyrë ulliri . Njollat kanë formë të rrumbullakët ose të shrregullt. Lulet e prekura duken si të djegura e të përcëlluara nga zjarri. Frutat e rinj kur preken bien në tokë, ndersa frata e rritur deformohen dhe humbin cilësitë tregëtare. Mënyra e jetesës. Kroma është një sëmundje kërpudhore dhe e kalon dimrin në trupat frutorë të quajtur periteci. Periteci ngjason me ne qeske ku brenda janë asket fredda të clave janë askosporet. Në pranverë pasi fazëssë veshëve të miut (nëse kushtet janë të mira , me shi dhetemperatura mbi )n askosporet dalin ngaqeska e peritecit dhe infektojnë gjethet. Pasi kalon periudha e inkubacionit të sëmundjes, mbi gjethe shfaqen njollat ngjyre ulliri, të cilat përfaesojnë konidet. Konidet i mer era dhe nëse ato bien mbi gjethet e pa prekura fillon infeksioni i dytë. Sëmundja jep disagjenerata gjatë vitit. Vitet e lagëta janë më të rrezikshëm se vitet e thatë Mbrojtja. Trajtimet e para fillojnë kur fillojnë të dalin askosporet nga peritecet dimërues. Kjo ndiqet në laborator të cilët sinjalizojnë pemerritësit me mjete të ndryshme informimi. Realizimi në kohë dhe me cilësi i trajtimit të parë ka rëndësi për kufizimin e trajtimeve të mëvonshme. Kroma e molles

43

11.2 Zjarri bakterial Eshtë sëmundje e rrezikshme e mollës dhe e dardhes.Në vitë me kushte të përshtatëshme sidomos me pranverë të lagët e me temperatura të larta sëmundja mund të shpërthejë në formë epifitije. Shenjat e sëmundjes. Zjarri bakterial prek gjethet, degëzat, lulet dhe frutta.Shenjat e para duken në kohën e lulëzimit të mollës ose dardhës:lulet marin ngjyrë kafe e më vnë nxihen.Frutat e prekur rrudhen nxihen dhe mbesin në degë deri sa thahen. Degëzat e prekura kthehen në majat duke marë formën e dorezës së çadres. Mbi frutta e prekur del një leng në forme piklash malti. Këto janë shenjat më tipike të kësaj sëmundje bakteriale. Sëmundja transmetohet me anën e insekteve, sidomos nga bleta në kohën e lulezimit si dhe nga veglat e punës. Bima srehuese më tipike është murrizi. Mbrojtja nga zjarri bakterial. Trajtimet me preparate me bazë bakri para dhe pas lulëzimit. Përdorimi i antibiotikëve, si dhe menjanimi i morrave, pleshtave cikadave , të cilat transmetojnë sëmundjen nga një bimë tek tetra. Mbjellja e kultivarëve rezistent ndaj kësaj sëmundje. Kur bima është e prekur deget e prekura priten deri 20 -30 cm nën pjesën e prekur. Pjesët e prera digjen. Gershëret e krasitjes sa herë presim degët e prekura zhyten në solucion me gur kali 5 %. Kurrë mos mbill fidanë të prekur nga zjarri.

44

11.3 Hiri i mollës. Prek sidomos mollën, por jo të gjithë kultivaret. Shenjat e sëmundjes shfaqen me njolla të bardha mbi gjethe që është pushi i sporeve sipErfaqsore të kërpudhës. Hiri dimëron si micel në sythat e mollës. Me çeljen e gjetheve të para miceli aktivizohet e fillon të ushqehet me gjethet qysh në fazën e veshëve të miut. Lulet e prekura deformohen dhe nuk lidhin fruta. Frutta e prekur mbulohen me pushin e bardhë deformohen dhe çahen. Më shumë preken kultivarët Janothan, Boskop, Cox Orange e disa të tjerë. Mbrojtja. Bëhen trajtime qysh në fazën e paralulëzimit. Trajtimet me preparate me bazë squfuri janë të efektëshem.Një trajtim kur frutta sapo kanë lidhur është e nevojshme të kryhet. Hiri i molles

45

12.4 Kalbëzimi i frutave Në mollë nuk është sëmundje e përvitëshme, por vetëm në vite të lagët. Prek qysh heret e deri ne pjekjen e frutave.Në fazën e lulëzimit më tepër preket qershia dhe kumbulla, në periudhën e frutifikimit më tepër preket molla dhe dardha. Sëmundja e kalon dimrin në formë trupash frutorë të quajtura sklerote. Në pranverë sklerotet me praninë e shiut çahen dhe prej andej dalin sporet që infektojnë çeljet e reja. Masat mbrojtese. Qysh në dimër priten degët e prekura dhe digjen. Kryhen trajtime dimerore me preparate me bazë bakri.Bëhen trajtime para lulëzimit. Kalbezimi i frutave

46

12.5 Gjethe perdredhesja e pjeshkes Eshtë semundje kryesore e pjeshkës. Ajo shfaqet pothuajse çdo vit.Shenjat e sëmundjes shfaqen me deformimin e gjetheve, zverdhjen ose skuqjen e tyre, mtrashjen si lëkur dhe ato thyhen shpejt dhe bien para kohe. Kur bima preket rëndë ajo detyrohet të rinxjerrë gjethe të reja, gjë qe e dobëson bimën. Mbrojtja. Vendmtare për parandalimin e sëmundjes janë trajtimet dimerore me preparate me bazë bakri. Trajtimet gjate muajit shkurt japin efekt të mirë nese trajtohet e gjyhë pema. Duhet qe tretesira të mbesi në trupin e pemës e jo të rrjedhi për tokë. Gjethe perdredhsja e pjeshkes

47

11. 6 Semundjet fiziologjike Quhen ato semundje qe shkaktohen nga faktoret e mjedisit te papershtatshme per bimet, nga mungesa e makro dhe mikro elementeve, etj. Shpesh keto ngatrohen me semundjet pathollogjike prandaj ne se dyshohet le te kerkohet ndihmesa e agronomit keshilltar per nje percaktim te saktye te shenjes. Shenja te mungeses se fosforit Shenja te mungeses se hekurit Shenja te mungeses se magnezit Shenja te mungeses se gelqeres

48

12. DEMTUESIT E PEMEVE FRUTORE. 12.1 Krimbi i mollës. Eshtë dëmtuesi numer nje në mollë dhe për disa kultivarë dardhash. Në vite të vecante mund të dëmtoi edhe 70 -80 % të frutave. Frutat e prekur bien per tokeKrimbi i mollës dimëron në stadin e krizalidës. Krizalidat gjinden nën lëkurën e trungjeve.Në pranvere nga krizalidat çelin fluturat të cilat pas çiftëzimit lëshojnë vezë ne frutta e rinj si dhe në gjethe.Vezët lëshohen edhe në bishtin e frutti dhe duken me vështirsi.Për të ndjekur ecurine e fluturimit të fluturës në fushë varen ferromone. Në zonë bregdetare fluturimi fillon qysh ne fillim të muajit maj dhe vazhdon deri në qershor.Në zonën bregdetare krimbi zhvillon afërsisht 3 brezni. Krimbi i molles Mbrojtja. Breznia e pare lind nevosa të luftohet ditët e fundit të muajit maj javën e pare të qershorit. Në këtë kohë bëhen kontrolle në kokërr. Nëse vihen re ngacmime te lëkurës së kokrres nga brerjet e larvave , kjo është një shenjë e aktivitetit larvave. Trajtimi i parë mund të realizohet 7 ditë pas fluturimit më të lartë në feromon,pra atë dite kur eshtë kaour numri më i madh i fluturav në feromon, spostohemi 7 ditë dhe bejmë spërkatjen.Për zonën bregdetare kjo arrihet kur fruti është afërsisht 2,5 – 3,5 cm diameter. Breznia e dytë luftohet gati nje muaj pas breznise pare dhe breznia e trete 25 ditë pas breznise se dytë. Kur molla vilet brenda muajit gusht nuk lind nevoja per trajtimin e tretë. ]

49

12.2 Këpusha e kuqe. Eshtë një dëmtues që e shoqeron pemtoren shumë shpesh. Duhet thenë që shkak për të rritur infeksionin e këpushes janë vetë pemrritësit , të cilët me trajtime të shumta dhe me preparate helmues vrasin ato gjallesa që hajnë këpushën , dhe kjo e fundit shpërthen në infeksion. Këpusha thith lëngjet e bimës. Kur thith ajo lëshon një helm në gjethe, prandaj gjethet e prekura marin një sfond ngjyrë bronxi. Kur infeksioni fillon qysh në maj gjethet marin ngjyrën bronx qysh në qërshor. Këpusha e kalon dimrin si vezë në degëzat përrreth sythave. Në pranvërë fundi marsit ditët e para të muajit prill nga vezët çelin larvat e këpushes që ushqehen me gjethet e reja. Këpusha ushqehet në pjesën e poshtme të gjethes. Infeksioni rritet gjatë qërshor dhe infeksioni më i lartë arrihet gjatë gushtit dhe bie gjatë shtatorit Mbrojtja. Për të parashikuar zhvillimin e këpushës në pranverë ndihmon analiza e vezëve dimeruese që bëhet gjatë muajit mars. Nëse gjinden mbi 1000 vezë ne 100 cm lastar, ose mbi 20vezë për kthinë atëhere bëhen trajtime të hershme para lulëzimit. Trajtimet bëhen kur arrinë kufiri kritik 5-8 këpusha për gjethe, ose nese 75 % e gjetheve kanë mbi 1 këpushë për gjethe. Kepusha e kuqe

50

12.3 Breshkëza e Kalifornisë. Eshtë një dëmtues serioz i mollës dhe dardhës. Breshkëza është në formë luspash. Nën luspa qëndron larva e verdhë e cila thith lëngun e degës ose frutave, Nën vendin ku thith breshkëza drui ose frutat marin ngjyrë të kuqe. Kjo dallohet nëse këto vende i presim me brisk 1-2 mm nën lëkurë. Larvat e para pas dimërimit fillojnë e lëvizin nga mesi i muajit maj, ose në fund te majit kjo në varësi të klimës së vitit. Mbrojtja Në zonën bregdetare nëse ka infeksion bëhen tre trajtime (fundi muaji maj, fundi qërshorit, fundi korrikut) ose gjysma e gushtit. Faza më e mirë e përdorimit insekticideve eshtë kur larvat sapo fillojnë e dalin nga luspat e breshkëzes femër. Nese larvat rriten dhe forcojnë luspën mbuluese, efekti preparateve është i ulët. Breshkeza e Kalifornise

51

12.4 Morri jeshil i molles. E kalon dimrin në stadin e vezës. Vezët janë të zeza. Dhe gjinden në lastaret një vjeçare.Në pranverë , para lulëzimit nga vezët dalin larvat të cilat ushqehen me gjethet e reja. Morri jeshil preferon majat e rritjes së lastarëve. Ai zhvillohet me coloni dhe duke thithur lëngjet e gjetheve i deformo ato. Mbrojtja. Në mars bëhet një analizë për të parë dëndësinë e vezëve dimëruese. Nëse gjinden mbi 25 vezë në 100 cm lastar pritet një trajtim i hershëm paralulëzimit. Kur në 100 lastarë me gjethe të analizuara gjejme 10 -15 lastarë me koloni të morrit jeshil fillon trajtimi me insekticide. Pas muajit qërshor forca e afideve bie. Morri jeshil i molles

52

12.5 Morri miellor i molles. Eshte më i rrezikshëm se morri jeshil sepse ai i deformon rëndë si gjethet ashtu edhe frutta. Ai dallohet nga morri jeshil jo vetëm nga ngjyra blugri e errët dhe i mbuluar me shtresë miellore, por edhe se gjethet e prekura skuqen. Mbrojtja.Kryhet me te njejtat parime si morri jeshil, porse kufiri kritik për fillimin e tarjtimeve është shumë më i ulët¸konkretisht nëse në 100 buqeta të analizuara gjinden 1 -2 lastarë të prekur 12. 6 Morri i përgjakshëm Ky morr mbulohet me phuhur të bardhe si pambuk dhe nese shtypet del një gjak i kyq, nga ka ky dëmtues ka marë këte emër. Morrat thithin lëngun e degëve duke formuar gungëza dhe deformime të tyre.Në infeksione të rënda degëzat thahen.Vitet e fundit morri përgjakshëm është gjetur edhe në rrenjet e fidanishteve duke deformuar rrenjet dhe kërcellin e fidanave.Në këto raste ultimi ka qenë i vështirë.Femrat e morrit pjellin larva pa qenë nevosa per fekondimin e tyre nga morrat meshkuj.Gjatë vitit zhvillon disa brezni. Mbrojtja. Prerja dhe djegia e degëve të prekura. Trajtime dimerore me vajra minerale dhe insekticide,trajtime verore me insekticide. Kufiri kritik : Trajtimet justifikohen nga ana ekonomike nëse në 100 degëza të analizuara gjinden 8 – 10 koloni të morrit të pergjakshëm. Morri i pergjakshem

53

12.6 Tenjat minuese të gjetheve në molle. Tenjat minuese quhen kështu sepse larvat e tyrte futen në mbrendësi të gjetheve dhe levizin duke ngrënë klorofilin e gjethes. Rruga e larvave ne gjethe ka forma të ndryshme sipas species së tenjave minuese. Ka disa specie të tenjave minuese, por si më dëmprurëset janë, tenja minuese që e ben shenjën e dëmit si rreth, dhe tenja e e benj shenjen e dëmit si fluckë. Gjethet pas ngrënies nga tenjat minuese mbeten si rrjetë e tejduksme. Tenjat minuese janë futura shumë të vogla të cilat lëshojnë vezët mbi gjethe. Nga vezët daloin larvat të cilat futen në tulin e gjethes dhe ushqehe. Pasi larva rritet plotësisht kthehet në krizalidë të vogël po në gjethe.Nga krizalidat persëri dalin fluturat që pas kopulimit vendosin vezët prej të clave dalion larvat e breznisë së dytë. Tenjat e kalojnë dimrin si krizalide.Në pranvere heret (mars) pasi dalin gjethet. Tenjat minuese zhvillojnë 3 – 4 brezni në vit. Mrojtja Tenjat minuese nuk shfaqen çdo vit. Zakonisht ato shfaqen kur teprohet me insekticide të forte, të cilat vresin në masë insektet e dobishëm të tenjave minuese, prandaj masa e parë është menjanimi në pemtore i produkteve me helmueshmeri të lartë për insektet e dobishëm.Trajtimet e para fillojne kur çelin larvat e para. Kur në 100 gjethe të analizuara shikohen mesatarisht 2 mina për gjethe. Nëse në vjeshte janë numëruar mesatarisht 6-7 mina për gjethe në pranverë pritet infeksion i lartë dhe rekomandohen sperkatje të hershme me insekticide. Tenja minuese e gjetheve te molles

54

12.7 Pleshti i dardhes.

Ndonëse nuk shfaqet çdo vit, në vitet që shfaqet bën shumë dëm. Insektet e rritur dhe larvat thithin lëngjet e pjesëve të gjelbërta të bimës.Kur popullata e pleshtave është e madhe ato lëshojnë një lëng sheqeror si melasë që e mbulojnë bimën si të jetë e lagur me naft. Pleshti dimëron si insekt i rritur. Heret ne muajin mars insektet femra lëshojnë vezet , prej të clave dalin larvat që ushqehen mbi lastare e gjethe të cilat deformohen. Pleshti i dardhës zhvillon 3-4 brezni në vit. Mbrojtja Kur një vit më parë ka pasur infeksion të lartë , bëhen trajtime dimerore me insekticide të përzier me vajra minerale. Degët e prekura priten dhe digjen.Nuk preferohet krasitje e rëndë dimerore sepse nxitet rritja e lastarëve të rinj thithakë, të cilat preferohen nga pleshtat. Në pranverë bëhen trajtime me insekticide të cilat lejohen për pemtarinë e integruar dhe që janë tolerant për insektet e dobishëm të pleshtit. Trajtimet japin efektin e duhur kur ato bëhen në fazën kur dominojnë larvat e reja. Pleshti i dardhes

55

12.8 Insektet e dobishëm, miqtë e pemëtore

Larva e sysartës duke ngënë këpusha

Syarta

Mollakuqja: Ushqehet me afide

Brumbulli Stetorus:

Larvat duke

ngënë këpusha

Çimka që ushqehet me këpusha, afide,

pleshta, larva flutura.

56

13. PRODUKTET KRYESORE PER MBROJTJEN NGA PARAZITET NE PEME FRUTORE Në këtë broshurë janë paraqitur një numër i mirë i produkteve për mbrojtjen e pemëve, por në manualet dhe librat e tjerë që janë shkruar posaçërisht për mbrojtjen kimike, përdoruesit do të gjejnë madje të përshkruar më gjatë, një numër më të madh produktesh për mbrojtjen e pemtarisë nga sëmundjet kryesore.

“Parimet dhe konceptet e mbrojtjes janë të qëndrueshme dhe afatgjata; emrat e produkteve ndryshojnë shpejt dhe nuk kanë qëndrueshmeri”

Sëmundjet : Kalbëzimet, Botritis, Monilia, etj Emri tregëtar i produktit

Emri lëndës vepruese dhe % e saj në produkt

Doza e përdorimit në gram ose mililitra në 100 litra ujë

I përshtatëshëm për sistemin e bujqësisë Zakonëshme ( Z )

Integruar ( I )

Organik (O )

Enovit Thiofenat methyl

70 – 100 gr Z ,I

Benlate Benomyl 60 -100 gr Z ,I Bavistinë Carbendazim 50 – 80 gram Z , I Ronilan Vinclozolinë 100ml Z , I

Ravral Iprodione 100 – 150 gram Z , I

Preparate me baze bakri

Baker 200 gr O

Switch 25/35 WG

Fludioxonil 25%Cyprodinil

80 gr I

57

Ndryshqet ne Bërthamore Emri tregëtar i produktit

Emri lëndës vepruese dhe % e saj në produkt

Doza e përdorimit në gramo se mililitra në 100 litra ujë

I përshtatëshëm për sistemin e bujqësisë (Zakonëshme (Z)

Integruar (I)

Organik (O)

Baycor Benomyl 60 – 100 gr I Topaz Penconazole ,

10 % 30 -40 ml I

Polyram combi Metiram , 80 % 200 gr Z

Bayfidan Triadimenol, 25 %

0,5 kg ha I

Daconil Chlorotholonil ,75 %

250 – 300 gr Z

Corbel Fenpropimorph ,79 %

1 liter ha I

Saprol Triforine 100-150 gr I Gjetheperdredhesja e pjeshkes Emri tregëtar i produktit

Emri lëndës vepruese dhe % e saj në produkt

Doza e përdorimit në gramo se mililitra në 100 litra ujë

I përshtatëshëm për sistemin e bujqësisë

Zakonëshme ( Z )

Integruar (I) Organik (O)

Preparatet me baze bakri ( Champion, Vitagram, Rame, 40

E ndryshme sipas formulimit

E ndryshme sipas formulimit

O

Polyram combi Metiram 200 gr Z Melprex Dodine 150 gr Z

58

Kroma e mollës dhe dardhës Emri tregëtar i produktit

Emri lëndës vepruese dhe % e saj në produkt

Doza e përdorimit në gram ose mililitra në 100 litra ujë

I përshtatëshëm për sistemin e bujqësisë

Zakonëshme),( Z) Integruar (I) Organike (O)

Stroby Strobilurine 20 gr I Anvil Hexaconazole 60 -80 gr I Mancozeb Dithiocarbamat

,80 % 200-250 gr Z

Saprol Piperazine , 18 %

100-150 ml Z, I

Topaz Topaz WP 5 25 -30 ml I Leng Bordolez Baker 1%

Formulime te ndryshme bakri

Sipas formulimit

Sipas formulimit

O

Daconil 75 wp Clhlorotholonil 75 %

150 -200 gr Z

Captan 83 WP Captan 83 % 200 gr Z Clortosip DF Clorotaonil 75

% 150 -200 gr Z

Dodene 35 L Dodina 35 % 150 -200 gr Z

Elios Fosetil Alluminio 80 %

150 -250 gr Z

Enovit Metil DF Tiofanato Metile 70 %

70 -100 gr I

Zeteram 20 L Ocsiclorur bakri 22 %

200 – 300 gr O

59

Hiret ne farore dhe berthamore Emri tregëtar i produktit

Emri lëndës vepruese dhe % e saj në produkt

Doza e përdorimit në gramo se mililitra në 100 litra ujë

I përshtatëshëm për sistemin e bujqësisë Zakonëshme), Z Integruar ( I) Organike ( O )

Anvil Hexaconazole 60 – 80 ml I Rubigan Fenarimol 50-60 ml I Tilt Propiconazole 20 -40 ml I Afugan Pyrazophos 60 -100ml Z Quadris Azoxytrobine 75 ml I Kumulus Squfur 80 % 200 -600 gr, sipas

formulimeve dhe fazes se pemeve

O

Topaz 100 EC Grupi Treazoleve 30 – 40 ml I

Thiovit 80 WP Squfur 80% 200-300 gr O

Tiosol Squfur 80% Squfur 80% O Zjarri bakterial në barthamore Emri tregëtar i produktit

Emri lëndës vepruese dhe % e saj në produkt

Doza e përdorimit në gramo se mililitra në 100 litra ujë

I përshtatëshëm për sistemin bujqësisë

Zakonshme (Z )

Integruar (I) Organike (O)

Preparate me bazë bakri

Bakër Sipas formulimit O

Flumequin Acid carboxlylic Sipas udhëzuesit O Biopro Bacillus subtilis Sipas udhëzuesit O Biopreparat Pseudomonas

fluorescens Sipas udhëzuesit O

Serende Bacillus subtilis Sipas udhëzuesit O

Ekstrakte bimore nga bima e urthit

Hedera helix Sipas udhëzuesit O

Vaj eterik nga bima me emër latinisht :

Thymbia spicata Sipas udhëzuesit O

60

Afidet (morrat ne pemtari ) Emri tregëtar i produktit

Emri lëndës vepruese dhe % e saj në produkt

Doza e përdorimit në gramo se mililitra në 100 litra ujë

I përshtatëshëm për sistemin e bujqësisë Zakonëshme) ( Z)

Integruar (I ) Organike (O)

Pirtimor 50 WG Pirimicarb 50 % 50-60 r I Actellic 50 EC Pirimifos Methyl

50 % 100 ml Z

Ultracid 40 EC Methidathion 40 %

100 ml Z

Oleoultracid 100 EC

Methidation + Paraffinic oil

400 -500 ml Z

Imidian 50 WP Phosmet 50 % 150 gr Z Aragol L 40 Dimethoat 38 % 100 -150 ml Z Applaud 40 SC Buprofezin 40 % 80 – 100 gr Z

Diazithion 5 Gr Diazinone 5 % 80 – 100 gr Z

Tiodan Endosulfan 35 % 200 ml Z Breshkezat Emri tregëtar i produktit

Emri lëndës vepruese dhe % e saj në produkt

Doza e përdorimit në gramo se mililitra në 100 litra ujë

I përshtatëshm për sistemin e bujqësisë Zakonëshme), (Z ) Integruar (I ) Organik (O )

Oleoultracid 100 EC

Methidation + Paraffinic oil

400 -500 ml Z

Ultracid 40 EC Methidathion 40 %

100 ml Z

Lanate Methomyl 100 ml Z Insegar Fenoxicarb 30 -50 gr I Applaud 40 SC Buprofezin 40 % 80 – 100 gr Z Piretrina Ekstrakit ip nga

bima piretrum Me 4% l.a, 70 -100 ml

Rotenon Ekstakt nga bima Derris elliptica

400 -500 ml O

Roanodinë Ekstrakt nga bima Ryania spiciosa

Sipas formulimit O

61

Pleshta (Psillat ) Emri tregëtar i produktit

Emri lëndës vepruese dhe % e saj në produkt

Doza e përdorimit në gramo se mililitra në 100 litra ujë

I përshtatëshëm për sistemin e bujqësisë,

Zakonëshme (Z), Integruar ( I) Organike ( O )

Ultracid 40 EC Methidathion 40 %

100 ml Z

Lanate Methomyl 100 ml Z Insegar Fenoxicarb 30 -50 gr I Applaud 40 SC Buprofezin 40 % 80 – 100 gr Z Abamectinë 40-60 gr I Quesia Ekstakt nga bima

Quesia

Këpushat Emri tregëtar i produktit

Emri lëndës vepruese dhe % e saj në produkt

Doza e përdorimit në gram ose mililitra në 100 litra ujë

I përshtatëshëm për sistemin e bujqësisë

Zakonëshme ( Z ) Integruar (I) Organike ( O)

Imidian 50 % Phosmet 150 gr Z Neoron 50 Ec Bomopropylate 50% 80-100 ml I KT 22 Dicofol 16 % 200 ml Z

Matacar FL Exitiazox 24 % 20 ml I

Metosip L Metomil 18,5 % 200ml Z

Ofunack P3 Piridafention 3% 100 ml Z

Kelthane Dicofol 42 % 120 ml

Omite Propogite 57 % 80 – 100 ml I

Tetradifon Tedion 20 % 100 g I

Acarmate Benzoximate 20 % 150 -200 ml I

Masai 20 WG Tebufenpyrad 20 % 50-60 gr I

Apollo Clofentezine 42 % 30-40 ml I

Amitraz, Mitac Edrizar 21% 200 ml Z

62

Tenjat minuese Emri tregëtar i produktit

Emri lëndës vepruese dhe % e saj në produkt

Doza e përdorimit në gramo se mililitra në 100 litra ujë

I përshtatëshëm për sistemin e bujqësisë Z ,(zakonëshëm), I, (integruar )

O, (organik )

Insegar Fenoxicarb 30 -50 gr I Dimilin Diflubenzuron 5

% 400 gr I

Abamectinë Mospilan Confidor Piretrina Ekstrakit ip nga

bima piretrum Me 4% l.a, 70 -100 ml

O

Krimbi i molles Emri tregëtar i produktit

Emri lëndës vepruese dhe % e saj në produkt

Doza e përdorimit në gramo se mililitra në 100 litra ujë

I përshtatëshëm për sistemin e bujqësisë Z ,(zakonëshëm), I, (integruar )

O, (organik )

Dimilin Diflubenzuron 5 %

200 gr I

Madeks Bazë virusi O Salut Z Ferromone çorientuese

O

Hormone seksuale

Cascade 50 DC Flufenoxuron 100-150 ml I

Masurol 200 gr Z Dimecron Phosphamidon 100-200 ml Z Ofunak Piridaphenthion 120 -300 ml Z Mospilan Acetamiprid 150 -200 gr Z Diazinon Bazudinë 220-250 gr Z

63

Larvat gjethengrnese Emri tregëtar i produktit

Emri lëndës vepruese dhe % e saj në produkt

Doza e përdorimit në gramo se mililitra në 100 litra ujë

I përshtatëshëm për sistemin e bujqësisë Z ,(zakonëshëm), I, (integruar )

O, (organik )

Dipel Bacilus thuringiensis

50 – 60 gr + 5 % sheqer

O

Delfin I

Ofunak Piridaphenthion 120 -300 ml Z

Mospilan Acetamiprid 150 -200 gr Z

Diazinon Bazudinë 220-250 gr Z

Insegar Fenoxicarb 30 -50 gr I

Dimilin Diflubenzuron 5 400 gr I

64

14 . VJELJA DHE TREGETIMI I FRUTAVE Vjelja perben nje nga proceset me te rendesisheme si per nga kosto e shpenzimeve ashtu edhe per arritjen e cilesise dhe ruajtjen e frutave. Per arritjen e rezultateve te parashikuara duhet te percaktohen drejte dy momente ktyesore : koha e vjeljes dhe menyra e vjeljes. 14.1 Percaktimi I kohes se vjeljes. Fruti duhet te vilet ne momentin qe arrin peshen maksimale dhe karakteristikat me te mira organo – leptike. Zgjedhja e ketij momenti te duhur varet nga faktore te shumte. Ambjenti i kultivimit ndikon ne pjekje permes faktoreve qe kushtezohen prej tij si : lartesia , gjeresia gjeografike, reshjet sidomos para pjekjes , temperature. Temperature mesatare shume e ulet gjate vegjetacionit zgjate kohen e pjekjes dhe jep fruta te vegjel, nderkohe qe temperatuara shume e larte dhe moti i nxehte favorizon nje pjekje jo uniforme dhe te parakohesme duke ulur ndjeshem cilesin dhe kohen e ruajtjes se frutave, prandaj duhet te shpejtohet vjelja edhe pse frutat nuk kane arritur pjekjen e duhur. Frutat nga pemtore ne terrene te pasura dhe me te lageta piqen me vone se ne toka te thate dhe te cekta. Teperica e pleherimit azotik dhe ngarkesa e madhe me fruta sidomos ne rastin e kajsise vonon kohen e pjekjes. Gjendja fiziollogjike e bimes ndikon ne kohen e pjekjes dhe konkretishte bimet ne moshe te re vonojne pjekjen . Ndikim ushtron edhe destinacioni dhe largesia e tregut. Ne rastin e afersise me tregun vjelja behet ne kohen e duhur , ndersa kur frutat destinohen per eksport ose tregje te largeta vilen me heret. Kjo behet praktikishte duke dalluar pjekjen fiziollogjke dhe ate tregetare. Pjekja fiziollogjike eshte ne momentin e zhvillimit te plote dhe fruti tenton te rrezohet, sic ndodhe shpesh ne kushtet familiare te prodhimt e konsumit ose nga amatoret . Pjekja tregetare behet perpare pjekjes fiziollogjike dhe frutat dalin ne trege ne kushte shume te mira. Nese vjelja nuk behet shume heret frutat arrijne ne treg me te njejtat kushte te pjekjes ne kohen e duhur. Per vleresimin e momentit te pjekjes tregetare egzistojne „tregues te pjekjes” ose „ tregues te vjeljes“.Praktikishte vleresohet shperndarja e ngjyrosjes qe duhet te jete ajo tipike e kultivarit dhe sidomos perfshirja e pigmentit te kuq mbi epidermen e frutit. Pervec ngyrosjes tipike per kultivaret veror merret ne konsiderat zverdhja e futit, ngjyrosja ne kafe e farave sidomos per kultivaret veror te molles dhe dardhes. Per cdo specie ka shenja te vecanta qe sherbejne per te dalluar momentin e pjekjes. Per vlersimin e ngyres tipike te cdo kultivari ne vende te ndryshem jane pergatitur karta klorometrike qe u referohen shkalles se duhur te ngyrosjes ne momentin e pjekjes. Kjo metode megjthate ka disa pika te dobte mbasi shkalla e ngjyrosjes se frutave ndikohet edhe nga faktore te shumte nga te cilet ekspozimi dhe shkalla e ndric imit te frutave ne dege kane nje efekt te ndjeshem. Megjthate ngjyra eshte nje element i rendesishem ne percaktimin e kohes se vjeljes se frutave Nje tergues per vleresimin e kohes se vjeljes i pershtatur ne vende te ndryshme per mollen dhe dardhen lidhet me numurin e diteve te kaluar qysh nga koha e lulezimit.Ky tregues eshte i ndryshueshem nga nje zone ne tjetren por gjithesesi mbetet i njejte brenda te njejtes zone ku eshte vleresuar. Per kushtet e Italise konsiderohen te mjaftuesheme sipas kultivareve per dardhen : Coshia 75-85 dite, Kaizer 135-140 dite, Passa Crassana 160- 185 dite, Williams 115- 120dite. Per mollen : Golden Delicious 145- 160 dite , Straking 135-140 dite , Stayman Winesap 170 180 dite . Fortesia e tulit nepermjet matjes me penetrometer duke matur rezistencen e tulit ndaj depertimit te aparatit. Sondazhet kryhen mbi moster mesatare prej 30 fruta te marre mbi peme ne lartesin e trupit te njeriut duke filluar matjet rreth nje jave pare pjekjes se mundeshme. Vlerat e rezistences se tulit ndaj penetrometrit ndryshojne sipas kultivareve dhe kushteve te rritjes

65

- Rezistenca e tulit ndaj penetrometrit dhe ngyrosja pas trajtimit me jod potasi te tulit te kultivareve te molles. Kultivaret Rezistenca (kg) Amidon Braeburn 7.8- 9.5 2.6- 2.8 Elstar 6.3 -6.6 2.5 -2.8 Fuji 7.2- 7.6 3.5- 5.0 Gala 6.8-7.0 2.5- 3.0 Golden Dlicious 6.0-8.0 2.8 -3.5 Gloster 6.3-6.8 2.0-2.5 Idared 5.9-6.8 2.5- 3.0 Jonagold 5.9-6.6 3.5-4.5 Jonathan 5.9-6.6 2.0-3.0 Red Cift 7.0-8.0 - - Red Delicious 6.0-7.5 2.0-2.8 Renette Kanada 7.8-8.2 -- Stayman 6.5-7.5 2.3-2.8 14.2 Praktika vjeljes Frutat e pjekur nuk duhet qe te demtohen gjate vjeljes. Per kete qellim ato kapen me kujdes dhe nuk shterngohen gjate keputjes nga pema duke perdoror gersher per prerje te rregullt.Duhet te mbahet parsysh se frutat e me permasa te medhe jane me te ndjeshem gjate manipulimit krahasuar me frutat mesatar dhe te vegjel. Frutat me delikat jane pjeshket duke treguar kujdes maksimal ne vjlje . Gjate vjeljes se molles dhe dardhes duhet te evitohet thyerja e degezave frutore mbi te cilat dalin frutat duke treguar kujdes qe te keputen frutat me gjithe bishte. Frutat e vjele pastrohen nga pjeset drunore te mundeshme me bishtin mbasi demtohen frutat e tjere gjate vendosjes se tyre ne arka.frutat vendosen me shume delikates ne arka ose shporta gjate vjeljes per te evituar demtimet e lekures ose te pruines. Gjate vjeljes duhet ti sigurohet punetorit nje pozicion komode I cili realizohet duke I pajisur me shkalle per arritje e frutave ne lartesit e kurores se pemeve. Vjelja fillon gjithmon nga pjesat me te ulta te pemes . Fillimisht vilen frutat qe mund te arrihen direkt me dore nga toka pastaj fillohet menjeher me vjelejn e frutave ne pjeset me te larta me anen e perdorimit te shkallev e per te lehtesuar vjeljen. Gjithmon duhet te eleminohet sforcimet per kapjen e frutave ne deget e largeta nepermjet perdorimit te kujdesshem te shkalleve sidomos ne rastin e pjeshkes me fruta delikat ne pjekje te plote. Zbrazja e shportave ne arka duhet te behet me kujdes per te evituer demtimet e frutave 14.3 Vjelja mekanike Ashtu si per krasitjen edhe vjelja po mekanizohet per te paksuar shpenzimt e vjeljes me dore te frutave. Vjelja totale e mekanizuar gjen zbatim kryesishte per frutat e thate dhe ato te destinuar per perpunim industrial sidomos per qershine. Realizohet permes platformave qe bejne shkundjen e frutave dhe grumbullimin e tyre pas rrezimit nga pema. Per te lehtesuar vjeljen e frutave te qershise per disa kultivar me lidhje te forte te frutit ne dege behet nje trajtim 5 dite para vjljes me substanca qe lehtesojne shkeputjen e frutave nga dega. Nderkohe egzistojne kultivare te tjer qershie frutat e te cileve shkeputen lehtesishte fale punes seleksionuese te bere ne funksion te ketij qellimi.

66

14.3 Tregetimi i frutave Shitja perkufizohet si dhenie per kunsumatorin e nje dickaje qe atij i intereson per nevojat e veta pra plotesimi i nevojes se konsumatorit perben themelin ose objektivin e cdo shitje. Egzistojne dy mundesi per sjelljen e produktit tek kosumatori : Se pari- shitja ose dorezimi i prodhimit nga prodhuesi ne tregjet e shumices e cila eshte edhe menyra me e perdorur ne prodhimin e zakonshem. Se dyti – shitja e produktit direkt tek konsumatori nga prodhuesi e cila aplikohet me shpesh per prodhimet organike si dhe prodhuesit e vegjel dhe behet ne disa menyra:

- direkt ne ferme - shperndarje ne familje me prososi - shperndarje ne restorante ose hotele - agroturizmi ne ferme ( pushimet javore )

Ne keto raste vetem mbi prodhimi mund te shitet ne tergje te shumices. Per arritjen e suksesit ne shitjen direkte keshillohet te mbahen parasyshe disa ceshtje : Respektimi i rregullave ne ruajtjen e ambjentit nga ana e fermerit dhe percjellja e ketij mesazhi edhe tek konsumatori. Fitimi dhe ruajtja e besueshmerise se konsumatorit per sistemin e prodhimit qe fermeri aplikon ne fermen e tij e cila vertetohet me anen e certifikates se produktitit e leshuar nga trupa e certifikimit ose autoriteti perkates i autorizuar. Siguria ushqimore e produktit si dhe rregullsia e furnizimit te konsumatorit e cilesia konstante e produktit te prezantuar tek konsumatori. Prezantimi i produktit i cili perfshin : menyren e paketimit, informacion shtese per menyren e prodhimit ose standartin e zbatuar, etiketen ose logon e prodhimit si dhe perfitimen per konsumatorin dhe ruajtjen e mjedisit. Ndergjegjesimi i konsumatorit per kostot shtese qe mbarte produkti i certifikuar dhe i sigurt krahasuar me prodhimin e zakonshem. Per arritjen e suksesit ne treg duhet te mbahet parasysh gjithmon trekendeshi : sipermarrje- konkurence- konsumator. Kerkesa e konsumatorit – nje produkti i ri dhe me i mire krijon perfitime shtese te cilat perecptohen ne menyre pozitive nga ana e konsumatorit Konkurenca – ofrimi i produkteve cilesore dhe te certifikuara jep nje avantazh me te sigurt duke e ber me konkurues ne tr

67

15 . MOLLA 15.1 Orgjina dhe perhapja Vendeorgjina e molles jane pjesa veriperendimore e Himalajeve deri ne lartesine 3000 m mbi nivelin e detit. Ndryshueshmeria e karakteristikave te frutifikimit dhe te menyres se rritjes dhe degezimeve jane nje ilustrim sinjifikative ne variacionin e orgjines se molles . 15.2 Kerkesat per klime dhe toke . Larmia e klimes dhe kushteve tokesore te rritjes se molles reflektohen ne nje pershtatshmeri te gjere te kesaj specie. Ne zonat e ulta keshillohen kultivar me fruta te gjelber dhe te verdhe , ndersa ne zona me te larta me fruta te kuq per shkake te ngyrosjes me te mire ne keto zona. Molla preferon klime te fresket dhe i reziston ngricave te dimrit deri ne – 20 C, nderkohe qe celja heret per disa kultivar mund te shoqerohet me demtime nga temperaturat e ulta ne pranvere. Po keshtu mund te shkaktohen demtime te degeve qe nuk arrijne te piqen plotesishte ne vjeshte per shkake te vegjetacionit te vonet. Kultivaret e vone kerkojne 170- 200 dite vegjetacion ( Granny Smith, Maigold, Braeburn, Pink Lady , Fuji etj). Disa kultivare arrijne me mire vlerat e tyre cilesore ne klime te ngrohte ( grupi Delicious, Arlet, Gala, Rein des Reinnetes, Kidds Orange etj). Te tjere kultivare preferojne permbajtje me te larte te lageshtire te ajrit( grupi Cox Orange etj). Molla nuk pelqen toka te ngjeshura , te renda argjilore dhe te papershkueshme nga uji. Lidhjet midis permbajtjes se ujit ne toke dhe bimes jane shume te rendesishme per mollen . e cila nuk duron ujin e tepert ne pranvere , nderkohe qe duhet te sigurohet uji gjate vegjetacionit nga reshjet ose me ujitje. Nenshartesa luan nje role te rendesishem ne kete drejtim. Molla pershtatet mire ne toka argjil - ranore si dhe aluvionale. Rezistenca ndaj permbajtjes se gelqeres ne toke lidhet ngushte me nenshartesen duron 12- 15 % gelqere. 15.3 Zgjedhja e nensharteses Ndersa 15- 20 vjet me pare u jepej prioritet nesharetsave te molles me rritje te fuqishme me prejardheje nga fara per arsye ekonomike sot jane perhapur gjeresishte neneshartesat vegjetativ me rritje te kufizuar. Ne prodhimin biollogjik zgjedhja e nensharteses eshte ne vartesi te menyres se mbajtjes se tokes. Pervec nenshartesave me rritje te paket mund te aplikohen edhe ato me rritje mesatare dhe te fuqishme sidomos kur aplikohet mbulese bimore e perhershme. Nenshartesa me rritje te dobet M 9 - eshte nenshartesa me e perhapur aktualishte ne Europe. Redukton ndjeshem rritjen dhe arrin laretesin maksimale te pemeve 2.5 – 3m dhe ka nevoje per sisitem mbeshtetes . Avantazhet lidhen me rritjen e paket duke favorizuar shtimin e numrit te bimeve si dhe shpejton hyrjen ne prodhim dhe jep fruta me cilesi te mire Eshte shume e ndjeshme ndaj mungeses se oksigjenit ne toke dhe tokave te cekta prandaj mbillet ne toka pjellore dhe te kulluara. Ka nje numur te madhe klonesh te M 9 ( Pajam 1, 2 etj ) te cilet ndryshojne nga fuqia e rritjes. M 26 – eshte me pak kerkuese ndaj tokes se M 9 dhe zhvillon sistem rrenjor me te fuqishem . Nuk duron toka te thata dhe te varfera. Eshte e pershtateshme per kultivar te tipit spur dhe ka nevoje per sistem mbashtetes sidomos ne vitet e para te mbjelljes. M 27 – ka rritje shume te dobet deri 60% te M 9 dhe perdoret ne pemtore shume intensive me densitet te mbjelljes shume te larte ( 1.5 x 0.5 m) dhe kerkon sistem mbeshtetes. Neneshartesa me rritje mesatare M 4 – jep korore me zhvillimme te madhe se grupi i pare por nuk siguron kapje te mire ne toka dhe nuk doron tokat e thata ose me permbajtje te larte te lageshtires.

68

M 7 – e pershtatshme per toka te lageta, te renda, ose per rimbjellje ne toka te lodhura. Pershtatet ne forma te ndryshme te korores. MM 106 – hyne shpejte ne prodhim dhe pershtatet me mire ne toka te thata mbasi eshte e ndjeshme ndaj kalbezimit te qafes ne toka te lageta. Nenshartesa me rritje te fuqishme . MM 111 – siguron rritje mesatare deri ne te fuqishme por qe hyjne shpejt ne prodhim. Ka sistem rrenjor t efuqishem dhe pershtatet mire ne toka ranore , te lehte dhe sidomos me kultivar te tipit spur dhe rritje te dobet. M 25 – arrine deri 80% te fuqise se nensharteses se ardhur nga fara, hyne shpejte ne prodhim, permireson cilesine e frutave zhvillon sistem rrenjor te fuqishem dhe mund te perdoret per pemtoret ekstensive si dhe nenshartesat nga fara. 15.4 Zgjedhja e kultivareve Zgjedhja e kultivareve ka nje rendesi te vecante sidomos ne prodhimin biollogjik duke preferuar kultivar rezistent ndaj semundjeve e demtueseve kryesor te molles . Per kete qellim shfrytezohen edhe kultivaret lokal krahas atyre rezistnte qe kane rrjedhur nga puna seleksionuese dhe qe jane perhapur aktualishte ne shume vende europiane ne strukturen e mbjelljes. Ne zgjedhjen e kultivareve mbahen parasysh faktore te ndryshem qe kane te bejne me pamjen e jashtme , vlerat tregatare dhe agronomike. Tabela Kriteret e vleresimit te kultivareve te molles 1 Vlera e perdorimit Pamja e jashtme Cilesit dhe perberja e frutit - Madhesia - Vlerat ushqyese - Forma - Vlerat organo- leptike(shija, aroma etj) - Ngjyra - Mungesa e sustancave te demshme - Lekura - Vlerat perpunuese 2. Vlerat tregetare Pamja tregetare Qendrueshmeria ne ruajtje dhe transport 3. Vlerat agronomike Prodhimtaria : hyrja shpejt ne prodhim, rregullshmeri te prodhimit , lehtesi ne vjelje. Rezistenca ndaj semundjve(sidomos kroma, hiri etj) Qendryeshmeria ndaj kushteve te ambjentit dhe rrezimit te frutave Pa crregullime dhe cfaqja e semundjeve fiziollogjike Nevoja te pakta per rrallim dhe perqindja te drejte te raportit te madhesise se frutave Forma e rritjes dhe kurores : preferohen kultivar me rritje te dobet deri mesatare , te lehte per tu formuar kurora , te pajisura me me dege frutor, pa tendence per rrezim te gjetheve dhe plakje te parakoheshme. Ne bote egzistojne nje numur shume i madhe kultivare te molles nderkohe qe te dhenat e meposhteme u referohen kultivareve me te perhapur aktualishte ne Europe dhe atyre te rinje qe po perhapen me shpejtesi. Ne tabelat perkatese behet klasifikimi sipas kohes se pjekjes dhe interesi per tu perhapur ne sistemin e pemtarise organike dhe te integruar bazuar ne qendrueshmerin ndaj smundjeve dhe kushteve te rritjes.

69

Kultivar veror me pjekje Korrik- Gusht Klasifikimi Kultivari Vlera tregetare Rekomandime Kultivar kryesor Summerred mesatare i ndjeshem nga kroma Delbarestival e mire rezistent Kultivar dytesor Discovery mesatar po reduktohet Vista Bela e dobet e reduktuar Kultivar te rinje Early Gold e mire ne vrojtim Hana * e mire kultivar organik Nela * e mire kultivar organik Archam mesatar rezistent Sunrise mesatar kultivar organik Retina e mire rezistent ndaj kromes Piros kultivar organik . Kultivar vjeshte pjekja Shtator Klasifikimi Kultivari Vlera tregatare Rekomandime Kultivar kryesor Elstar i mire kultivar organik Gala shume i mire i ndjeshem ndaj kromes Kultivar dytesor Arlet mesatar i ndjeshem ndaj kromes Boskoop e mire kultivar organik Fiesta mesatar kultivar organik Alkmane mesatar kultivar i fuqishem Kultivar te rinj Ecolette mesatare rezistent ndaj kromes Santana mesatar rezistent ndaj kromes Rubinola * e mire kultivar organik Rajka * e mire kultivar organik Rosana mestare rezistent ndaj kromes Resi mesater rezistent Relinda perpunim rezistent Remo cider rezistent Kultivar dimeror piqen Tetor Klasifikim Kultivari Vlera tergetare Rekomandime Kultivar kryesor Golden Delicious sh mire e ndjeshme ndaj kromes Jonagold e mire rezistent , organik kultivar Idared e mire rezistent, zona te ngrohta Glostar e mire ne testim Red delicious sh mire e ndjeshme ndaj kromes Granny Smith e mire e ndjeshme ndaj kromes

70

Kultivar te rinje Golden B sh mire rezistent ndaj kromes Topaz * sh mire kultivar organik Otava * e mire kultivar organik Goldstar e mire kultivar organik Delorina mesatar ne testim Fuji sh mire i ndjeshem ndaj kromes Elise e mire ne testim Braeburn sh mire i ndjeshem ndaj kromes Pink Lady sh mire i ndjeshem ndaj kromes Red Chift mesatare I ndjeshem ndaj kromes Meran mesatar kultivar organic Shenim - * testuar per prodhim organik nga BioAdria dhe gjenden ne koleksion per shtim. 15.5 Sistemi i kultivimit dhe format e korores. Forma e kurores dhe sistemi i kultivimit te molles duhet te plotesoj keto kerkesa :

- Lehtesimin e menaxhimit te kurores nga toka dhe ekspozimin maksimal ndaj drites te gjtha pjeseve te korores.

- Hyrjen shpejte ne prodhim dhe zgjatjen e kohes se shfrytezimit te pemtores. - Sigurimin e prodhimit cilesor dhe te qendrueshem

Zgjedhja e formes behet ne perputhje me menyren e rritjes natyrale te kultivareve si dhe tendencave e kerkesave ekonomike duke hequr dore nga format tradicionale . Keshtu forma kupore dhe palmet oblike qe ka dominuar deri ne vitet 70 ne pemtoret ekstensive me nenshartes nga fara eshte abandonuar dhe ne pemtoret e reja intensive po aplikohen forma te ulta te kurores .Ne perputhje me vecorit e nenshartesave dhe kultivareve format me te prehapura te kurores per mollen aktualishte jane : - Forma aks vertikal ose e perkulur. - Forma kordon vertikal, horizontal ose e pjerret. - Forma palmet e lire ose e detyruar 15.6 Krasitja prodhuese e molles Molla prodhon kryesishte mbi degeza te shkurtera te cilat ruajne aftesin prodhuese per disa vite , por shume kultivar sigurojne nje pjese te madhe te prodhimit mbi dege njevjecare, te perziera ose te holla prandaj krasitja duhet te behet ne perputhje me vecorit e kultivarit, kushtet e kultivimit,dhe fuqin e rritjes se pemeve. Deget frutore te molles prodhojne per shume vite por fruta me cilesor merren nga deget e reja frutore , prandaj cdo vite rinovohen 10-20% te degeve frutore te pranishme gjate krasitjes . K jo varet nga kultivaret dhe per ato qe prodhojne kryesishte mbi dege njvjecare behet nje rinovim me intensiv i tyre nepermjet rrallimit i ngjashem me krasitjen e pjeshkes. Nderhyrjet gjate krasitjes prodhuese duhet te bazohen ne njohjen e vecorive te rritjes dhe sjelljen vegjetative te kultivareve sipas klasifikimit ne grupe perkatese.

71

Sjellja vegjetativo- prodhuese e kultivareve kryesor te molles. Tipi Ia – peme spur te Red Delicious , rritje e fuqishme me degezime qe dalin nga baza e trupit dhe me kende te ngushte te drejtuara lart, kane dominace apikale, dege me ndeneyje te shkurtera qe formojne lehtesishte degeza te shkurtra frutore qe diferencojne shume sytha frutor ne vitet e para. Pemet jane te predispozuara ndaj prodhimit periodik. Tipi Ib – bime tipi spur te Golden Delicious me fuqi te paket rritje dhe prodhim mbi degeza te shkurtera, te perziera dhe te holla. Prodhim shume i hershem duke filluar qe ne vitin e pare te mbjelljes i cili mund te kompromentoj formimin e struktures skeletore. Rreziku i prodhimit periodik eshte shume i madhe. Kerkon krasitje dhe rrallim shume te kujdeseshem. Frutat kane predispozicion per njolla ne lekure kryesishte nga trajtimet me baker gjate periudhes lulezimit dhe lidhjes se frutave. Tipi II – Peme standart te Red Delicious, Glostar, Stayman, rritje efuqishme dhe e veshtire per tu kontrolluar, dominace te theksuar apikale qe shkakton formimin e degezave te parakohshme duke krijuar shume hijezim te pjesev te korores, frutifikon me veshtiresi dhe mbi dege 2 dhe sidomos 3-4 vjecare. Kerkon nderhyrje konstruktive dhe perkulje te degeve . Tipi III – Peme standart te Golden Delicious, Gala dhe Braeburn me fuqi mesatare dhe dege te shtrira, me frutifikim te bollshem te vendosur kryesishte mbi degeza te shkurtera me moshe 2-3 vjecare ose me te vjetra dhe ne nje mase me te paket mbi dege te perziera ose te holla njevjecare. Hyrja ne prodhim heret edhe pa nderhyrje te vecanta , por peme ka tendence per prodhim periodik. Tipi IV – Peme standaret te Granny Smith, Roma Beauty me degezime dhe kurore te shtrira , globoze, te karakterizuar nga frutifikim mbi degaza te holla dhe te perziera, te cilat perkulen dhe formojne nje forme karakteristike si ombrelle. Kultivaret qe prodhojne mbi dege te shkurtera te cilat frutifikojne per dise vite kerkojne nje rinovim gradual ne menyre qe te ruhet nje prodhim konstant ne vite. Gjithashtu duhet te mbahet parasysh se degezat e shkurtera te dala mbi dega te fuqishme kane me shume gjethe dhe japin fruta me cilesor se ato mbi dege te dobta te shkeputura ose te vjetra , prandaj keto te fundit eleminohen ose shkurtohen per rinovim me perparesi gjate krasitjes. Duke mbajtur parasysh vecorit e kultivareve gjate krasitjes hiqen me perparesi deget e thata , te dobet, thithaket duke i lene vetem ne rastet e zevendesimit te degeve , deget qe kryqezohen dhe ato ne brendesi te kurores qe hijezujne dhe pengojne ajrimin e mire . Praktikishte gjate krasitjes dimerore lihen 50-60 % te ngarkese me sytha te perzier ( dege te shkurtera, te holla ) mbi dege 2- 3 vjecare, 25- 30 % mbi dege 4- 5 vjecare, dhe vetem 10 – 15 % mbi dege mbi 5 vjecare.

72

16. KUMBULLA 16.1 Orgjina Lloje te ndryshme e kane orgjnen nga deti Kaspik dhe Azia e mesme .Kumbulla europiane kultivohet ne Europe qysh prej 2000 vjet p.e.r. Ne vendin tone kumbulla kultivohet qysh ne kohra parahistorike dhe gjendet e perhapur ne shume zona te vendit ku ekzistojne edhe kultivar autokton me vlera prodhuese dhe si fond gjenetik i rendesishem dhe shpesh kane marre emerat sipas zonave te kultivimit si :Tropojane, Shkodrane, Elbasanase, Vlonjate, Sheqerke,Vardarase, Pestilka , Damoshqine etj. Gjinia Prunus ndahet ne 4 grupe te medha ekogjeografike :

1. Kumbulla europiano-aziatike ( P.domestika, P.spinoza, P.insistita, P.cerasifera) Disa nga kultivaret me te perhapur te grupit te kumbullave europiane jane : Firenze, Regina Klaudia e Verdhe , Regjina Klaudia Jeshile, Regina d, Italia, Bluefree, Stanly, President, Grosso di Felisio ETJ. 2. Kumbulla kino-japoneze (P.saliciana P.trifolia, P.simoni) ku bejne pjese kultivaret me vlere si

: Shiro, Queen rose, Angelo, Friar, Santa Rosa, Ozark Kremier, Obiniano, Black Amber, Red Beaud, Coccio d, Oro , Sorriso di Primavera, Durado .

3. Kumbulla amerikane ( P.amaricana, P.angustifolia, P.munsioniana) 4. Kumbulla hibride

16.2 Kerkesat per klime dhe toke Kumbulla europiane ka kerkesa me te pakta per temperatura te ulta krahasuar me mollen me perjashtim te kultivarit President i cili ka kerkesa te njejta me mollen . Kumbulla eshte pak kerkuese ndaj kushteve klimatike. Eshte shume e qendrueshme ndaj temperaturave te ulta gjat dimrit deri – 20 C, por eshte shume e ndjeshme ndaj ngricave ne pranvere. Ka pak kerkesa per drite dhe mund te kultivohet deri ne 1000 m mbi nivelin e detit, ndersa kumbullat japoneze i durojne me pak temperaturave te ulta. Nuk ka kerkesa te vecanta ndaj tokes dhe eshte e qendrueshme ndaj lageshtires ne toke ne saj te natyres se zhvillimit te sistemit rrenjor. Pershtatet ne te gjitha tipet e tokes, megjithse preferon toka argjlo-ranore dhe te lehta. Ne vartesi te nensharteses mund te krijohen shqetesime ne toka shume te lageta ose shume te thata. 16.3 Nenshartesat e kumbulles Nenshartesa Shtimi Fuqia Hyrja ne Afiniteti Asfiksia Ndjeshmeri prodhim ndaj gelqeres Mirabolan fare **** ** *** **** * Mirabolan B vegjetativ **** ** *** **** * St.Julien fara *** ** *** * ** St. Julien A vegjetativ *** ** *** * ** St. Julien W61vegjetativ *** ** *** *** ** St. J GF 655.2 vegjetativ *** ** *** *** ** Pixy vegjetativ ** *** *** *** ** Jaspi vegjetativ * *** *** * *** Shenim: **** e fuqishme ****vone **** i mire **** i ndjeshem ****pak ndje * e dobet * heret * i keq * pak i ndjeshem *i ndjeshem

73

16.4 Kultivaret e kumbulles Egzistojne me shume se 3000 kultivar kumbulle te cilet sipas kohes se pjekjes klasifikohen :

1. Kultivar me pjekje te hershme piqen gjate muajit Qershor deri me 15 Korrik perfshihen Metlej, Santa roza, Shiro etj.

2. Kultivar me pjekje te mesme piqen gjusma e dyte e Korrikut gjysma e pare e Gushtit si Burbank, Klaudia e gjelber

3. Kultivar me pjekej te vone piqen pas gjysmes se dyte te gushtit si Agen, Klaudia d, Alkan, Rosa Gjigande, Italiane, President , Stanly , Angelo, Friar,Sugar, Tropojane etj.

16.5 Sistemet e kultivimit Kumbulla eshte nje specia aftesia e te ciles per tu degezuar ndryshon shume sipas varieteteve. Disa kultivar kane vecori te krijojne nje korore te hapur dhe me shume degezime te parakohesheme , ndersa te tjere formojne kurore vertikale dhe me degezime te pakta ne vitet e para dhe me vone me hyrjen ne prodhime kurora ka tendence te hapet. Prandaj nderhyrjet gjate krasitjes ndryshojne sipas vecorive te kultivareve Krahas kultivareve vetpllenues ka edhe vetshterpe prandaj eshte i nevojshem pjalmimi i kryqezuar nepermjet mbjelljes se polenizueseve sipas skemave te rekomanduara 1:5, 1:8. Ne vartesi te vecorive dhe te nenshartesave dhe kultivareve aplikohen forma te ndryshme te mbajtjes se kurores dhe krasitjes Format me te perdorura sidomos ne zona te larta jane kupore ose me kate te permiresuar , ndersa ne zonat fushore aplikohet forma kupore, palmet dhe kordon. Krasitja e kumbulles kryhet cdo vite dhe konsiston ne heqjen e thithakeve dhe degeve qe dendesojne kororen, si dhe ne riperteritjen e organeve riprodhuese Zakonishte kumbulla prodhon cdo vite por ka edhe kultivar me tendence periodiciteti . Rrallimi i frutave eshte i nevojshem per kultivaret me tendence per prodhim periodik si Sugar dhe ato qe kane tendence per mbingarkese te frutave si Santa Rosa etj. Distancat e mbjelljes jane ne vartesi te nesharteses , kultivarit dhe terrenit. Fidanat me neneshartes nga fara rekomandohen te mbillen 5.5 – 6 m x 3.5- 4m. Fidanat me nenshartes vegjetative mbillen 4-4.5 m x 2.5-3m. 16.6 Krasitja prodhuese e kumbulles Menyra e frutifikimit te kumbulles ndryshon sipas specieve. Kumbullat europiane ( Regina Klaudia, Agen, Stanly, Italia etj) frutifikojne kryesishte mbi degeza buketore dy ose me shume vjecare qe formohen mbi dege dyvjecare, mund te frutifikojne edhe mbi dege te perziera ose te holla. Buketoret frutifikojne deri ne 4- 5 vjet ose me shume. Kumbullat europiane kerkojne nje krasitje shume te lehte. Vetem kur prodhimi tenton te jete i tepert behet rinovimi i degeve qe mbajne degezat buketore . Per kultivaret qe frutifikojne kryesishte mbi degeza buketore dhe te shkurtera te holla ( Blufree dhe President ) behet nje rinovim i pervitshem ne masen rreth 35 % te degezave frutore. Ne formen e mbajtjes palmet behen nderhyrje me te shpeshte per heqjen e thithakeve. Kumbullat japoneze ( Burbank, Shiro, Florentina etj ) frutifikojne kryesishte mbi dege njevjecare ( dege te perziera ) qe perkulen nga pesha e prodhimit duke nxjerre degeza buketore ne vitin tjeter. Me hyrjen ne prodhim kerkojne nje krasitje me inensive per shkake te prodhimit shume te madhe duke bere rrallimin e degezave buketore , shkurtime te degeve shume te gjata si dhe rrallimin e frutave per uljen e ngarkeses. Per kultivaret me tendence per prodhim periodik ( Friar, Clita) dhe qe frutifikojne thuajse totalishte mbi buketore te mbajtura nga dege dyvjecare nderhyjet per te stimuluar formimin e degeve te fuqishme si pasoj e perkuljes nga ngarkese e madhe per te siguruar marrjen e buketoreve per vitin e ardheshem. Per kultivaret industrial nuk aplikohet krasitje impenjative mbasi nuk ka kerkesa per madhesin e frutave.

74

17.7 Vjelja dhe tregetimi Vjelja behet sipas destinacionit te frutit. Frutat per konsum te fresket vilen ne pjekjen teknike ndersa per tharje vilen ne pjekjen e plote.Krahas ngjyres kriter per vjelje eshte edhe permbajtja e sheqerit qe duhet te arrij deri 18% per kultivaret per konsum te fresket dhe mbi 18% per tharje. Vjelja per konsum te fresket behet me dore duke treguar shume kujdes per ruajtjen e pruines si dhe kryhet ne disa duar sipas kohes se pjekjes e cila eshte e shkallezuar. Per perdorim industrial behet vjelje mekanike me anen e shkundjes. Kostoja e larte e vjeljes me dore shpeshe dikton perdorimin e nenshartesave vegjertative duke reduktuar ndjeshem kuroren. Kumbulla mund te ruhet ne frigorifer per 25- 30 dite ne temperature 0 C dhe lageshti 90%.

75

17. QERSHIA 17. 1 Orgjina Qershit e kultivuara u perkasin tre specieve te ndryshme :

- Prunus avium nga e cila vijne qershit e embla si tipi Bigareao. Orgjina e tyre eshte nga Azia dhe qe andej kane ardhur ne Europe nepermjet shtimit me anen e zogjeve Pema eshte e fuqishme dhe arrin 15- 20 m , me dege pak te degezuara.

- Prunus cerasus vishnja. Orgjina nga deti Kaspik. Pema arrin 4-6m me degezime te shumta dhe lulezim kryesishte mbi dru nje vjecar.

- Hibridet midis P.avium dhe P.cerasus . Quhen qershi te verteta ose angleze dhe jane te embla ose acide me karakteristika te perbeshket me prindrit.

17.2 Kerkesat per klime Qershia eshte e qendrueshme dhe pershtatet si ne klime te ftohte ashtu edhe ne klime te nxehte duke u rritur mire ne zona te ulta ose te larta. Jane pershtaur ne kushte te ndryshme klimatike por nuk kultivohet ne zona me reshje ose mjergull gjate periudhes se lulezimit. Shirat ne kohen e pjekjes shkaktojne carje te frutave. Kerkest per toke Preferon toka te thella , pjellori te mire . Duhet te perjashtohet mbjellja ne toke te ftohta, te renda dhe te ngjeshura. 17.3 Kultivaret e qershise te rekomanduar Kultivari Pjekja Madhesia Fuqia Prodhimi Perdorimi Burlat fundi majit e madhe e mire i mire ngrenie Garnet gjysma qershorit sh.madhe e mire i mire ngrenie Sunburst gjysma qershorit sh.madhe e lart sh.mire ngrenie Summit gjysma qershorit sh.madhe e mire i mire ngrenie Van gjysma qershorit e madhe e mire sh .mire ngrenie S.H Giant gjysma qershorit emadhe e lart i rregullt ngrenie Reverchon fundi qershorit e madhe e lart mesatare ngrenie Hedelfingen fillimi korrikut e madhe e larte i shkelqyer ngrenie Duroni Nero3 fillimi korrikut sh e madhe e mire i ulet ngrenie 17.4 Forma dhe distancat e mbjelljes Qershia vazhdon te mbahet ne forma te larta piramidale ne shume vende . Kjo forme ndonese i pershtatet krijon shume veshtiresi ne trajtime dhe sidomos per vjeljen. Me futjen e nenshartesave me rritje te paket eshte permiresuar ndjeshem sistemi i kultivimit te qershise duke reduktuar madhesine e kurores dhe eshte rritur ndjeshem numri i bimeve per njesi te siperfaqes

76

Format dhe distancat e mbjelljes se qershise sipas nenshartesave Lloji i pemtores Forma e kurores Nenshartesa Distanca e mbjelljes Ekstensive piramidale Qershi e eger, F12\1 10x10 m Gjysem eksetensiv palmet Maxma 14, SL 64 6x5 m Gysem ekstensive kupore Mezhdrav, Maxma 6x 6 m Intensive boshtore Maxma 14, Colt 3x 6 m Shume intensive te hapura GM 9, Edabriz 2.5x 4m 17.5 Pjalmimi Qershia eshte bime vetshterpe prandaj ka nevoje per pjalmim te kryqezuar me perjashtim te disa kultivareve qe jane vetepllenues( Stla, Starkrimson). Disa kultivar nuk kane perputhshmeri per pjalmim te kryqezuar prandaj nuk perdoren si pjalmues p.sh B.Burlat me B.Morreao , Bing me Lambert, B.Morreao me B.Marmotte etj. Kultivaret e vishnjes jane pjalmues te mire per kultivaret e qershise ndersa e kunderta nuk eshte e vlefshme plotesishte. Mbjellja e kultivereve pjelmues mund te behet sipas skemave te ndryshme :

- nje rreshte me kultivar baze i kombinuar me nje rreshte pjalmues - dy rreshta me kultivar baze te kombinuar me dy rreshta pjalmues - dy rreshta kultivar baze te kombinuar me nje rreshte pjalmues. - nje pjalmues ne cdo tre peme ne rreshte dhe per cdo tre rreshta ( skema 1:8)

Rreshtimi i kultivareve per pjalmimin e kryqezuar Nr Kultivari baze Kultivaret pjalmues 1 B . Morreao Van , Marmotte, S.Hardy. Giant 2 Hedelfingen Burlat , B.Napoleon 3 B .S..Hardy Giant Van , Lambert, B.Morreao, B.H.Burlat 4 Reverchon B.S.Hardy Giant 5 B.H.Burlat Van , Marmotte, Lambert, BS.Hardy 6 Van B . S. Hardy Giant, Napoleon, Bing 7 Lambert Van , B.S.Hardy Giant 17.6 Krasitja Prodhimi i qershise perqendrohet kryesishte mbi degezt buketore dhe fruta te vecant merren nga degeza te perziera. Qershia nuk e pelqen krasitjen per shkak te gomozes. Zakonisht krassitja aplikohet ne 6- 7 vitet e para per te dhene formen e kurores. Ne vitet e mevoneshm krasitja perqendrohet kryesishte ne rrallimin e degeve qe dendesojne pjese te korores. Perkundrazi ne pemtoret intensive me nenshartesa me rritje te dobet aplikohet kresitje e perviteshme. Prerjet e medha te degeve behen pas vjeljes deri ne vjeshte mase kjo e rendesishme per te eleminuar cfaqjen e gomozes. Plaget pas krasitjes duhet te dezinfektohen . Krasitja prodhuese

77

Qershia frutifikon kryesishte mbi degeza buketore te cilat vazhdojne te prodhojne per disa vite. Keto degeza kur kalojne moshen mbi trevjecare diferencojne me pak sytha dhe japin fruta me tevegjel dhe me permajtje me te ulet te sheqerit. Krasitja prodhuese duhet te parashikoj nje rinovim te vazhdueshem te degeve frutore.Ne cdo raste mbi pemet me fuqi rritje normale krasitja prodhuese behet gjate vers pas vjeljes se prodhimit. Per pemet me rritje te dobet vegjetative te cilat kane nevoje per nje stmulim te vegjetacionit krasitja behet ne fund te dimrit. Ne menyre te vecant krasitja dimerore eshte e dobishme per peme te rritura te kultivareve qe prodhojne shume mbi dege nje vjecare ( Adriana, Diana) dhe me tendence per te mos krijuar degezime duke e spostuar prodhimin drejt majave. Per keta kultivar eshte e nevojshme te behen prerje per te stimuluar nxjerrjen e buketoreve mbi shkurtimet e kryera. Per disa tipe te pemeve krasitja duhet te ruaj ekuilibrin e formes permes rrallimeve periodike te degeve ne pjeset e larta duke bere njekohesishte rinovimin dhe rrallimin e degeve frutore ne rastet e prodhimit shume te larte ( ne kultivaret vetepllenues si dhe Giorgia , Van ) per te siguruar kalibrin e frutave. Duhet te mbahet parasysh se per te gjthe kultivaret ne prodhim deget njevjecare kane 4-6 sytha frutor te vendosur ne bazen e deges gje qe duhet te mbahet parasysh ne masen e shkurtimit te ketyre degeve me cepe. Per kultivaret me tendence te prodhimit periodik eshte e keshillueshme te reduktohet ngarkesa me sytha gjate krasitjes doke bere rrallimin e degeve frutora gjate dimrit dhe duke mos bere asnje nderhyrje ne vitin tjeter. Gjate prerjes se degeve te fuqishme per format e shtrira si palmet etj per te kufizuar zgjatjen e degeve eshte e nevojshme gjithmone te behet dezinfektimi i plageve te prerjes. 17.7 Vjelja Me qellim qe te paksohet rreziku i carjes se frutave ne pjekje per kultivaret e hershem mund te perdoret mbulimi me plasmas sidomos ne zona me rreshje para vjeljes. Vjelja behet ne pjekjen teknike pa arritur pjekjen e plot per te rritur qendrueshmerin ne ruajtje e transport. Vjelja mund te behet me dore duke filluar nga fundi i pemes dhe me perdorimin e plarformave ose shkalleve per vjeljen e pjesve te larta te korores. Kultivaret per perpunim industrial mund te perdoret vjelja mekanike dhe ne kete raste behet nje trajtim 10-12 dita para vjeljes me substanca qe lehtesojne shkeputjen e frutit nga bishti .

78

ANEKS 1 : Produktete e lejuara ne bujqesine biollogjike A. PLEHRAT DHE PERMIRESUESIT

Emri I produktit Pershkrimi dhe kushtet e perdorimit Plehu I fermes Product qe permban nje perzierje te jashteqitjeve

te kafsheve dhe lendeve bimore( shtresat e kafsheve). Nevoja per njohje nga trupa e certifikimit Te dhena per kafshet dhe fermen.

Plehu I fermes I thare dhe plehu I shpendeve I dehidratuar.

Nevoja e njohjes nga trupat certifikuese. Te dhena per llojet e kafsheve. Ekonomia nga vjen.

Jashteqitjet e perbera te kafsheve, duke perfshire plehun e shpendeve dhe plehun e perber te fermes.

Nevoja e njohjes nga trupa certifikuese. Te dhena per llojet e kafsheve. Te ndaluara nese vijne nga rritje industriale.

Jashteqitjet e lengeshme te kafsheve. Perdoren pas fermentimit te kontrolluar dhe \ ose hollimit te pershtatshem. Nevoja e njohjes nga trupa e certifikimit. Te dhena per llojet e kafsheve. Te ndaluara nese kane orgjine nga rritje industriale.

Mbeturinat shtepiake te perbera ose te fermentuara.

Produkte te fituara nga mbeturinat shtepiake te ndara sipas orgjines, te cilat i jane nenshtruar perzieres ose fermentimit anaerobik per prodhimin e biogazit. Vetem mbeturina bimore ose shtazore. Nevoja e njohjes nga organizmi certifikues.

Torfe Perdorim i kufizuar ne hortikulture (frutikultur, florikultur, fidanishte).

Argjlat ( perlit, vermikulit etj) Mbetjet e kerpudhave Perberja fillestare e substratit duhet te jete e

kufizuar ne produktete e listes. Jashteqitjet e krimbave dhe insekteve Guano Nevoja e njohjes nga organizmat certifikuese Materiale bimore te perziera ose te fermentuara.

Produkte te fituara nga perzierja e materialeve bimore, te cilat i jane nenshtrur perzierjes ose fermentimit anaerobik per prodhimin e biogazit. Nevoja per njohje nga organizmat certifikues.

Produkte ose nenprodukte me orgjine shtazore :

- miel gjaku - miell thundrash - miell briresh - miell kockash - miell peshku - miell mishi - miell puplash, flokesh - leshi

Nevoja e njohjes nga organimat e certifikimit.

79

- gezofi - floke - produkte bulmeti

Produkte e nenprodukte me orgjine bimore per plehera

Leshteriket dhe produkte me baze leshteriku

Te fituara direkte nga fermentimi ose perpunimi

Pluhur sharre dhe tallash druri Dru I patrajtuar kimikisht pas prerjes. Levore druri e perber Dru I patrajtuar kimmikisht pas prerjes. Hi druri Nga dru I patrajtuar kimikisht pas prerjes. Shkembinje te bute me baze fosfate Permbajtja me e vogel ose e barabart me 90

mg\kg P2O5. Fosfat alumin kalciumi Perdorim i kufizuar ne toka bazike. Skorjet bazike Nevoja e njohjes nga organizmat e certifikimit Kripe kaliumi e paperpunuar(kanit,silvit etj )

Nevoja e njohjes nga organizmat e certifikimit.

Sulfat kaliumi mundesishte te permbaje kripe magnezi.

Produkt i fituar nga kripa e kaliumit e paperpunuar me proces te ekstraktimit fizik, dhe te permbaj mundesishte kripra magnezi. Nevoja per njohje nga trupat e certifikimit.

Karbonat kalciumi me orgjne natyrale ( shkumes, gure gelqeror, shkumes fosfatik etj ).

Karbonat magnezi dhe kalciumi me orgjine natyrale ( shkumes magnezik, gure gelqeror magnezi etj ).

Vetem me orgjine natyrele Nevoja e njohjes nga organizmat e certifikimit.

Sulfat magnezi Tretesire klorure kalciumi Pleherim gjethor ne raste mungese te kalcimit Sulfat kalciumi (gips) Vetem me orgjine natyrale. Gelqere industriale nga prodhimi i sheqerit.

Nevoja e njohjes nga organizmat e certifikimit

Squfuri elementar Nevoja e njohjes nga organizmat e certifikimit Elementet gjurme Nevoje e njohjes nga trupat e certifikimit. Klorur kaliumi Vetem kripe guri.

Nevoja e njohjes nga organizmi i certifikimit.

80

B. PESTICIDE 1. Sustancat me orgjine bimore dhe shtazore Emri Pershkrimi dhe kushtet e perdorimit Azadiraktin e ekstraktuar nga Azadiracta indica

Insekticid Neveoja e njohjes nga organizmi certifikues

Dyll blete Agjent krasites Xhelatin Insekticid Proteina te hidrolizuara Atraktues

Vetem me aplikime te autorizuara Lectina Fungicid Ekstrakt nga nikotina tabacum Insekticid kunder morrave ne peme frutore dhe agrume .

Nevoja e njohjes nga organizma certifikuese. Vajra bimore Insekticid , akaricid, fungicide dhe ngadalesues i mbirjes Piretrin e ekstraktuar nga Chrisanthemum cinaraiafolium

Insekticid Nevoja e njohjes nga organizma certifikues

Kuasia e ekstraktuar nga Quassia amara

Insekticid , neverites ( jo atraktues) Nevoja e njohjes nga organizma certifikuese.

Rotenone ekstraktuar nga Derris spp.,Lonchocarpus spp, Terphrosia spp.

Insekticid Nevoja per njohja nga organizma certifikuese.

1. Mikro-organizma per kontrollin biollogjik te demtueseve Emri Pershkrimi dhe kushtet e perdorimit Mikro-organizma si : bakterie , kerpudha , viruse p.sh Bacillus Thurigensis, granulose virus , Ampelomoces etj.

2. Substanca te perdorura ne kurthe dhe \ose shperndarje. Emri Pershkrimi dhe kushtet e perdorimit Fosfat diamoni Atraktues

Vetem ne kurthe Metaldehid Moluskicid

Vetem ne kurthe qe permbajne neverites per speciet e kafsheve te medha.

Feromonet Atraktues :me sjellje shkaterruese seksuale Ne kurthe dhe shperndares

Piretroide ( vetem deltametrin ose lambdaksihalotrin ).

Insekticid Vetem ne kurthe me atraktues specifik Vetem kunder Bactroce olea dhe Ceratitus Capitata Nevoja e njohjes nga organizma certifikues

3. Substanca te tjera te perdorimit tradicional. Emri Pershkrimi dhe kushtet e perdorimit Baker ne formen e hidroksidit te bakrit, oksiklorurit te bakrit, oksidit te bakrit, sulfatit te bakrit ( tribazik).

Fungicid Nevoja e njohjes nga trupt e certifikimit

Kripe kaliumi i acideve yndyrore ( sapun i bute ).

Inskticid

Polisulfit kalciumi Fungicid , insekticid, akaricid. Nevoja e njohjes nga organizma certifikuese

81

Vaj parafine Insekticid , akaricid. Vajra mineral Insekticide , fungicide

Vetem ne vreshta, peme frutore, ullinje dhe bime tropikele. Permaganat kaliumi Fungicid , baktericid

Vetem ne peme frutore , vreshte, ullinje. Rere kuarcore Neverites Squfur Fungicid , akaricid , neverites.