^ASOPIS AGENCIJE ZA VODNO PODRU^JE RIJEKE SAVE …tnostima i da na{e vodne resurse maksimalno eko-nomski i socijalno iskoristimo, pri tome {to manje ugro`avaju}i njihove ekosisteme

$Page 1: ÂSOPIS AGENCIJE ZA VODNO PODRU^JE RIJEKE SAVE …tnostima i da na{e vodne resurse maksimalno eko-nomski i socijalno iskoristimo, pri tome {to manje ugroàvaju}i njihove ekosisteme$
20

09

Go

din

aX

III

69

ÂSOPIS AGENCIJE ZA VODNO PODRU^JE RIJEKE SAVE SARAJEVO


"VODA I MI"âsopis Agencije za vodno podru~je rijeke Save Sarajevo

hh tt tt pp :: // ww ww ww.. vv oo dd aa .. bb aa

Izdava~:Agencija za vodno podru~je rijeke SaveSarajevo, ul. Grbavi~ka 4/IIITelefon: ++387 33 56 54 00Fax: ++387 33 56 54 23E-mail: [email protected]

Glavna urednica:Dilista Hrka{, dipl. ùrn.

Savjet ~asopisa: Predsjednik: Sejad Deli}, direktor AVP Sava; Zamjenikpredsjednika: Ivo Vinceti}, predsjednik Upravnog odbora AVP Sava;^lanovi: Ha{a Bajraktarevi}-Dobran, Gra|evinski fakultet Sarajevo; EnesSara~, direktor Meteorolo{kog zavoda; Boò Kneèvi}; Faruk [abeta.

Redakcioni odbor ~asopisa: Dilista Hrka{, Mirsad Lon~arevi}, AidaBezdrob, Elmedin Hadrovi}, Mirsad Nazifovi}, Salih Krnji}.

Idejno rje{enje korica: DTP STUDIO Studentska {tamparija Sarajevo

Priprema za {tampu i filmovanje: KKDD d.o.o. Sarajevo

[tampa: PETRY d.o.o. Sarajevo

âsopis “Voda i mi” registrovan je kod Ministarstva obrazovanja, naukei informisanja Kantona Sarajevo pod rednim brojem: 11-06-40-41/01 od12. 03. 2001. godine.

S A D R @ A J

Autor kolor fotografija u ovom broju je Ermin [ahovi}.Fotografije su snimljene na podru~ju planine Igman i u dolini rijeke Dre`nice.

decembar 2009. • Broj 69 • Godina XI I I

UVODNIKD. HrkašUVODNIK

AKTUELNOSTIM. Baj~eti}, M. Stojanovi}JAVNO-PRIVATNO PARTNERSTVO U TRANZICIJI I INTEGRACIJIVODOPRIVREDE

KORI[TENJE VODAB. Stojanovi}HIDROENERGIJA UDINARSKOM VIJENCU (ZAPADNI BALKAN)

ZA[TITA VODAM. Popovi}RAZVOJ GRANULARNOG MULJASA RAZLIÎTIM KVALITATIVNIMKARAKTERISTIKAMA OTPADNIHVODA

H. Resulovi}IZBOR OPTIMALNIH REKULTIVA-CIONIH MJERA O[TE]ENIHZEMLJI[TA U CILJU NJIHOVOGOSPOSOBLJAVANJA ZA BILJNUPROIZVODNJU

D. \oki}ODRE\IVANJE ANJONA U VODI METODOM JONSKE HROMATOGRAFIJE

M. Cikoti}TAKSONI MAKROINVERTEBRATA I NJIHOVA DISTRIBUCIJA U UZORCIMA

H. Popovi}MJERILA EKOLO[KE PRIHVATLJIVOSTI SREDSTAVAZA ZA[TITU BILJA

E. Tanovi}, A. Adrovi}BIODIVERZITET FAUNEVODOZEMACA TUZLE I OKOLINE

an po dan, mjesec po mjesec i eto nas nakraju i ove 2009. godine. Vrijeme prolazikao mutna voda, rekli bi na{i stari. Kao dabistra ne te~e! To pre|enje je nastalo va-

ljda zato {to svi gledaju sa strahopo{tovanjem u na-bujalu i mutnu vodu, a onoj drugoj se uglavnom divi-mo i uìvamo pored nje. I ne samo to; kao {to ne vo-limo mutnu vodu koja obi~no nosi sve pred sobom,tako ne volimo ni neumitnu prolaznost vremena kojenas nosi sa sobom.

Zato valjda uvijek na kraju jedne godine zbraja-mo postignuto, ljutimo se na propu{teno i zaklinjemoda }emo odmah po~etkom naredne godine puno to-ga zapo~eti druga~ije, popraviti, promijeniti, dodati ioduzeti u narednih 365 dana. Ve} vi|eno!

Stoga u ovom uvodniku ne}emo o tome, u se-ktoru voda smo uradili ono {to smo uradili sa vi{e ilimanje uspjeha, vjerovatno je moglo i bolje i vi{e, aligeneralno , stvari se mijenjaju na bolje, sektor vodau Bosni i Hercegovini dobija sve vi{e na zna~aju, avoda je zadnjih godina i top tema u svijetu i raspola-gati i upravljati njome u okvirima jedne dru{tvene za-jednice, ali i {ire, je od sudbinske va`nosti za svakudràvu i njeno stanovni{tvo.

Naredna godina, kao jedna od godina UN-ovedekade “Voda za ìvot” koja traje od 2005.-2015. go-dine, obiljeì}e se pod motom “KVALITET VODE –IZAZOVI I MOGU]NOSTI”.

U najkra}em, to bi zna~ilo da se treba fokusiratina obezbje|enje i o~uvanje kvaliteta voda za ljudskuupotrebu, obzirom da se zalihe ~iste i kvalitetne vo-de u svijetu stalno smanjuju i zbog njenog prevelikogzaga|ivanja. Procjenjuje se, naime, da se godi{nje usvijetu producira preko 1.500 kubnih kilometara za-ga|ene(one~i{}ene) vode, a da se u zemljama u ra-zvoju, koje i ~ine ve}inu u svijetu, oko 80% zaga|enevode ne pre~i{}ava. To zasigurno zna~i da je u nera-zvijenim zemljama situacija jo{ gora, {to sve zvoni na

uzbunu da relevantni faktori u dràvnim strukturama,od politi~ara, preko stru~nih institucija, do lokalnihzajednica i njihovih stanovnika, moraju krenuti ukampanju za{tite i o~uvanja kvaliteta voda. Agencijaza za{titu okoli{a pri UN (UNEP) je zbog toga i lideraktivnosti koje }e se voditi u narednoj godini u oblas-ti voda i obiljeàvanja Svjetskog dana voda.

Kod nas je situacija tako|e veoma lo{a po pita-nju tretmana otpadnih voda (samo devet gradovaima izgra|ene ure|aje za tretman otpadnih voda), alikako je naj~e{}e rije~ o sloènom i veoma skupomprocesu, mogu}nosti da se ne{to bitnije promijeni ubliòj budu}nosti su male. Ono {to se moè dugoro-~nije planirati i uraditi je da razvoj Bosne i Hercego-vine koncipiramo na ~istim tehnologijama i djela-tnostima i da na{e vodne resurse maksimalno eko-nomski i socijalno iskoristimo, pri tome {to manjeugroàvaju}i njihove ekosisteme. Preduslova za toimamo, samo treba vizionarski i odgovorno odreditiprioritete.

Uz najbolje èlje da na{e bosanskohercegova-~ke vode budu i ostanu na{i biseri i kristali, i vama,po{tovani ~itaoci, èlimo

SRETNU I BISTRU 2010. GODINU!

PO[TOVANIÎTAOCI,

3

DILISTA HRKA[

VODA I MI BROJ 69

D

Autori su u cjelosti odgovorni za sadràj i kvalitet ~lanaka.

Uvodnik

Saètak a osnovu analize vodoprivrede (odnosnoupravljanja vodama) kao delatnosti kojomse planski spre~ava {tetno dejstvo voda,vr{i njihova za{tita i omogu}ava kori{}enje

vode u funkciji razvoja kod stanovni{tva i u privredi,name}e se potreba revitalizacije, modernizacije i iz-gradnje vodoprivrednih objekata i sistema. Ostvari-vanjem ovih zahteva pobolj{a}e se kvalitet i vrstepostoje}ih novim ponudama vodoprivrednih usluga.

Vodoprivreda pripada javnom sektoru koji izna-lazi re{enja za stvaranje osnova i pravaca za tranzici-one i integracione procese. Jedan od tih pravacapredstavlja i stvaranje partnerstva sa privatnim sekto-rima odnosno preduzetnicima koji }e svojim pozna-tim instrumentima, merama i motivacijom uspostav-ljati sistem vodoprivredne efikasnosti, ekonomi~nos-ti i efektivnosti. Partnerstvo javnog i privatnog sekto-ra je potreba u vodoprivredi obzirom na postoje}e ikorisni~ko stanje, fizi~ku i funkcionalnu sposobnostobjekata, zahteva kori{}enja voda i korisnika. Fizi~kai pravna lica, doma}a i strana sa javnim sektoromstrate{ki se opredeljuju}i za partnerstvo imaju u viduprednosti brè izgradnje i kori{}enja infrastrukture,sniènje tro{kova, optimalizaciju rizika, pobolj{anjeusluga i menadèrsko upravljanje. Svakako bitan fa-

ktor je prihvatanje partnerstva od strane javnosti, ~i-je informisanje i u~e{}e se o~ekuje od prve do posle-dnje faze. Partneri u razvoju saradnje moraju bitispremni da uklju~e sve raspoloìve resurse, razvija-ju}i kapacitete i odgovornost, strpljenje i fleksibilnostimaju}i u vidu dru{tvenu odgovornost.

Vodoprivreda kao i celo dru{tvo i privreda nalazise u procesu tranzicionih i integracionih promena.Pored normativno institucionalnih promena na ma-kro nivou vodoprivreda kao ciljano strate{ko oprede-ljenje ima u Direktivama o vodama EU. Svakako ovoje teàk put koji zahteva pre svega sveobuhvatnu re-formu imovine i svojine i uspostavljanje javnog i pri-vatnog menad`menta sa naro~ito nagla{enim una-pre|enjem preduzetni{tva.

Klju~ne re~i: partnerstvo, vodoprivreda, strategija,tranzicija, integracija.

UVODNA RAZMATRANJAVoda, vodoprivredni objekti, obveznici, korisnici,

porezi, takse, naknade i cene ~ine kompleks ele-mentarnih pojmova koji ~ine osnovu uspostavljanjakonzistentnog sistema upravljanja vodom.

Postizanje planskog i organizovanog upravljanjavodom postiè se putem izgradnje i funkcionisanja

JAVNO-PRIVATNO PARTNERSTVO U TRANZICIJI IINTEGRACIJI VODOPRIVREDE

4VODA I MI BROJ 69

N

Dr MARKO BAJÊTI], dipl. ekonomista; MARIJA STOJANOVI], dipl. ekonomista

Aktuelnosti

vodoprivrednih objekata i sistema odnosno preuzi-manja odre|enih mera investicionog i neinvestici-onog karaktera.

Osnovna pitanja za dono{enje odluka o kori{}e-nju vode i izgradnji vodoprivrednih objekata odnosese na:

1. [ta }e se graditi i koristiti? Ovo pitanje u dru{tvuname}e razdvajanje dràvnih (javnih) i privatnihdobara odnosno ukoliko se dru{tvo odlu~i za iz-gradnju dràvnog (javnog) dobra to }e uticati napove}anje mogu}nosti privatne potro{nje;

2. Kako }e se graditi i koristiti? Ovo podrazumevadono{enje odluke da li }e se izgradnja obavljati uprivatnom ili javnom sektoru i da li }e se koristiti vi-{e kapitala ili radne snage;

3. Za koga }e graditi je pitanje raspodele odnosnokorisnosti koja jedna grupa moè da ima, a drugane, iako postoji zainteresovanost i za gradnju ne-kog, drugog, dràvnog dobra;

4. Kako se donose odluke o izgradnji i uslovi kori{-}enja? U javnom sektoru ovo odlu~ivanje je kole-ktivno te time i sloèno.

Polaze}i od tranzicionih procesa kao prvi zada-tak u vodoprivredi se postavlja potreba predmetnogi procesnog restrukturiranja i strukturnog prilago|a-

vanja. Ono obuhvata definisanje i odre|ivanje poje-dinih tehni~ko-tehnolo{kih osobina, svojinskog kara-ktera i ekonomskih karakteristika svakog pojedina-~nog dobra u precizno definisanim vodnim grana-ma.

U okviru javnog sektora kao sistema razli~itih in-stitucija angaòvanje dràve u oblasti ekonomije sarazli~itim karakteristikama, preovla|uju}i izvori sred-stava predstavljaju sredstva budèta odnosno javniprihodi.Neophodno je pored klasi~nih fiskalnih izvo-ra sredstava uklju~iti i izvore sredstava iz privatnogsekotra u sistem partnerstva u vodoprivedi i to takoda bude u funkciji integrisanja vodoprivrede u evrop-ske ekonomske tokove.

Zajedno sa pomenutim restruktuiranjem za inte-gracione procese potrebno je definisati i niz katego-rijalnih veli~ina koje se odnose pre svega na eko-nomske pojmove kao {to su: tro{kovi (administrati-vni, kapitalni, direktni, indirektni, okoline, resursa,spoljni, finansijski, neproporcijalni, oportunentni,operativni); analize (tro{kovne dobiti, tro{kovne efi-kasnosti, sistemske, ekonomske - cost benefit,SWOT); funkcije (implicitne i eksplicitne), {tete i ko-risti, kao i kategorija upravljanja vodom; dobar eko-lo{ki, hemijski status povr{inskih i podzemnih voda,kori{}enje vode, vodoprivredne usluge, standardikvaliteta, vodna tela, re~ni sliv, podsliv i dr.

Uzimaju}i u obzir visinu sredstava za investici-ono ulaganje i odràvanje, zna~aj vode i vodoprivre-dnih objekata i nedovoljnost sredstava za ulaganjamogu} je model javno-privatnog partnerstva (JPP).

POTREBA I USLOVI PARTNERSTVAJAVNOG I PRIVATNOG SEKTORA UVODOPRIVREDI Javno-privatno partnerstvo (JPP) podrazumeva

saradnju izme|u organa javne vlasti sa privatnim se-ktorom, bilo na nivou centralne ili lokalne zajednice sciljem zadovoljavanja neke javne potrebe kao {to jeza{tita vode,za{tita od vode,kori{}enje vode i za{titaokruènja.Partnerstvo pruà novi kvalitet odnosaizme|u dràve i preduzetnika jer je uravnoteèn napodeli rizika i nagrada u odnosu na postoje}e uskeugovorne odnose iz podru~ja javnih nabavki.

Ugovori iz podru~ja dugoro~ne saradnje vodo-privrednog (javnog) i privatnog sektora obuhvatajuaktivnosti finansiranja, implementacije i operacionali-zacije projekta iz podru~ja izgradnje vodoprivredneinfrastrukture i pruànja vodnih(vodoprivrednih)usluga. Vodoprivreda i firme iz privatnog sektoraimaju tradicionalne zajedni~ke odnose na poznatina~in, zbog ~ega izbegavaju i}i u sloènije odnose.Vlast se boji da }e ih privatni sektor iskoristiti, a pri-vatni sektor razmi{lja da }e od vlasti dobiti dodatniteret i izgubiti vreme.Me|utim, JPP se temelji na pre-

5VODA I MI BROJ 69

Arhiva AVP Sava

poznavanju koristi koje vodoprivreda i privatni sektormogu imati od udruìvanja i povezivanja materijalnihi finansijskih sredstava, znanja i ve{tina u cilju pobolj-{anja osnovnih uslova za ìvot i privre|ivanje stano-vni{tva i privrede.

Tri su glavna uzroka i uslova koji idu stvaranjuJPP u vodoprivredi:

1. Kriza u raspolaganju i kori{}enju voda i pruànjuvodoprivrednih usluga

2. Vo|stvo funkcionera, poslovnih ljudi i udruènja3. Pokreta~i kao i aktivnosti u ili van sistema vodopri-

vrede.

JPP doprinosi boljoj alokaciji dràvnih prihoda iosigurava dinami~no upravljanje javnim finansijama ijavnom infrastrukturom i predstavlja novu filozofijukojom se dràva vra}a u okvir koji joj omogu}ava dase vi{e bavi i usmeri na svoje izvorne funkcije: pred-stavljanje gra|ana i pruànja usluga koje nije mogu-}e preneti na privatni sektor.

Uspe{no partnerstvo u vodoprivredi karakteri{e:

1. KOMPATIBILNI CILJEVI koji se sastoje u razume-vanju i postavljanju ciljeva drugih, uvaàvaju}i ra-zlike i motive vlada, vodoprivrede i privatnika.

2. PODSTICAJNO DRU[TVO koji }e stvaranjem pra-vnog i regultivnog okvira i politi~kim okruènjemstvoriti temelj za odrìvo uklju~ivanje privatnog se-ktora.Podsticajno dru{tvo u vodoprivredi sastojise iz {est komponenti ~iji su interesi konfliktni, a tosu (1) javnost u naj{irem zna~enju;(2) korisnici;(3)politi~ki faktor;(4) pravna regulativa;(5) administra-cija i (6) privatni subjekti zainteresovani za partner-stvo.

3. PRIHVATANJE koje podrazumeva re{avanje pro-blema koji proisti~u iz pojava pove}anja naknadaili cena kori{}enja vodoprivrednih dobara i suà-vanje postupka u~e{}a korisnika vodoprivrednihdobara u odlu~ivanju zbog potpune ili delimi~neprivatizacije.

4. KREDIBILITET I TRANSPORENTNOST. Uspe{anposlovni rezultat je te{ko ostvariti kroz saradnju ra-zli~itih u~esnika iz vodoprivrednog i privatnog se-ktora pa je neophodna kredibilnost vo|a i drugihlidera i posebno transportnost procesa.

Bitni elementi trajnog JPP u vodoprivredi su:

1. 'UKLJUÎVANJE RESURSA. Ovo podrazumeva dasvi partneri uklju~e svoje resurse (prirodne, mate-rijalne, finansijske i ljudske) kako bi pove}ali svojinteres uklju~uju}i i deljenje rizika i nagrada.

2. RAZVOJ KAPACITETA. Vodoprivredni projekti za-htevaju znatne investicione promene i velika kapi-talna ulaganja zbog ~ega je neophodan razvoj ka-paciteta svih u~esnika.

3. ULOGA I ODGOVORNOST. Odre|ivanje uloga iodgovornosti je bitan element potreban za razvojuspe{nih partnerstava kroz usagla{avanje, u ciljunajbolje upotrebe resursa obe strane.

4. FLEKSIBILNOST. Partnerstvo treba da koristi pos-toje}a vodoprivredna iskustva, ali u isto vreme tre-ba voditi ra~una o kori{}enju komparativnih pre-dnosti pojedinih resursa u investiranju, izboru te-hnologija i planu aktivnosti, kao odgovor na ne-predvi|ene okolnosti.

5. VREME. Proces razumevanja vodoprivrednih pro-blema koje treba re{avati i posebno stvaranje u~i-naka potencijalnih partnera, zahteva vreme.

6. STRPLJENJE. Pa`nja u JPP mora biti posve}enabalansu izme|u brzog odgovaranja na najhitnijekrize i razvijanju integriranih re{enja koja }e potra-jati. Zbog toga, nije realno o~ekivati da }e uklju~i-vanje privatnog sektora brzo prebroditi nedostatkeu vodoprivrednim institucijama i aktivnostima, nitida }e odmah kompenzovati dosada{nje nedostat-ke u resursima i finansiranju od strane javnog se-ktora.

7. DRU[TVENA ODGOVORNOST. Kori{}enje vode ivodoprivredne usluge osiguravaju javnu korist,drugim re~ima korist koja bi trebala biti dostupnasvima. Pobolj{anje pruànja takvih usluga zapravose odnosi na pobolj{anje ìvljenja ljudi.

7. Da bi neka odluka o konstituisanju konkretnogmodela saradnje javnog i privatnog sektora u vo-doprivredi bila validna, neophodno je, pre svega,razmotriti neizvesnost, koju donosi budu}nost ukojoj }e se ostvarivati odluka. Razmatranje uticajaneizvesnosti na odluku i posledica, se klasi~nopoistove}uje sa analizom rizika. Ne postoji jedin-stvena definicija rizika, ve} se njegova sadrìnaodre|uje na osnovu problema koji se analizira.Sam pojam asocira na nepovoljni ishod. U na{emslu~aju, rizik }emo definisati kao mogu}nost poja-ve raznih gubitaka – od kojih su svakako najteì:iscrpljivanje retkih vodnih resursa, zaga|ivanjepovr{inskih i podzemnih voda, zaslanjivanje ze-mlji{ta, uni{tavanje prirodnih pejzaà i sli~no kojise na trajnoj osnovi prenose na budu}e generaci-je.

Zbog toga je potrebno u izboru konkretnog mo-dela partnerstva javnog i privatnog sektora u vodo-privredi, agregatirati odgovaraju}i pokazatelj rizika,koji bi trebao da ima dve osnovne dimenzije:

Verovatno}u da }e se desiti neèljeni ishod iProcenu obima dru{tvenih i ekonomskih {teta ko-je }e nastati zbog nepovoljnog ishoda, kao i iden-tifikaciju najteè pogo|enih subjekata.

U skladu sa tim, analiza rizika posebno se obra-|uje kao sastavni deo procesa odlu~ivanja u izboru

6VODA I MI BROJ 69

konkretnog modela parnerstva javnog i privatnog se-ktora u vodoprivredi i obuhvata:

1. Razmatranje mogu}ih uzroka nepovoljnih rezulta-ta primene konkretnog modela partnerstva vodo-privrede i privatnog sektora.

2. Utvr|ivanje kvantitativne mere (kriterijuma) za nje-govo odre|ivanje.

3. Razmatranje mogu}ih {tetnih posledica.4. Odnos donosilaca odluka prema korisnicima u

(1), (2) i (3).Za uspe{no modeliranje partnerstva javnog i pri-

vatnog sektora u vodoprivredi, vr{i se pronalaènjemodgovora na dva klju~na pitanja.

Prvo, kako razviti odgovaraju}u metodologiju vi-{ekriterijumske analize, kako bi se obezbedilo kvan-titativno i kvalitativno merenje posledica implementa-cije odabranog modela partnerstva javnog i priva-tnog sektora u vodoprivredi, grupisanih po sli~nosti:

Uticaja na ìvot i zdravlje ljudiUticaja na dugoro~ni privredni razvoj i prenos po-sledica iscrpljivanja i zaga|ivanja voda na genera-cije koje dolazeUticaja na pove}anje (smanjenje) tro{kova poslo-vanja i ìvota iPosledica na javne finansije.

Drugo, kako razviti metodologiju multiatributneanalize korisnosti konkretnog modela partnerstva ja-

vnog i privatnog sektora u vodoprivredi na osnovuuvaàvanja slede}ih fenomena:

1. Tri osnovna aspekta ~ovekovog pona{anja:

1. Racionalnog pona{anja1. Emotivnog (iracionalnog) pona{anja i1. Proteìranja li~nih u odnosu na op{te interese2. Problema mogu}nosti (egzaktne) statisti~ke pro-

vere dru{tvenih i ekonomskih posledica primenekonkretnog modela partnerstva javnog i privatnogsektora u vodoprivredi.

3. Proteìranja teku}ih ekonomskih i politi~kih koris-ti, u odnosu na dugoro~ne.

4. Razlika u veli~ini rizika, izme|u donosilaca odlukai korisnika.

5. Problema nametanja re{enja od uskih politi~kih iliekonomskih grupa, i

6. Problem nejednakosti vremenskog perioda uispoljavanju pojedinih problema u primeni konkre-tnog modela partnerstva javnog i privatnog sekto-ra u vodoprivredi.

STRATEGIJA JPP U VODOPRIVREDI UKONTEKSTU TRANZICIJE I EVROPSKEINTEGRACIJEStrategija u partnerstvu odnosi se na dono{enje

odluka gde se reguli{u me|usobni odnosi, odre|uju

7VODA I MI BROJ 69

Arhiva AVP Sava

pojedina~na podru~ja i izvori aktivnosti i defini{u ko-risti i prednosti u zadovoljavanju korisnika vodopri-vrede i dru{tva. Strategija se shvata i kao odluka ko-jom se daje pravac razvoja, {to partnerska strategijanastoji, uz racionalno reagovanje na doga|aje u sre-dini u kojoj se obavlja delatnost, na osnovu ocenadosada{njeg razvoja i predvi|anja budu}eg toka do-ga|aja. Partnerstvo mora biti takvo da koristi pre-dnosti koje ima ili moè da ima radi boljeg pozicioni-ranja privrede, koja je saglasna ciljevima i vrednosti-ma i organizacionom strukturom vodoprivrede. Kon-cept razmaka ili razlika izme|u o~ekivanog i èljenogbudu}eg stanja vodoprivrede ~ini osnov strate{kogopredeljenja. U definisanju razmaka postoje dve mo-gu}nosti. Prva je da se odlu~i o budu}oj poziciji par-tnera za odre|eno vreme koje se pojavljuje sa novimvidovima kori{}enja vode i vodoprivrednih objekata,rentabilnosti i dr. Druga je, analiza pozicije partneragde bi èleli da budu ukoliko ostane strategija.

Stretegija kao odluka o osnovnim na~inima os-tvarivanja ciljeva u partnerstvu orjentisana je na izborposlovnog podru~ja vodoprivrede za oblasti primar-ne poljoprivredne proizvodnje, industrije, saobra}a-ja, turizma i dr. i finansijskih izvora iz navedenihoblasti sa ciljem da se izgradi i odràva celina. Sa-da{nja strategija vodoprivrednog sistema nalazi se

pred izazovima koje donosi tranzicija. Pod ekonom-skom tranzicijom vodoprivrede podrazumeva se pro-ces transformacije iz socijalisti~ko-planske ka trì{noorjentisanoj delatnosti. Transformacija vodoprivredeobuhvata promene koje se odnose na:

– integralno i integrisano upravljanje vodama (kori{-}enje vode, pruànje vodoprivrednih usluga i akti-vnosti koje ih spajaju) na re~nom slivu sa razvojemi uvo|enjem trì{nih elemenata u projektovanju, iz-gradnji objekata i kori{}enju vode,

– prilago|avanje vodoprivrede novoj dràvnoj regu-lativi privrede i privrednog razvoja i novim potreba-ma i zahtevima,

– identifikovanje, razdvajanje i aktiviranje svojine sarazli~itim svojinskim odnosima i ekonomskim kara-kteristikama vodnih i vodoprivrednih dobara,

– uspostavljanje institucionalnih i organizacionih je-dinica sa ciljem pove}anja efikasnosti, efektivnosti,ekonomi~nosti i pravi~nosti.

Uvo|enje ovih promena mogu}e je uz:

– razvoj normativne i institucionalne infrastrukture isistema upravljanja u vodoprivredi,

– razvoj organizacione strukture vodoprivrede prila-go|ene novoj organizacionoj strukturi privrede ineprivrede,

– promene u unutra{njoj organizaciji vodoprivrednihinstitucija posebno preduze}a sa ciljem njihoveafirmacije kao osnovnog oblika dru{tveno-ekonom-skog razvoja vodoprivrede,

– stabilizaciju politike i upravljanja vodom.

Tranzicija osnovni akcenat daje na reformi svoji-ne, {to podrazumeva opredeljivanje imovinskog ka-raktera na javna i privatna dobra u dràvnom ili priva-tnom vlasni{tvu sa posebnim pitanjem koje se u vo-doprivredi odnosi na restituciju svojine. Imovina uvodoprivredi nastajala je iz mnogih izvora finansira-nja kao {to su: fiskalni, parafiskalni i privatni sa razli-~itim osnovama za zahvatanje i kori{}enje sredstava.Izvori sredstava obezbe|ivani su iz poreza (budèt),doprinosa, naknada, (fondovi) sredstava preduze}a ifizi~kih lica. Imovina koja je izgra|ena iz tih sredsta-va su objekti za za{titu od {tetnog dejstva spoljnihvoda (nasipi), unutra{njih voda (akumulacije i sistemiza odvodnjavanje) za{titu voda (ure|aji za pre~i{}a-vanje i oprema i ure|aj za preuzimanje biolo{ko-he-mijskih mera) i kori{}enje voda (hidrosistemi, vi{ena-menski sistemi, akumulacije i drugo).

Za integraciju vodoprivrede bitno obele`je je ne-prekidno unapre|ivanje preduzetni{tva koje je ori-jentisano na rezultat i pod uticajem je mnogobrojnihfaktora od kojih zavise izvori kori{}enja i sredstava,prihodi i tro{kovi, cene i naknade, produktivnost iekonomi~nost i dobit.

8VODA I MI BROJ 69

Ustava na kanalu Drina-Da{nica

Snimio: M. Lon~arevi}

Vizija vodoprivrede u kontekstu evropske inte-gracije polazi od niske ekonomske i razvojne perfor-manse u odnosu na ciljno okruènje. Ona treba dase sastoji u slede}em:

– inteziviranje ulaganja u revitalizaciju, modernizacijui izgradnju fizi~ke infrastrukture vodoprivrede,

– aktivnost na razvoju strukture vodoprivrednih uslu-ga (po koli~ini i kvalitetu),

– unapre|ivanje standardizacije upravljanja vodamau kori{}enju voda, izgradnji i odràvanju vodopri-vrednih objekata,

– razvoj sistema odrìvog razvoja i sistema za{titevoda,

– unapre|ivanje kontinualnog obrazovanja mena-dèra i preduzetnika za kori{}enje voda i pruànjevodoprivrednih usluga,

– aktivnost na uspostavljanje novih razvojnih i istraì-va~kih aktivnosti u svim granama i oblastima vodo-privrede i

– razvijanje funkcija regionalne politike u oblasti vode.

Pored navedenog, svrha strategije sastoji se i uprilagodljivosti i sposobnosti u~enja ne samo nasopstvenom primeru, ve} i na iskustvima drugih.Kontinualno prilago|avanje zna~i stvaranje ve}ihvrednosti za korisnike vodoprivrede koje su stimula-cija za ja~anje konkurentskih prednosti.

Ubudu}e vodoprivreda treba da se odvija na sle-de}im integracionim akcionim elementima:

– dono{enju strategije upravljanja vodom,– ubrzana i masovna tehnolo{ka standardizacija svih

oblasti vodoprivrede imaju}i u vidu zahteve Evrop-skih direktiva o vodama,

– homogenizacija zakonskih i insitucionalnih osnovacelokupnog vodoprivrednog sistema sa doma}omi evropskom regulativom,

– revitalizacija postoje}ih i izgradnja novih sistemaza vodosnabdevanje,

– izgradnja, rekonstrukcija i efikasniji rad postrojenjaza pre~i{}avanje otpadnih voda sa sprovo|enjemmera kontrole emisije iz rasutih i drugih izvora za-ga|enja sa ciljem pobolj{anja kvaliteta vode u vo-dotocima,

– izgradnja, revitalizacija i rekonstrukcija sistema zaobezbe|enje kvaliteta vode za navodnjavanje,

– izgradnja i revitalizacija sistema za odvodnjavanjeradi eliminisanja rizika suvi{nih voda na zemlji{tu,

– dogradnja, rekonstrukcija i revitalizacija hidrosiste-ma,

– izgradnja i rekonstrukcija objekata za odbranuodnosno za{titu od poplava,

– izgradnja i preuzimanje mera za antierozivna i buji-~na dejstva vode.

Strategija vodoprivrede je direktno povezana sapartnerstvom, jer leì u me|uzavisnosti dva ili vi{eu~esnika ~ija je svaka akcija bazirana i na o~ekivanojakciji ostalih nad kojima ne postoji kontrola, a ishodzavisi od akcije partnera. Strategija je i pravilo {ta ko-ji u~esnik u partnerstvu vodoprivrede ima nameru dau~ini kada je pozicija ugroèna.

Strategijska situacija partnerstva u vodoprivrediobuhvata i elemente konfliktnih situacija,a strategij-ske odluke se donose da razre{e konfliktne ciljeve iinterese i obezbede saradnju me|u u~esnicima upartnerstvu. Nema nikada situacije u kojoj jedanu~esnik dobija, a drugi gubi, ve} se usagla{ava-njem nalaze vodoprivredna re{enja koja odgova-raju u~esnicima u partnerstvu.

Za partnerstvo je izuzetno zna~ajna strategijapreduzetni{tva vodoprivrede. Preduzetni{tvo pre-tpostavlja preuzimanje poslovne aktivnosti koja uje-dinjuje sve faktore rad, kapital, zemlji{te i drugo. Po-red toga preduzetni{tvo podrazumeva uklju~ivanje ipreduzimanje inicijative, organizovanja i reorganizo-vanja dru{tvenih i ekonomskih mehanizama sa ci-ljem da se izvori usmere u vodoprivredne svrhe uzprihvatanje rizika.

Parametri koji moraju imati definisan strategijskiprofil vodoprivrednog partnerstva odre|eni su sa petdimenzija: 1) tip korisnika vode i vodoprivrednihusluga; 2) pretpostavka da dati predmet ima odre|e-ne izvore prihoda za partnere; 3) osnove za budu}epromene korisnika vode i vodoprivrednih usluga; 4)pretpostavljena orjentacija na rast vodoprivrede; 5)tip tehnologije kori{}enja vode i vodoprivrednihobjekata relevantan za strategijski menad`ment par-tnera.

PROBLEMI TRAJNOG ODR@AVANJAPARTNERSTVA JAVNOG I PRIVATNOGSEKTORA U VODOPRIVREDIJavno privatno partnerstvo (JPP) kao izraz sara-

dnje izme|u organa javne vlasti u oblasti vodoprivre-de sa privatnim sektorom, bilo na nivou centralne ililokalne zajednice sa ciljem zadovoljavanja neke ja-vne potrebe pod uticajem je razli~itih rizika vezanihza nedostatak kapaciteta javnog i privatnog sektora.

Zbog toga se trajno partnerstvo susre}e sa mno-gim problemima, kako od po~etne faze identifikacije,tako i u fazi dodele projekta i implementacije. Pose-ban problem odnosi se na dono{enje odluka kadase posle izvr{ene procene utvrdi da je projekat finan-sijski neisplativ, ali moè da produkuje ekonomskekoristi. U tom slu~aju, javni sektor moè da se opre-deli za obezbe|enje nadoknade za rizike kojim }e secilj realizacije JPP ostvariti.

Problemi trajnog JPP ispoljavaju se u:

9VODA I MI BROJ 69

– Slaboj i privremenoj, odnosno kratkoro~noj politi-~koj podr{ci koja se pojavljuje u nestabilnim politi-~kim situacijama u zemlji, odnosno u promenljivimnormativnim i institucionalnim okvirima za kori{}e-nje svih izvora i faktora JPP. Privremena politi~kapodr{ka se pojavljuje zbog mogu}nosti neizborapoliti~kih predstavnika koja je posebno izraènapre, pred i za vreme izbora, iako realizacija JPP ukori{}enju voda i izgradnji,funkcionisanju i odrà-vanju vodoprivrednih objekata zahteva dugoro~niperiod. Politi~ka podr{ka treba da je usmerena narealnost i objektivnost utvr|ivanja sopstvenih spo-sobnosti i da se sagledaju uzro~no-posledi~ni pro-blemi i na~ini njihovog razre{enja, imaju}i u vidunjihove ~este i brze promene u vremenu

– Fiksirana zakonska regulativa uslova poslovanjapartnera u JPP, standarda i normativa i ograni~enjabudètskih i trì{nih kategorija. Obzirom da JPPpredstavlja skup razli~itih elemenata u proceni rizi-ka i koristi, promene u njihovim uslovima zahteva-ju fleksibilnost u zakonskoj regulativi i ekonomsko-finansijskim izvorima.

– Rezervisanost korisnika u stvaranju uslova za fi-nansijsku odrìvost projekta koja se ispoljava kadanisu stvoreni uslovi za transparetan, jasan i preci-zan na~in informisanja o u~e{}u korisnika u defini-sanju izvora i na~ina finansiranja, vrednosti proje-kta, podeli rizika i nagrada, a posebno o visini sred-stava, roku i nosiocima za povra}aj tih sredstava.Pored ekonomskih razloga, rezervisanost korisnikamoè nastati kao posledica ukupnog dru{tveno-politi~kog stanja (stabilnost ili nestabilnost) i iz mo-ralnih razloga stvorenih na nivou veza op{tih (dru{-tvenih) i pojedina~nih interesa.

– Administriranje uslova za izgradnju vodoprivrednihobjekata koji se ogledaju pre svega u dobijanjuodre|enih uslova, saglasnosti i dozvola za proje-ktovanje i implementaciju JPP. Problem je u vrlodugim periodima pribavljanja javnih isprava, peri-odima njihovog vaènja, obuhvatnosti i potpunostii u definisanju pravnih ~injenica za racionalan te-hnoekonomski nivo.

– Slobodno formiranje cena privatnog partnera pre-ma projekciji potrebnih prihoda i finansijskih sred-stava, koji ne moraju da odraàvaju objektivne i re-alne tro{kove i finansijska sredstva, te se name}epotreba za organizovanjem regulatornog tela. Re-gulatorno telo treba da uzme u obzir da formiranjecena, koje su u principu monopolske cene, budena osnovu tro{kova reprodukovanja dobara (cenako{tanja) i dobiti u zavisnosti od op{te i pojedina-~ne koristi. Promene cena su mogu}e u zavisnostiod obima i kvaliteta ponu|enih dobara i cene ko-{tanja i sa druge strane od tra`nje za tim dobrima.

– Slobodno pona{anje privatnog partnera u JPP mo-è se odvijati samo u operativnom delu, a ne i u re-

gulativnom, jer on prima informacije, planira i iz-vr{ava prihva}enu ponudu za vodoprivredne uslu-ge, ali ne kontroli{e izvr{enje usluge niti informi{ejavnost i korisnike. Privatni sektor svoju sloboduispoljava u sferi pobolj{anja tehni~ko-tehnolo{kihprocesa i sistema u izgradnji, odràvanju i pruànjuusluga putem inovacije i kreativnosti, boljoj organi-zacionoj i funkcionalnoj podeli, smanjenju utro{akai tro{kova (varijabilnih i fiksnih) po vrstama usluga,reagovanje na zahteve korisnika i realizovanje istihprema kapacitetima koji dozvoljavaju povoljno re-{enje.

– Neizvesnost ostvarivanja odre|enog nivoa sred-stava u budètu na duì period u odnosu na peri-ode izgradnje odnosno kori{}enja vodoprivrednoginfrastrukturnog objekta ili sistema;

– Nejasno definisanje i zna~enje pojedinih pojmova,izraza i procesa u vodoprivredi, koji }e nedvosmi-sleno odraàvati predmetne delove JPP;

10VODA I MI BROJ 69

Arhiva AVP Sava

– Neodre|ivanje svih vrsta rizika u fazama izvo|enjaprojekta polaze}i od pripreme, planiranja, organi-zovanog izvr{avanja, kontrole, nadzora i informisa-nja javnosti o realizaciji projekta;

– Zatvorenost u toku izbora i ugovaranja partnera ko-jom se ne}e ukazati na nova re{enja u izgradnji iodràvanju vodoprivredne infrastrukture i pruànjuusluga;

– Nepostojanje egzaktnih planskih projekcija koje }eukazati na srednjoro~nu i dugoro~nu korist za pri-vredne aktivnosti od vodoprivrednog objekta ili sis-tema.

Prevazilaènje problema i nedostataka kojemo-è izazvati JPP mogu}e je ostvariti putem slede}ihmera i instrumenata:

– Ta~no i jasno definisanje JPP koje je odredila komi-sija EU u “Zelenoj knjizi” gde su definisani razli~itioblici saradnje izme|u javnog i privatnog sektora,a ~iji cilj je osigurati finansiranje, izgradnju, obno-vu, upravljanje i odràvanje infrastrukturnih objeka-ta;

– Da privatni partner izra|uje projektnu dokumenta-ciju ili je preuzima od javnog partnera, gradi, finan-sira, odràva i upravlja vodoprivrednim objektom uzamenu za naknadu od korisnika ili javnog sekto-ra;

– Odre|ivanje vremena i visine sredstava koja }epredstavljati osnov za povra}aj uloènih sredstavauzimaju}i u obzir sve materijalne i finansijske izvo-re i sredstva koja su predmet ulaganja u vodopri-vredu;

– Odre|ivanje ta~ne strukture i metode funkcionisa-nja projekta od privatnih lica i javnog partnera kojimogu biti na razli~itim nivoima javnog sektora(dràva, okrug, lokalna samouprava);

– Da javni partner aktivno u~estvuje u svim fazamaprojekta (projektovanje, gra|enje, rekonstrukcija,izvo|enje, finansiranje itd.), a ne samo na definisa-nju ciljeva koji }e biti postignuti u pogledu javnoginteresa, kvaliteta usluge i politike cena;

– Ta~na raspodela svih rizika izme|u javnog i priva-tnog partnera. Precizna raspodela rizika odre|ujese za sve faze i funkcije u toku izgradnje objekta;

– Trajno alociranje obaveze u JPP od strane javnogsektora u dugoro~nom budètiranju.

Imaju}i u vidu tranzicione i integracione proceseproblemi partnerstva posebno zahtevaju:

– Stvaranje nacionalnog okvira, koje podrazumevastvaranje jasnog pravnog okvira kojim se defini{udugoro~ni i strate{ki ciljevi koji }e podsticati i os-tvarivati pove}anu efikasnost, ekonomi~nost i efe-ktivnost zahvaljuju}i primeni metoda i na~ina rada

subjekata iz privatnog sektora;– Subvencionisanje kojim }e se podsta}i inicijativa

za pove}anje konkurentnosti i kvaliteta vodoprivre-dne usluge. Ona moè biti u formi zajma, kredita,vlasni~kog uloga ili javnog finansiranja s tim da nemoè biti ve}a od procenjene vrednosti nenov~anekoristi;

– Smanjenje licitacionog rizika putem smanjenja bro-ja ponu|a~a sa jasno definisanim kriterijumima zadodelu projekta;

– Smanjenje rizika potra`nje koje se postiè dava-njem dovoljno dugog perioda JPP koji }e priva-tnom partneru dati dovoljno vremena za stabilan isiguran prihod.

ZAKLJUÂKU sada{njem trenutnku kao prelazni model u

tranzicionom i integracionom procesu do privatizaci-je dat je model JPP. On je osnov za nastavak konti-nuiteta revitalizacije, modernizacije i izgradnje vodo-privrednih objekata u funkciji ja~anja vodoprivredneusluge i stvaranje stabilnih i sigurnih uslova u raspo-laganju (kori{}enju) vode. JPP zahteva odre|en mo-delski pristup sa re{avanjem administrativnih, trì-{nih (tehnoekonomskih svojstava) i pravnih osnova,mere i instrumente sa ciljem da se pove}a uspe{nosti korist.

LITERATURAAdamovi} Dr Ljubi{a, (1987) „Integracija i dezinte-

gracija svetske privrede“, Savremena adminis-tracija, Beograd

Akintoye Akintola, Beck Matthias (2003) „Public-Pri-vate Partnership“, Blackwell Publishing

Adì} Sofija, (2001) „Privredni sistem i ekonomskapolitika“, Subotica, Ekonomski fakultet Subotica

Adì} Sofija, (2006) Privredni sistem i ekonomskapolitika, Ekonomski fakultet, Subotica

\or|evi} Dr Branislav, (1990) „Vodoprivredni siste-mi“, Nau~na knjiga, Beograd

Potkonjak Dr Svetlana, (1991) „Ekonomika vodopri-vrede“, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad

Stiglic E. Dòzef, (2004) „Ekonomija javnog sektora“prvo izdanje, Ekonomski fakultet, Beograd

Udovi~i} Boò, (2004) „Neodrìvost odràvanog ra-zvoja“, Kigen, Zagreb

Voda za XXI vek, (2006), Institut „Jaroslav êrni“,Beograd

Napomena: Autor je uposlenik JVP “Vode Vojvo-dine” u Novom Sadu i tema teksta je skra}ena obra-da autorove istoimene doktorske disertacija.

11VODA I MI BROJ 69

WWF poziva sektore energetike i voda da smanje uticaj brana na prirodu i ljude u predjelu Dinarskog vijenca

WF (World Water Forum) je u Dubrovnikupo~etkom oktobra ove godine okupilo me-|unarodne zainteresirane strane sa ciljemda istraè na~in pove}anja odrìvosti hidro

energije u zemljama Dinarskog vijenca.1 Klju~niakteri iz sektora vode, energije i okoline u regiji, kaoi svjetski stru~njaci i predstavnici velikih me|unaro-dnih finansijskih institucija su diskutovali o novimpristupima hidroenergiji, baziranim na najnapredni-jim nau~nim zaklju~cima i najboljoj praksi koja se ko-risti {irom svijeta.

Konferencija – koja je organizovana uz podr{kuSvjetske Banke, Globalnog Vodnog Partnerstva i Me-|unarodnog Udruènja Hidroenergije – je istraìvalaideje o razvoju i operativnim {emama hidroenergijekoja ima minimum uticaja na prirodu i ljude, a odgo-vara potrebama razvoja i ekonomije.

WWF predlaè niz mjera da se pove}a odrìvostrazvoja hidroenergije. Ove mjere kre}u se od pa`lji-vog strate{kog planiranja koje ~uva dragocjene pri-rodne predjele u odnosu na usvajaju}e standardeokoline, osiguranje minimalnog protoka ~ime seograni~ava utjecaj na prirodu i biodiverzitet, do ade-kvatnog projekta i izvo|enja vodne infrastrukture.Konferencija je imala za cilj da pomogne onima kojidonose odluke u zemljama Dinarskog vijenca da na-prave promi{ljene izbore i da podstakne na sli~nepristupe u regiji da bi se pobolj{ao okolinski aspektvodne infrastrukture.

„Hidroenergija ne ispu{ta CO2 i ovo je ~ini ve-oma atraktivnim izvorom alternativne energije u kon-tekstu stalno rastu}ih klimatskih promjena i nedos-

HIDROENERGIJA U DINARSKOM VIJENCU (ZAPADNI BALKAN)

12VODA I MI BROJ 69

W

BRANKICA STOJANOVI]

Kori{tenje voda

Napomena urednice: Ovaj tekst je stigao pred samo zavr{avanje pro{log broja, tako da nismo mogli daga uvrstimo u sadràj. Me|utim, kako se radi o temi koja ne gubi na va`nosti i aktuelnosti, a povod da seo njoj pi{e je konferencija odràna u Dubrovniku po~etkom oktobra 2009. godine, vjerujemo da }e i ovajtekst istinski biti na tragu {irenja na{ih saznanja o va`nosti odrìvog kori{tenja vodnih resursa.

1 Dinarski vijenac uklju~uje dijelove Albanije, Bosne i Herce-govine, Hrvatske, Italije, BJR Makedonije, Crne Gore, Srbijei Slovenije. WWF fokusira svoj rad na hidro energiju Alba-nije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Crne Gore.

tatku konvencionalnih izvora energije u regiji – ali~esto rezultuje negativnim uticajima na druge klju-~ne upotrebe vode kao {to je poljoprivreda ili ribar-stvo, kao i krhke vodne ekosisteme i ljude koji oviseo njima,” rekao je Paolo Lombardi, direktor WWFMediterantskog programa. “Od velikog je zna~aja dasvi imaju priliku iznijeti mi{ljenje sa ciljem da se na|enajbolje mogu}e rje{enje za odrìvu upotrebu dra-gocjenih resursa svjeè vode – iz tog razloga WWForganizuje ovu konferenciju», zaklju~uje Lombardi.

Hidroenergija osigurava vi{e od 40% potro{njeenergije u regiji Dinarskog vijenca. U mnogim ze-mljama jo{ uvijek predstavlja ve}inu snabdijevanjaenergijom i skoro je ekskluzivan izvor energije u ze-mljama kao {to su Albanija i Crna Gora ~ija proizvo-dnja elektri~ne energije je 90% iz hidroenergije.

U Crnoj Gori, Skadarsko jezero – klju~na regijaza biodiverzitet na Balkanu – je pod prijetnjom ~etiribrane koje se planiraju na rijeci Mora~i. Prema studi-ji WWFa, partnera Green Home i nezavisnih stru~nja-ka, brane bi mogle veoma uticati na nivo vode u je-zeru time dovode}i u pitanje bogatu riblju faunu i ne-gativno uti~u}i na stotine lokalnih porodica koje ìveod ribarstva.

U isto vrijeme, prirodni tok delte rijeke Neretve uHrvatskoj je ugroèn hidroenergetskim infrastruktu-

rama izgra|enim uzvodno. Ovo doprinosi prodoruslane vode koja {kodi poljoprivredi. U Bosni i Herce-govini biodiverzitetska klju~na ta~ka Hutovo Blato jetako|e pod prijetnjama neprirodne distribucije vode– koja bi mogla negativno uticati na poljoprivredne iaktivnosti u turizmu, klju~nim izvorima prihoda u ovojregiji.

„Zemlje Dinarskog vijenca su na putu ka pristu-panju EU, stoga implementacija odrìvijeg upravlja-nja vodnim resursima, baziranim na EU Okvirnoj Di-rektivi o vodama, predstavlja veliku priliku za ove ze-mlje da ispune zahtjeve EU,” rekla je Angela Klaus-chen, iz ureda za politike u sektoru za teku}e vode uWWF Mediteranskom programu.

WWF poziva na otvoreni dijalog izme|u zaintere-siranih strana u regiji da podijele najbolje prakse i is-koriste pristupe koji mogu hidroenergiju u~initi odrì-vijom – uklju~uju}i nove inicijative kao {to je Forumza procjenu odrìvosti hidroenergije (the Hydro-

13VODA I MI BROJ 69

Hidroelektrana Neretva

power Sustainability Assessment Forum (HSAF)),globalnu saradnju predstavnika razli~itih sektora ko-ja ima za cilj da razvije {iroko prihva}ene na~ine zakvalitetnu procjenu postizanja odrìvosti u sektorimaenergetike i voda.

WWF radi na o~uvanju teku}ih voda Od 2001. godine WWF se trudi da adresira pita-

nja o~uvanja ekosistema teku}ih voda, sa ciljem daminimalizira uticaj brana, promovi{u}i integralnoupravljanje rije~nim slivom, implementaciju principakoje je predo~ila Svjetska komisija za brane, i usva-janje standarda odrìvosti za prostornu projekciju, iz-gradnju i funkcionalnost brana. WWF se fokusira po-sebno na rijeku Neretvu, sliv Cetine u Bosni i Herce-govini iHrvatskoj i Skadarsko jezero i pritoke (kao {toje rijeka Mora~a) u Crnoj Gori i Albaniji. U svakomslu~aju, principi odrìvosti se jednako primjenjuju nasve rijeke u regiji i {ire.

Ovdje je, dakle rije~ o integralnom upravljanjuvodnim resursima, {to definisano zna~i da je to:„Koordinirana saradnja, upravljanje i razvoj u sektoruvoda, zemlji{ta i drugih za njih vezanih resursa uokviru datog rije~nog sliva, sa ciljem da se maksimi-zira ekonomski i socijalni benefit iz vodnih resursa, apri tome da se o~uvaju gdje je to potrebno i ponovouspostave ekosistemi teku}ih voda.” (Iz IntegratedWater Resources Management, Global Water Par-tnership, Technical Advisory Committee BackgroundPapers, No. 4, 2000.)

Va`no je i spomenuti postojanje EU Okvirne di-rektive o vodama .

Okvirna direktiva o vodama iz decembra/prosin-ca 2000 godine (Water Framework Directive (WFD)

je najva`niji legislativni alat za odrìvo upravljanje vo-dama i za{titu teku}ih voda {irom EU. Direktiva oba-vezuje zemlje ~lanice da ispune holisti~ke ekolo{keciljeve, npr. da postignu dobar status (ekolo{ki, he-mijski i hidromorfolo{ki) za sve vode koriste}i sliv ri-jeke kao glavnu upravnu jedinicu.

Regionalna pitanja i trendoviNedostatak konvencionalnih izvora energije (nafta,ugalj i gas).Slabo upravljanje i veliki gubitak energije zbog ne-efikasnih sistema generacije, transmisije i distribu-cije.Manja ukupna potro{nja energije nego u zemljamaOECDa, ali 60% ve}i intenzitet kori{tenja energijezbog zastarjele infrastrukture. Mnoge zemlje se oslanjaju na uvoz da bi pokrili nji-hove ukupne potrebe potro{nje energije. Zna~ajan potencijal hidroenergije (strmi kanjoni,brze rijeke, visok nivo padavina u normalnim uslo-vima) je samo djelimi~no eksploatisan (pogledatigrafikon EBRD ispod).Hidroenergija predstavlja zna~ajan udio u potro{-nji elektri~ne energije u regiji (najmanje 43% u2004. godini -pogledati IEA grafikon ispod).Sve zemlje tako|e imaju zna~ajan potencijal solar-ne i energije vjetra, koji jo{ nije istraèn niti eksplo-atisan. Energetska efikasnost je veoma niska zbog zastar-jelih sistema proizvodnje, transmisije i distribucije.Unapre|enje istih bi moglo omogu}iti zna~ajneu{tede.

14VODA I MI BROJ 69

(IEA = International Energy Agency)

Albanija– Cjelokupna proizvodnja elektri~ne energije u Alba-

niji dolazi iz hidroenergije (pogledajte IEA grafikoniznad).

– Samo 70%-80% potra`nje za energijom je pokrive-no doma}om proizvodnjom i uvozom zajedno.

– Potencijal albanske hidroenergije se smatra va-`nim, samo pribli`no 50% istog je trenutno eksplo-atisano.

– Izgradnja dva dodatna hidroenergetska postroje-nja na rijeci Drin (A{ta, proto~na hidroelektrana od50 MW, i Skavica na rijeci Diber na sjeveroistoku Al-banije na vrhu kaskade rijeke Drin).

– Hidroenergetska brana se tako|e planira na Bu{a-tu, na rijeci Buna-Bojana, nizvodno od Skadarskogjezera (napomena: projekat ne podràvaju lokalnezajednice, civilno dru{tvo i nau~nici zbog zna~ajniho~ekivanih utjecaja na ekosistem Skadarskog jeze-ra).

Bosna i Hercegovina– BiH ima veoma dobar potencijal razvoja hidro

energije, ali i za proizvodnju biomase, solarnuenergiju i potencijalne izvore termalne energije.

– Samo oko 39% hidro potencijala se eksploati{e(pogledati EBRD grafikon iznad).

– Hidroenergija predstavlja vi{e od 40% trenutnogenergetskog kapaciteta (pogledati IEA grafikoniznad).

– Ukupan potencijal hidro energije je u najve}em di-jelu u slivovima rijeka Drine, Neretve i Trebi{njice..

– BiH ima ozbiljne planove, kojima se èstoko proti-ve skupine za o~uvanje okoli{a, da dozvoli straniminvestitorima da izgrade nekoliko brana u gornjemtoku Neretve kao i na drugim rijekama.

– BiH ima u planu da postane regionalni energetski~vor, sa vi{kom energije za izvoz.

Hrvatska– Hidroenergija je tradicionalno najvi{e eksploatisan

obnovljivi izvor energije u zemlji. – 50% hrvatskog energetskog kapaciteta dolazi iz hi-

droenergije (pogledati IEA grafikon iznad).– Nivo kapaciteta proizvodnje hidroenergije je 50%

od ukupnog instaliranog kapaciteta. – Izgradnja nove hidroenergane Le{}e je po~ela

2006.godine (napomena: projekat se suo~ava savelikim otporom brojnih nevladinih organizacija ko-je se bave o~uvanjem okoli{a).

– Druge dvije hidroenergane koje se planiraju u Pod-susedu i Drenju od 215 i 185 GWh su u planu tre-baju biti zavr{ene do 2010. godine.

– âk i projekti malih hidroenergana su u Hrvatskojsuo~eni sa jakim javnim otporom zbog porasta svi-jesti o okolini.

Crna Gora – Proizvodnja energije u Crnoj Gori skoro u potpu-

nosti ovisi o hidroenergiji (80%) ali i termoelektra-nama (20%) (pogledati IEA grafikon iznad).

– Potencijal hidroenergije je zna~ajan; drugi potenci-jalni izvori obnovljive energije koji nisu jo{ dovoljnoistraèni su solarni i geotermalni, dok je situacija uvezi sa biomasom ili potencijalom vjetra jo{ uvijeknejasna.

– Planovi Crne Gore za pobolj{anje u energetskojefikasnosti u javnoj upravi i industrijskom sektoru,su da razviju nekoliko novih hidroenergetskih pos-trojenja, me|u kojima su i ~etiri nove brane na Mo-ra~i uzvodno od Skadarskog jezera koje treba dase sagrade do 2015.godine (napomena: visokokontroverzan projekat kritikovan je u Strate{kojprocjeni okoli{a pripremljenoj od od strane UNDP-a). Poziv za javni tender je objavljen od stranecrnogorske Vlade 2008. godine.

15VODA I MI BROJ 69

Literatura http://www.grida.no/publications/vg/balkan/page/1370.aspxhttp://www.ambtirana.um.dk/en/menu/CommercialServices/OpportunitiesInAlbania/SectorOverview/Energy.htmhttp://www.energycommunity.org/portal/page/portal/ENC_HOME/AREAS_OF_WORK/RENEWABLES/Reports/Dec_2008/AlbaniaNational Strategy for Energy of Albania, Part 1, Chap. 1.6., p. 18 http://siteresources.worldbank.org/INTALBANIA/Resources//Part_I-National_Strategy_of_Energy_(Eng).pdfhttp://www.mete.gov.al/doc/20081119154047_skavica_pershkrim_en.pdfM. Schneider-Jacoby, U. Schwarz, P. Sackl, D. Dhora, D. Saveljic and B. Stumberger (2006): Rapid assessment of the EcologicalValue of the Bojana-Buna Delta (Albania/Montenegro), Euronatur, Radolfzellhttp://www.ifc.org/ifcext/pepse.nsf/Content/PEPSEI_Projectshttp://www.westbalkan.um.dk/enhttp://www.ebrdrenewables.com/sites/renew/countries/Montenegro/default.aspxStrategija energetskog razvoja Republike Crne Gore do 2025 – Green Paper pripremljen od strane IREET, Ljubljana, 2007Strate{ka razvojna procjena (The Strategic Environmental Assessment (SEA)) Nacrta Strategije energije u Republici Crnoj Gori,UNDP, 2007Ministarstvo Ekonomskog razvoja Crne Gore, Poziv za izraàj interesa za Hidroenergetska postrojenja na rijeci Mora~ihttp://www.minekon.vlada.cg.yuWWF Program teku}ih voda Mediterana (Mediterranean Freshwater Programme)Za vi{e informacija o radu WWF u o~uvanju ekosistema teku}ih voda {irom Mediterana, ~itaoci se mogu informisati putem in-ternet strane: http://panda.org/what_we_do/where_we_work/mediterranean/about/med_freshwater/our_work/

REZIMEradu su prikazani rezultati ispitivanja ~iji jeosnovni cilj bio razvoj granularnog muljasa razli~itim sastavom influenata: 1. otpa-dna voda koja se sastojala od konzumnog

{e}era i volatilnih masnih kiselina (u toku 160 danasvakodnevno su odre|ivani osnovni parametri pro-cesa); 2. otpadna voda koja je sadràvala granuleskroba i volatilne masne kiseline (149 dana) i 3. otpa-dna voda iz fabrike za proizvodnju ~ipsa (60 dana).Ispitivanja su obavljena u reaktorima zapremine 24 li-tre u prostoriji u kojoj je stalno odràvana, za ovajproces, potrebna temperatura od 30oC. Posude sainfluentima bile su sme{tene u friìderima. Influentisu peristalti~kim pumpama uvo|eni sa dna reaktorada bi se obezbedio uzlazni tok te~nosti. U celom pe-riodu ispitivanja, sa vrlo malim izuzetcima, svakodne-vno su odre|ivani slede}i parametri procesa: protok,HPK influenta i efluenta, % uklanjanja HPK, prostor-no optere}enje u reaktoru, uzlazna brzina toka otpa-dne vode u reaktoru, pH u influentu i efluentu, produ-kcija metana. Koncentracije volatilnih masnih kiseli-na odre|ivane su povremeno. Me|usobni odnos vo-latilnih masnih kiselina bio je u svim eksperimentimaslede}i: sir}etna kiselina: propionska kiselina: buter-

na kiselina = 2:1:1. Zbog malog prirasta, koncentra-cija granula mogla je biti utvr|ena samo na kraju ek-sperimenta.

UVODDo nedavno se smatralo da je proces sa akti-

vnim muljem najpogodniji na~in pre~i{}avanja otpa-dnih voda koje sadrè biorazgradljive materije. Ovojkategoriji pripadaju gradske otpadne vode, kao ibrojni industrijski efluenti. Ovaj postupak zahteva ve-liki prostor, kao i zna~ajnu potro{nju energije. Prakti-~no, pre~i{}avanje gradskih otpadnih voda ovimpostukom za sada nema alternativu, pogotovo ako izotpadne vode treba da se uklanjaju i niè valentneforme azotnih jedinjenja. Pored potrebe za velikimprostorom, ovaj proces zahteva znatnu potro{njuenergije za aeraciju jer se poces obavlja u aerobimuslovima. Izuzev u regionima sa toplom klimom,smatra se da je proces sa aktivnim muljem optimal-no re{enje za tretman gradskih otpadnih voda, naro-~ito ako se zahteva uklanjanje niìh valentnih formiazotnih jedinjenja. Me|utim, za tretman industrijskihefluenata koji sadrè organske materije, naro~ito akosu u pitanju visoke koncentracije, primena procesasa granularnim muljem je najpovoljnije re{enje. Ipak,

RAZVOJGRANULARNOG MULJA SA RAZLIÎTIM KVALITATIVNIMKARAKTERISTIKAMA OTPADNIH VODA

16VODA I MI BROJ 69

U

Dr MIRKO POPOVI], dipl. in`. tehn.

Za{tita voda

tretman sa granularnim muljem vrlo je povoljan izborza pre~i{}avanje gradskih otpadnih voda u regioni-ma sa toplom klimom. Potrebno je ista}i da optimal-na temperatura za ovaj proces iznosi 30oC. O tomese op{irnije raspravlja u ranije publikovanom radu(Popovi}, 2007). Na kraju ovog uvodnog dela potre-bno je naglasiti da se u svetu vode obimna istraìva-nja o mogu}nosti razvoja aerobnog granularnog mu-lja, {to bi omogu}ilo veliki napredak u procesimapre~i{}avanja svih vrsta otpadnih voda koje sadrèbiorazgradljive materije.

Osnovi cilj ovih istraìvanja bio je razvoj granu-larnog mulja sa razli~itim sastavom influenata:

Sinteti~ka otpadna voda koja se sastojala od kon-zumnog {e}era i volatilnih masnih kiselina (sir}e-tna, propionska i buterna),Sinteti~ka otpadna voda koja se sastojala od gra-nula skroba i volatilnih masnih kiselina (sir}etna,propionska i buterna),Otpadna voda iz fabrike za proizvodnju ~ipsa.

Ova istraìvanja pod nazivom „Agroinwatech-Cost-effective technologies for wastewater treatmentand biodegradation in agro-industries with reclama-tion of resources“ finansirala je Evropska Komisija aeksperimentalni radovi obavljeni su u laboratorijamaInstituta za vode iz Bijeljine u saradnji sa Wagenin-gen University.

MATERIJAL I METODECilj ovih ispitivanja bio je razvoj granularnog mu-

lja sa otpadnim vodama razli~itog sastava i to:

1. konzumni {e}er i me{avina volatilnih masnihkiselina, VMK, (sir}etna, propionska i buterna). Me-|usobni odnos volatilnih masnih kiselina bio je usvim eksperimentima slede}i:

sir}etna: propionska: buterna = 2 : 1 : 1

Ispitivanja su obavljena paralelno u tri reaktorasa slede}im odnosima osnovnih komponenti sasta-va otpadnih voda:

Reaktor br. 1: odnos konzumnog {e}era i VMK = 10 : 1



2. granule skroba i me{avina volatilnih kiselina ume|usobnim odnosima:

Reaktor broj 1: odnos granula skroba i VMK = 10 : 1

Reaktor broj 2: odnos granula skroba i VMK = 1 : 1

3. otpadna voda iz fabrike za proizvodnju ~ipsa“MARBO” iz Ba~kog Magli}a.

Zapremina svakog reaktora iznosila je 24 litre (vi-sina 1.325 m, pre~nik 15 cm). Influent je peristalti-

~kim pumpama doziran iz posuda koje su bile sme-{tene u friìderima. Oblik i veli~nu reaktora, kao i sas-tav influenta odredili su nosioci ovog zadatka iz Ho-landije. Temperatura prostorije u kojoj su se nalazilireaktori odràvana je stalno na oko 30oC. Kao po~e-tni inokulum upotrebljen je mulj iz anaerobne lagunefabrike za prozvodnju ~ipsa, kao i mulj iz akumulaci-je u kojoj za vreme produkcione sezone u vodi pridnu vladaju anaerobni uslovi.

Izuzev u nekoliko slu~ajava, svi parametri kvan-titativnih i kvalitativnih parametara odre|ivani su sva-kodnevno i to:

Protok otpadne vode (L.d-1),HPK otpadne vode u influentu i efluentu (mg.L-1),

% uklanjanja HPK,Prostorno optere}enje reaktora (g HPK.L-1.d-1),Produkcija metana (L.d-1), razmatra se u pose-bnom radu,Uzlazna brzina toka vode u reaktoru (m.d-1),pH influenta i efluenta , razmatra se u posebnomradu.

Delovi ovih istrìvanja objavljni su u toku izvo|e-nja istra`nih radova (Elez et al.,2004; Vi}anovi}, et al.(2004 a),Vi}anovi} et al. ( 2004 b) , Vi}anovi} et al.(2006).

REZULTATI ISPITIVANJA1. Razvoj granula sa influentom koji se sasto-

ji od konzumnog {e}era i volatilnih masnihkiselina

Po{to je glavni cilj ovih istraìvanja bio razvojgranularnog mulja, osnovni parametar, pored kvalita-tivnih karakteristika otpadnih voda, predstavlja za-preminsko optere}enje (kg HPK.m-3.d-1), odnosnooptere}enje anaerobnih granula. Jer, postepeni po-rast optere}enja osnovni je uslov za uspe{no stvara-nje aktivne biomase u biolo{kim postupcima pre~i{-}avanja otpadnih voda (aktivni mulj, biolo{ka opna ubiofiltrima). Ovo se naro~ito odnosi na anaerobnigranularrni mulj.

Na osnovu odre|ivanja osnovnih parametaraprocesa koji su, sa malim izuzetcima odre|ivani sva-kodnevo, u tabeli 1 prikazane su prose~ne deseto-dnevne vrednosti osnovnih parametara procesa:protok otpadne vode, HPK influenta i efluenta, efektiuklanjanja HPK, prostorno optere}enje i uzlaznabrzina toka otpadne vode u reaktoru. Ve} na prvi po-gled prime}uje se da posle po~etnog progresivnogpove}avanja efekata uklanjanja organskih materijaizraènih preko vrednosti HPK nastaje stagancija azatim i znatno smanjenja ove vrednosti.

17VODA I MI BROJ 69

18VODA I MI BROJ 69

Tabela 1. Srednje desetodnevne vrednosti parametara procesa obrade otpadnih voda koje su se sastojale od konzumnog {e-}era i volatilnih masnih kiselina

parametri procesa: 1 – protok influenta (L.d-1); 2 – HPK influenta (mg.L-1); 3 – HPK efluenta (mg.L-1); 4 - % uklanjanja HPK; 5. prostorno optere}enje reaktora (g HPK.L-1.d-1) , 6 – uzlazna brzina toka vode u reaktoru (m.d-1)* srednja vrednost perioda

Poznato je da ispitivanje procesa sa granulrnimmuljem kada se primenjuju sinteti~ke otpadne vodezahteva dodavanje specifi~nih elemenata i jedinje-nja. tzv. mikronutrijenata. Po{to je sinteti~ka otpadnavoda pravljena sa vodovodnom vodom koja poti~e izpodzemlja, u po~etku eksperimenta namerno u influ-ent nisu dodavani propisani mikronutrijenti. Me|u-tim, posle po~etnog pove}avanja efikasnosti ukla-njanja organskih materija izraènih preko vrednostiHPK koje je trajalo oko 30 dana po~inje zna~ajnastagnacija i ~ak smanjenje efikasnosti uklanjanja or-ganskih materija izraènih preko hemijske potro{njekiseonika (tabele 1 i 2). Zato je devedesetog danatrajanja eksperimenta po~elo dodavanje za ovaj pro-ces hranljivih materija i odmah se zna~ajno pove}aoefekat uklanjanja organskih materija merenih kaoHPK, {to nedvosmisleno ukazuje na neophodnostdodavanja hranljivih materija kada influent ne sadrìsve potrebne materije za razvoj granularnog mulja.Dodavanje hranljivih materija isklju~ivo se odnosi nasinteti~ke otpadne vode, tj. influente koji ne sadrìneophodne mikronutrijente ili specifi~ne industrijskeotpadne vode.

U tabeli 3 prikazani su vrednosti uklanjanja HPKu periodima pre i posle dodavanja za ovaj proces ne-ophodnih hemikalija.

19VODA I MI BROJ 69

Tabela 2. Statisti~ki parametri zavisnosti srednjih desetodnevnih vrednosti parametara procesa (y) od trajanja ispitivanja (x)

Detalj iz vodoprivredne laboratorije u Sarajevu

Snimio: G. Mirkovi}

Odre|ivanje koncentracije granularnog mulja izlaboratorijskih modela male zapremine u toku ek-sperimenta radi pra}enja razvoja granula i odràva-nja optimalnog optere}enja nije mogu}e iz dvaosnovna razloga. Prvo, prirast granularnog mulja vrloje mali, pa bi njegovo ~e{}e odre|ivanje nepovoljnodelovalo na tok samog procese. Drugo, manipulaci-ja pri uzimanju uzoraka granula mogla bi omogu}itikontakt granula sa prekomernom koncentracijom ki-seonika koji je {tetan za najva`niji deo prisutnih mi-kroorganizama.

Zato je odre|ivanje mase granula obavljeno nakraju eksperimenta koji je, ra~unaju}i samo deo ~ijije razvoj pra}en odre|ivanjem odgovaraju}ih para-metara, trajao 160 dana. Postupak je bio slede}i. Za-ustavljen je dovod influenta i recirkulacija efluenta.Posle izvesnog vremena, kada je prestao razvoj ga-sa i podizanje granula sa dna reaktora, uzet je uzo-rak granula i u njemu je odre|ena koncentracije uku-pne biomase, njen volatilni (organski) i neorganskideo. Rezultati ovih ispitivanja prikazani su u tabeli 4.

Rezultati su pokazali da u reaktoru broj 1 ukupnamasa granula u zapremini od 24 L iznosi 650.64 gra-ma, od ~ega se 90.7 %, odnosno 590.4 g odnosi navolatilni i 9.3%, odnosno 60.64 g na mineralni deo.To odgovara 24.59 g.L-1 za organski i 2.52 g.L-1 mi-neralni deo.

U reaktoru br. 2 ukupna masa granula iznosila je807.60 g, odnosno 33.65 g.L-1, a u reaktoru br. 3 gdeje najve}i udeo volatilnih masnih kiselina – 35.44 g.L-1.

Organsko optere}enje granula na kraju eksperi-menta niè je od preporu~enih koje, prema Verspril-

le 2002, iznosi 0.3 – 0.6 kg HPK.kg-1.VMM. d-1 i izno-silo je kako sledi:

model br. 1 ({e}er:VMK = 10:1) = 0.15 g HPK. g-1

VMM model br. 1 ({e}er:VMK = 1:1) = 0.13 g HPK. g-1

VMMmodel br. 1 ({e}er:VMK = 1:10) = 0.15 g HPK. g-1

VMM

Prose~an prirast granula bio je slede}i:

reaktor 1: 24.6 g.L-1 : 161 dana = 0.153 g.d-1

reaktor 2 : 28.15 g.L-1 :161 dana = 0.175 g.d-1

reaktor 3 : 27.68 g.L-1 :161 dana = 0.172 g.d-1

U tabeli 5 prikazani su efekti uklanjanja ukupnihorganskih materija (HPKuk), volatilnih masnih kiseli-na (HPKvmk), kao i procenti uklanjanja HPK od {e-}era i produkata razgradnje {e}era i produkata raz-gradnje {e}era i volatilnih masnih kiselina .

Prema podacima iz tabele 5, u laboratorijskommodelu broj 1 trend HPK od uklanjanja volatilnih ma-snih kiselina i produkata razgradnje {e}era i volatil-nih masnih kiselina sledi uklanjanje ukupnog HPK, tojest posle po~etnog pove}anja efekata smanjenjaHPK nastaje stagnacija, a zatim, odmah posle po~et-ka dodavanja potrebnih hranljivih mikronutrijenataefekti se pove}avaju do kraja eksperimenta. Karakte-risti~no je da za sve tri posmatrane vrste smanjenjaHPK (ukupno, od VMK i od produkata razgradnje {e-}era i VMK) ukupna srednja vrednost prakti~no iden-

20VODA I MI BROJ 69

Tabela 3. Efekti uklanjanja organskih materija pre i posle dodavanja neophodnih mikronutrijenata

Tabela 4. Koncentracije granularnog mulja u reaktorima, prostorno organsko optere}enje i organsko optere}enje granularnogmulja na kraju eksperimenta

ti~na i da se kre}e u uskom dijapazonu od minimal-no 65.0 % do maksimalno 68.5%. Ina~e, zna~ajno sepove}ao efekat smanjenja vrednosti HPK posle po-~etka dodavanja mikonutrijenata {to nedvosmislenoukazuje na neophodnost dodavanja hranljivih mate-rija kada influent ne sadrì sve potrebne materije za

razvoj granularnog mulja. Otpadne vode prehrambe-nih industrija, naravno, sadrè sve neophodne mate-rije koje su potrebne za uspe{an razvoj granula i za-dovoljavaju}i proces pre~i{}avanja pomo}u granu-larnog mulja.

21VODA I MI BROJ 69

Tabela 5. Efekti uklanjanja HPKukupno, HPKVMK i HPK koji poti~e od {e}era i produkata razgradnje {e}era i volatilnih masnihkiselina

* procenti uklanjanja HPK od {e}era i produkata razgradnje {e}era i produkata razgradnje {e}era i VMK

U laboratorijskom modelu br. 2 (odnos konzu-mnog {e}era i VMK = 1 : 1) stepen uklanjanja VMKu celom toku eksperimenta je visok i iznosio je pro-se~no 93.6% sa vrlo uskim granicama poverenja od92.2 do 95.0 %. Ukupni efekti smanjenja HPK bili suvisoki i u periodu kada je odsustvo mikronutrijenatadelovalo nepovoljno na ceo proces, ali su, ipak, bili ma-nji. Efekti uklanjanja ukupnog HPK vrlo su sli~ni vre-dnostima koje su konstatovane u modelu 1 (64.6 %,odnosno 68.1%). Za razliku od prethodnog modelagde su procenti uklanjanja HPK od {e}era i produka-ta razgradnje relativno visoki i ne razlikuju se zna~aj-no od efekata za ostale komponente sastava influ-enta, udeo procenta uklanjanja HPK od {e}era i pro-dukata njegove razgradnje, kao i razgradnje volatil-nih kiselina su mali i iznose prose~no svega 35.6 %.

Kao i u dva prethodna slu~aja, u modelu br 3 ut-vr|eno je da procenat uklanjanja ukupnog HPK izno-si oko 65 % i statisti~ki se bitno ne razlikuje od rezul-tata u ostala dva reaktora gde su odnosi {e}era i vo-latilnih masnih kiselina bili druga~iji. Me|utim, uovom slu~aju vrlo je indikativno da je do polovine tra-janja eksperimenta procenat uklanjanja HPK od {e-}era i produkata razgradnje {e}era i volatilnih ma-snih kiselina imao negativnu vrednost, da bi posleoko 100 dana trajanja eksperimenta razgradnja ovihkomponenti postala pozitivna uz stalni porast efeka-ta uklanjanja ovih komponenti influenta koji na krajueksperimenta dostiè vrednost od 83.4 %. Efektiuklanjanja volatilnih masnih kiselina visoki su od po-~etka eksperimenta i takvi ostaju do kraja. Tako jeve} sedmog dana trajanja eksprimenta efekat ukla-

njanja HPK koji poti~e od tri prisutne volatine masnekiseline iznosio preko 95%. U periodu kada je u os-tala dva reaktora zna~ajno bio smanjen efekat uku-pnog HPK, u ovom reaktoru je to zabeleèno samou odnosu na ukupni HPK u istim intervalima trajanjaeksperimenta kao kod dva ostala reaktora. Me|utim,to se nije odrazilo na vrednosti uklanjanja HPK kojese odnose na volatilne masne kiseline.

Radi bolje preglednosti u tabeli 6 prikazane suvrednosti uklanjanja pojednih komponenti sastavaotpadnih voda izraènih preko vrednosti HPK.

22VODA I MI BROJ 69

Tabela 6. Statisti~ki parametri vrednosti uklanjanja HPKukupni, HPKVMK i HPK od {e}era i produkata razgradnje {e}era i vola-tilnih masnih kiselina


Snimio: G. Mirkovi}

Procenti uklanjanja HPK koji se odnose na uku-pne organske materije ({e}er + volatilne masne ki-seline) u sva tri reaktora statisti~ki se ne razlikuju ikre}u se u granicama poverenja od 56.9 do 74.6 %,a njihove srednje aritmeti~ke vrednosti su skoroidenti~ne.

Efekti uklanjanje ukupnih volatilnih masnih kise-lina u reaktorima 2 i 3 vrlo su visoki ( 93.6 i 96.3)%).Ove vrednosti , premda bliske, statisti~ki se razlikuju.

Procenat uklanjanja HPK koji se odnosi na {e}eri produkte razgradnje {e}era i volatilnih masnih kise-lina u reaktoru broj 3 u kome je odnos {e}era i vola-tilnih masnih kiselina iznosio 1 : 10 bio je negativansve do 84. dana trajanja eksperimenta. Posle tog pe-rioda efekat uklanjanja HPK koje poti~e od razgra-dnje {e}era i volatilnih masnih kiselina pravilno rastei 154 dana dostiè vrednost od 83.4 % (koeficijentkorelacije, r = 0.96).

U tabeli 7 navode se podaci o koncentracijamapojedinih i ukupnih volatilnih masnih kiselina u influ-entu i efluentu laboratorijskih modela, kao i o efekti-

ma uklanjanja pojedinih komponenata otpadnih vo-da u modelu br.1 ({e}er : VMK = 10:1).

Trend vrednosti HPK koje se odnose na uklanja-nje volatilnih masnih kiselina i produkata razgradnje{e}era i volatilnih masnih kiselina sledi trend uklanja-nja ukupnog HPK. Tako, posle po~etnog pove}anjaefekata smanjenja HPK dolazi do stagnacije razgra-dnje, a zatim, posle po~etka dodavanja potrebihhranljivih materija, do kraja eksperimenta efekti senaglo pove}avaju. Karakteristi~no je za sve tri po-smatrane vrste smanjenja HPK (ukupni, od volatilnihmasnih kiselina i od produkata razgradnje {e}era ivolatilnih masnih kiselina) da je ukupna srednja vre-dnost prakti~no identi~na i da se kre}e od minimal-no 65.0% do maksimalno 68.5 %. Ina~e, granice po-verenja srednjih vrednosti su {iroke za sve tri ispitiva-ne kombinacije konzumnog {e}era i volatilnih ma-snih kiselina iz istih razloga zbog kojih se pogor{ava-ju vrednosti HPK u efluentima usled nedostatka po-trebnih hranljivih mikonutrijenata i rasta granularnogmulja, ~ije su koncentracija bile vrlo male.

23VODA I MI BROJ 69

I na ovaj na~in se trudimo zagaditi na{e rijeke (snimljeno u Kiseljaku na r. Fojnici)


U tabeli 8 prikazani su podaci o koncentracijamapojedinih i ukupnih volatilnih masnih kiselina u influ-entima i efluentima laboratorijskog modela br 2, kaoi o efektima uklanjanja pojedinih komponenata otpa-dnih voda u modelu br. 2 ({e}er : VMK = 1:1).

Za razliku od rezultata navedenih u tabeli 5, efe-kti uklanjanja volatilnih masnih kiselina u reaktoru 2({e}er : VMK = 1:1) vrlo su visoki od po~etka ekspe-rimenta i u srednjoj vrednosti su iznosili 93.6 % savrlo uskim granicama poverenja od 92.2 do 95.0 %.Potrebno je ista}i da su ukupni efekti uklanjanja vo-latilnih masnih kiselina bili visoki i u periodima kadasu na ostale parametre kvaliteta (komzumni {e}er iprodukti razgradnje {e}era i volatilnih masnih kiseli-

na) bili znatno niì (prose~ni efekat samo 35.6%).Uklanjanje ukupnog HPK vrlo je sli~no pretho-

dno saop{tenim rezultatima (model br. 1) , jer je pro-se~ni efekat uklanjanja ukupnog HPK iznosio 64.6 %u odnosu na 68.1% u modelu br. 1.

U tabeli 9 prikazane su koncentracije volatilnihmasnih kiselina u influentu i efluentu modela kao i efe-kti uklanjanja pojedinih i ukupnih volatilnih masnih ki-selina.

U modelu 3 sa influentom u ~ijem sastavu domi-niraju volatilne masne kiseline efekti uklanjanja poje-dinih kiselina vrlo su visoki i srednje vrednosti su pra-kti~no identi~ne. U sva tri reaktora buterna kiselinaima najmanji efekat uklanjanja.

Tabela 7. Efekti uklanjanja volatilnih masnih kiselina u toku eksperimenta (model br. 1, {e}er : VMK = 10:1)

* procena; 1 - sir}etna kiselina; 2 - propionska kiselina; 3 - buterna kiselina ; 4 - ukupno volatilne masne kiseline; koncentrci-je su izraène kao mg HPK.L-1

24VODA I MI BROJ 69

25VODA I MI BROJ 69

Tabela 8. Efekti uklanjanja volatilnih masnih kiselina u toku eksperimenta (model br. 2, {e}er : VMK = 1:1)

1 – sir}etna kiselina; 2 – propionska kiselina; 3 – buterna kiselina; 4 – ukupno volatilne masne kiseline; koncentrcije su izraè-ne kao mg HPK.L-1

ZAKLJU^CI1. Osnovni cilj ovih istraìvanja bio je razvoj gra-

nularnog mulja u laboratorijskim reaktorima sa sinte-ti~kom otpadnom vodom koja se sastojala od konzu-mnog {e}era i volatilnih masnih kiselina (sir}etna,propionska i buterna u odnosu 2:1:1).

2. Za vreme trajanja eksprimenta koji je iznosilo160 dana razvijene su slede}e koli~ine granularnogmulja u reaktorima:

Reaktor 1 ({e}er : VMK = 10 : 1) = 24.6 g.L-1, odno-sno 0.153 g.d-1

Reaktor 2 ({e}er : VMK = 1 : 1) = 28.15 g.L-1, odno-sno 0.175 g.d-1

Reaktor 3 ({e}er : VMK = 1 : 10) = 27.68 g.L-1,odnosno 0.172 g.d-1

3. Pokazalo se da ovaj sastav influenta bez do-davanja za ovaj proces potrebnih mikronutrijenatanema zadovoljavaju}e efekte smanjenja organskihkonstituenata otpadnih voda. Kada su u influent po-~elo dodavanje za ovaj proces neophodnih mikronu-trijenata efekti ukljanjanja organskih materija su senaglo pobolj{avali i , zavisno od prostrornog optere-}enja, iznosili preko 90% uklanjanja ukupnog HPK.

4. Prose~ne vrednosti ukupnih volatilnih masnihkiselina u efluentima sva tri raktora prakti~no se nerazlikuju i iznose kako sledi:

26VODA I MI BROJ 69

Tabela 9. Efekti uklanjanja volatilnih masnih kiselina u toku eksperimenta (model br. 3,{e}er : VMK = 1:10)

1 - sir}etna kiselina; 2 - propionska kiselina; 3 - buterna kiselina ; 4 - ukupno volatilne masne kidelina; koncentrcije su izraènekao mg HPK.L-1

model 1: {e}er : VMK = 10:1 – prose~na koncen-tracija ukupnih kiselina u efluentu je 64 mg.L-1,

model 1: {e}er : VMK = 1:1 – prose~na koncen-tracija ukupnih kiselina u efluentu je 63 mg.L-1,

model 1: {e}er : VMK = 1:10 – prose~na koncen-tracija ukupnih kiselina u efluentu je 62 mg.L-1.

5. U modelu br. 3 u ~ijem influentu dominirajuvolatilne masne kiseline efekti uklanjanja pojedin~nihkiselina i naravno ukupnih volatilnih kiselina vrlo suvisoki i praktino se ne razlikuju.

2.1. Razvoj granula sa influentom koji sesastoji od granula skroba iz krompirai volatilnih masnih kiselina

Kao i u prethodnom ispitivanju sa konzumnim{e}erom i volatilnim masnim kiselinama, cilj ovog ek-sperimenta bio je razvoj granularnog mulja, ali suumesto konzumnog {e}era kori{}ene granule skro-ba iz krompira i ista kombinacija volatilnih masnih ki-selina. Ispitivanja su obavljena paralelno u dva rea-ktora sa slede}im sastavom influenata:

Reaktor broj 1: odnos granula skroba i VMK = 1:1Reaktor broj 2: odnos granula skroba i VMK =1:10

Vrsta i me|usobni odnosi volatilnih masnih kiseli-na bili su isti kao i kod prethodnog ispitivanja, to jest:

sir}etna kiselina : propionska kiselina : buternakiselina = 2 : 1 :1.

Radi potvrde pretpostavke da je zastoj u proce-su razvoja granularnog mulja u eksperimentima sa{e}erom i volatilnim masnim kiselinama prouzroko-van odsustvom potrebnih mikronutrijenata, za ovajeksperiment neophodni mikronutrijenti su od po~et-ka do kraja eksperimenta dodavani u influent reakto-ra.

Kao i u prethodnim ispitivanjima svi parametrimereni su svakodnevno a rezultati koji slede prikaza-ni su kao srednje desetodnevne vrednosti zajednosa pripadaju}im statisti~kim parametrima (tabele 10 i11).

Kao {to se vidi iz ovih tabela, postoji vrlo zna~aj-na korelacija izme|u parametara procesa i vremenatrajanja ispitivanja, pri ~emu svi parametri imaju pra-vilan trend rasta, {to je normalno jer je za stvaranjegranula dobrog kvaliteta osnovni uslov da se optere-}enje organskom materijom postepeno pove}ava.Jedini izuzetak predstavlja vrednost HPK influenta umodelu 1 gde je odnos granula skroba i volatilnihmasnih kiselina izosio 1:1 i gde se sve vrednosti kre-}u u relativno uskim granicama i ne ispoljavaju ten-denciju trenda (minimalna vrednost HPK iznosila je133, a maksimalna 316)

27VODA I MI BROJ 69

Tabela 10. Srednje vrednosti parametara procesa i njihova zavisnost od vremena trajanja ispitivanja (granule skroba : VMK = 1:1)

* sredina perioda ispitivanja, ** g HPK.L-1.d-1

Za razliku od ispitivanja sa konzumnim {e}erom,u ovom eksperimentu svi parametri pokazuju vrlo vi-soku zavisnost od trajanja eksperimenta, {to pot-vr|uje ispravno pove}anje optere}enja u toku ~ita-vog trajanja ogleda. Ovo je zna~ajno za ocenu vo|e-nja procesa, jer ne treba zaboraviti da se radi o ra-zvoju granularnog mulja, najosetljivijoj fazi ovog pro-cesa. Ovo ujedno potvr|uje pretpostavku da je pore-me}aj pri ispitivanju otpadne vode koja je sadràva-la konzumni {e}er i volatilne masne kiseline prouzro-

kovan odsustvom neophodnih hranljivih materija zaovaj proces.

U tabeli 12 prikazane su zavisnosti osnovnih pa-rametara procesa od trajanja eksperimenta. Kao {tose vidi iz prikazanih rezultata postoji vrlo izraèna ko-relacija izme|u vrednosti parametara procesa i vre-mena trajanja eksperimenta. Jedino odstupanje kon-statovano je u slu~aju eksperimenta u modelu broj 1(HPKef).

28VODA I MI BROJ 69

Tabela 11. Srednje vrednosti parametara procesa i njihova zavisnost od vremena trajanja ispitivanja (granule skroba : VMK = 1:10)

* sredina perioda ispitivanja, ** g HPK.L-1.d-1

Slika sve govori – deponija na r. Bila u Vitezu


Prema tome, prose~ni prirast granula iznosio je:

model br. 1: 6.84 g za 149 dana = 0.0459 g na dan

model br. 2: 3.60 g za 149 dana = 0.0241 g na dan

Na osnovu podataka o koncentraciji granula nakraju eksperimenta i odgovaraju}ih vrednosti proto-ka i HPK, organsko optere}enje granularnog muljaiznosilo je kako sledi:

reaktor 1: 180 g HPK d-1: 99.45 g VMG = 1.81 gHPK.g VMM.d-1

reaktor 2: 105 g HPK d-1 : 59.92 g VMG = 1.75 gHPK.g VMM.d-1

Kao {to se vidi iz navedenih rezultata, organskooptere}enje granularnog mula u oba reaktora prakti-~no se vrlo malo razlikuju. Postignuti visoki efektismanjenja HPK uz veoma veliko optere}enje granu-larnog mulja jedino se mogu objasniti prisustvom vi-sokih koncentracija volatilnih masnih kiselina i vero-vatno brzom hidrolizom granula skroba. U reaktoru 2gde je odnos skroba prema volatilnim masnim kise-linama iznosio 1:10 prinos granularnog mulja znatnoje manji nego u reaktoru 1 u kome je odnos granulaskroba i volatilnih masnih kiselina iznosio 1 : 1.

Prakti~no od samog po~etka eksperimenta vola-tilne masne kiseline razgra|uju se sa velikim efektomkoji je gotovo u svim merenjma ve}i od 90 %. Koefi-cijenti varijacije posmatrani za ceo period ispitivanja

i za oba modela su vrlo mali. Ovo je posledica sasta-va sinteti~ke vode u kojoj dominiraju volatilne masnekiseline, kao i brza razgradnja skroba. Najve}i efekatuklanjanja volatilnih masnih kiselina utvr|en je za sir-}etnu (98.1 %) a najmanji za propionsku kiselinu.(93.2 %). Efekti uklanjanja svih osnovnih komponen-ti influenta vrlo su visoki a volatilne masne kiselineuklanjaju sa najve}im efektom. Zatim slede produktime|urazgradnje i na kraju je, ali tako|e sa velikimefektom, uklanjanje ukupnog HPK. U oba reaktorasir}etna kiselina se uklanja sa najve}im procentom.

Na kraju eksperimenta utvr|eno je da volatilnamasa granula iznosi u reaktoru br 1 (skrob:VMK =1:1) 4.14 g.L-1 i u reaktoru br.2 (skrob: VMK = 1:10)2.50 g.L-1. Prema tome prose~an rast granula nadan jednak je kako sledi:

reaktor 1, skrob : VMK = 1:1 4.14 g.L-1 : 149 da-na trajanja eksperimenta = 0.028 g.d-1

reaktor 2, skrob : VMK = 1:10 2.50 g.L-1 : 149 da-na trajanja eksperimenta = 0.017 g.d-1

Prose~ni prirast granula znatno je manji u odno-si na influent koji se sastojao od konzumnog {e}erai volatilnih kiselina.

U tabelama 14 i 15 navode se efekti uklanjanjaHPKukupno, HPKVMK, kao i uklanjanje HPK kojepoti~e od skroba, volatilnih masnih kiselina, kao ime|uprodukata razgradnje. Svi prikazani parametriuklanjaju se sa vrlo velikim efektom.

29VODA I MI BROJ 69

Tabela 12. Zavisnost parametara procesa od vremena trajanja eksperimenta

* kgHPK.m-3.d-1

U tabeli 13 prikazane su koncentracije granularnog mulja u reaktorima na kraju eksperimenta.

Tabela 13. Koncentracija granularnog mulja u reaktorima na kraju ispitivanja

ZAKLJU^CI1. Osnovni cilj ovih istraìvanja bio je razvoj gra-

nularnog mulja u laboratorijskim reaktorima sa sinte-ti~kom otpadnom vodom koja se sastojala od granu-la skroba i volatilnih masnih kiselina (sir}etna, propi-onska i buterna u odnosu 2:1:1).

2. Za vreme trajanja eksprimenta koji je iznosilo149 dana razvijene su slede}e koli~ine granularnogmulja u reaktorima:

Reaktor 1 (granule skroba : VMK = 1 : 1) = 4.14 g.L-1,odnosno 0.028 g.d-1

Reaktor 2 (granule skroba : VMK = 1 : 10) = 2.50g.L-1, odnosno 0.017 g.d-1

3. Prose~ne vrednosti ukupnih volatilnih masnihkiselina u efluentima oba raktora prakti~no se ne ra-zlikuju i iznose kako sledi:

30VODA I MI BROJ 69

Tabela 14. Efekti uklanjanja HPKukupno, HPKVMK i uklanjanje HPK od produkata razgradnje granula skroba i VMK (reaktor 1,granule skroba : VMK = 1:1)

Tabela 15. Efekti uklanjanja HPKukupno, HPKVMK i uklanjanje HPK i od produkata razgradnje granula skroba i VMK (reaktor2, granule skroba : VMK = 1:10)

model 1: granule skroba : VMK = 10:1 – prose~nakoncentracija ukupnih kiselina u efluentu je 64mg.L-1,

model 2: granule skroba : VMK = 1:1 – prose~nakoncentracija ukupnih kiselina u efluentu je 63mg.L-1,

3. Razvoj granularnog mulja sa otpadnom vodom iz industrije za proizvodnju ~ipsa

Za razliku od prethodnih ispitivanja koja su seodnosila na gajenje granularnog mulja sa sinteti~kimotpadnim vodama koje su se sastojale od tri volatil-ne masne kiseline i konzumnog {e}era, odnosnogranula skroba i iste kombinacije volatilnih masnihkiselina, cilj ovog eksperimenta bio je gajenje granu-

larnog mulja sa realnom otpadnom vodom. Izabranaje otpadna voda iz fabrike za proizvodnju ~ipsa“MARBO” iz Ba~kog Magli}a. Ispitivanje je obavljenosamo u jednom reaktoru, zbog te{ko}a dopremanjaotpadne vode iz Ba~kog Magli}a. Kao {to se vidi iztabele 16 u kojoj su prikazani rezultati ispitivanja,dnevno je bilo potrebno obezbediti najmanje pede-setak litara otpadne vode. Kao i u prethodnim ispiti-vanjima kanistri sa sirovom otpadnom vodom bili susme{teni u friìder odakle je peristalti~nom pumpominfluent uvo|en u reaktor. Otpadna voda dono{enaje dva do tri puta nedeljno iz fabrike u Ba~kom Ma-gli}u.

Iako ne bi trebalo nagla{avati, smatramo da jepotrebno da se navede da u ovom slu~aju nisu do-davane propisane hranljive materije u influent jer seradilo o otpadnoj vodi iz tipi~ne prehrambene indus-trije.

31VODA I MI BROJ 69

Tabela 16. Prose~ne desetodnevne vrednosti parametara procesa pri laboratorijskom ispitivanju otpadnih voda iz fabrike zaproizvodnju ~ipsa MARBO, Proizvodni pogon iz Ba~kog Magli}a

* kg HPK.m-3.d-1 **parametri jedna~ine prave koja defini{u zavisnost pojedinih parametara procesa od trajanja ispitivanja

Kao {to se vidi iz tabele 16, visoka pozitivna ko-relacija izme|u parametara procesa i vremena traja-nja eksperimenta konstatovana je kod efekta ukla-njanja HPK.

Efekti smanjenja organskih materija u efluentuzna~ajni su prvih deset dana trajanja eksperimenta.Ovo ukazuje na dobar izbor po~etnog inokuluma ko-ji se sastojao kao i kod prethodno izloènih ispitiva-nja. Me|utim, u drugoj dekadi smanjuju se efektipre~i{}avanja, verovatno, zbog zna~ajnijeg odstra-njivanja pahulji~astog mulja. Posle ovog perioda,efekti uklanjanja organskih materija merenih prekoHPK stalno se pravilno pove}avaju o ~emu svedo~ivisoka vrednost koeficijenta korelacije ( tabala 16).

Na kraju eksperimenta prekinut je dovod influen-ta ~ime je omogu}eno da se sve granule staloè nadno reaktora. Kad je prestala produkcija metana, svegranule su se staloìle na dno reaktora. Ukupna za-premina staloènih granula iznosila je 2780 mL i sa-dràvala je 136.7 grama granularnog mulja, tj. 5.70g.L-1. Odnos volatine i ukupne mase iznosio je 82.3%. Preme tome, ukupna volatilna masa granula izno-sila je 4.69 g .L-1.

Prostorno optere}enje reaktora poslednih danapogona iznosilo je 3.21 g HPK.L-1.dan-1. Prema to-me, optere}enje granularnog mulja iznosilo je kakosledi : 3.21 g HPK.L-1.dan-1 / 4.69 g volatilne masegranula = 0.68 g HPK .po gramu volatilne mase gra-nularnog mulja. Ovo optere}enje granula je vrlo veli-ko i ne{to je ve}e od maksilano preporu~ene vre-dnosti koju navodi Versprille (2002) za proces pre~i{-}avanja u UASB raktoru. I pored tako visokog opte-re}enja granularnog mulja efekat uklanjanja HPKiznosio je 86.8 %, ali je vrednost HPK u efluentu viso-ka i na kraju ispitivanja prose~na vrednost u posle-dnjoj dekadi ispitivanja iznosila je 429 g.m-3.

Na kraju eksperimenta utvr|eno je da volatilnamasa granula iznosi 4.68 g.L-1 Prema tome, prose-~an rast volatilnog dela granula na dan jednak je ka-ko sledi:

4.68 g.L-1 : 79 dana trajanja eksperimenta = 0.059 g.d-1

Zaklju~ci1. Kao i u prethodno navedenim istraìvanjima osno-

vni cilj ovih ispitivanja bio je razvoj granularnogmulja u laboratorijskim reaktorima sa otpadnomvodom iz fabrike za proizvodnju ~ipsa prema istojmetodologiji kao i u prethodno prikazanim ekspe-rimentima.

2. Na kraju eksprimenta pri prostornom optere}enjuod 3.21 gHPK.L-1.d-1 efekat uklanjanja HPK izno-sio je 86.8 %

3. Prose~an prirast granula iznosio je na kraju ek-sperimenta 0.059g.d-1.

LITERATURAElez, A. Vi}anovi}, J., Stevanovi}, Z., Popovi}, M., i

Kneì}, L. Gajenje granularnog mulja. Me|una-rodna konferencija “Otpadne vode, komunalni~vrsti otpad i opasan otpad”. Zlatibor, 20-23 apri-la 2004.g. Zbornik radova, Udruènje za tehno-logiju vode i sanitarno inènjerstvo, 20 – 24.

Vi}anovi}, J., Elez, A., Djoki}, D., Odi}, M., Stevano-vi}, Z., Leki}, G., Popovi}, M. i Kneì}, L. Primje-na granularnog mulja za pre~i{}avanje otpadnihvoda koje sadrè {e}er i volatilne masne kiseli-ne. Me|unarodna konferencija “Otpadne vode,komunalni ~vrsti otpad i opasan otpad”. Zlatibor,19-23 aprila 2004.g. Zbornik radova, Udruènjeza tehnologiju vode i sanitarno inènjerstvo,Beograd, 57-63.

Vi}anovi}, J., Popovi}, M., Stevanovi}, Z. i Kneì}, L.Anaerobni proces pre~i{}avanja otpadnih vodapomo}u granularnog mulja. Me|unarodna kon-ferencija “Otpadne vode, komunalni ~vrsti otpadi opasan otpad”. Zlatibor, 20. - 23. aprila 2004.g.Zbornik radova, Udruènje za tehnologiju vode isanitarno inènjerstvo,13 – 19.

Vi}anovi}, J., Elez, A., Djoki}, D., Odi}, M., Stevano-vi}, C., Leki},G., .Popovi}.M., Kneì}, L PrimjenaUASB reaktora za pre~i{}avanje otpadnih vodakoje sadrè skrob i vilatilne masne kiseline. 35.konferencija o aktuelnim problemima kori{}enjai za{tite voda. Jugoslovensko dru{tvo za za{tituvoda . Zlatibor, 6 - 9.jun 2006, 347 - 352.

Popovi}. M. Pre~i{}avanje otpadnih voda granular-nim muljem. Voda i sanitarna tehnika, 37, 4-5, 5– 43, 2007.

Eksperimente je finansirala European Commision aistraìvanja su obavljena u Institutu za vode iz Bije-

ljine u saradnji sa Wageningen University, Wage-ningen, The Netherland

32VODA I MI BROJ 69

UVODlo (zemlji{te) dolazi u najva`nije prirodneresurse, gdje zajedno sa vodom, zrakom iorganizmima sa~injava jedinstveni eko-sistem. Tlo posjeduje ~itavi niz svojstava

koji ga ~ine kao specifi~no tijelo gdje naro~ito dola-ze: ono je ìvi organizam koji ima specifi~ne putevenastanka (geneze) i razvoja (evolucije).

Tlo se koristi multifunkcionalno, gdje se izdva-jaju dvije osnovne grupe tj. ekolo{ke i tehni~ke. Oba-dvije ove funkcije pretenduju na isti zemlji{ni prostor.Sa aspekta ekolo{kih funkcija tlo se koristi kao ì-votni prostor biljnog korijena, gdje one iz tla uzimajuhraniva, vodu, zrak. Osim toga, tlo je i ìvotni pros-tor velikog broja mikro i makroorganizama koji pro-vode cijeli svoj ìvot u tlu (krtice, gliste, i dr.). [to tlobolje obavlja ove svoje funkcije, ono je boljeg kvali-teta odnosno, ono je plodnije.

Tehni~ke funkcije tla ozna~avaju kori{tenje tlaiznad sfere ekolo{kih funkcija. Tu dolaze mnogi kori-snici zemlji{nog prostora kao {to su: naselja, fabrike,saobra}ajnice, vje{ta~ke akumulacije, eksploatacijaraznih sirovina, odlaganje raznog otpada i dr.

Kao posljedica takvog na~ina kori{tenja zemlji-{ta na podru~ju BiH do{lo je i dolazi do velikih gubi-taka zemlji{ta. Ovi gubici godi{nje iznose cca 3.000

ha. U zemljama ex- Jugoslavije ovi gubici iznose cca15.000 ha, a u cijelom Svijetu godi{nji gubici iznose7 miliona ha. Ovi gubici i dalje }e se odvijati, a u ne-kim podru~jima i pove}avati jer }e se broj stanovni-ka uve}avati, kao i izgradnja naselja, te industrije,puteva i dr. U tim procesima suprotnosti interesa klju-~no pitanje se postavlja mogu li se i na koji na~in do-vesti u harmoniju ove dvije suprotnosti. Odmah danaglasimo apsolutnih mjera nema ali je mogu}e pri-mijeniti ~itavi niz relativnih mjera – gdje je osnovni ciljkako u tim suprotnostima sa~uvati najvrijednija tla?

1. Neki termini u domenu tehnogenih tvorevina

Kori{tenjem tla u domenu njegovih tehnogenihfunkcija formirao se ve}i broj tehnogenih termina.Navodimo neke od njih:

– tehnogeni reljef – je posljedica eksploatacije ra-znih sirovina (ugalj, èljezna ruda, boksit, kameno-lomi, i dr.). To su specifi~ne forme razli~itog izgle-da, inklinacije i konfiguracije.

– tehnogeni supstrati – to su razli~ite tvorevine koje~ine: krovine (jalovine) nastale eksploatacijom ra-znih sirovina, te deponije (koje ~ine otpadni mate-rijali, kao {to su: komunalni otpad (sme}e), indus-

IZBOR OPTIMALNIH REKULTIVACIONIH MJERAO[TE]ENIH ZEMLJI[TA U CILJU NJIHOVOG OSPOSOBLJAVANJA ZA BILJNU PROIZVODNJU

33VODA I MI BROJ 69

T

Prof. dr. emeritus HUSNIJA RESULOVI]

trijski otpad (pepeo i {ljaka iz termoelektrana), me-dicinski otpad, radioaktivni otpad i dr.). Od njihovihsvojstava zavisit }e u velikoj mjeri i izbor rekultiva-cionih mjera,

– tehnogena zemlji{ta – su tvorevine koje nastajuna tehnogenim supstratima. U Sistematici tla zauzi-maju ova tla posebnu klasu, tzv. klasu tehnogenihzemlji{ta, gdje se danas izdvaja 8 sistematskih je-dinica na nivou tipa. Tu dolaze: Deposol, rekultisol,cinerosol, garbisol, nekrosol, urbisol, tla zatvorenihprostora (staklenici), pirosoli (gorena tla).

Ove novotvorevine imaju i specifi~ne slojeve(horiozonte) koji se u sistematici zemlji{ta obiljeàva-ju specifi~nim oznakama.

– tehno-pedogeni faktori – su specifi~ni faktori kojiuti~u na svojstva tehnogenih tvorevina i odredjujuu velikoj mjeri pravce njihovog razvoja,

– tehno-pedogeni procesi su specifi~ni procesi kojise odigravaju u tehnogenim tvorevinama. Oni posvom na~inu djelovanja i nastalim posljedicama serazlikuju od procesa koji se odigravaju u prirodnimi antropogenim tlima. Kao rezultat tih procesa stva-raju se i specifi~na jedinjenja i tvorevine, i na taj na-~in stvaraju se i posebni ekolo{ki uslovi za biljke,kao i za ostali ìvi svijet (edafon) u tlu, tj. razvoj i pri-sustvo mikro i makro organizama u ovim tvorevina-ma.

– tehnogeni horizonti (slojevi): su specifi~ni hori-zonti, koji su formirani u posebnim uslovima i ~es-to sadrè i razli~ite artefakte tj. dijelove raznih ma-terijala nastalih na eksploatacijama raznih sirovina(gdje dolaze: ostaci uglja, boksita, i dr. materijala).Oni mogu biti rezultat u~e{}a ve}eg broja razli~itihmaterijala odnosno njegovih prirodno-tehnogenihmaterijala, i posebnih hemijskih i fizi~kih svojstava.êsto mogu sadràvati i prisustvo te{kih metala, itada dobivaju jo{ i oznaku kontaminiranosti. Tako-|e se mogu sadràvati i prisustvo radioaktivnihmaterijala. Ove karakteristike su od zna~aja kodprivodjenja kulturi ovih tvorevina.

34VODA I MI BROJ 69

Sl. 1. Tuzla – Djurdjevik: Povr{inskom eksploatacijom uglja do{lo je do stvaranja veoma dubokih i {irokih kratera.

Sl. 2. Trebinje – Zuba~ko polje: Eksploatacija pijeskai {ljunka dovela je do velikih o{te}enja zemlji{ta koje

posebno veliki problem u kra{kom podru~ju.

2. Kriterijumi za izbor rekultivacionih mjera

Osnovne mjere za sanaciju tehnogenih zemlji{tanazivaju se rekultivacija. Pod tim terminom se podra-zumijeva dovodjenja o{te}enih zemlji{ta u stanje daim se vrate njihova ekolo{ka svojstva, odnosno da semogu koristiti za biljnu proizvodnju.

Posebno èlimo ista}i – da se kao temeljno da-nas smatra tzv. prava rekultivacija ili eurekultivaci-ja. To je polifazni postupak koji uklju~uje 3 faze i to:tehni~ku – agrotehni~ku – biolo{ku, {to je i putem za-kona to regulisano. êsto se u praksi koriste takvina~ini rekultivacije, da se npr. samo jedna od nave-dene tri faze primijeni, npr. sadnja {umskih kultura.Na ovakvim zemlji{nim povr{inama ova mjera seozna~ava kao semi-rekultivacija, i ona se ne moèkoristiti kao zamjena pravoj rekultivaciji. Primjena sa-mo ove mjere, medjutim – teren i dalje ostaje naru-{en, o{te}en, sa kraterima. Jo{ da navedemo jedanvid tzv. rekultivacije to je spontana rekultivacija, ka-da u prirodnim uslovima dolazi do porasta vegetaci-je, ali teren i dalje ostaje naru{en. Prema tome – za-konski je opravdana samo prava rekultivacija tj. eure-kultivacija.

Kod izvodjenja prave rekultivacije potrebno jeuzeti u obzir poznavanje sljede}ih uslova:

– svojstva tehnogenih supstrata gdje dolazi pozna-vanje hemijskih i fizi~kih njegovih svojstava

– sadràj te{kih metala – hemijska kontaminacija– prisustvo patogenih organizama tzv. biolo{ka kon-

taminacija – prisustvo radioaktivnih materija

35VODA I MI BROJ 69

Sl. 3. Tuzla – Djurdjevik: odlaganje jalovine (krovine) na obradive povr{ine dovelo je do daljeg uni{tavanja zemlji{ta.

Sl. 4. Krovinsko jalovinski materijal se ~esto sastoji iz pjeskovitih geolo{kih slojeva. Va`no je kod izbora

rekultivacije da se na povr{inu odloènog materijala mora nanositi poseban sloj prirodnog tla

ili povoljnog krovinskog materijala.

Sl. 5. Krovinski slojevi ~esto sadrè i krupnije odlomke geolo{kih mnaterijala. U~e{}e ovih odlomaka smanjuje

njihovu pogodnost za rekultivaciju.

Sl. 6. Gacko – odlagali{te pepela i {ljake dovodi pored isklju~enja zemlji{ta iz proizvodnje i do uni{tavanja

okolne vegetacije. Usljed razno{enja suhog pepela ovdje je nu`no izvesti indirektnu rekultivaciju.

Sl. 7. Mostar – deponija crvenog mulja iz tvornice aluminijuma. Usljed prisustva sode i velikih koli~ina

aluminija zahtijeva indirektnu rekultivaciju.

3. Izbor pravca rekultivacionih mjera u odnosu na tehnogene tvorevine

Za izbor pravca rekultivacionih mjera conditio si-ne qua non je poznavanje tehnogenih tvorevina (ti-pova).

U okviru ovih problema postavljaju se sljede}adva pitanja.

– kako izabrati pravac rekultivacije, – koji materijal i koju dubinu nane{enih materijala

primijeniti.

U vezi izbora pravca rekultivacije temeljno pita-nje je: da li koristiti direktni ili indirektni postupak.

Direktni pravac rekultivacije je kada se postoje-}i tehnogeni supstrat moè koristiti bez nanao{enjaspecifi~nog sloja na njegovu povr{inu.

Indirektni pravac rekultivacije se koristi u slu~a-jevima kada je tehnogeni materijal nepovoljnih svoj-stava.

U odnosu na dubinu nane{enog sloja zavisi ta-kodje od kvalitete tehnogenog sloja.

36VODA I MI BROJ 69

Sl. 8. Sarajevo – Lapi{nica – o{te}enja zemlji{ta nastala eksploatacijom kre~nja~ko.dolomitnih stijena (kamenolom)

nastali usitnjeni kre~nja~ko dolomitni supstrat usljed prisustva skeleta takodje zahtijeva indirektnu rekultivaciju

Sl. 9. Gacko – odlaganje krovinskih materijala dovodi do o{te}enja obradivih zemlji{nih povr{ina

Sl. 10. Sarajevo – Hadì}i: u eksploataciji kre~nja~kog supstrata (kamenolom) dolazi do stvaranja krupnih

odlomaka stijena. Ovi materijali zahtijevaju indirektnu rekultivaciju.

37VODA I MI BROJ 69

Sl.11. Sarajevo – Bu}a Potok – komunalno odlaganje sme}a usljed nepovoljnih svojstava zahtijeva indirektnu rekultivaciju.Potrebno je nanositi cca 40-50 cm povoljnog povr{inskog sloja.

Sl. 12. Sarajevo – Bu}a Potok – na jednom dijelu o{te}enih zemlji{nih povr{ina izvedena je sanacija, uz nano{enje povoljnog prirodnog sloja.

38VODA I MI BROJ 69

Sl. 13. Tuzla – Djurdjevik – rekultisol uz prisustvo ostataka uglja u njegovom profilu. Mogu}a direktna rekultivacija.

Sl. 14. Tuzla – Djurdjevik – rekultisol u profilu prisutna znatnakoli~ina laporovitog materijala koji se lako raspada

pod uticajem atmosferilija.

Rijeka Jezernica kod Fojnice u zimskom ambijentu.


39VODA I MI BROJ 69

Tabela 1. Sadràj mjera po fazama rekultivacije

Tabela 2. Pravci rekultivacije i dubina nane{enog sloja

Iz navedene tabele se vidi da je navedeno 7 spe-cifi~nih grupa prema na~inu i pogodnosti izvodjenjarekultivacije.

Ovim na~inom grupisanja odgovaraju}ih materi-jala za rekultivaciju pruìt }e se sigurniji pristup i ra-cionalnije izvodjenje sanacionih mjera.

ZAKLJUÂKU radu su izdiferencirani pristupi za optimalno

izvodjenje rekultivacionih mjera o{te}enih zemlji{ta.O{te}enja tla i dalje }e biti prisutna, jer }e postojati izahtjevi za eksploatacijom prirodnih resursa, stvara-njem novih odlagali{ta raznog otpada, izgradnjasaobra}ajnica i sl.

Kao uslov izvodjenja potrebnih rekultivacionihmjera osnova je poznavanje svojstava kako tehnoge-nih zemlji{ta tako i tehnogenih supstrata. U okviru to-ga problema potrebno je istraìti njihova fizi~ka, he-mijska svojstva, te sadràj te{kih metala i organskihpolutanata, stanje biolo{ke kontaminacije i radioakti-vnost. U radu su izdvojeni pojedini tehnogeni sup-strati i data ocjena njihove pogodnosti. Izdvojeno jesljede}ih 7 osnovnih grupa, vrlo povoljan – srednjepovoljan – malo povoljan – vrlo nepovoljan – izrazitonepovoljan – toksi~an.

U odnosu na izvodjenje rekultivacionih mjera natehnogenim tlima va`no je poznavati da li treba pri-mjeniti direktnu ili indirektnu rekutlivaciju. Na tomprincipu izdvojeno je 7 grupa i to: za direktnu rekulti-vaciju je izdvojena samo jedna grupa (tabela 2) dokje za ostalih 6 grupa potreban indirektni pristup. Ovajindirektni pristup uklju~uje nano{enje posebnog slo-

ja na tehnogene supstrate. Dubina nane{enog slojase kre}e u zavisnosti od svojstava tehnogenih zemlji-{ta od 20-40 cm.

Uzimanjem u obzir navedene kriterije bit }eomogu}eno uspje{nije privodjenje kori{tenju ovihzemlji{ta u biljnoj proizvodnji.

Kori{tena literaturaêngi}, I. (2004). Karakteristike geneze evolucije i

plodnosti pirogenih zemlji{ta na podru~ju tu-zlanske regije. Doktorska teza, [umarski fakul-tet, Sarajevo

Goncharova, N. (2003). Remediation of soil contami-nated with radionuclides in South Belarus. SUI-TMA, Nancy

Jahn, R. Zikeli M., Kastler, M. (2003). Soil devlop-ment and classification of anthrosol, with wi-tric/andic properties from lignite ash. SUITMA,Nancy

Omeragi} J., (1990): Kontaminacija tla sa raznim for-mama parazita: Veterinaria 48, 1-2, Sarajevo.

Resulovi}, H. (1991): O{te}enja zemlji{ta, probleminjihovog istraìvanja. Simpozij, Posebna publi-kacija Akademije nauka i umjetnosti BiH, Saraje-vo.

Resulovi}, H. (2009): Bolesna tla – nastanak, i zdrav-stveno stanje i lije~enje (sanacija). Voda i mi br.67. god. XIII, Sarajevo.

Scheffer-Scachtschabel (2002): Lehrbuch der Bo-denkunde. Spectrum, 15. Auflage.

Sobocka, Jaroslava (2001): New Trends in Anthropo-genic soil groups formation. Soil antropisationVI. Proceedings, Bratislava.

40VODA I MI BROJ 69

Kad snijeg pokrije brijeg, sve je bijelo i ~isto. Snimljeno u dolini Jezernice.


onska hromatografija je posebna vrsta te-~ne hromatografije koja se koristi za odre-|ivanje katjona i anjona u vodi i vodenimrastvorima. Te~no hromatografska separa-

cija jona se vr{i na hromatografskoj koloni. Za odre-|ivanje anjona jonskom hromatografijom kao staci-onarna faza se koristi anjonski izmjenjiva~ niskog ka-paciteta, a kao mobilna faza obi~no se koristi vodenirastvor soli slabe monobazne ili dvobazne kiseline.Joni u uzorku se razdvajaju pomo}u razli~itih intera-kcija sa funkcionalnim grupama jonskog izmjenjiva-~a. Najzna~ajnija metoda detekcije standardnih ne-organskih anjona je detekcija provodljivosti, pri ~e-mu se mjeri razlika u provodljivosti izme|u eluiranihjona uzorka i eluenta. Razdvojeni anjoni u svojim ki-selim formama mjere se na osnovu provodljivosti.Identifikuju se na osnovu retencionog vremena.Kvantitativna analiza vr{i se pomo}u visine pika ilipovr{ine ispod pika

Klju~ne rije~i: anjoni, jonska hromatografija

UVODPojam hromatografija je op{ti naziv za {irok op-

seg fizi~ko-hemijskog procesa razdvajanja u kojemse komponente razdvajaju pomo}u distribucije izme-

|u stacionarne i mobilne faze. Klasifikacija razli~itihtipova hromatografije se vr{i u zavisnosti od agrega-cionog stanja dvije faze.

Hromatografija se zasniva na razli~itoj migracijirastvorenih supstanci kroz sistem koji se sastoji oddvije faze-mobilne i stacionarne. Stacionarna faza jeaktivan sorbent koji ostaje nepokretan, a mobilna fa-za je pokretna.

Uzorak se nanosi na stacionarnu fazu i ispira semobilnom fazom koja prolazi kroz stacionaran sloj. Uzavisnosti od interakcija komponenata uzorka sasorbentom dolazi do njihovog razli~itog zadràvanjana stacionarnoj fazi i do raspodjele uzorka izme|udvije faze. Prve izlaze komponente koje su najslabijevezane za stacionarnu fazu.

Hromatografski postupak u kojem je mobilna fa-za te~nost naziva se te~na hromatografija, to je pro-ces u kojem se kvantitativno razdvajaju komponentete~ne smje{e.

Na dijagramu 1 je prikazan osnovni koncept se-paracije koja se doga|a sa smjesom u te~noj hroma-tografiji. Ukoliko postoji razli~ita ravnoteà molekulaanalita, gdje jedan molekul ima ve}i afinitet prema je-dnoj od faza od drugog molekula, do}i }e do sepa-racije hromatografijom.

ODRE\IVANJE ANJONA U VODI METODOM JONSKE HROMATOGRAFIJE

41VODA I MI BROJ 69

J

DRAGANA \OKI], dipl. hem.

Rezultat hromatografije je hromatogram, koji jezapravo zapis o~itanja signala sa detektora. Me|u-tim, taj signal mora biti proporcionalan da bi odraà-vao relativnu koli~inu uzorka svake komponentesmjese.

JONSKA HROMATOGRAFIJA Jonska hromatografija je posebna vrsta te~ne

hromatografije koja se koristi za odre|ivanje katjonai anjona u vodi i vodenim rastvorima. Zasniva se nahemijskoj reakciji izme|u jona u rastvoru i ~vrstesupstance koja nosi funkcionalne grupe koje moguda veù jone elektrostati~kim silama. Ta ~vrsta sup-stanca se naziva stacionarna faza. U slu~aje katjon-ske hromatografije funkcionalne grupe koje su veza-ne za stacionarnu fazu su grupe sulfonske kiseline, au slu~aju anjonske hromatografije to su kvaternerneamonijumove soli. Teoretski, joni sa istim naelektrisa-njem mogu biti izmijenjeni kompletno reverzibilnoizme|u dvije faze. Za svaki jon, proces izmjene kara-kterisan je odgovaraju}om jonsko-izmjenjiva~komravnoteòm, koja odre|uje raspodjelu izme|u mobil-ne i stacionarne faze. Hromatografski parametri kao{to je vrijeme zadràvanja, oblik hromatografske kri-ve, su specifi~ni za svaki sistem i zavise od kolone,eluenta i brzine protoka.

ODRE\IVANJE ANJONA JOSKOM HROMATOGRAFIJOMJonska hromatografija omogu}ava kvantitativno

razdvajanje anjona u vodama.

Odre|ivanje anjona poput bromida, hlorida, flu-orida, nitrata, nitrita, fosfata i sulfata je ~esto poèljnoradi karakterizacije vode i/ili odabira potrebnog tre-tmana. Iako konvencionalne kolorimetrijske, elektro-metrijske ili titrimetrijske metode mogu posluìti zaodre|ivanje zasebnih anjona, samo jonska hromato-grafija predstavlja jedinstvenu instrumentalnu tehni-ku koja se moè koristiti za njihovo brzo, sekvencijal-no mjerenje. Ovom metodom se elimini{e potreba zakori{tenjem opasnih reagenasa i ona efikasno razli-kuje halogenide (Br-, Cl- i F-) i oksojone (SO3

2-,SO4

2- ili NO2-, NO3

-). Granica detekcije se kre}eispod 1ppm {to zavisi od kolone, eluensa i pripremeuzorka.

Kolone za razdvajanje anjonaRazdvajanje anjona se de{ava na jonoizmjenji-

va~koj koloni. Svojstva jonoizmjenjiva~ke kolone suodre|ena jonoizmjenjiva~kim grupama. Kolona zarazdvajanje anjona se sastoji od anjonske smole ma-log kapaciteta sa kosturom od stiren-divinilbenzenaili polivinil alkohola sa sposobno{}u razdvajanja Br-,Cl-, NO3

-, NO2-, PO4

3- i SO42-. Za{titna kolona, pret-

kolona, identi~na je koloni za razdvajanje i sluì zaza{titu kolone od za~epljavanja ~esticama ili organ-skim spojevima. Odre|ivani anjoni se razdvajaju naosnovu njihovih relativnih afiniteta prema jako ba-znom anjonskom izmjenjiva~u niskog kapaciteta(kolone za za{titu i razdvajanje).

Na sljede}oj slici je dat primjer idealnog razdva-janja:

42VODA I MI BROJ 69

Dijagram 1. Koncept separacije u te~noj hromatografiji

Ovo je primjer idealne separacije. Treba obratitipa`nju na mrtvu zapreminu: ni{ta ne moè biti eluira-no prije mrtve zapremine. Mrtva zapremina hromato-grafskog sistema je mjera koli~ine “prazne” zapremi-ne u sistemu. Za dobro konstruisani IC sistem dopri-nos parametara (cijevi, spojnice) izvan kolone nemaveliki zna~aj u pore|enju sa doprinosom kolone.Stoga se smatra da je mrtva zapremina mjera mrtvezapremine kolone.

Mrtva zapremina se mjeri tako da se injektirasupstanca koja ne}e imati nikakvih interakcija sa sta-cionarnom fazom. Prvi pik koji izlazi sa kolone jemrtva zapremina. Za mrtvu zapreminu kapacitetni fa-ktor je 0.

Efikasnost kolone moè biti definisana kao ste-pen na koji kolona i/ili drugi sistem komponenti mo-gu fizi~ki ili hemijski uticati na razdvajanje analita.Kao porast efikasnosti kolone, komponente analita}e eluirati u manjoj zapremini mobilne faze, {to jezapaèno kao uzak ili jasan oblik pika. Efikasnost ko-lone se obi~no predstavlja kao broj teoretskih podo-va(tavana). Teoretski pod je zami{ljeni sloj u koloni ukome dolazi do uspostavljanja ravnoteè izme|usupstance rastvorene u jednoj i drugoj fazi. Parame-tri koji uti~u na efikasnost su: veli~ina ~estica i distri-bucija veli~ine, vrsta punjenja, viskoznost mobilne fa-ze i temperatura.

Uticaj mobilne faze (eluenta) na razdvajanjeTokom razdvajanja na jonoizmjenjiva~kim kolo-

nama mali joni eluiraju ranije, a ve}i kasnije. Tako|e,monovalentni joni eluiraju prije, a dvovalentni i tri va-lentni kasnije.

Za analiziranje anjona u vodi kao mobilna fazase upotrebljava rastvor natrijum bikarbonata i natri-jum karbonata, pH treba da bude izme|u 9 i 10. Utom slu~aju anjoni se eluiraju sljede}im redoslije-

dom:F-, Cl-, NO2-, Br-, NO3

-, PO43-, SO42-. Ako je

pH eluenta pomjeren prema ve}im vrijednostima,dolazi do disocijacije fosfata, odnosno HPO4

2- prelaziu PO4

3-. Zbog toga pove}anje koncentracije Na2CO3u eluentu dovodi do pomaka hromatografske krivefosfata koji }e se tada eluirati tek nakon sulfata.

U vezi sa mobilnom fazom se javljaju mnogi pro-blemi i to zbog:

nerastvorenih ~estica rastvorenih gasova drugih zaga|iva~a

Da bi se sprije~ila pojava tih problema preporu-~uje se redovno degaziranje mobilne faze.

S obzirom da karbonatno-bikarbonatna mobilnafaza ima visoku elektroprovodljivost, dolazi do ome-tanja identifikacije odre|ivanih anjona u uzorku. Dabi se sprije~ila ta pojava koriste se supresori kojismanjuju provodljivost mobilne faze i pove}avajuprovodljivost analita pomo}u kiselo-bazne reakcijeneutralizacije

Mobilna faza: NaHCO3/Na2CO3 + Resin-SO3

- H+Resin-SO3

- Na+ + H2CO3

Analit: NaX + Resin-SO3

- H+Resin-SO3

- Na+ + HX X - anions (Cl-, NO2

-, Br-, etc.)

U jonskom hromatografu supresor se nalaziizme|u kolone sa jonskim izmjenjiva~em i detektoraprovodljivosti. Razdvojeni anjoni se usmjeravaju krozsupresor gdje se prevode u svoje kisele forme viso-ke provodljivosti, a karbonatno-bikarbonatna mobil-na faza se prevodi u karbonatnu kiselinu slabe pro-vodljivosti. Analiza anjona sa supresorom je oko 10puta osjetljivija nego obi~na jonska hromatografija.

43VODA I MI BROJ 69

U toku supresorske reakcije dolazi do tri simulta-na procesa:

1. Kontinuirana supresija

2. Elektrohemijska regeneracija

3. Uklanjanje gasova

DetektoriKao univerzalna metoda za odre|ivanje jonskih

komponenti, konduktometrijsko mjerenje zauzimacentralnu poziciju u jonskoj hromatografiji. Kondu-ktometrija je definisana kao sposobnost rastvoraelektrolita da u elektri~nom polju izme|u dvije elek-trode transportuje struju putem jonske migracije.

Pro{irenjem upotrebe jonske hromatografije,pro{irena je i upotreba detektora. Koriste se svi elek-trohemijski detektori, UV/VIS detektor, indirektni UVdetektor, te vezani sistemi IC-ICP i IC-MS.

KalibracijaProcjena povr{ine pikaZa hromatogram snimljen konduktometrijskim

detektorom, povr{ina ispod pika supstance je direk-tno proporcionalna koli~ini supstance. Za odre|iva-nje povr{ine pika upotrebljavaju se elektroni~ki inte-gratori ili programi za procjenu povr{ine hromato-grafske krive. Dobri rezultati se dobijaju za srednje ivisoke koncentracije analita. Kod odre|ivanja povr{i-ne pika, mora se obratiti pa`nja kada se faktor kapa-citeta uzorka mijenja zbog uticaja matriksa. Prora~unmoè biti problemati~an u slu~ajevima kada je pik ra-zvu~en, te je prisutan veliki {um detektora.

Procjena visine pikaKada je oblik pika konstantan, visina pika (raz-

daljina izme|u bazne linije i maksimuma pika) je ve-li~ina proporcionalna povr{ini pika i pri procjeni hro-matograma. Visina pika se lako odre|uje ru~no i sto-ga moè biti metoda izbora pri radu na hromatogra-fima koji imaju samo {tampa~ ili ploter. Uslov kojiodre|uje primjenljivost procjenje visine pika je kon-stanta k´. Zbog uslova linearnosti ova metoda je po-godna za odre|ivanje samo niskih i srednjih koncen-tracija uzorka. Linearno podru~je je {ire za sastojkekoji eluiraju kasnije nego za one koji eluiraju na po-~etku hromatograma. Ako je u hromatogramu prisu-tno preklapanje pikova ili neravna bazna linija, meto-da procjene visine pika je bolja od metode procjenepovr{ine pika.

Kalibracija sa vanjskim standardomDirektno pore|enje intenziteta signala (povr{ina

ili visina pika) u nepoznatom uzorku sa standardnimrastvorom iste supstance je naj~e{}e kori{tena me-toda kalibracije u jonskoj hromatogrfiji. Va`no je inje-

ktirati istu zapreminu uzorka i standarda, pod istimhromatografskim uslovima. Uzorak, koji se analizira,mora biti pribli`no iste koncentracije kao i standardkojim se radila kalibracija. Kalibracija se, obi~no, ra-di sa najmanje tri standarda razli~itih koncentracija.Potrebno je injektirati standardne rstvore koji sadrèjedan ili smjesu anjona i odrediti pribli`na retencionavremena. Dobijena vremena variraju u zavisnosti oduslova snimanja, ali ako se koriste standardni eluen-ti i kolona za razdvajanje anjona, zadràvanje anjonaje uvijek prema redoslijedu F-, Cl-, NO2

-, Br-, NO3-,

PO43-, SO4

2-. Injektiraju se najmanje tri razli~ite kon-centracije svakog anjona i konstrui{e se kalibracionakriva crtanjem visine pika ili povr{ine ispod pika ufunkciji koncentracije. Svaki put kada se promijenevrijednosti za detektor, eluent ili sredstvo za regene-raciju kolone potrebno je vr{iti rekalibraciju.

Kalibracija sa unutra{njim standardomDa bi se uzela u obzir gre{ka u toku pripreme

uzorka, npr. gre{ka pri razblaènju ili da bi se odre-dio rikaveri, kalibracija se moè sprovesti sa drugomstandardnom supstancom, koja se dodaje uzorku ivanjskom standardu. Ova komponenta se zove unu-tra{nji standard i mora se eluirati {to je bliè mogu}eispitivanom uzorku, mora biti potpuno rastvorna urastvoru uzorka i standarda, mora biti sli~ne koncen-tracije i sli~ne hemijske strukture kao i uzorak, te mo-ra davati sli~an odziv na detektoru.

Metoda standardnog dodatkaMetoda standardnog dodatka se, u jonskoj hro-

matografiji, primarno koristi kada se javljaju problemisa matriksom. Poznata koli~ina standarda se dodajeuzorku koji se odre|uje. Mjere se signali netretiranoguzorka(uzorka bez dodatka standarda) i spajkova-nog uzorka. Hromatografski uslovi pri tome morajubiti identi~ni. Dodatak standarda se moè izvesti je-dnokratno ili vi{ekratno.

Prednost metode standardnog dodatka je u nje-noj velikoj pouzdanosti, jer je kalibracija sprovedenapod istim uticajima matriksa pod kojim se nalazi ispi-tivani sastojak. Smetnje koje nastaju sa promjenomu temperaturi, pritisku itd, mogu se otkloniti ponavlja-njem kalibracije. Tada ne}e imati uticaj na rezultatemjerenja. Ova metoda poskupljuje postupak analizei produàva vrijeme analize, jer je kalibraciju potre-bno ponavljati za svaki uzorak, a ne samo periodi~nokao kod metode sa vanjskim standardom.

Smetnje koje se javljaju u jonskoj hromatografijiPri jonskohromatografskoj analizi anjona dolazi

do raznih smetnji. Svaka supstanca ~ije se retenci-ono vrijeme podudara sa retencionim vremenom ne-kog od odre|ivanih anjona i na koju je detektor osje-

44VODA I MI BROJ 69

tljiv stvara smetnje. Npr., relativno visoke koncentra-cije organskih kiselina male molekulske mase sme-taju pri odre|ivanje hlorida i fluorida u izokratnimanalizama. Visoke koncentracije bilo kojeg jona uti~una rezoluciju i ponekad na retenciju drugih jona.Razblaìvanje uzorka ili postepena elucija prevazila-zi mnoge smetnje. Radi eliminisanja nesigurnosti uidentifikaciji ili kvantifikaciji preporu~ljivo je koristitimetodu poznatih standardnih dodaka. La`ni pikovimogu se javiti zbog kontaminanata iz reagens vode,staklenog posu|a ili aparata za procesiranje uzora-ka. Zbog toga {to se koriste male zapremine uzorkapotrebno je voditi ra~una o mogu}em zaga|enju.Modifikacije poput predkoncentrisanja uzorka, pos-tepene elucije ili ponovnog injektiranja porcije eluira-nog uzorka mogu ublaìti neke smetnje.

ZAKLJUÂKJonska hromatografija je posebna vrsta te~ne

hromatografije koja se koristi za odre|ivanje katjonai anjona u vodi i vodenim rastvorima. Zasniva se nahemijskoj reakciji izme|u jona u rastvoru i ~vrstesupstance koja nosi funkcionalne grupe koje moguda veù jone elektrostati~kim silama. Ta ~vrsta sup-stanca se naziva stacionarna faza.

Jonska hromatografija omogu}ava kvantitativnorazdvajanje anjona u vodama. Odre|ivanje anjonapoput bromida, hlorida, fluorida, nitrata, nitrita, fosfa-ta i sulfata je ~esto poèljno radi karakterizacije vodei/ili odabira potrebnog tretmana. Iako konvencional-ne kolorimetrijske, elektrometrijske ili titrimetrijskemetode mogu posluìti za odre|ivanje zasebnihanjona, jonska hromatografija predstavlja jedinstve-nu instrumentalnu tehniku koja se moè koristiti zanjihovo brzo, sekvencijalno mjerenje. Ovom meto-dom se elimini{e potreba za kori{tenjem opasnih re-agenasa

Razdvajanje anjona se de{ava na jonoizmjenji-va~koj koloni. Svojstva jonoizmjenjiva~ke kolone suodre|ena jonoizmjenjiva~kim grupama. Kolona zarazdvajanje anjona se sastoji od anjonske smole ma-log kapaciteta sa kosturom od stiren-divinilbenzenaili polivinil alkohola sa sposobno{}u razdvajanja Br-,Cl-, NO3

-, NO2-, PO4

3- i SO42-. Za analiziranje anjo-

na u vodi kao mobilna faza se upotrebljava rastvornatrijum bikarbonata i natrijum karbonata.

Naj~e{}e kori{teni detektor u jonskoj hromato-grafiji je konduktometrijski detektor, ali pro{irenjemupotrebe IC, pro{irena je i upotreba detektora.

LITERATURA1. Veronika R. Meyer; Practical High-Performance

Liquid Chromatography, Swiss Federal Laboratori-es for Materials Testing and Research (EMPA),St.Galen, Switzerland, 2004.

2. H. Schafer, M.Laubli, R.Dorig; Ion Chromato-graphy, Switzerland, 2003.

3. C. Eith, M.Kolb, A. Seubert; Practical Ion Chroma-tography, Switzerland, 2001.

45VODA I MI BROJ 69


Snimio: G. Mirkovi}

straìvanje makroinertebrata zoobentosarijeke Krivaje u periodu od novembra2001. godine do oktobra 2002. godinevr{eno je u cilju ocjene kvaliteta vode rije-

ke Krivaje. U ovom radu cilj je dati pregled makroin-vertebrata na|enih u uzorcima i njihovu distribuciju uistraìvanom slivu Krivaje. Makroinvertebrati su orga-nizmi ki~menjaka veli~ine iznad 0,5 mm. Uzimanjeuzoraka makroinvertebrata u jednogodi{njem istraì-vanju Krivaje vr{eno je metodom „kick sampling“.Upotrijebljena je mreà ~ija su okca promjera 0,5mm postavljena na metalnom okviru dimenzija 25 X25 cm. Okvir je pripojen za drvenu dr{ku duìne dvametra. Odabrana su {est lokaliteta: lokalitet A (LA) uOlovu na rijeci Bio{tici i lokalitet B (LB) u Olovu na ri-jeci Stup~anici - sastavnicama rijeke Krivaje; ostalilokalitei su odabrani du` toka rijeke Krivaje i to loka-litet 1 (L1) u podru~ju Boganovi}a, lokalitet 2 (L2) napodru~ju Stipin Hana, lokalitet 3 (L3) u naselju Vozu-}e i lokalitet 4 (L4) u Kova~ima, u donjem toku Kriva-je. Istraìvanja su vr{ena u jednogodinjem periodu,prate}i sezonsku ritmiku, u pet terenskih izlazaka:10. 11. 2001. godine, 10. 03. 2002. godine, 08. 06.2002. godine, 11. 07. 2002. godine i 26. 10. 2002.godine. Na svakom lokalitetu smo izabrali tri presje-ka vodotoka (na po~etku, u sredini i na kraju lokalite-

ta) duìne 30 m.Na svakom presjeku sakupljena su~etiri poduzorka koje smo sakupili u zbirni uzorak i fi-ksirali ga na terenu u 4% formaldehidu. Uzorkovanjeje vr{eno tako {to smo mreù postavili na sedimentu pravcu toka vode. Sediment, kamenje i pijesak,smo podignuli i sa~ekali da voda spere makroinver-tebrate u mreù. Postupak smo primijenili sa objestrane toka. U laboratoriji su uzorci ispirani vodom usitima promjera okca 0,5 mm. Uz primjenu binooku-larne lupe izvr{ena je separacija makroinvertebrata imaterijal je fiksiran u 70% alkoholu. Determinacija ì-votinja izvr{ena je do razli~itih sistematskih kategori-ja a najvi{e do nivoa vrste. Za determinaciju su kori-{teni relevantni klju~evi: Waringer i Graf (1997), Bole(1969), Sanson (1992), Dall i sar. (1990), Nagel (1989)i Studeman i sar. (1992).

DISKUSIJAU jednogodi{njem istraìvanju rijeke Krivaje od

10.11.201. godine do 26.10.2002. godine prikuplje-no je 90 uzoraka. U uzorcima su konstatovana 133taksona sa 12. 766 jedinki. Me|u na|enim makroin-vertebratima po broju taksona isticale su se skupine:vodeni moljci – 37, vodeni cvjetovi – 24, obal~ari – 22i dvokrilci – 17. Ne{to manju brojnost taksona imalisu: puèva – 10, tvrdokrilaca – 8 i malo~ekinja{a – 7.

TAKSONI MAKROINVERTEBRATA I NJIHOVA DISTRIBUCIJA U UZORCIMA KRIVAJE

46VODA I MI BROJ 69

I

Mr. specijalista MIHAD CIKOTI], dipl. biolog

Skupine sa malo na|enih taksona bile su: vilinski ko-njici – 3, pijavice – 2, {koljke 2 te po jedan taksonimale su planarije i raku{ci.

Turbelaria (planarije). U uzorcima zoobentosarijeke Krivaje konstatovana je samo jedna jedinkaplanarije vrste Dugessia ginocephala (Duges) na lo-kalitetu Boganovi}a. Ova vrsta je vezana za vodeumjerene brzine {to je i karakteristi~no za ovaj loka-litet gdje se rijeka Krivaja pro{iruje.

Gastopoda (puèvi). Vrste puèva su na|ene uuzorcima svih {est lokaliteta istraìvanih teku}ica.Njihova distribucija je prikazana u tabeli 1.

Tabela 1. Distribucija vrsta puèva u uzorcima sliva Krivaje uperiodu od novembra 2001. godine do oktobra 2002. godine

U 90 uzoraka zoobentosa istraìvanih teku}icakonstatovano je 10 vrsta puèva sa 319 jedinki. Naj-ve}i broj jedinki Gastropoda na|en je u uzorcimabentosa Krivaje na lokalitetu Kova~a (L4) – 170 jedin-ki. Najmanjui broj jedinki puèva na|en je na lokali-teu Olova u uzorcima Bio{tice – svega jedna jedinkavrste Ancylus fluviatilis. Najzatupljenija vrsta po brojujedinki je Hlandriana holandri – 253 i to u srednjem idonjem toku Krivaje. Ova vrsta ina~e naseljava rije-~ne tokove sa dosta kamenja i pijeska. Nasuprot to-me, vrsta Ancylus fluiatilis sa ukupno 20 jedinki na|e-na je u uzorcima gornjeg toka istraìvanog sliva. Ovavrsta naseljava brze potoke i rijeke sa kamenitim se-dimentom (Quiqley, 1979). Vrsta Theodoxus fluviatilisLinnaeus, 1758 konstatovana je u uzorcima zooben-tosa Krivaje na lokalitetima Stipin Hana i Kova~a saukupno 17 jedinki. To je vrsta koja se javlja u tvrdojvodi, sa kamenitim i {ljunkovitim dnom {to je i osobi-na tih podru~ja. Vrsta Lymnaea truncatula je zastu-pljena sa pet jedinki u uzocima bentosa Krivaje na lo-kalitetima Boganovi}a i Kova~a. Vrsta Lymnaea pere-gra na|ena je u uzocima bentosa Krivaje, u njenomdonjem toku, na lokalitetu Kova~a sa 9 jedinki. To iodgovara, jer je to vrsta sporijeg toka teku}ica. Sa~etiri na|ene jedinke u uzorcima bentosa Krivaje bi-la je vrsta ìvorodnog puà – Viviparus viviparus. Ona

naseljava tokove rijeka i potoka sa dobro razvijenompodvodnom vegetacijom.

Bivalvia ({koljke). U jednogodi{njem istraìva-nju Krivaje i njenih sastavnica u uzorcima bentosana|ene su dvije vrste {koljki sa svega tri jeinke. Dvi-je jedinke vrste Unio sp na|ene su u uzorcima ben-tosa Bio{tice (LA) i Krivaje (L4). Jedna jedinka vrsteAnadonta cygnea na|ena je u uzorcima bentosa Kri-vaje na lokalitetu Vozu}e. Ova vrsta preferira tvrdevode, muljevitog supstrata, spoijeg toka vode, {to jekarakteristi~no za ovaj lokalitet.

Oligochaeta (malo~ekinja{i). Distribucija malo-~kinja{a rijeke Krivaje prikazan je u tabeli 2.

Tabela 2. Distribucija Oligochaeta po lokalitetima sliva Kriva-je u periodu od novembra 2001. godine do oktobra 2002. go-dine

U 90 uzoraka bentosa sliva Krivaje na|eno je se-dam taksona sa 943 jedinke malo~ekinja{a. Najve}ibroj malo~ekinja{a na|en je u uzorcima Bio{tice –314 jedinki dok je najmanje – 29 jedinki na|eno uuzorcima bentosa Krivaje na lokalitetu Vozu}e. Naj-brojnija porodica Tubificidae imala je 606 na|enih je-dinki dok je svega jedna jedinka porodice En-chytraeidae na|ena u uzorcima bentosa Stup~anice(LB). Vrste porodice Tubificidae indicirau jako zaga-|enu vodu. Naididae su eurivalentni organizmi i na-|ene su na svim lokalitetima sa ukupno 297 jedinki.Dvije jedinke Aeolosomatidae na|ene su u uzorcimaStup~anice. Iako dolaze u ~istim vodama te vrste ni-su dobri indikatori kvalieta vode (Wegl, 1983).

Hirudinea (pijavice). U uzorcima bentosa Kriva-je na|ene su dvije vrste pijavica – Erpobdella octocu-lata sa 35 jeinki i Haemopis sanguiua sa svega tri je-dinke. Jedinke pijavica na|ene su na svim lokaliteti-ma osim na lokalitetu Vozu}e. Distribucija jedinki pi-javica u uzorcima bentosa Krivaje prikazana je u ta-beli 3.

Erpobdella octoculata podnose ja~e zaga|enje,hrane se tubificidama, larvama hironomida te pred-stavlja karnivorne organizme. Haemopis sanguisuga

47VODA I MI BROJ 69

je stanovnik kamenitog supstrata teku}ica, hrani semalo~ekinja{ima, puèvima i lavama insekta.

Tabela 3. Distribucija vrsta pijavica u uzorcima bentosa Kriva-je od novembra 2001. godine do oktobra 2002. godine

Amphipoda (raku{ci). U 90 uzoraka zoobentosaKrivaje u toku jednogodi{njeg perioda na|ene su 2.053 jedinke jedne vrste Gammarus balcanicus. Nji-hova distribucija prkazana je u tabeli 4.

Tabela 4. Distribucija Amphipoda u uzorcima bentosa Krivajeu periodu od novembra 2001. godine do oktobra 2002. godine

Najve}i broj jedinki Gammarus balcanicus na-|en je u uzorcima Bio{tice – 1.929, dok je najmanjibroj u uzorcima Krivaje na lokalitetu 4 – svega dvijejedinke. Velika brojnost jedinki raku{aca na lokalite-tu Olovo u uzorcima Bio{tice rezulatat je dobre ishra-ne opalim li{}em i drugim biljnim dijelovima u fazi ra-spadanja – detritusom. To je i zapaèno na tom loka-litetu uz dobro razvijenu podvodnu vegetaciju.. Bitnaje dobra aeracija vode za ovu vrstu tako da ~ak vodamalo moè biti i optere}nea organskim otpadom.

Ephemeroptera (vodeni cvjetovi). Vodeni cvje-tovi su konstatovani na svim lokalitetima u uzorcimaistraìvanog sliva. Njihova distribucija je prikazana utabeli.

Tabela 5. Distribucija vrsta Ephemeroptera u uzorcima ben-tosa Krivaje u periodu od novembra 2001. gpdine do oktobra2002. godine

Taksona vodenih cvjetova u uzorcima bentosaKrivaje na|eno je 24 sa 3. 719 jedinki. Najve}i broj je-dinki na|en je u uzorcima bentosa Bio{tice – 1. 236,dok je najmanje u uzorcima Krivaje na lokalitetu Vo-zu}e – 277 jedinki. Moè se uo~iti opadanje brojnos-ti jedinki vodenih cvjetova u longitudinalnom profilu,prema donjem toku Krivaje. U okviru taksona porodi-ca Baëtidae je bila najbrojnija sa 1. 239 jedinki. Broj-ne su bile i Ephemerillidae – 979, Heptagenidae –828, te Leptophlebiidae - 396 jedinki. Sa manjim bro-jem jedinki u uzorcima su bile zastupljene Siphlonu-ridae – 150, Ephemeridae – 87 i Oligoneuridae – 40jedinki. Jedinke Baëtidae su detritivori {to ukazuje napostojanje organskog otpada u istraìvanoj teku}ici.Me|u njima najbrojnija je vrsta Baëtis rhodani sa 382jedinke. U relevantnoj literaturi se ukazuje da ovavrsta ima dvije generacije – jednu ljetnju i drugu jese-nju (Studemann i sar. 1992), vrlo je prilagodljiva razli-~itim ekolo{kim uvjetima, zbog ~ega je i najbrojnija.Hrani se sakupljaju}i ~estice sa podloge i prisutna jeu vodama brèg a i sporijeg toka. Vrste porodiceHeptagenidae su osjetljivije na ja~e zaga|enje, hra-ne se algama sa kamenja koje otkidaju maksilama

48VODA I MI BROJ 69

Detalj sa rijeke Bistri~ak


(Cummins, 1973). Interesantan je nalaz vrste Epe-orus sp. To je vrsta planinskih teku}ica s dosta kisi-ka, ima spljo{teno tijelo, nepokretne {krge i kandèna kraju tarzusa {to joj omogu}ava ìvot u brzim te-ku}icama. Ova vrsta je na|ena u uzorcima bentosaKrivaje gornjeg toka {to potvr|uje tu ~injenicu. Vrsteporodice Ephemerillidae su detritivori iako su neke ipredatori. Javljaju se i u zaga|enim vodama. U je-dnogodi{njem istraìvanju Krivaje vrste ove porodicena|ene su u znatnom broju na lokalitetima istraìva-nja a Ephemerella ignita najvi{e, sa 706 jedinki. Uuzorcima zoobentosa sliva Krivaje na|ena je ende-mi~na vrsta Siphlonurus croaticus Ulmer, 1920, Ta-nasijevi}, 1974, dinarsko-alpski endem. Ta je vrstadobar indikator ~istih, nezaga|enih voda (Wegl,1983). U uzorcima bentosa Krivaje na|ena je vrstaOligoneuriella rhenana, spada u ju`nosrednjo -evropske vrste i konstatovana je i u ranijim istraìva-njima Krivaje (Mu}ibabi} i sar., 1979). Ova vrsta jekarakteristi~na za brze vode sa dobro razvijenimkandìcama na tarzusu te jako prijanjaju uz podlogu(Cummins, 1973). Va`no je napomenuti da su vrstevodnih cvjetova zna~ajne kao hrana za mnoge vrsteriba – za pastrmku, sapa ~u, {ljivara i druge (Sofra-dìja i sar., 2003).

Plecoptera (obal~ari). Vrste obal~ara su na|eneu znatnom broju {to ukazuje na dobar kvalitet vodeKrivaje. Distribucija jedinki obal~ara prikazana je utabeli 6. Od obal~ara u uzorcima bentosa Krivaje na-|ena su 22 taksona sa 1. 238 jedinke. Najvi{e jedin-ki ovih taksona na|eno je u uzorcima Bio{tice – 376jedinki, najmanji broj je na|en u uzorcima Krivaje nalokalitetu Vozu}e – 59 jedinki. Zavidan broj jedinkiobal~ara na|en je u uzorcima gornjeg toka Krivaje,na lokalitetu Boganovi}a – 385 jedinki. Najve}u broj-nost jedinki imala je porodica Leuctridae sa 403 je-dinke od kojih je bilo najvi{e jedinki vrste Leuctrahippopus. Ova vrsta je vezana za kamenito dno i po-uzdana je kao indikator ~istih voda (Wegl, 1983). Je-dinke ove porodice naseljavaju malo zaga|enu vodui hrane se detritusom.Porodica Nemouridae imala jeznatan broj – 248 jedinki, me|u kojima su se isticalevrste: Nemoura cinerea – 90 te Amphinemura sp. –72 jedinke. Nemoura cinerea ìvi u teku}icama sadosta vegetacije Amphinemura sp. Je vrsta velikihpotoka i rijeka kamenitog dna. Ina~e vrste obal~arasu vezane za kameniti sediment teku}ica i spadaju unajsenzibilnije organizme zaga|enja vode. PorodicaTaeniopterigidae imala je 167 jedinki od kojih jenjbrojnija vrsta Brachyptera sp. sa 78 jedinki. Porodi-ca Perlodidae u uzorcima bentosa Krivaje bila je zas-tupljena sa 144 jedinke. Tijelo vrste Isoperla gramma-tica je prekriveno finim dla~icama i naseljavaju ka-menito dno. U uzorcima bentosa Krivaje na|ena jejedna vrsta Capnia sp. porodice Capnidae sa 119 je-dinki. Ova vrsta naseljava oligosaprobne vode kame-nitog dna i vode sa vi{e rastvorenog kisika.

Tabela 6. Distribucija vrsta Plecoptera po lokalitetima Krivaje uperiodu od novembra 2001. godine do oktobra 2002. godine

Odonata (vilinski konjici). U uzorcima bentosaKrivaje na|ene su tri vrste ove skupine sa svega 15jedinki. Distribucija vrsta vilinskih konjica u istraìva-nom podru~ju prikazane su u tabeli 7.

Tabela 7. Distribucija vrsta vilinskih konjica u uzorcima bento-sa Krivaje u periodu od novembra 2001. godine do oktobra2002. godine

Vrsta Brachytron sp. je bila zstupljena sa 10 je-dinki, dok je Gomphus vulgatissimus sa svega je-dnom jedinkom. Za razvoj jedinki vilinskih konjicapotrebna je dobro razvijena podvodna vegetacijagdje bi ènke poloìla jaja poslije oplodnje. Vjerova-tno da je to razlog slabije brojnosti Odonata u uzor-cima Krivaje koja ima manje razvijenu podvodnu ve-getaciju. Vilinski konjici su grabljivice koje svojomkrinkom, nastalom od donje vilice, hvataju larve koji-ma se hrane u vodi. Larveni stadijum razli~ito traje,ovisno od vrste, od jedne do tri godine.

Trichoptera (vodeni moljci). Vodeni moljci na|e-ni su u velikom broju i na svim lokalitetima u uzorci-ma rijeke Krivaje. Njihova distribucija prikazana je utabeli 8. U jednogodi{njem istraìvanju rijeke Krivaje

49VODA I MI BROJ 69

u uzorcima bentosa vodeni moljci su bili zastupljenisa najvi{e taksona 37 vrsta sa 1. 683 jedinke. Na lo-kalitetu Olova u uzorcima Bio{tice na|eno je 545 je-dinki dok je svega 39 jedinki na|eno u uzorcima Kri-vaje na lokalitetu Vozu}e. Sa zna~ajnom brojno{}ubili su uzorci Krivaje na podru~ju Boganovi}a – 389i Stipin Hana 397 jedinki. Sa najve}im brojem jedinkibila je porodica Hydropsychidae – 519 jedinki Iz oveporodice najbrojnija vrsta je bila Hxdrpsyche angus-tipennis sa 177 jedinki a ujedno i najbrojnija u odno-su na sve vrste u uzorcima bentosa Krivaje. Svega je-dnu jedinku je imala vrsta Beraea maurus u uzorcimarijeke Bio{tice. Vrste porodice Rhyacophilidae u uzor-cima Krivaje imale su 198 jedinki. Te vrste su preda-tori, ne prave zasebne ku}ice ili mreè, ve} za{titutraè ispod kamenja. @ive u malo zaga|enim voda-ma. Jedinke porodice Sericostomtidae u uzorcimabentosa Krivaje bile su zastupljene sa svega dvijevrste i ukupno 320 jedinki. Ove vrste grade ku}ice odzrnaca pijeska koje izgledaju poput finog mozaika.@ive u brzim teku}icama te su najvi{e zastupljene uuzorcima gornjeg toka itraìvanog sliva. Porodica Li-mnephilide imale su 112 na|enih jedinki u uzorcimaKrivaje. Ku}ice su im od pijeska ili malih zrnaca ka-men~i}a. Ku}ice vrste Anabolia nervosa su od zrna-ca pijeska a kasnije balasti biljnih dijelova. Jedinkeove vrste naseljavaju malo do umjereno zaga|enuvodu. Porodica Goeridae imala je 274 jedinke u uzor-cima bentosa istraìvane teku}ica. U uzorcima ben-tosa Krivaje konstatovane su vrste porodica: Glosso-somatidae sa 68 jedinki, Philopotamidae sa 47 jedin-ki, Psychomyidae sa 22, te Odontoceridae sa 52 je-dinke. Vrste vodenih moljaca su zna~ajno zastuplje-ne u ishrani riba – kod poto~ne pstrmke Rhycophyla sp.Kao i vrste porodice Leptoceridae. Vodenim moljci-ma se hrane sapa~a, {ljivar, lipljen i druge.

Tabela 8. Distribucija vrsta Trichoptera u uzorcima bentosasliva Krivaje u periodu od novemra 2001. godine do oktobra2002. godine

50VODA I MI BROJ 69

Rijeka Bosna gotovo svake godine poplavi naselje Reljevo kod Sarajeva


Diptera (dvokrilci). U 90 uzorka bentosa Krivajena|ena su 14 taksona dvokrilaca sa 2. 561 jedin-kom. Distribucija vrsta dvokrilaca prikazana je u ta-beli 9.

Tabela 9. Distribucija vrsta dvokriaca u uzorcima bentosa sli-va Krivaje u periodu od novembra 2001. godine do okobra2002. godine

Najve}i broj jedinki u uzorcima bentosa Krivajena|en je u uzorcima lokaliteta A, rijeke Bio{tice –1.010 jedinki od 9 taksona. Najmanje jedinki – 127 jena|eno u uzorcima bentosa Krivaje na lokalitetu Vo-zu}e. Porodica Chironomidae je bila najzastupljenjasa 1. 570 jedinki dok svega dvije jedinke su na|eneiz porodice Stratiomyidae na lokalitetu Boganovi}a uuzorcima Krivaje. Veliku brojnost jedinki u uzorcimabentosa imale su vrste porodice Simuliidae – 798 je-dinki, samo u uzorcima Bio{tice na|eno je 654 jedin-ke {to se moè pojasniti povoljnim sedimentom zarazvoj tih jedinki. Diptera su eurivalentni organizmi,mogu se na}i na razli~itim oblicima sedimenata teku-}ica, kameniti sediment bogat podvodnom vegetaci-jom (Lindegaard, 1994), razli~itim stepenom optere-}enja vode i hrana su mnogim grabe`ljivim makroin-vertebratima i drugim vodenim organizmima. Vrsteporodice Psychodidae u uzorcima bentosa imale su26 jedinki. Ove vrste dolaze u teku}icama me|u bi-ljem, u mulju i pijesku. U biomonitoringu teku}ica tosu dobri indikatori zaga|enih voda. Interesentan jenalaz pet jedinki vrste Liponeura sp. iz porodiceBlephariceridae. Ova vrsta ìvi u hladnim brdskimpotocima, sa brzim tokom vode, ve}im padom i pri~-vr{}uju se za kamenje trbu{nim pijavkama. Ova vrstaje dobar indikator ~isti voda.

Coleoptera (tvrdokrilci). Vrste tvrdokrilaca sukonstatovane u uzorcima svih lokaliteta istraìvanihteku}ica. Njihova distribucija je prikazana u tabeli 10.

Tabela 10. Distribucija vrtsa tvrdokrilaca u uzrocima bentosaKrivaje u periodu od novembra 2001. godine do oktobra2002. godine

U 90 uzoraka zoobentosa Krivaje konstatovanoje osam taksona tvrdokrilaca, larvi ili imaga, sa 193jedinke. Najve}i broj jedinki na|eno je u uzorcima ri-jeke Bioptice – 53, dok je svega tri jedinke tvrdokrila-ca na|eno u uzorcima bentosa Krivaje na lokalitetuVozu}e. Najbrojnija vrsta je bila Elmis sp. sa 51 na-|enom jedinkom u uzorcima bentosa. Samo jednajedinka porodice Dytiscidae je na|ena u uzorcimabentosa Krivaje na podru~ju Boganovi}a. Najbrojnijaporodica je bila Elminthidae sa ukupno 170 jedinkiod konstatovana ~etiri taksona. Vrste ove porodicesu obi~no zastupljene u sedimentu kamenja, me|uvegetacijom i u mahovini potoka i rijeka.

51VODA I MI BROJ 69

“Na{ prilog” rijeci Stavnji kod Vare{a


ZAKLJUÂKIstraìvanje rijeke Krivaje vr{eno je u jednogodi{-njem periodu, od novembra 2001. godine do okto-bra 2002. godine;Istraìvanje rijeke Krivaje izvr{eno je na {est lokali-teta, dva na Bio{tici i Stup~anici a ~etiri na rijeciKrivaji, u toku pet terenskih izlazaka prate}i sezon-sku ritmiku;Cilj ovog rada je pregled na|enih vrsta makroin-vertebrata zoobentosa i njihova distribucija u tokuistraìvanja Krivaje;U toku prikupljanja uzoraka bentosa ura|ena je fi-zi~ko-hemijska analiza vode;U toku jednogodi{njeg istraìvanja Krivaje u uzor-cima bentosa na|ena su 133 taksona sa 12. 766jedinki, zbog ~ega se moè zaklju~iti da je rijekaKrivaja povoljna akvati~na sredina za razvoj vode-nih organizama;U uzorcima bentosa istraìvanih teku}ica na|enesu slede}e skupine makroinvertebrata: Turbella-ria, Gastropoda, Bivalvia, Oligochaeta, Hirudi-nea, Amphipoda, Ephemeroptera, Plecoptera,Odonata, Trichoptera, Diptera i Coleoptera;U uzorcima bentosa Krivaje po brojnosti na|enihjedinki isticale su se skupine Ephemeroptera,Trichoptera, Plecoptera, Amphipoda, Diptera{to ukazuje na ~injenicu vode dobrog kvaliteta is-traìvanih teku}ica;Najve}i broj jedinki je na|en u uzorcima bentosaBio{tice dok je najmanje makroinvertebrata na|e-no u uzorcima Krivaje na podru~ju Vozu}e;Sa ve}om brojno{}u na|enih jedinki isticali su seuzorci gornjeg toka Krivaje, podru~je Boganovi}ai Stipin Hana, {to ukazuje na povoljnije uvjete ìvo-ta makroinvertebrata u tom dijelu toka kao i napostepeno longitudinalno optere}enje Krivaje;Mala brojnost jedinki makroinvertebrata na lokali-tetu Vozu}e u uzorcima Krivaje rezultat je nepovo-ljnog sedimenta – kuma za njihov razvoj, kao i nje-gove povremene eksploatacije;Manja brojnost jedinki zoobentosa u uzorcimauzetih u novembru 2001. godine kao i marta 2002.godine rezultat je sezonske smjene generacija,izlijetanje jedinki insekata u prethodnim mjeseci-ma te malim dimenzijama larvi novih generacijakoje nisu prikupljene upotrijebljenom mreòm;Posebnu potvrdu za dobar kvalitet vode daje namve}a brojnost jedinki izuzetno senzibilnih skupinamakroinvertebrata kao {to su Plecoptera, nekevrste Ephemeroptera i Trichoptera;Na|ene jedinke pomenutih skupina (vodenih mo-ljaca, obal~ara, vodenih cvjetova, vodenih puèva)ukazuju na osobine Krivaje kao plahovite gorske te-ku}ice, na njen prete`no kameniti, {ljunkoviti sedi-ment sa manjom koli~inom podvodne vegetacije ipijeska, sa hladnijom vodom bogatom kisikom;

Velika brojnost jedinki raku{aca u uzorcima Bio{ticerezultat je dobre ishrane opalim li{}em – detritu-som, kao i razvijenijom podvodnom vegetacijom;Brojnost i raznovrsnost makroinvertebrata Krivajeukazuje na njen kvalitet {to nas obavezuje na njenoo~uvanje kroz raznovrsnosne aktivnosti, posebnoutvr|ivanjem odgovaraju}ih metoda biomonitorin-ga i utvr|ivanje zakonskih oblika za{tite teku}ica;

LITERATURABole, J. (1969): Klju~i za dolo~evanje ìvali: mehku-

`ci (Mollusca). Institut za biologijo, Univerze vLjubljani in Dru{tvo biologov Slovenija, Ljublja-na.

Cumins, K. W. (1973): Trophie relation of aquatic in-sects. Annual Revue of Entomology North Ame-rica. Freshwater Biology, 21: 191-205.

Dall, C. P., Iversen, T. M., Kirkegard, J., Lindegaard,C. Et Thorup, J. (1990): en oversigt over danskeferskvandsinvertebrater til brug bedommelse offorure ningen i asoerog vandlob. Ferskvandsbi-ologisk Laboratorium, Universitet of Miljokonto-ret, Storstroms amt. Kobenhavn.

Lindeaard, C. (1994): The fauna`s response on hu-man impacts in running waters with special refe-rence to lowland conditions. In: Biological Asse-sement of Stream Water Quality, University ofLjubljana, Ljubljana, 11-48.

Mu~ibabi}, S., Ka}anski, D., Blagojevi}, S., Krek, S.,êpi}, V., Hafner, D., Kapetanovi}, N., Kosori},\., Marinkovi}, M., Pavlovi}, D., Tanasijevi}, M.,Vagner, D. (1979): Kompleksna limnolo{ka istra-ìvanja sliva rijeke Bosne: Krivaja. Biolo{ki insti-tut Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.

Nagel, V. P. (1989): Bildbestimmungs-schlüssel derSaprobien. Macrozobenthon. Gustav FischerVerlag, Stuttgart, New York.

Quigley, M. (1979): Invertebrates of Streams and Ri-vers. A Key to Identification. Edward Arnold,London.

Sansoni, G. (1992): Atlante per il riconoscimento deimacroinvertebrati dei corsi d acqua Italiani. Cen-tro Italiano studi di biologia ambientale, Provin-cia autonoma di Trento.

Sofradìja, A., Spahi}, M., [krijelj, R., Guzina, N., Tro-ì}-Borovac, S., Korjeni}, E., Hamzi}, A. (2003):Ribarstveno-gospodarstvena osnova KantonaSarajevo. Prirodno matemati~ki fakultet Univerzi-teta u Sarajevu, Sarajevo.

Studeman, D., Landolt, P., Sartori, M., Hefti, D., Tom-ka, I. (1992): Ephemeroptera, Insecta Helvetica,Fauna 9. Société entemologique suisse.

Waringer, J., Graf, W. (1997): Prilog poznavanju ma-lo~etina{a (Annelida, Clitellata) rijeke Trebi{nji-ce. Godi{njak Biolo{kog instituta Univerziteta uSarajevu, Sarajevo.

Wegl, R. (1983): Index für die Limnesaprobitat,Waser und Abwaser, 26: 1-175.

52VODA I MI BROJ 69

Kratak sadràjnovije vrijeme javile su se razne me|una-rodne inicijative da se nekom razumljivombroj~anom ocjenom istakne ekolo{ka pri-hvatljivost (environmental impact) nekog

sredstva za za{titu bilja. Traì se mogu}nost odre|i-vanja ekolo{kih indikatora prihvatljivosti neke mjerekoja se primjenjuje u za{titi bilja. Takvu ocjenu nekisu nazvali ekolo{kim faktorom (ecological impactfactor), drugi agroekolo{kim indikatorom, a tre}iekolo{kim kvocijentom (environmental impact quoti-ent). Za sada najta~niji, ali i najsloèniji, jeste njema-~ki indikator rizika SYNOPS kojim se ocjenjuje riziknekog sredstva za cijelu dràvu, a na osnovu {estekolo{kih i osam biolo{kih kriterija rizika.Ta~na eko-lo{ka {teta, odnosno ekolo{ki faktor treba da ukaèna vrijednost propratnih posljedica provo|enja nekemjere za{tite bilja, odnosno primjene nekog sredstvaza za{titu bilja. Osnovni pokazatelji koje treba koris-titi pri odre|ivanju visine faktora jesu procjena njego-ve opasnosti za organizme (risk assesment, riskclassification), procjena korisnosti (cost/benefitanalysis), ostaci u podzemnim i nadzemnim voda-ma, u tlu i na biljkama, uticaj na biodiverzitet, na u~i-nak staklenika i na krajolik. Na visinu faktora uti~e ikoli~ina potro{nje, kako ukupna, tako i po jedinici

povr{ine. Opasnost za organizme jednog te istogsredstva nije ista u razli~itim uslovima (npr. u zatvo-renom prostoru ve}a je nego u prirodi, za duge ek-spozicije ve}a je nego kod kratke, za vi{e doze ilikoncentracije, vi{a je nego za niè itd).

Klju~ne rije~i: Ekolo{ki faktor, ekolo{ka prihvatljivost,propratne posljedice

UVODValidna procjena uticaja poljoprivrede na okoli{

mogu}a je samo na osnovu sveobuhvatnih i siste-mati~nih analiza poljopriverdne proizvodnje i rural-nog razvoja. Na globalnom nivou, strategija za ovesadràje u oblasti za{tite okoli{a u ve}ini razvijenihzemalja zasniva se na aktivnostima kao {to su:

1. O~uvanje i unapre|enje strategija i planova poljo-privredne proizvodnje kori{tenjem optimalnih mo-gu}nosti;

2. Kontrola upotrebe agrohemikalija (pesticida i |u-briva);

3. O~uvanje geneti~kih resursa;4. Pribavljanje podesnih ekonomskih inicijativa i „po-

dr{ki“. (Bojani}-2004)

MJERILA EKOLO[KE PRIHVATLJIVOSTI SREDSTAVA ZA ZA[TITU BILJA

53VODA I MI BROJ 69

U

Mr sc. HIMZO POPOVI]

Strategija smanjenja rizika usljed upotrebe pes-ticida i drugih hemikalija je pravac koji se postepenorealizuje u visokorazvijenim zemljama tokom posle-dnje dvije decenije. Zbog toga se sve intenzivnije ra-di na procjeni ekolo{kog rizika koji moè da obuhva-ti mjerenje ili procjenjivanje mogu}ih {tetnih efekataprimjene pesticida na jedan ili vi{e dijelova okoli{a.Ovaj postupak trebalo bi da predstavlja jednostavanmetod za identifikaciju, procjenu veli~ine i zna~ajapromjene u okoli{u. (Karan, Moja{evi}, Vitorovi}, Ele-zovi} - 2004)

Procjena uticaja na okoli{ – EIA (EnvironmentImpact Assessment) prepoznaje se kroz mogu}nostrealizacije „odrìvog razvoja“. U osnovi, EIA se moèdefinisati kao proces kojim je mogu}e predvidjeti po-sljedice odre|enih aktivnosti ljudi na ekosisteme – uovom slu~aju posljedice primjene sredstava za za{ti-tu bilja (pesticida) ili odre|enih na~ina primjene pes-ticida – na jedan ili vi{e dijelova okoli{a. (Bergkvist-2004). EIA moè biti:

kvalitativna: kada se sastoji samo od metoda koji-ma se identifikuju/konstatuju promjene u okoli{u;kvantitativna: kada poku{a da ocjeni obim i zna~ajpromjena (Levitan, 1997, Duffy, 1998).

Pri izboru odgovovaraju}eg sredstva za za{titubilja (ili neke mjere), prvi kriterijum trebale bi bitiuprvo toksikolo{ke i ekotoksikolo{ke osobine. Ostaliva`ni kriterijumi jesu: djelotvornost i ekonomi~nost.

Tabelarni pregled jasno pokazuje da je u Fran-cuskoj registrovan najve}i broj preparata i aktivnihsupstanci (Lucas, Vall ).

U novije vrijeme javile su se razne me|unarodneinicijative da se nekom razumljivom broj~anom ocje-nom istakne ekolo{ka prihvatljivost nekog sredstvaza za{titu bilja. Traì se mogu}nost odre|ivanja eko-lo{kih indikatora prihvatljivosti neke mjere. Takvuocjenu neki su nazvali ekolo{kim faktorom , drugiagroekolo{kim indikatorom, a tre}i ekolo{kim kvoci-jentom . Za sada, kao {to je ve} napomenuto, najta-~niji, ali i najsloèniji, jeste njema~ki indikator rizikaSYNOPS.

EKOLO[KI FAKTORSve se ~e{}e govori o rentabilnosti pojedinih

mjera za{tite bilja. Tako se krajem pedesetih godinapro{log vijeka na na{em prostoru predlagala primje-na faktora rentabilnosti. Ovaj faktor je u to vrijemepredstavljao odnos tro{kova mjere i vrijednosti spri-

je~ena gubitka. Me|utim vrlo brzo se uo~ilo da mno-ge mjere za{tite bilja, a posebno hemijske imaju i nizdrugih negativnih propratnih pojava. Tako one sma-njuju brojnost ili ~ak uni{tavaju prirodne neprijatelje{teto~ina neke kulture, i to ne samo {teto~ina koje sesuzbijaju, nego i neprijatelja ostalih {teto~ina. Ovemjere mogu da negativno uti~u na p~ele, da truju ri-be, ptice, divlja~, pa i doma}e ìvotinje. One tako|erimaju negativnog uticaja na faunu zemlji{ta ~ime seono zaga|uje i smanjuje njegova plodnost. Usljedovoga, mnoga zemlji{ta tokom vi{e godina nisu pri-kladna za uzgoj nekih kultura. Primjenom ovih mjerasmanjuje se ukupni biodivrzitet flore i faune. Nekasredstva {tete ozonskom omota~u, a druga naru{a-

54VODA I MI BROJ 69

Broj registrovanih preparata i aktivnih supstanci pesticida u 7 zemalja EU:

Zimski ugo|aj u dolini Jezernice


vaju izgled okoli{a. Na kraju, veoma bitna ~injenicajeste da su sve ~e{}a trovanja ljudi, a uz to rastu i tro-{kovi njihova lije~enja. (Lazi} -2005) Sve ove negati-vne propratne pojave zapravo su ekolo{ka {teta ko-ja smanjuje korist koju postièmo nekom mjerom za-{tite bilja. Zbog toga, naprijed navedeni na~in izra~u-navanja faktora rentabilnosti nije realan jer ne uzimau obzir i nastalu ekolo{ku {tetu. Tako izra~unati fa-ktor moè se nazvati „ra~unovodstveni“ faktor renta-bilnosti. Pri izra~unavanju faktora rentabilnosti morase u obzir uzeti i vrijednost ekolo{ke {tete. Visinuekolo{ke {tete treba pribrojati tro{kovima eksploati-sane mjere i tako izra~unati rentabilnost iste. Ako jefaktor rentabilnosti ve}i od 1, mjera se isplati. Naosnovu toga prijedloga, i sada{njih spoznaja smatrase da pri izra~unavanju rentabilnosti primjene hemij-skih sredstava za za{titu bilja treba uzimati u obzirprosje~nu ekolo{ku {tetu od 30 - 80 % tro{kova mje-re u jednogodi{njim usjevima, odnosno 80-150% uvi{egodi{njim nasadima. Drugim rije~ima Bar~i}-Igrci Maceljski (2001) predlaù uvo|enje ekolo{kog fa-ktora od 1,3 – 1,8 u jednogodi{njim usjevima, a 1,8-2,5 u vi{egodi{njim nasadima. Za biotehni~ka, a po-sebno biolo{ka sredstva ovaj faktor moè biti i niì.Ekolo{ki faktor 1,0 zna~i da odre|ena mjera ne iza-ziva ekolo{ke {tete. Rentabilnost mjere ili primjenesredstva valja procijeniti prije provo|enja. Tada supoznati tro{kovi mjere, a o~ekivanu vrijednost sprije-~enog gubitka moèmo samo procijeniti. S toga jebolje vezati ekolo{ku {tetu za tro{kove mjere. Me|u-tim nagla{avamo da taj pokazatelj upu}uje samo naprosje~nu vrijednost te {tete, jer je ta~nu ekolo{ku{tetu mogu}e procijeniti samo za svaki konkretni slu-~aj, to zna~i za svaku kulturu, vrstu {tetnog biolo-{kog agensa, primijenjeno sredstvo, pa i parcelu nakojoj }e se mjera provesti, {to jo{ za sada nije mogu-}e u~initi.

Ta~na ekolo{ka {teta, odnosno ekolo{ki faktortreba ukazati na vrijednost propratnih posljedicasprovo|enja neke mjere za{tite bilja, odnosno pri-mjene nekog sredstva za za{titu bilja. Osnovni poka-zatelji koje treba koristiti pri odre|ivanju visine ovogafaktora kod primjene nekog sredstva, odnosno spro-vo|enja neke mjere, jesu procjena njihove opasnos-ti po organizme (risk assessment, risk classification),procjena korisnosti (cost / benefit analysis), ostaci upodzemnim i nadzemnim vodama, u tlu i na biljka-ma, uticaj na biodiverzitet, uticaj na u~inak stakleni-ka.. Na visinu faktora uti~e i koli~ina potro{nje, kakoukupna, tako i po jedinici povr{ine. Opasnost za or-ganizme jednog te istog sredstva nije ista u razli~itimuslovima (npr. u zatvorenom prostoru ve}a je nego uprirodi, za dugoro~no izlaganje ve}e je nego kodkratkoro~nog, za vi{e doze – koncentracije, ve}a jenego za niè itd.). Uprkos navedenih nedostatakaprosje~nog ekolo{kog faktora, kojeg se predlaè,valja i dalje pri dono{enju odluke o opravdanosti pri-

mjene neke mjere za{tite bilja izra~unavati faktor ren-tabilnosti uz kori{tenje predloènih prosje~nih ekolo-{kih faktora.

vrijednost sprije~enog gubitkaFaktor rentabilnosti (FR) = ______________________________

tro{ak mjere + ekolo{ka {teta

Ekolo{ka {teta (E[) = (tro{ak mjere x ekolo{kifaktor) - tro{ak mjere

POSTUPAK ZA ODRE\IVANJE INDEKSA RIZIKA PREMA METODO-LOGIJI KOVACHA I SARADNIKA Metodologiju za odre|ivanje uticaja primjene

pesticida na okoli{ po indeksu uticaja na okoli{ – EIQ(Environmental Impact Quotient), koji su razvili Ko-vach i sar. (1992), prihvatila su ministarstva poljopri-vrede nekoliko dràva Evropske unije, kao {to suPoljska, Ma|arska, ê{ka i Slovenija. Ovaj postupakubraja se me|u prve modele koji su razvijeni s ciljemda pomognu pri izboru alternativnih programa za{ti-te pojedinih usjeva i zasada. Ovi istraìva~i su po{liod pretpostavke da je za registraciju nekog pesticidapotrebno obaviti veliki broj ispitivanja, te da za ve}i-nu aktivnih supstanci pesticida postoji veliki broj po-dataka o toksikolo{kim parametrima kojima se „mje-ri“ uticaj na okoli{ i korisne organizme. Po{to su za-klju~ili da ovi podaci nisu sre|eni niti lako dostupni,poku{ali su da ih objedine i organizuju na na~in koji}e pomo}i proizvo|a~ima i stru~njacima koji se ba-ve za{titom biljaka, da biraju one pesticide koji supodesniji sa stanovi{ta okoline. Primjenom ovogasistema dolazi se do broj~anih vrijednosti za nekoli-ko vrsta efekata (indikatora) koji su grupisani u tricjeline:

a) efekte na radnike u primjenib) efekte na konzumente hrane i podzemnu vodu ic) ekolo{ke efekte

Ukupni rizik (EIQ) dobija se iz srednje vrijednos-ti navedenih cjelina koje omogu}avaju pore|enje ra-znih pesticida ili programa za{tite bilja.

Formula za odre|ivanje ukupnog indeksa utica-ja na okoli{ (EIQ) za svaku pojedina~nu aktivnu sup-stancu je:

EIQ = { C [(DT50) + (DT+P)] + [C x ((S+P)/2) x Sy)++(L) ] + [(F x R) + (D x ((S+P)/2) x 3 ) + ( Z x P x 3)++ (B x P x 5)]} / 3

Prvi dio formule, odnosi se na rizik za zdravljeljudi koji su profesionalno izloèni dejstvu aktivnesupstance pesticida i ovom prilikom ne}e biti razma-tran. U drugom dijelu formule slovne oznake pred-stavljaju sljede}e:F = toksi~nost za ribe;

55VODA I MI BROJ 69

R = (DT – 50) u vodi; D = toksi~nost za ptice; S = (DT – 50) u zemlji{tu; P = DT – 50 na biljkama; B = toksi~nost za korisne artropode; Z = toksi~nost za p~ele, (DT-50) predstavlja vrijeme poluraspada.

Ekolo{ku komponentu u modelu sa~injavajuefekti na akvati~ne i terestri~ne organizme. Predstav-ljeni su kao zbir efekata pesticida za: ribe (F x R), pti-ce (Dx(S+P):2) x 3, p~ele (ZxPx3) i korisne artropo-de (BxPx5) – u ovoj metodi za ki{ne gliste. Ukupnavrijednost EIQ aktivne supstance pesticida za ekolo-{ku komponentu moè da bude 300 ili detaljnije (25+75+75+125). Kada se ova vrijednost podijeli sa3 dobije se iznos od 100, ako je uklju~en u ukupniEIQ. Procjena ekolo{kog rizika po ovoj metodi vr{ise za svaki pesticid (aktivnu supstancu) po prikuplja-nju podataka za svaki faktor (promjenljivu veli~inu).Ukoliko neki podatak nije dostupan, uzima se prosje-~na vrijednost svih faktora i substitui{e u nedostaju-}i faktor. Smatra se da nedostaju}i podatak ne}eimati ve}eg uticaja na relativno rangiranje pesticida uokviru odre|ene grupe. Poslije ustanovljavanja vrije-dnosti EIQ za odabranu aktivnu supstancu pristupase izra~unavanju EIQ za sve formulisane preparateove aktivne supstance koji se primjenjuju u praksi.Zatim se pomo}u jedna~ine, u koju se unose poda-ci o procentu aktivne supstance u preparatu, koli~inii broju primjena, za svaki preparat izra~unava EIQ za

uslove u polju, odnosno poljski EIQ.EIQ za uslove u polju = EIQ X % aktivne sup-

stance X koli~ina primjene X broj primjene Predstavljeni metod procjene za ekolo{ku kom-

ponentu rizika mo`da nije najbolje rje{enje jer dajedosta grube i povr{ne rezultate. Ovakav zaklju~ak semoè izvesti na osnovu toga {to se nije uspjelo pro-na}i podatke za sve parametre, a neki od dostupnihpodataka za ekolo{ke efekte ne poti~u iz standardi-zovanih protokola testiranja i nisu upotrebljivi za pro-cjenu relativnog uticaja. To naravno ne umanjujezna~aj metode ve} upu}uje na problem specifi~nos-ti svake socijalne i agroekolo{ke sredine. Ova meto-da ne mora da bude reprezentativna, ali moè danam pruì prihvatljive rezultate ekotoksikolo{kog ri-zika pesticida.

ZAKLJUÂKVelika ulaganja u istraìvanje sredstava za za{ti-

tu bilja, omogu}ila su otkri}e mnogih jedinjenja kojasu efikasna u suzbijanju {tetnih biolo{kih agenasa.Postoje velike razlike u stepenu njihove otrovnosti zaljude, njihovom uticaju na prirodne neprijatelje {teto-~ina i u stepenu zaga|enja okoli{a. Usljed svegaovoga ~ovjek ima veliku mogu}nost izbora ekolo{kiprihvatljivijih ne samo biolo{kih i biotehni~kih, ve} ihemijskih sredstava u odnosu na postoje}e. Zatometode za procjenu rizika od upotrebe pesticida do-bijaju sve ve}i zna~aj i prakti~nu primjenu. Po~etakrje{avanja ekolo{kih posljedica primjene pesticida jeuspostavljanje procedure procjene rizika. Postoje

56VODA I MI BROJ 69

Kanal Drenovac kod Ora{ja, za odvodnju u plodnoj Posavini


mnoge metode za karakterizaciju i procjenu uticajapesticida kao i vi{e razli~itih na~ina procjene i izra~u-navanja indeksa rizika. Potrebno je napraviti pravilanizbor metode za karakterizaciju i procjenu uticajapesticida kao i procjenu izra~unavanja indeksa rizi-ka. Metode za procjenu rizika omogu}uju izbor ade-kvatnih pesticida za upotrebu u datim agroekolo{kimuslovima, pruàju sigurniji i ekonomi~niji na~in proi-zvodnje usjeva i smanjuju mogu}nost pojave toksi-~nih efekata, a sve u cilju proizvodnje sigurne hranei za{tite okoli{a. Nivou kvaliteta procjene rizika mogudoprinijeti podaci koji su prikupljeni u okviru standar-dizovanih i preporu~enih protokola, kao i podaci izrealnijih uslova okoli{a. Sasvim jasno se moè vidje-ti da svi dosada{nji poku{aji predstavljaju po~etakjedne velike problematike, koja naàlost jo{ nije usa-gla{ena. Potrebno je jo{ vremena i truda uloìti uiznalaènje odgovaraju}ih sistema za rangiranje pes-ticida i procjenu rizika i na usagla{avanje i harmoni-zaciju procedura za procjenu rizika.

Literatura:1. Bar~i} - Igrc J., Maceljski, M.,(2001): Ekolo{ki pri-

hvatljiva za{tita bilja od {tetnika, Zrinski, âkovec.2. Bojani}, M.(2004): Izra~unavanje indeksa rizika

herbicida u kukuruzu, diplomski rad Poljoprivrednifakultet Univerziteta u Beogradu.

3. Bergkvist, P.,(2004): Pesticide Risk Indicators atNational Level and Farm Level-A Swedish Appro-ach, Swedish Chemical Inspectorate, Sun-dbyberg.

4. Duffy, P. (1998): Environmental Impact Asses-sment Training for Sustainable Agriculture and Ru-ral Development: A Case in Kenya, SD: Environ-ment: Environmental policy and integrated mana-gement, FAO, Rim..

5. Karan, V., Moja{evi}, M, Vitorovi}, S; Elezovi}, I.(2004): Ekotoksikolo{ka procjena rizika za pestici-de – herbicide, Acta Herbologica, 13;2; 309- 319;.

6. Kovach, J., Petzoldt, C., Degni, J., and Tettle, J.(1992).: A method to Measure the EnvironmentalImpact of Pesticides, New York State IntegratedPest Menagement Program, Online Publication;

7. Lazi}, Z. (2005).: Ekotoksikolo{ka procjena rizika irangiranje pesticida u za{titi breskeve, Diplomskirad, Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu;

8. Levitan, L., (1997) : An Overview of Pesticide Im-pact Assessment Systems (a.k.a. „Pesticide RiskIndicators“) based on Indexing or Ranking Pestici-des by Environmental Impact, OECD Workshopon Pesticide Indicators, Copenhagen, 21-23;.

9. Lucas, S. And Paul Vall, M: Pesticides in the Euro-pean union, http://europa.euint/comm/agricultu-re/envir/report/en/pest_/report_en.htm.

57VODA I MI BROJ 69

Zimski pejza` Une


SA@ETAKnventarizacija vodozemaca Tuzle i okoline,dijela Bosne i Hercegovine koji je u ovomsmisu veoma slabo istraèn, provedena jeu periodu od maja do septembra 2006.

godine. Registrirano je prisustvo devet vrsta iz pet fa-milija i dva reda. Od prona|enih vodozemaca pobroju vrsta najbrojnija je porodica Ranidae koja jepredstavljena sa tri vrste, zatim slijede porodice Sa-lamandridae i Bufonidae sa po dvije i Hylidae i Disco-glossidae (Bombinatoridae) sa po jednom vrstom. Sobzirom na naseljenost i snaàn uticaj antropoge-nog faktora na okolinu i sredinu koju naseljavaju oviorganizmi moèmo biti zadovoljni brojem prona|e-nih vrsta, ali i zabrinuti zbog veoma nesavjesnog po-na{anja ~ovjeka prema ovim organizmima kao i pre-ma prirodi uop{te. U cilju o~uvanja faune vodozema-ca Tuzle i okoline, kao i cijele Bosne i Hercegovine,potrebno je ozbiljnije pristupiti radu na inventarizaci-ji vodozemaca, kao i za{titi njihove ìvotne sredine.

UVODOsnovu svakog batraholo{kog istraìvanja pred-

stavlja upoznavanje populacija vodozemaca istraì-vanog podru~ja, odnosno dobijanje relevantnih po-dataka o zastupljenosti pojedinih vrsta vodozemaca.

Samom ~injenicom da su prvi kopneni ki~menjaci,vodozemci se mogu smatrati veoma zanimljivom iva`nom skupinom ìvotinja.

Prvi relevantni podaci o fauni vodozemaca Bo-sne i Hercegovine vezani su za drugu polovinu 19. ikraj 20. stolje}a, i za imena stranih istraìva~a kao{to su: Werner (1893, 1897), zatm Reiser (1895), Bol-kay (1919, 1922, 1924, 1929). Ne{to kasnije vodo-zemcima Bosne i Hercegovine svoju pa`nju su po-svetili i istraìva~i iz ex. Jugoslavije: Radovanovi}(1951), û~kovi} (1966), Pocrnji} i Kosori} (1966,1967), te \urovi} (1973). U poslijednjih nekoliko go-dina doprinos prou~avanju vodozemaca Bosne iHercegovine dali su: [krijelj i Korjeni} (2000), Lelo isaradnici (2003), te Adrovi} i Muji} (2006).

Iako vodozemci sa sigurno{}u predstavljaju je-dnu od najzanimljivijih skupina ìvotinja, i samim timzasluùju posebnu pa`nju, pogotovo u Bosni i Her-cegovini, koja je sigurno jedna od rijetkih zemalja uEvropi koja se moè pohvaliti biolo{kim diverzitetom,pa i svojim endemom iz Proko{kog jezera (Triturusalpestris reiseri, Werner 1902), prethodni podacigovore da im je posve}ena veoma mala pa`nja.Zbog same ~injenice da je u Bosni i Hercegoviniobjavljen veoma mali broj radova koji su vezani za is-traìvanja vodozemaca, i da nije evidentiran ta~an

BIODIVERZITETFAUNE VODOZEMACATUZLE I OKOLINE

58VODA I MI BROJ 69

I

ELDAR TANOVI], prof. biol., Dr. AVDUL ADROVI], docent

broj vrsta vodozemaca, pa ni biologija pojedinihvrsta, potrebno je uraditi inventarizaciju vodozemacaBosne i Hercegovine i posvetiti im mnogo vi{e pa`-nje. U Bosni i Hercegovini ìve predstavnici dva redaUrodela i Anura, koji su zastupljeni sa 18 vrsta i 5podvrsta ([krijelj i Korjeni}, 2000). Me|utim, igno-rantski odnos na{ih istraìva~a prema vodozemcimabi mogao dovesti do smanjenja ovog broja i do po-gubnih posljedica ne samo po populacije vodoze-maca, nego i mnogih drugih predstavnika faune Bo-sne i Hercegovine. Batraholo{ka istraìvanja okolineop{tine Tuzla predstavljaju prva istraìvanja sa ciljeminventarizacije i utvr|ivanja diverziteta populacija vo-dozemaca ovog dijela Bosne i Hercegovine.

MATERIJAL I METODETerenski dio istraìvanja faune vodozemaca

obavljen je u vremenskom periodu od maja do sep-tembra 2006. godine na {irem podru~ju op{tine Tu-zla. Istraìvanja su obavljana diskontinuirano i ve}i-nom su ovisila o vremenskim uvjetima. Istraìvanjasu naj~e{}e obavljana u periodu ki{nih dana, i to uve~ernjim satima kada ve~ina vodozemaca izlazi izskrovi{ta u potrazi za hranom i kada ih je najprikla-dnije pomo}u jakih svjetiljki zapaziti i uloviti. Stani{tana kojima su ulovljene determinisane vrste su koritorijeke Jale na vi{e lokaliteta, trajne bare u listopa-dnim {umama, i proplancima u blizini listopadnih {u-ma, te privremene bare koje su nastajale kao poslje-dica jakih padavina. Vodozemci su naj~e{}e lovljenirukom, a kori{tena je i mreà koja je bila pri~vr{}enaza dugi {tap. Nakon hvatanja vodozemci su fiksiraniu 4% rastvoru formalina i preneseni na dalju obraduu laboratoriju Odsjeka za biologiju Prirodno - mate-mati~kog fakulteta u Tuzli. Dalja obrada se sastojalau taksonomskoj determinaciji ulovljenih vrsta vodo-zemaca po klju~u za odre|ivanje vodozemaca Bo-sne i Hercegovine, \urovi} i sur. (1979).

Na osnovu detrminisanih vrsta vodozemaca us-tanovljen je diverzitet populacija vodozemaca na is-traìvanom podru~ju.

REZULTATI I DISKUSIJATokom batraholo{kih istraìvanja op{tine Tuzla i

njene uè okoline, provedenih u periodu od maja doseptembra 2006. godine, registrovano je devet razli-~itih vrsta vodozemaca koje se svrstavaju u dva redai pet porodica. (Tabela 1.)

Globalne opservacije pokazuju da su u Tuzli i oko-lini prisutni predstavnici oba reda vodozemaca, i to:

Urodela (Caudata) ili repati vodozemciAnura (Ecaudata) ili bezrepi vodozemci

Nakon sumiranja rezultata ovoga istraìvanja do-{li smo do saznanja da dvije prona|ene vrste repatihvodozemaca pripadaju familiji Salamandridae, sadva roda Salamandra i Triturus.

Rod Salamandra je predstavljen vrstom Sala-mandra salamandra (Linnaeus, 1758), koji je poznatkao obi~ni ili pjegavi da`devnjak. Rasprostranjen je ucijeloj Evropi, vrlo ~esto se moè sresti u {umamaBosne i Hercegovine, pogotovo u vrijeme ki{nih da-na. Obi~ni da`devnjak je tipi~ni predstavnik repatihvodozemaca istraìvnog podru~ja. U Bosni i Herce-govini je iz roda Salamandra prisutan jo{ jedanpredstavnik Salamandra atra (Laurenti, 1768), koji jesli~an je prethodnoj vrsti ali je manji i sasvim crn bezpjega (\urovi} et al. l979). Ovaj predstavnik Zbog to-ga {to on ìvi na nadmorskim visinama od 700 do3000 metara (\urovi} et al. 1979), a na{a istraìvanjanisu obuhvatala te nadmorske visine, ovaj vodoze-mac nije prona|en na istraìvanom podru~ju. Njego-va stani{ta u Bosni i Hercegovini su Prenj i ^vrsnica.

Iz ove familije je ustanovljeno i prisustvo pred-stavnika roda Triturus sa vrstom Triturus alpestris(Laurenti, 1768). Ovakav rezultat se moè smatratio~ekivanim, jer na to ukazuju rezultati Bolkaya(1919), koji tvrdi da je ova vrsta ~esta u Bosni i Her-cegovini, te da je nalaèna u blizini Trnova, Zavidovi-}a i na Bjela{nici (Bolkay, 1924). Prisustvo ove vrsteregistrovano je na ^vrsnici od strane \urovi} et al.(1979). [iroku rasprostranjenost ove vrste u Bosni iHercegovini nagla{avaju i Radovanovi} (1971), te i[krijelj i Korjeni} (2000). Prisustvo ove vrste u okoli-ni Gra~anice registrovali su i Adrovi} i Muji} (2003).

59VODA I MI BROJ 69

Triturus alpestris (Laurenti 1768)

Salamandra salamandra (Linnaeus 1758)

Triturus alpestris (Laurenti, 1768) naseljava {irepodru~je centralne Evrope i najzapadnije dijeloveAzije, tj. podru~je od [panije na istoku preko srednjeEvrope sve do isto~nih podru~ja Rusije, odnosno odDanske na sjeveru do Gr~ke na jugu Evrope (Rado-vanovi}, 1951; Arnold, Barton, 1992; Lelo et al.2003). U Bosni i Hercegovini je registrovana i pod-vrsta Triturus alpestris reiseri (Werner, 1902). Tapodvrsta je bosanskohercegova~ki endem i egzistirana planini Vranici u Proko{kom jezeru. Ova podvrstase od tipi~ne vrste razlikuje po tome {to ima ve}uglavu. Potvrdu stabilne egzistencije bosanskoherce-gova~ke endemi~ne populacije alpskog tritona uProko{kom jezeru i njegovoj okolini iznose Lelo i su-radnici (2003). Pore|enje svih dobijenih podataka saliteraturnim podacima jasno pokazuje da je statusendemi~ne bosanskohercegova~ke podvrste al-pskog tritona Triturus alpestris reiseri (Werner,1902) na prvi pogled jako stabilan te da se u inostra-noj literaturi on ozna~ava kao bosanski alpski triton{to svakako treba koristiti i u doma}oj literaturi (Leloet al. 2003). Pomenuti autori negiraju spekulacije ougroènosti i nestanku populacije ovog endema izProko{kog jezera, smatraju}i ih neosnovanim. Porednavedene vrste (Radovanovi}, 1951; \urovi} et al.1979), faunu Bosne i Hercegovine naseljavaju jo{dvije vrste iz roda Triturus.

Prva od te dvije vrste je Mesotriton (Triturus) al-pestris (Laurenti, 1768) obi~ni ili mali triton, sa pod-vrstom Mesotriton (Triturus) alpestris graecus(Wolterstorff, 1905). Ova vrsta naseljava Gr~ku, kodnas isto~nu Hercegovinu (\urovi} et al. 1979). Pri-mjerci predstavnika vrste Mesotriton (Triturus) al-pestris (Laurenti, 1768) su prona|eni i na podru~ju

Crne Gore. Druga je Triturus cristatus (Laurenti,1768) krestasti triton. U na{oj zemlji ìve i dvije, pre-ma (\urovi} et al, 1979) podvrste, (sada imaju statusvrste), a to su: Triturus doborogicus (Kiritzescu,1903), (Wolterstorff, 1923) dunavski krestasti triton iTriturus carnifex (Laurenti, 1768) planinski krestas-ti triton.

Triturus doborogicus (Kiritzescu, 1903), je ras-prostranjen od Alpa u Austriji do Karpata u Rumuni-ji. U Bosni i Hercegovini naseljava sjeverna podru~jai Posavinu (\urovi} et al. 1979).

Triturus carnifex (Laurenti, 1768) u Bosni i Her-cegovini je poznata u brdskim i planinskim staja}imvodama zapadne, jugozapadne i srednje Bosne (\u-rovi} et al. 1979). Vrsta Triturus cristatus (Laurenti,1768) je otkrivena u masivu Lov}ena, i u Doborskomselu u Crnoj Gori. Po nalazima morfolo{kog i morfo-metrijskog istraìvanja, lov}enska populacija vrsteTriturus cristatus (Laurenti, 1768) pokazuje ve}u sli-~nost sa populacijama velikog mrmoljka iz zapadnih

60VODA I MI BROJ 69

Tabela 1. Kvantitativni sastav faune vodozemaca Tuzle i okoline

Bombina variegata (Linnaeus 1758)

dijelova ex. Jugoslavije nego iz isto~nih. Sudbinaove populacije potpuno je neizvjesna zbog nestabil-nosti ekosistema u kojem ìvi tokom razmnoàvanja.

Iz reda Anura, tj. reda bezrepih vodozemaca re-gistrovano je sa sedam vrsta iz ~etiri porodice.

Porodicu Discoglossidae, predstavlja Bombinavariegata (Linnaeus, 1758), poznatija kao ùti mu-ka~. Bombina variegata (Linnaeus, 1758) naseljavabrdski i planinski pojas do 2000 metara nadmorskevisine, i rasprostranjena je u cijeloj zapadnoj, sre-dnjoj i ju`noj Evropi. U Bosni i Hercegovini je jednaod naj~e{}ih vrsta àba (\urovi} et al. 1979). Iz oveporodice je poznata i vrsta Bombina bombina (Lin-naeus, 1761), poznata kao crveni muka~ ili ognjenaàba. Ova àba obitava na nadmorskim visinama do250 metara. U literaturi ne postoje nau~no valorizira-ni podaci koji potvr|uju pretpostavku \urovi} et al.(1979) o arealu ove vrste u na{oj zemlji (Adrovi}, Mu-ji} 2003). Mu`jak proizvodi vrlo jak i otegnut zvuk ko-ji podsje}a na zvuk zvona (Aleksopulo, 1964).

Iz porodice Hylidae je prona|ena Hyla arborea(Linnaeus, 1758). Ova vrsta naseljava srednju i ju`nuEvropu, na istoku do Urala, Kavkaza i Male Azije. UBosni i Hercegovini ova vrsta je {iroko rasprostranje-na (\urovi} et al. 1979). Ove àbe se jo{ zovu i kre-ketu{e, pred samu ki{u po~inju jako da kreke}u paih narod naziva i gatalinke (Aleksopulo, 1964).

Kako se moglo i pretpostaviti, porodicu Bufoni-dae na istraìvanom podru~ju su predstavile dvijevrste, a to su: Bufo bufo (Linnaeus, 1758) i Bufo vi-ridis (Laurenti, 1768). Moè se smatrati veoma zani-mljivim podatak, da su sve jedinke, navedenih vrstaprona|ene u blizini naselja, u travnjacima ili cvijetnja-cima dvori{ta.

Najbrojnija i predstavljena sa najvi{e vrsta, kao ijedinki je porodica Ranidae. Uzimaju}i u obzir dos-tupnu literauru, ovakvi rezultati su se mogli i o~ekiva-ti. Vrste u okviru porodice Ranidae se grupi{u u dvi-je nesistematske skupine, a to su: Ranae fuscae(mrke àbe), i Ranae aquatice (zelene àbe). Ovedvije skupine se razlikuju najprije po obojenosti tijelai na~inu ìvota.

Mrke àbe (Ranae fuscae) su solitarne terestri-~ne vrste, tihog ogla{avanja samo u doba kada suvezane za vodu. Sme|e boje tijela i kod njih postojitamno - braon ili sme|a pruga koja polazi od vrhaglave i pruà se preko o~iju i bubne opne do krajaglave. U na{im krajevima sre}u se populacije tri vrstemrkih àba: Rana dalmatina (Bonaparte, 1842), Ra-na graeca (Boulenger, 1891) i Rana temporaria(Linnaeus, 1758) (Simonovi} et al. 2004).

Od predstavnika ove skupine u okolini Tuzle jeprona|ena samo Rana dalmatina (Bonaparte,1842). Veoma je malo dostupnih podataka o ras-

61VODA I MI BROJ 69

Bufo bufo (Linnaeus 1758)

Bufo viridis (Linnaeus 1768)

Hyla arborea (Linnaeus 1758) Rana dalmatina (Bonaparte 1840)

prostranjenosti ove vrste na podru~ju Bosne i Herce-govine, a i ti malobrojni su starijeg datuma. Bolkay(1924) isti~e nalazi{ta u okolini Sarajeva, te nalazi{tau okolini Konjica, a \urovi} (1975) isti~e nalazi{ta naplanini âbulji.

Zelene àbe (Ranae aquatice) su gregarijske(ìve u grupama), sinoptijske vrste, akvati~ne ili veza-ne za obale vodenih bazena (riparijske vrste), izuze-tno bu~nog ogla{avanja. Kod njih dominira zelenaboja tijela (Simonovi} et al. 2004)

U ovu skupinu se ubrajaju Rana lessonae (Ca-merano, 1882), Rana ridibunda (Pallas, 1771) i Ra-na esculenta (Linnaeus, 1758).

Ovim istraìvanjem je ustanovljeno da u podru-~ju okoline Tuzle od ove tri navedene vrste obitavajuRana ridibunda (Pallas, 1771) i Rana esculenta(Linnaeus, 1758), koja je hibridogenetska vrsta Ran-na lessonae (Camerano, 1882) i Rana ridibunda(Pallas, 1771), koja ìvi na istom stani{tu sa roditelji-ma, mada se mogu sresti i ~iste populacije ove vrste.

Rana esculenta (Linnaeus, 1758), je prona|enana nadmorskoj visini oko 400 metara, a po dostu-pnim podacima ta vrsta se smatra vrstom ravni~ar-skih predjela.

ZAKLJU^CINa osnovu ostvarenih rezultata mogu}e je izves-

ti nekoliko op{tih zaklju~aka o sastavu populacija vo-dozemaca na podru~ju Tuzle i njene uè okoline.

Provedenim istraìvanjima je utvr|eno da su naistraìvanom podru~ju prisutni predstavnici redovaUrodela (repati vodozemci), i Anura (bezrepi vodo-zemci) sa ukupno pet porodica i devet vsta.

Red Urodela je zastupljen porodicom Salaman-dridae koju predstavljaju: rod Salamandra sa vrstomSalamandra salamandra (Linnaeus, 1758) i rod Tri-turus sa vrstom Triturus alpestris (Laurenti, 1768).

Red Anura je zastupljen sa ~etiri porodice i se-dam vrsta. Zastupljene porodice su: Discoglossidaesa vrstom Bombina variegata (Linnaeus, 1758),Hylidae sa vrstom Hyla arborea (Linnaeus, 1758),Bufonidae sa dvije vrste i to Bufo bufo (Linnaeus,

1758) i Bufo viridis (Laurenti, 1768). Zatim, Ranidaesa tri vrste: Rana ridibunda (Pallas, 1771), Rana es-culenta (Linnaeus, 1758), Rana dalmatina (Bona-parte, 1842).

S obzirom da su ovo prvi nau~no valorizirani po-daci o diverzitetu vodozemaca ovog dijela Bosne iHercegovine, ovaj rad se moè smatrati osnovom zadalja istraìvanja faune vodozemaca na podru~ju Tu-zle pa i {ire.

LITERATURA1. Aleksopulo A. (1969): Zoologija ki~menjaka. Zavod

za izdavanje ud`benika SR. Srbije, Beograd.2. Adrovi} A., Muji} M. (2003): Vodozemci iz okoline

Gra~anice. Gra~ani~ki glasnik 21: 26-31.3. \urovi} E., Vukovi} T., Pocrnji} Z. (1979): Vodozem-

ci Bosne i Hercegovine (klju~ za odre|ivanje). Zemalj-ski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo.

4. Dùki} G.: Nalaz neoteni~ne populacije malog mrmo-ljka Mesotriton (Triturus) alpestris (Laurenti, 1768) uJugoslaviji. Glasnik republi~kog zavoda za za{titu pri-rode i prirodnja~kog muzeja u Titogradu (1981).

5. Dùki} G, Kalezi} M: Zna~aj i neke odlike Lov}enskepopulacije velikog mrmoljka Triturus cristatus (La-urenti, 1768) (Jugoslavija, Crna Gora). Glasnik republi-~kog zavoda za za{titu prirode i prirodnja~kog muzejau Titogradu (1988)

6. http://amphibiaweb.org7. http://glasnik.gra~anica.net8. http://herp.it9. http://herpetofauna.at

10. http://tuzla.ba11. Lelo S., Memi{evi} E., Ka{i} - Lelo M. (2003): Pot-

vrda stabilne egzistencije bosanskohercegova~ke en-demi~ne populacije alpskog trirona Triturus alpestrisreiseri (Werner, 1902) (Amphibia: Urodela, Salaman-dridae) u Proko{kom jezeru i njegovoj okolini. RadoviPoljoprivrednog fakulteta, Univerziteta u Sarajevu,XLIII, 52/2003, Sarajevo.

12. Simonovi} P. , Tomovi} Lj., Radoj~i} J. , Krizmani}I., Mari} S. (2004): Sistematika vertebrata (prakti-kum). NNK internacional, Beograd.

13. [krijelj R., Korjeni} E. (2000): Biodiverzitet vodoze-maca i gmizavaca Bosne i Hercegovine. Soro{ fonda-cija-fond otvoreno dru{tvo Bosne i Hercegovine, Sara-jevo.

62VODA I MI BROJ 69

Rana esculenta (Linnaeus 1758)Rana ridibunda (Pallas 1771)



9 7 7 1 5 1 2 5 3 2 0 0 6

I SSN 1512 - 5327

Documents

^ASOPIS AGENCIJE ZA VODNO PODRU^JE RIJEKE SAVE …tnostima i da na{e vodne resurse maksimalno eko-nomski i socijalno iskoristimo, pri tome {to manje ugro`avaju}i njihove ekosisteme