Atferlisstefnan: Erindi hennar við kennara nú á tímum

Dr. Anna-Lind Pétursdóttir, lektor

annalind@hi.is

29. september 2008

Dagskrá• Hvað er atferlisgreining?• Hvaða erindi á hún við kennara nú á

timum?• Grunnhugtök

– Aðdragandi - hegðun - afleiðingar– Jákvæð styrking - neikvæð styrking– Slokknun - refsing

• Hagnýtar útfærslur– SOS – Hjálp fyrir foreldra– Hvatningarkerfi– PMT – PBS – SMT– ART

Atferlisgreining (behavior analysis)• Vísindagrein sem fæst við rannsóknir og

hagnýtingu á lögmálum hegðunar• Meginmarkmið: að skilja, spá fyrir og hafa

áhrif á hegðun einstaklinga og lífvera• Fjölbreytt viðfangsefni

– fjallar um alla hegðun í víðasta skilningi þess hugtaks, þ.á m. mál, hugsun og tilfinningar

– t.d. frumrannsóknir, hagnýting í klínísku starfi, kennsla og stjórnun fyrirtækja

• Lausnamiðuð: Áhersla á að leysa vandamál með velferð einstaklinga í fyrirrúmi

“Erindi nú á tímum”?• Grunnurinn að árangursríkri kennslu

– bekkjarstjórnun, kennsluhættir, mat

• Viðurkennda leiðin fyrir börn með sérþarfir– hegðunarfrávik (sbr. lög: IDEA 1997, 2004)– einhverfu og önnur þroskafrávik (sbr.

heilbrigðisyfirvöld NY, landlækni BNA)– námserfiðleika (sbr. NCLB, RTI, CBM) – sjá

www.morningsideacademy.org

• Vaxandi eftirspurn eftir atferlisfræðingum og námi í atferlisgreiningu

• Sterk og vaxandi vísindagrein – t.d. fjöldi meðlima tvöfaldast á s.l. 10 árum– Sjá grein Ragnars (2001) og Dunlap o.fl. (2001)

Hagnýting grunnrannsókna• Grunnrannsóknir s.l. 110 ár hafa leitt af sér

fjölda aðferða sem nýtist vel við kennslu– Jákvæð styrking (positive reinforcement)– Neikvæð styrking (negative reinforcement)– Klassísk skilyrðing (classical conditioning)– Virknimat (functional behavioral assessment)– Afmarkaðar kennsluæfingar (discrete trials)– Hnitmiðuð færniþjálfun (precision teaching)– Námsskrártengdar mælingar (curriculum based

measurement)– Hlítarnám (mastery learning)– Hvatningarkerfi (token systems)– Verkgreining (task analysis)– Keðjun (chaining)

Hagnýting grunnrannsókna, frh.• Aðferðir byggðar á atferlisgreiningu,

frh.– Alhæfing (generalization)– Mótun (shaping)– Stýringar (prompting)– Fjörun (fading)– Þynning styrkingar (thinning)– Styrkingarhlé (time-out)– Kerfisbunding ónæming (systematic

desensitization)– Meðferðarflæði (flooding)– Eyðuglósur (guided notes)– Sjálfsnámskennsla (programmed instruction)– Svarspjöld (response cards) og fleira, og fleira...

• Hegðun er lærð og tengist aðstæðum• Margir þættir sem hafa áhrif á hegðun:

– koma af stað – styrkja /viðhalda– ýta undir að hegðun eigi sér stað

HegðunAðdragandiBakgrunns-áhrifavaldar

Afleiðingar Tilgangur

Grundvallarhugtök

• Margir þættir sem hafa áhrif á viðeigandi hegðun– koma af stað – styrkja /viðhalda– ýta undir að viðeigandi hegðun eigi sér stað

Viðeigandi hegðunAðdragandiBakgrunns-

áhrifavaldarAfleiðingar Tilgangur

Hegðun tengist aðstæðum

• Margir þættir sem hafa áhrif á erfiða hegðun– geta komið af stað – styrkt/viðhaldið– ýta undir að erfið hegðun eigi sér stað

Erfið hegðun

AðdragandiBakgrunns-áhrifavaldar

Afleiðingar Tilgangur

Hegðun tengist aðstæðum

Aðdragandi (antecedents)• Það sem gerist rétt áður en hegðun á sér

stað – (einstaklingsbundið!)• Aðdragandi viðeigandi hegðunar

– Ýtir undir viðeigandi hegðun– t.d. skýr fyrirmæli, leiðbeiningar, aðstoð– Þegar Axel fær fyrirmæli um að ganga frá setur

hann dótið sitt ofan í tösku• Aðdragandi erfiðrar hegðun

– kemur hinni erfiðu hegðun af stað, “kveikja”– t.d. stríðni, fyrirmæli, verkefni, áreiti... – Þegar Jón á að reikna dæmi hendir hann

bókinni í gólfið og blótar– Þegar Gunna stríðir Páli slær hann til hennar

seed

s

Afleiðingar (consequences)• Það sem gerist strax á eftir hegðun og hefur

áhrif á hvort hún eigi sér stað aftur við sömu aðstæður (sama aðdraganda)

• Styrkjandi afleiðingar (“styrkjar”)– atburðir/áreiti sem auka hegðun, sbr. tilgang

hegðunar

• Geta styrkt viðeigandi hegðun – Þegar Axel setur dótið í töskuna hrósar kennarinn

honum (og Axel fær að fara út í frímínútur)

• ...eða erfiða hegðun– Þegar Jón hendir bókinni á gólfið og blótar, fer

kennarinn til hans og aðstoðar hann– Þegar Páll slær til Gunnu hættir hún að stríða

honum

12

Afleiðingar, frh.

• Slokknun (extinction)• Það sem styrkir hegðun er fjarlægt• Dæmi: Virk hunsun: athygli sem styrkti hegðun

er ekki lengur veitt– t.d. kennari hættir að sinna þeim sem kalla á aðstoð

yfir bekkinn

Ókostir: • Slokknunartoppur: erfið hegðun eykst áður en

hún slokknar• Ef notuð ein og sér, gæti önnur erfið hegðun

(sem þjónar sama tilgangi) komið í staðinn• => verður að styrkja viðeigandi hegðun (með

sama tilgangi) samhliða

Afleiðingar, frh. • Refsandi afleiðingar

– atburðir eða áreiti sem fylgja strax í kjölfar hegðunar og minnka líkur á að hegðun eigi sér stað aftur við sömu aðstæður

– Viðbót á einhverju óþægilegu (t.d. skammir)– Brottnám á einhverju eftirsóknarverðu (t.d. sekt)

Varúð: – Krefst mikillar lagni að nota mildar refsingar rétt– Kennir ekki viðeigandi hegðun– Getur vakið neikvæð tilfinningaviðbrögð

og andúð á þeim sem beitir– Getur haft slæm áhrif á sjálfsmynd– Getur hætt að virka => stigmagnandi viðbrögð

Bakgrunnsáhrifavaldar• Aðrir, einstaklingsbundnir þættir sem ýta

undir að hegðun eigi sér stað (setting events)

• Geta ýtt undir viðeigandi hegðun– t.d. ná athygli áður en fyrirmæli eru gefin,

tryggja að nemendur kunni grundvallaratriði vel áður en flóknari hlutir eru lagðir inn, ná góðum tengslum við nemendur...

• ...eða erfiða hegðun – t.d. svefnleysi, rifrildi á leið í skóla, svengd,

lítil kunnátta í námsefni, meðfæddar tilhneigingar, s.s. ADHD...

• Mikilvægt að huga að bakgrunnsáhrifavöldum við kennslu

Jákvæð styrking• Jákvæð styrking

– Hegðun leiðir til, flýtir fyrir eða eykur eitthvað eftirsóknarvert...

– Hegðun viðheldur einhverju eftirsóknarverðu...– …þannig að líkur á hegðun aukast við svipaðar

aðstæðurDæmi:

Aðdragandi Hegðun Afleiðingar Í framtíðinni...

Fyrirmæli um að ganga frá

Setur dót ofan í tösku

Hrós (fær að fara út í frímínútur)

...líklegri til að ganga frá þegar beðinn um það

Vantar aðstoð við reiknidæmi

Hendir bók í gólfið og blótar

Kennari kemur og hjálpar

...líklegri til að henda bók og blóta ef vantar aðstoð

Neikvæð styrking• Neikvæð styrking

– Hegðun fjarlægir, seinkar eða minnkar eða forðar einstaklingi frá einhverju óþægilegu...

– …þannig að líkur á hegðun aukast við svipaðar aðstæður

Dæmi:Aðdragandi Hegðun Afleiðingar Í framtíðinni...

Regla: ljúka þarf ókláruð-um verkefnum heima

keppast við að klára verkefnið í tímanum

Forðast að þurfa að klára verk-efni heima

...líklegri til að vinna verk hratt til að forðast að klára heima

Fyrirmæli um að leysa verkefni í samfélagsfr.

Axel þykist þurfa að fara á klósettið en slæpist í 30 mín

Axel sleppur við verkefnið

...líklegri til blekkja aðra til að komast hjá verkefnum

Hagnýtar útfærslur á Íslandi

Dæmi: • SOS! Hjálp fyrir foreldra• Hvatningarkerfi • PMT foreldrafærni - SMT skólafærni• PBS – Heildstæður stuðningur við

jákvæða hegðun• ART þjálfun – Lærum á lífið

SOS! Hjálp fyrir foreldra• Viðurkennd tækni í barnauppeldi• Sett fram af Clark (1985)• Byggir á rannsóknum í atferlisgreiningu,

s.s. Skinner, Baer, Patterson og kenningum mannúðarsálfræði, s.s. Adler, Rogers og Gordon

• Hjálpar foreldrum/fagfólki að bæta hegðun 2-12 ára barna og stuðla að félagslegri og tilfinningalegri aðlögun

• Námskeið á íslensku byrjuðu 1999• Nú haldin af Félagsvísindastofnun HÍ• www.fel.hi.is/page/SOS%20namskeid

Helstu áherslur SOS• Virðing fyrir barni og mikilvægi þess að

nota ekki niðurbrjótandi aðferðir við uppeldi, s.s. líkamlegar refsingar, háð, niðurlægjandi tiltal eða gagnrýni

• Skýr skilaboð um hvaða hegðun er viðeigandi /kemur sér vel fyrir barn

• Virk hlustun til að hjálpa barni að lýsa tilfinningum sínum

• Leiðir til að styrkja viðeigandi hegðun, s.s. hrós, hvatningarkerfi, samningar

• Leiðir til að draga úr óæskilegri hegðun, s.s. rökréttar afleiðingar, einvera

Helstu áherslur SOS, frh.3 uppeldisreglur:

1. Umbunaðu fyrir æskilega hegðun (fljótt og oft)– Jákvæð styrking

2. Umbunaðu ekki óvart fyrir óæskilega hegðun– Slokknun á óæskilegri hegðun

3. Dragðu úr slæmri hegðun með mildri refsingu – t.d. hlé frá athygli (einvera) í kjölfar mjög

óæskilegrar hegðunar

Helstu áherslur SOS, frh.4 mistök í uppeldi sem ber að forðast:

1. Að umbuna ekki fyrir æskilega hegðun

2. Að refsa fyrir æskilega hegðun

3. Að umbuna óvart fyrir óæskilega hegðun

4. Að refsa ekki fyrir mjög óæskilega hegðun

Áhrif SOS• Fjöldi rannsókna hefur sýnt árangur

af námskeiðum sem kenna foreldrum að styrkja viðeigandi hegðun og draga úr óæskilegri með mildum hætti– Því fyrr sem byrjað er, þeim mun meiri

árangur• Markviss innleiðing meðal foreldra og

fagfólks skóla getur dregið úr fjölda tilvísana til sérfræðinga– t.d. í Reykjanesbæ – sjá grein Gylfa Jóns

(2005)

Hvatningarkerfi• Gerir skýrt til hvers er ætlast af

nemanda/um– Skýr, hlutlæg lýsing með dæmum

• Minnir kennara á að styrkja viðeigandi hegðun markvisst

• Formleg styrking/viðgjöf veitt reglulega– s.s. stimpill, límmiði, tákn, kvittun– stutt tímabil í fyrstu, síðan lengd smám saman

• Byrja með hóflegar kröfur• Umbun í boði aðeins ef markmiði dags

(eða viku) er náð• Verður að vera fylgt eftir 100%

Áhrif hvatningarkerfis• Rannsókn Gabrielu Sigurðardóttur og

Önnu-Lindar Pétursdóttur (2000)• 5 nemendur með ADHD (og aðrar

greiningar) og langa sögu um erfiða hegðun– 1.-5. bekk

• Hvatningarkerfi framkvæmd í samvinnu við foreldra

• Truflandi og árásargjörn hegðun minnkaði • Þátttaka í bekkjarstarfi jókst• Einkunnir bötnuðu

25

Árásargjörn hegðun Guðmundar fyrir og eftir að hvatningarkerfi byrjaði

0

20

40

60

80

100

19.feb 24.feb 5.mar 12.mar 23.mar 16.apr 6.maí

Athugunardagar

Hlu

tfal

l af

athu

guna

rtím

a (%

)

Sýnir ýgi

Grunnlína Hvatningarkerfi

Áhrif hvatningarkerfis á árásargjarna hegðun K.

26

Þátttaka Guðmundar í bekkjarstarfi fyrir og eftir að hvatningarkerfi byrjaði

0

20

40

60

80

100

19.feb 24.feb 5.mar 12.mar 23.mar 16.apr 6.maí

Athugunardagar

Hlu

tfal

l af

at

hugu

nart

íma

(%)

Við vinnu

Grunnlína Hvatningarkerfi

Áhrif hvatningarkerfis á þátttöku K. í bekkjarstarfi (námsástundun)

27

Truflandi hegðun Guðmundar fyrir og eftir að hvatningarkerfi byrjaði

0

20

40

60

80

100

19.feb 24.feb 5.mar 12.mar 23.mar 16.apr 6.maí

Athugunardagar

Hlu

tfal

l af

athu

guna

rtím

a (%

)

Truflar

Grunnlína Hvatningarkerfi

Áhrif hvatningarkerfis á truflandi hegðun K. í kennslustundum

28

Fleiri dæmi – Áhrif inngrips á truflandi hegðun

Truflandi hegðun fyrir og eftir inngrip

0

2

4

6

8

10

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Athugunarskipti

Tíð

ni

tru

flan

di

heg

ðu

nar

á 1

5 m

ín.

Truflandi hegðun

Grunnlína Stjörnubók og samningur

29

“Þór” – Áhrif inngrips á ljótt orðbragð

0

2

4

6

8

10

12

Tíð

ni l

jótr

a o

rða

eð

a a

thu

ga

sem

da

í

40

mín

ke

nn

slu

stu

nd

Athugunardagar

Ljótt orðbragð í kennslustofuáður en inngrip byrjaði

Grunnlína Hvatningabók

30

“Þór” – Áhrif inngripa á áætlunarvinnu

0

2

4

6

8

10

12

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Vikur

Fjöl

di m

arkm

iða

náð

á vi

ku

fjöldi verkefna

áætlun

Verðlaunapassar og bekkjarhvatningarkerfi

Einstaklings-hvatningarkerfi

Almenn kennsla

PMT – (Parent Management Training)• Þróað af Patterson, síðar með Forgatch

– við Oregon háskóla og OSLC rannsóknarstofnun

• Byggir á atferlisgreiningu og afleiddri kenningu Pattersons um félagsnám (1982)

• Að hluta til svipaðar aðferðir og í SOS• PMT-foreldrafærni byrjaði 2000 hjá

Hafnarfjarðarbæ (sjá grein Margrétar Sigmarsd.)– Fyrirbyggjandi foreldranámskeið– PMT meðferð í alvarlegri málum– PMT fagmenntun, fræðsla fyrir starfsfólk

• www.hafnarfjordur.is/pmt_forsida/

PMT - aðferðir• Helstu “verkfæri” PMT meðferðar:

– Fyrirmæli og jákvæð samskipti– Hvatning við kennslu nýrrar hegðunar– Að setja mörk til að draga úr/stöðva

óæskilega hegðun– Lausn vanda – uppbyggileg samskipti– Eftirlit með hegðun innan og utan

heimilis– Tengsl heimilis og skóla– Stjórnun neikvæðra tilfinninga

Áhrif PMT• Rannsóknir s.l. 30 ár í BNA á PMT meðferð

hafa sýnt: – meiri árangur en af öðrum nálgunum (s.s. leik-,

fjölskyldu- eða tengslameðferð)– í um 70% tilvika dregur verulega úr

hegðunarerfiðleikum barns á heimili – jákvæð áhrif á samskipti innan fjölskyldu– jákvæð áhrif á námsframmistöðu barns– árangur fyrir börn með margvíslegar greiningar,

s.s. andstöðuþrjóskuröskun, þroskahömlun, einhverfu – og líka fyrir unglinga sem sýna andfélagslega hegðun

– langtímaárangur (tékk 3-14 árum síðar)

SMT - SkólafærniPBS-Heildstæður stuðningur við jákvæða hegðun• Byggir á rannsóknum atferlisgreiningar um

kennslu á viðeigandi hegðun í stað erfiðrar (positive behavior support)

• Útfært fyrir skóla í heild: SW-PBS, SMT– Byrjaði 2002-2003 á Íslandi

• Áhersla á að fyrirbyggja erfiða hegðun með því að kenna viðeigandi hegðun í öllum aðstæðum og styrkja markvisst

• Árangur metinn með skráningum á hegðun og aðferðir endurskoðaðar í þeim aðstæðum þar sem þörf er á

• Sjá bókina Til fyrirmyndar, Luiselli (2005) og www.pbis.org

Öflug einstaklingsinngrip•Fyrir einstaka nemendur - 1-5%•Byggð á virknimati•Margþætt og árangursrík

Sértæk inngrip•Fyrir nemendur í áhættu - 5-10%•Skilvirk – einföld•t.d. almennt hvatningarkerfi

Stigskiptar aðferðir til að stuðla að viðeigandi hegðun

Sug

ai, 2

006Almennar aðferðir

•Fyrir alla nemendur •Í öllum aðstæðum•Fyrirbyggjandi – virka fyrir 80-90%•t.d. aðferðir við bekkjarstjórnun

36ALP, 2007

37ALP, 2007

Áhrif PBS - SMT• PBS hefur verið innleitt í fjölmörgum

skólum í BNA, Noregi og víðar • Rannsóknir sýna að í flestum tilvikum:

– fækkar tilvísunum vegna agabrota – verður skólabragurinn jákvæðari– batnar námsárangur, s.s. í lestri og stærðfræði

• Jákvæð áhrif á Íslandi:– Starfsfólk nálgast nemendur á jákvæðari hátt

og skráðum hegðunarfrávikum innan skólans sem og tilvísunum í sérfræðiþjónustu fækkar (Margrét Sigmarsdóttir, 2007)

ART þjálfun – (Aggression Replacement Training)• Þróað við Syracuse háskólann í BNA

– á stofnun fyrir afbrotaunglinga með margþættan vanda auk árásarhegðunar

– af Goldstein (1987), og síðar í samvinnu við Glick (1988) og Gibbs (1998)

• Byggir á – Félagsnámsgreiningu á árásargjarnri hegðun

(Bandura, 1973)– Þjálfun í streitustjórnun (Meichenbaum o.fl.)– Siðfræðiþroskalíkani Kohlberg (1968)

• Fyrsta námskeiðið á Íslandi 2004 • Hefur verið kallað “Lærum á lífið” í Miðgarði

Námsefni í þremur þáttum

• Hegðunarþáttur: Félagsfærniþjálfun (Skillstreaming)– 40-60 hæfniþættir þjálfaðir skref fyrir skref

• Tilfinningaþáttur: Reiðistjórnun– átta sig á aðdraganda (“kveikjum”) og

afleiðingum reiði og árásarhegðunar

• Hugrænn þáttur: Siðgæðisþjálfun – æfingar í að setja sig í spor annarra og tileinka

sér samfélagsvænni siðgæðisvitund

• Kennt með sýnikennslu, hlutverkaleik og æfingum í raunverulegum aðstæðum

41

Árangur af ART þjálfun• Bandarískar og norrænar rannsóknir sýna

að ART-þjálfun dregur úr líkamlegu og andlegu ofbeldi (t.d. Goldstein & Glick, 1994)

• ART-þjálfun eflir félagsfærni, sjálfstraust og siðferðisþroska.

• Þátttakendur geta tekið á aðstæðum sem ollu vanlíðan eða leiddu til vandræða áður

• Þeir verða öruggari með sig, sjálfstæðari og ánægðari eftir markvissa ART-þjálfun

• Áhrifin yfirfærast á nýjar aðstæður• Sjá McGinnis (2003)

Samantekt• Atferlisstefnan á fullt erindi við kennara nú

á tímum• Grunnrannsóknir í atferlisgreiningu hafa

leitt af sér fjölda árangursríkra aðferða til að bæta hegðun

• Hagnýtar útfærslur, s.s. SOS, PMT, PBS og ART hafa gefið góða raun á Íslandi

• Meira um atferlisgreiningu í námskeiðum á Menntavísindasviði: – Stuðningur við jákvæða hegðun – Nemendur með hegðunar- og

tilfinningaörðugleika: Viðbrögð og úrræði skólasamfélagsins