60 Ewa-Szczê�niak 60

SZCZÊ�NIAK E. 2011. Avena strigosa (Poaceae) - archeofit wymieraj¹cy na Dolnym �l¹sku. ActaBotanica Silesiaca, Supplementum 1: 60�62.

WstêpOwies szorstki Avena strigosa Schreb. jest

jednym z owsów niegdy� uprawianych, a obec-nie zarzuconych i wystêpuj¹cych jako chwastna polach niemal ca³ej Europy. W Polsce przezd³ugi czas uznawany by³ za gatunek wycofuj¹cysiê [1], lecz w ostatnich latach w czê�ci pó³nocno-wschodniej kraju odnotowano jego ekspansjê[2] i obecnie nale¿y do gatunków, które w skaliPolski s¹ jednocze�nie gatunkami ekspansyw-nymi i zanikaj¹cymi [3]. Zosta³ w³¹czony do listyzagro¿onych archeofitów Polski w kategoriiDD [4]. Na terenach s¹siaduj¹cych z Dolnym�l¹skiem oceniany jest skrajnie ró¿nie: na �l¹skuOpolskim zosta³ uznany za wymar³y [5],w Wielkopolsce zaliczony do gatunków s³abozagro¿onych [6]. Na terenie Dolnego �l¹skadotychczas nie by³ klasyfikowany [7].

Charakterystyka gatunku(synonimy: Danthonia strigosa (Schreb.)

Palisot de Beauvis, Preissia strigosa (Schreb.)Opiz, Avena preissia Opiz, A. sativa var. strigosa(Schreb.) Koenicke, A. glabrescens Marquand)Herter)

Morfologia i biologia: terofit.£odyga (35)50-100(180) cm wys., naga. Li�cie

do 25(40) cm d³. i 0,3-1,2 cm szer., jêzyczek 2-5mm d³. Wiecha 25(35) cm d³., mniej lub bardziejjednostronna. K³oski 14-20(22) mm d³. z (1) 2-3

kwiatami. Plewy niemal równe, z 7 lub 9 nerwami.Plewki dolne 13-16 mm, w¹sko lancetowate,nagie lub ow³osione, z 2 ostkami 5-9 mm d³.i o�ci¹ 20-35 mm d³. £uszczki 4/5 d³ugo�ci plewkidolnej. O� k³oska nie rozpada siê po dojrzeniu.2n = 14 [8, 9].

Uwagi taksonomiczne: w Polsce wystêpujepodgatunek typowy subsp. strigosa.

Podobne gatunki: mylony bywa z A. nuda,A. sativa i A. fatua, które ró¿ni¹ siê od niegobrakiem wyra�nych ostek na plewkach dolnych,obecne s¹ jedynie 2 z¹bki lub 2 koñczyki [8].

Siedlisko: pola, wczesne ugory, rzadkosiedliska ruderalne. Wystêpuje na glebachpiaszczystych i gliniastych, ubogich w wêglanwapnia. Notowany w zbiorowiskach ze zwi¹zkuAperion [10].

Rozmieszczenie geograficzne: gatunekzaliczany do archaeophyta anthropogena,powsta³y prawdopodobnie w zachodniej lubpó³nocno-zachodniej Europie [1]. Obecniewystêpuje jako chwast w Europie Zachodniej,�rodkowej i Wschodniej (tu nadal bywa upra-wiany), w po³udniowej czê�ci Wysp Brytyjskichi Skandynawii. Rozproszone stanowiska maw pó³nocnej czê�ci Wysp Brytyjskich. Zawle-czony zosta³ tak¿e do Ameryki Pó³nocnej [11, 12].

W Polsce znany z archeologicznych stano-wisk od epoki br¹zu [13]. Uprawiany by³ do lat1950., g³ównie na po³udniowym wschodzie [1,2]. Obecnie jest chwastem w uprawach zbó¿

Avena strigosa (Poaceae) - archeofit wymieraj¹cyna Dolnym �l¹sku

Avena strigosa (Poaceae) � an archeophyte dying outin Lower Silesia

EWA SZCZ�NIAK

Instytut Biologii Ro�lin, Uniwersytet Wroc³awski, Kanonia 6/8, 50-328 Wroc³aw;e-mail: ewaszcz@biol.uni.wroc.pl

Abstract: Avena strigosa belongs to the archeophytes of anthropogenic origin. In Poland, itwas cultivated in the past. Today, it is a common weed in north-eastern part and endangeredspecies in south and west. In Lower Silesia, it was noticed on 26 locations in 20 ATPOLsquares 10.x.10 km; in majority before 1945 year. Most often it grew as a weed on cultivatedfields. Only two localities were notised after 1985. The species is critically endangered ofextinction in the region.

S³owa kluczowe: Avena strigosa, Dolny �l¹sk, chwasty, archeofity, wymieranieKey words: Avena strigosa, Lower Silesia, weeds, archaeophytes, extinction

61 Avena-strigosa-(Poaceae) 61

jarych, g³ównie na pó³nocnym wschodzie orazw centrum. Najrzadziej notowany w czê�cizachodniej i pó³nocno-zachodniej [14].

Informacje dodatkowe: w Ameryce £aciñ-skiej jest uprawiany na zielony nawóz i jako trawapaszowa, a tak¿e p³odozmian ograniczaj¹cyliczbê paso¿ytniczych nicieni w glebie [15]. Jakojeden z taksonów rodzicielskich jest �ród³emodporno�ci na rdzê w hodowanych odmianachowsa [16].

WynikiWystêpowanie w regionie: na Dolnym �l¹s-

ku owies szorstki wystêpowa³ przede wszystkimjako chwast w uprawach jarych zbó¿. Efemerycz-nie pojawia³ siê na terenach kolejowych i rude-ralnych. Przed 1945 r. podawany by³ z 15lokalizacji, przy czym w opracowaniach synte-tycznych flory �l¹ska wykazany by³ jako liczniewystêpuj¹cy w okolicach Obornik i czêstyw zachodniej partii Wzgórz Trzebnickich [17]oraz pospolity w okolicach Wroc³awia [18] - st¹dpodawany by³ ogólnie, bez szczegó³owychdanych. G³ówny obszar wystêpowania to Nizina�l¹ska i Wa³ Trzebnicki, pojedyncze stanowiskamia³ praktycznie w ca³ym regionie: Mys³ako-wice, Lubin, Czerwona Woda, Prochowice, Jacz-ków, �cinawa, Oborniki �l¹skie [18, 19, 20, WRSL].

Po 1945 r. podany z 11 stanowisk. W czasiebadañ chwastów w latach 40. XX w. nie stwier-dzony [21], lecz pó�niej notowany w Sulistro-wiczkach k. Sobótki (M. Ciaciura, bez daty,ATPOL), Orzeszkowie w pow. wo³owskim [22],Grochowicach ko³o Kotli (WRSL, leg. K. Bara-niecka, 1980), Budzowie k. Srebrnej Góry(WRSL, leg. C. Mêdrzak 1976), G³ogowie [23],Tomaszowie Boles³awieckim k. Boles³awcai Szczepankowicach k. Wroc³awia [24]. Po 1985 r.podany z K³odzka (WRSL, leg. A. Froñska,1992). Po 2000 r. notowany tylko w Rochowicachna Pogórzu Kaczawskim [25].

£¹cznie podawany by³ z 26 lokalizacji w 20kwadratach ATPOL 10.x.10 km, z czego po 1985r. znane s¹ zaledwie 4 stanowiska w 2 kwadratach.

Populacja regionalna: brak danych o wiel-ko�ci wiêkszo�ci populacji, wiadomo jedynie,¿e na Dworcu Towarowym Wroc³aw-Zachódros³o kilka ro�lin [20].

Aktualny zasiêg w regionie: regionalny ob-szar wystêpowania [26] to 134 jednostki, obecnyobszar wystêpowania stanowi nieca³e 7%

regionalnego obszaru zasiêgu. Powierzchnia zasie-dlenia zmniejszy³a siê z 20 do 2 kwadratów ATPOL.

Zagro¿enia: gatunek od dawna nie by³ naDolnym �l¹sku uprawiany, pojawia³ siê napolach jedynie jako chwast. Wprowadzenieherbicydów nie mia³o istotnego wp³ywu na stan

foto/photo E. Szczê�niak (WRSL)

62 Ewa-Szczê�niak 62

populacji, g³ówn¹ przyczyn¹ zanikania jeststosowanie specyfikowanego ziarna.

Status na Dolnym �l¹sku: gatunek kry-tycznie zagro¿ony wymarciem � CR.

�ród³a informacji:[1] FREY L. 1989. Rozmieszczenie Avena strigosa Schreb.w Polsce. � Fragm. Flor. Geobot. 34(1-2): 43�51.[2] KORNIAK T. 1997. Avena strigosa (Poaceae) innorth-eastern Poland. � Fragm. Flor. Geobot. 42(2):201�206.[3] TOKARSKA-GUZIK B. 2007. Trawy inwazyjne. �W: FREY L. (red.),. Ksiêga Polskich Traw. � InstytutBotaniki im. W. Szafera PAN, Kraków, s. 361�387.[4] ZAJ¥C M., ZAJ¥C A., TOKARSKA-GUZIK B. 2009.Extinct and endangered archaeophytes and thedynamics of their diversity in Poland. � Biodiv.Res. Conserv. 13: 17�24.[5] NOWAK A., NOWAK S., SPA£EK K. 2008. Red listof vascular plants of Opole province. � NatureJournal 41: 141�158.[6] JACKOWIAK B., CELKA Z., CHMIEL J., LATOWSKI K.,¯UKOWSKI W. 2007. Red list of vascular flora ofWielkopolska (Poland). � Biodiv. Res. Conserv. 5-8:95�127.[7] K¥CKI Z., DAJDOK Z., SZCZÊ�NIAK E. 2003.Czerwona lista ro�lin naczyniowych Dolnego �l¹ska.� W: K¥CKI Z. (red.), Zagro¿one gatunki florynaczyniowej Dolnego �l¹ska. � Inst. Biologii Ro�lin,UWr & PTPP �Pro Natura�, Wroc³aw, s. 9�65.[8] RUTKOWSKI L. 2006. Klucz do oznaczania ro�linnaczyniowych Polski ni¿owej. � Wyd. Nauk. PWN,Warszawa, s. 814.[9] ROCHA A.M.L. 1980. Avena L. � W: TUTIN T.G.,HEYWOOD V.H., BURGES N.A., MOORE D.M., VALEN-TINE D.H., WEBB D.A. (red.), Flora Europaea. 5.Alismataceae to Orchidaceae (Monocotyledones).� Cambridge University Press, s. 206�208.[10] OBERDORFER E. 1994. PflanzensoziologischeExkursionsflora. � Verlag Eugen Ulmer, 1050 ss.[11] FREY L. 1991. Distribution of Avena strigosa (Poaceae)in Europe � Fragm. Flor. Geobot. 36(2) 281�288.[12] HULTEN E., FRIES M. 1986. Atlas of NorthEuropean Vascular Plants. � Koeltz Scientific Books,Königstein, 1172 ss.[13] WASYLIKOWA K., LITYÑSKA-ZAJ¥C M., BIENIEK A.,GLUZA I. 2002. Archeobotaniczne badania nad trawami.� W: FREY L. (red.), Polska Ksiêga Traw. � InstytutBotaniki im. W. Szafera PAN, Kraków, s. 39�52.[14] ZAJ¥C A., ZAJ¥C M. (red.). 2001. Atlas rozmiesz-czenia ro�lin naczyniowych w Polsce. � PracowniaChorologii Komputerowej Instytutu BotanikiUniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków, 714 ss.[15] FEDERIZZI L. C, MUNDSTOCK C. M. 2004. Fodderoats: an overview for South America. � W: SUTTIE

J. M., REYNOLDS S. G. (red.), Fodder oats: a worldreview Food and Agriculture � Organization of theUnited Nations, Rome, pp. 37�51

[16] RINES H. W., PORETER H.L., CARSON M. L.,OCHOKI G.E. 2007 Introgression of crown rustresistance from diploid oat Avena strigosa intohexaploid cultivated oat A. sativa by two methods:direct crosses and through an initial 2x·4x synthetichexaploid. � Euphytica 158: 67�79[17] FIEK E. 1881. Flora von Schlesien. � J. U.Kern's Verl., Breslau, 571 ss.[18] SCHUBE T. 1903. Die Verbreitung der Gefäss-pflanzen in Schlesien, preussischen und öster-reichischen Anteils. � R. Nischowsky, Breslau, 361 ss.[19] DRESLER, E. F. 1883. Flora von Löwenberg inSchlesien; nach dem natürlichen system bearbeitet.� Verlag von Paul Holtsch, Löwenberg, 162 ss.[20] MEYER K. 1931. Die Pflanzenwelt der BreslauerGüterbahnhöfe im Jahre 1930. � Jahres-Bericht derSchles. Gesellsch. vaterl. Cultur 103: 95�132[21] TYMRAKIEWICZ W. 1952. Chwasty pól uprawnychDolnego �l¹ska. � PAU Kraków, Prace Roln.-Le�ne72, 127 ss.[22] G£OWACKI Z. 1973. Notatki florystyczne z powiatuwo³owskiego (Dolny �l¹sk). � Zesz. Przyr. OPTN 13:41�47.[23] KUCZYÑSKA I., ANIO£-KWIATKOWSKA J., M¥DROSZ-KIEWICZ D. 1982. Ro�linno�æ synantropijna miastaG³ogowa. � Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 33: 29�54.[24] ANIO£-KWIATKOWSKA J. 1985. Materia³y doflory pól uprawnych po³udniowo-zachodniej Polski.Cz. II. Nizina �l¹ska. � Acta Univ. Wrat. 787,Prace Bot. 35: 33�45.[25] KWIATKOWSKI P. 2006. Current state, separatenessand dynamics of vascular flora of the Góry Kaczawskie(Kaczawa Mountains) and Pogórze Kaczawskie (KaczawaPlateau). I. Distribution atlas of vascular plants. �W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy ofSciences, Kraków. 467 ss.[26] SZCZÊ�NIAK E., DAJDOK Z., K¥CKI Z. 2011.Metodyka oceny i kategoryzacja zagro¿onycharcheofitow na przyk³adzie Dolnego �l¹ska. � ActaBotanica Silesiaca, Supplementum 1: 9�28.

SummaryAvena strigosa (Poaceae) belongs to the archaeo-

phytes of anthropogenic origin. It is an old cultivatedplant, abandoned nowadays. It occurs in Westernand Central Europe as a weed and in Eastern Europewhere it is still cultivated. In Poland, it was cultivatedin the past. Today, it is a common weed in north-eastern part and endangered species in south andwest.

In Lower Silesia, it was noticed on 26 locationsin 20 ATPOL squares 10x 10 km; 15 before 1945and 11 after 1945. Most often it grew as a weedon cultivated fields and rarely occurred in wastelandsor ruderal habitats. Only two localities were confirmedafter 1985: near K³odzko (the K³odzko Basin) andnear Rochowice (the Kaczawskie Foothills). Thespecies is critically endangered of extinction.