ayrimcilikanakitap

7/29/2019 ayrimcilikanakitap

1/314


2/314

AYRIMCILIKOK BOYUTLU YAKLAIMLAR


3/314

AYRIMCILIKOK BOYUTLU YAKLAIMLARDerleyenler: Kenan ayr, Mge Ayan Ceyhan

stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar 393Sosyoloji 15 - Eitim almalar 2

Bu kitapta yer alan grler makale yazarlarna aittir ve derleyenlerin ve yaymlayan

ve yaymlanmasna katkda bulunan kurumlarn grlerini yanstmaz.

ISBN 978-605-399-249-3

1. Bask stanbul, Eyll 2012

Bilgi letiflim Grubu Yaynclk Mzik Yapm ve Haber Ajans Ltd. fiti.Yazflma Adresi: nn Caddesi, No: 43/A Kufltepe fiiflli 34387 stanbulTelefon: 0212 311 52 59 - 311 52 62 / Faks: 0212 297 63 14 Sertifika No: 11237

www.bilgiyay.comE-posta [email protected] [email protected]

Tasarm Mehmet Ulusel

Dizgi ve Uygulama Maraton Dizgievi /[email protected] Remzi Abbas

Bask ve Cilt Sena Ofset Ambalaj ve Matbaaclk San. Tic. Ltd. ti.Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok Kat 6 No: 4 NB 7-9-11 Topkap stanbul

Telefon: 0212 613 03 21 - 613 38 46 / Faks: 0212 613 38 46 Sertifika No: 12064

stanbul Bilgi University Library Cataloging-in-Publication Data

A catalog record for this book is available from the Istanbul Bilgi University Library

Ayrmclk: ok boyutlu yaklamlarderleyenler Kenan ayr, Mge Ayan Ceyhan.

312 p. 16x23 cm.Includes bibliographical references and index.

ISBN 978-605-399-249-3

1.Discrimination. 2. Discrimination in education. 3. Race discrimination.4. Discrimination - Law and legislation. 5. Prejudices. 6. Stereotypes (Social psychology)7. Toleration - Study and teaching. I. ayr, Kenan. II. Ceyhan, Mge Ayan.

HM1091.A97 2012


4/314

AYRIMCILIK

OK BOYUTLU YAKLAIMLAR


5/314


6/314

indekiler

ixYazarlar xiiiTeekkr xvnsz

1 Girifl

3 BRNCKISIMnyarglarveAyrmclAnlamak

5 1

GruplararaslikilerBalamndaAyrmclkKenan ayr

17 2 TemelKavramlar:nyarg,KalpyargveAyrmclkMelek Gregenli

29 3 TemelBeklentiEtkisi:KendiniGerekletirenKehanetH. Anda Demirta Madran

41 4 PsikolojikAdannyargveAyrmclkMurat Paker

53 5 nyargveAyrmclalikiselPsikanalitikBirBakMurat Paker

61 6 AyrmclnMerulatrlmasMelek Gregenli

73 7 SosyalKimlikveAyrmclkH. Anda Demirta Madran

87 KNCKISIMModernite,tekilikveAyrmclk 89 8 tekiliiBedenlereKaydetmek

Arus Yumul

97 9 AyrarakBirletirmekMmknmdr?Blent Somay

10510 EdebiyatveMilliyetiKalpyarglarHerkl Millas


7/314

vi iindekiler

115 NCKISIMHukuksalAdanAyrmclkveEitlik

11711

HukuktaAyrmclkYasadil Il Gl

13512 EitliklkesiveAyrmclkYasa:HukuksalereveUla Karan

147 DRDNCKISIMFarklBoyutlarylaAyrmclk

14913 GerektenEitmiyiz?Ac(ma),ZayfGr(me)ve YokSay(ma)EksenindeEngelliAyrmcl

Sleyman Akbulut 16314 Yalk/YaaDayalAyrmclk

Kenan ayr

17515 ToplumsalCinsiyeteDayalAyrmclkAksu Bora

18916 AyrmclkBalamndaYoksullukveSosyalDlanmaPnar Uyan Semerci

19917 IrklarnOlmadBirDnyadaIrklkSemra Somersan

21318 TrkiyeninEitimSistemindeAznlklarveAyrmclk: KavramsalereveveTemelSorunlar

Nurcan Kaya

23119 EitimdeokdillilikveAyrmclk: Sosyolojik,Eitimsel,DilbilimselPerspektifler

Mge Ayan Ceyhan

245BENCKISIMAyrmclklaMcadelevenyarglarAzaltmak

24720 nyargyveAyrmclAzaltmakMelek Gregenli

25521 ToplumsalTemas:nyargveAyrmclnlemek inBirSosyalDeiimAracOlarakKullanlabilirmi?

Esra uhadar Grkaynak


8/314

iindekilervii

26722 AyrmclnnlenmesiveEitliinSalanmasnda HukukunRol

dil Il Gl

27723 AyrmclklaMcadelede SivilToplumrgtlerininRol

Aye Beyazova


9/314


10/314

bbbbb

aaaaa

Yazarlar

SLEYMANAKBULUT

Ekonometrivekamuynetimidallarndaeitimald.Engellilerkonusundafaaliyetgste -reneitlisiviltoplumkurulularnnynetimkurullarndagrevalarakengelliyasalhak -larnnkazanlmasiinalt.DoanKitaptarafndan2008ylndaSandalye,2012yln-daHer Sava Bir Tanr ldrrisimliromanlaryaynland.HlenToplumsalHaklarveAratrmalarDerneiBakanlveGrmezrllerDerneiDanmanlgrevinisr-drmektedir.

MGEAYANCEYHANBoaziiniversitesieviribilimveOxfordniversitesiSosyalAntropolojidallarndayk-seklisansderecelerinitamamladktansonraOxfordniversitesiSosyalAntropolojiBl-mndendoktorasnald.almaalanlararasndaeitimantropolojisi,deienkiianla-ylar,okuletnografyas,okuryazarlkedinimi,eitimdeokdillilikvardr.iftdillilik veEitim(ERG,2009)veG ve okdillilik Balamnda Okullarda Okuryazarlk Edinimi(stanbulBilginiversitesi,2011)balklraporlarnyazarlarndandr.stanbulBilgini-versitesiSosyolojiveEitimalmalarBirimindeprojelerkoordinatrolarakgrevyapmaktadr.

AYEBEYAZOVAstanbulBilginiversitesindensanHaklarHukukuzerineveMarmaraniversitesiUluslararas likilerBlmndeykseklisansderecelerialmtr.ToplumGnllleriVakfndainsanhaklar,sosyalhaklarvesosyalsorumlulukeitimiprojelerindeveeitlidepartmanlardayneticiolarakrolalmtr.stanbulBilginiversitesiSivilalmalarMerkezikoordinasyonundaKamuHarcamalarnzlemePlatformutarafndanhazrlananocuun Korunmasna likin Kamu Harcamalarn zleme Klavuzununyazarlarndan-dr.ocukhaklarnailikineitimmateryalleriveprogramlargelitirenveyaygnlatran;aynzamandaocukhaklarnailikinaratrmavesavunufaaliyetleriyrtenstanbulBil-giniversitesiocukalmalarBirimindekoordinatrveeitimciolarakalmaktadr.

stanbulBilginiversitesiletiimFakltesindeocukveMedyaveSosyalSorumlulukProjesibalklderslerivermektedirveocuklarailikineitliaratrmaprojelerinekatl -maktadr.

AKSUBORA

AnkaraniversitesiSiyasalBilgilerFakltesiktisatBlmnbitirdi.Ykseklisansei-timiniTrk Modernleme Srecinde Annelik Kimliinin KurulmasbalklteziyleDokto -raeitiminiisecretli Ev Hizmetleri Balamnda Kadn znelliinin Yenidennasba-lklteziyletamamlad.HacettepeniversitesiletiimFakltesinderetimyeliiveAmargiDergisiileAyiziYaynevinineditrlnyapmaktadr.


11/314

xiindekiler

KENANAYIR

LisansveykseklisanseitiminiBoaziiniversitesiSosyolojiBlmndetamamlad.

DoktoraderecesiniBoaziiniversitesiSiyasetBilimiveUluslararaslikilerBl-

mndenald.ngilteredeLeedsniversitesiVatandalkvensanHaklarEitimiMerke -zindeveAlmanyadaGeorg-EckertUluslararasDersKitaplarEnstitsndedoktorason-rasalmalaryapt.Derskitaplar,yurttalk,insanhaklareitimiveslmihareketlerzerinealmaktaveyazlaryaynlamaktadr.stanbulBilginiversitesiSosyolojiBl-mnderetimyesiveSosyolojiveEitimalmalarBirimininyneticisidir.

ESRAUHADARGRKAYNAK

LisanseitiminiOrtaDouTeknikniversitesiUluslararaslikilerBlmndetamam-lad.Doktorasn2004teSyracuseniversitesindenald,aynniversitederetimyelii

yapt.Akademikalmaalanlarpolitikpsikoloji,mzakereveuzlamasreleri,dpoli-

tikadakararalmasreleridir.UyumazlklarnMahkemelerDndazmneveHu -kukSistemineEntegrasyonunaKarlatrmalBirBak,KimliinSosyalPsikolojisiveGruplararasatma:TeoridenPratieadndaalmalarbulunmaktadr.

ANDADEMRTAMADRAN

AnkaraniversitesiEitimBilimleriFakltesiEitimdePsikolojikHizmetlerBlmme -zunudur.YkseklisansnAnkaraniversitesiSosyalBilimlerEnstitsEitiminPsikolo -jikTemellerianabilimdalnda,doktorasnAnkaraniversitesiSosyalBilimlerEnstitsPsikoloji(SosyalPsikoloji)anabilimdalndatamamlad.nyargveayrmclk,sosyalkim-lik,saldrganlk,ikna,cinsiyetrolynelimiveyaknilikilerzerinealmalaryrtmek-tedir.Tutum, Tutum Deiimi ve kna; Temel Kavram, Kuram ve Aratrmalar balklki-tabn(Ankara:NobelYaynevi,basmda)yazardr.BakentniversitesiletiimFaklte-sinderetimyesidir.

MELEKGREGENL

YkseklisansalmalarnEgeniversitesievrePsikolojisialanndayapt.evrepsiko -lojisi,kltrleraraspsikolojivepolitikpsikolojialanlarndaalmalar,ulusalveulusla-rarasdzeydeyaynlanmoksaydakitapvemakaleleribulunmaktadr.iddetveiken-

ceninmerulatrlmasnnsosyalpsikolojikarkaplannanlamayaynelikzmirveDiyar-

bakrdayaplmalanaratrmalarnadayananalmalarnyaynlad.Sondnemde,mu-hafazakrlnsosyalpsikolojikdinamiklerizerinezellikleTrkiyeninAvrupaBirliinegirisrecinitemelalanalmalarsrdrmektedir.EgeniversitesiPsikolojiBlmSos -yalPsikolojiAnabilimdalndaretimyeliinisrdrmektedir.

DLIILGL

AnkaraniversitesiHukukFakltesinibitirdiktensonra,aynniversiteyebalSosyalBilimlerEnstitsndeykseklisansyapt.MarmaraniversitesiSosyalBilimlerEnstit-sndeKamuHukukudoktorasyapt.Uluslararashukukveinsanhaklarhukukunun

eitlialanlarndalisansveykseklisansdzeyindedersvermekte,zellikleayrmclkyasaveengellilerininsanhaklaralanlarndafaaliyetgsterensiviltoplumrgtleriylegnllveprofesyonelalmalaryrtmektedir.stanbulBilginiversitesiYaynlarta-


12/314

iindekilerxi

rafndanyaynlanan Sivil Toplum Kurulular in Adm Adm Rapor Hazrlama Klavu-zu: Birlemi Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Komitesine Sunulacak Ra-

porlarn Hazrlanmas ve Sunumuvensan Haklar Komitesinin Emsal Kararlar adleserleriyaynahazrlamtr.HalenstanbulBilginiversitesiHukukFakltesindere-timyesidir.

ULAKARAN

LisanseitiminiMarmaraniversitesiHukukFakltesinde,ykseklisanseitimininsanHaklarHukukualanndastanbulBilginiversitesindetamamladktansonraaynni-versitedeKamuHukukualanndadoktoraalmasnyapt.2005ylndanbuyanastan -bulBilginiversitesinsanHaklarHukukuUygulamaveAratrmaMerkezibnyesindefarklkonulardaaratrmalarileeitimlerveinsanhaklaralanndaeitlisiviltoplumku -

rulularylaalmalaryrtmektedir. Avrupa Birlii lkelerinde Ayrmclk Yasa veEitlik Kurumlar,Ayrmclk Yasa: Kavram, Hukuk, zleme ve Belgeleme(dilIlGlilebirlikte)veAyrmclk Yasa Eitim Rehberi(dilIlGlilebirlikte)adlkitabnnya-nsrainsanticareti,sosyalhaklar,eitimhakk,ocukhaklar,ayrmclkyasagibiko -nulardayaynlanmmakaleleribulunmaktadr.stanbulBilginiversitesiHukukFaklte-sindeAnayasaHukukuaratrmagrevlisidir.

NURCANKAYA

EssexniversitesindeUluslararasnsanHaklarHukukualanndaykseklisansyapm -tr.nsanhaklar,zellikleuluslararasinsanhaklarveAvrupaBirliihukukukapsamn -

daaznlkhaklar,eitlikveayrmclkyasaalanlarndauzmanlambirhukukudur.Trkiyedeaznlkhaklarveuluslararashukukkonusundayaynlanmraporvemakale -leribulunmaktadr.UnutmakmAsimilasyonmu:TrkiyeninEitimSistemindeAznlk-larisimliraporunyazardr.stanbulBilginiversitesinsanHaklarHukukuUygulamaveAratrmaMerkezindearatrmacolarakalt.2005senesindenbuyanaUluslarara -sAznlkHaklarGrubundaTrkiyeKoordinatr,GlobalDialoguedaTrkiyeStratejikFonudirektrlgrevinisrdrmektedir.

HERKLMLLAS

YksekreniminiRobertKolejdetamamlad.AnkaraniversitesiDilveTarih-CorafyaFakltesiadaYunanEdebiyatBlmnderetimyeliiyaptvebuyllardaSiyasetBilimialanndadoktoraderecesiniald.YunancadanTrkeyeRitsos,Seferis,Elitisgibia-irlerinyaptlarnevirdi.Trk-YunanilikisivekarlklalglamalarkonusundakitapvemakaleleriTrke,Yunancavengilizceolarakeitlilkelerdeyaynland.Zamangazete-sindekeyazarlyapmaktadr.

MURATPAKER

stanbulTpFakltesindenmezunolduvebirsrehekimlikyapt.BusredeBoaziini-versitesindeKlinikPsikolojiykseklisanseitiminitamamlad.Aynalandadoktorayap -

makzereNewYorka,NewSchoolforSocialResearchegitti.Buniversitededoktoravedoktorasonrasalmalarntamamlad.Psikanaliz,travma,psikoterapivebunlarnpoli -tikaylakesiimitemelilgialanlarnoluturmaktadr.HalenstanbulBilginiversitesiPsi -


13/314

xii iindekiler

kolojiBlmnderetimyesiolarakalmaktaveaynblmdekiKlinikPsikolojiyk-seklisansprogramnndirektrlnyrtmektedir.

BLENTSOMAY

BoaziiniversitesingilizEdebiyatdalndalisanssteitiminitamamlad.1982-1983yllarndaMontrealMcGillniversitesindebilimkurgualanndadoktoraalmasyapt;ancakdoktoraderecesinialmadanstanbuladnd.1983tenbuyanaAkntya Kar,Ze-min,Birikim,DemokratveDefterdergilerindedenemevemakaleleriyaynlanmaktadr.

SEMRASOMERSAN

BoaziiniversitesiEkonomiBlmnbitirdiktensonraABDdeantropolojialanndaykseklisansvedoktoraeitiminitamamlad.NoktadergisiveCumhuriyetgazetesinde

aratrmacgazeteciolarakalt.kiulusalgazetecilikdlald.Dahasonrabirsre-

retimgrevliliiyapt.MetisYaynlartarafndan1993ylndayaynlanmTrkiyedeevre ve Siyasetkitabnnyansrapekokdergivegazetedeyaynlanmmakaleleribu-lunmaktadr.Tarafgazetesindekeyazarlyapmaktadr.

PINARUYANSEMERC

LisanseitiminiBoaziiniversitesindeSiyasetBilimiveUluslararaslikilerBl -mndetamamlad.YkseklisansvedoktoraderecesiniBoaziiniversitesiSiyasetBili-miveUluslararaslikilerBlmndenald.Akademikalmaalanlarsiyasetfelsefesi,sosyalpolitikavesosyalbilimlerdemetodolojidir.Evrensellik,adalet,pozitifzgrlk,sos-yalhaklar,insan,geliim,yapabilirlikyaklam,yoksulluk,gvekolektifkimlikoluu-mukonularndaalmaktavebukonulardaeitliyaynlarbulunmaktadr.stanbulBilginiversitesiUluslararaslikilerBlmretimyesiveSiyasetBilimiprogramkoordi-natrlgrevinisrdrmektedir.Aynzamanda2007ylndanbuyanaGalmala -rUygulamaveAratrmaMerkezimdrlgreviniyrtmektedir.

ARUSYUMUL

BoaziiniversitesindeSiyasetBilimiokuduktansonraOxfordniversitesiSosyolojiB-lmndedoktorasntamamlad.TrkiyeyednnnardndanstanbulBilginiversi -

tesinekatlarakSosyolojiBlmnnkuruluundayerald.Makaleleri,yabancdergile-

rinyansra,Toplum ve Bilim,Birikim,Toplumsal Tarih,Varlkgibidergilerdeyaynlan-maktadr.HalenstanbulBilginiversitesindeMetodoloji,DinlerTarihi,TrkDnceTarihiderslerinivermektedir.


14/314

Teekkr

Elinizdekikitaptamanlamylabiribirliinin,pekokkurumvekiininbirliktealmasnnrn.GlobalDialogue,AkToplumVakfves-

tanbulBilginiversitesiprojeyekaynaksalayarakbukitabnortayakma-

snaolanaktand.pekGrkaynakveMelikeTrkanBaldanmanlkla-

rylabizedestekverdi.Yorucueitimgnlerininsonundastanbulunzorla -

yckoullarndadzenliolarakstanbulBilginiversitesininSantralKam-

psnegelerekgeceninilerleyensaatlerinekadaruzmanlarlaalanret-

menarkadalarmzErhanAbaba,AltayAktrk,AyeAlan,YldzAyyldz,

AyeBeyazova,Melisaakmak,EnginKahyaolu,lkemKaycan,BeyhanKksal,SevilKuvan,HasanTahsinzkaya,Mutluztrkveidemim-

ekinbumetinlerinortayakmasndabykemeklerioldu.almalarm-

zakatlanuzmanlarSleymanAkbulut,AbdlazizBayndr,AksuBora,Se-

vinErylmazDilek,dilIlGl,MelekGregenli,UlaKaran,MeryemKo-

ray,HerklMillas,MuratPaker,BlentSomay,SemraSomersan,BurcuYe-

iladal,ArusYumulbilgibirikimlerinipaylaarakbizleribesledi.Gnll

retmenarkadalarmzRamazanAkyol,EfeBaysal,HakanDzgn,Yeim

Er,YaseminErdin,VolkanGnen,GamzeKanmdan,LeylaKaragl,Bora

zen,SerkanParlak,zgrensoy,GizemGlTa,Gnaystner,Bn -

yaminYeralveEnginYetkinmetinleriokuyup,eletirileriniyazarakbizeyol

gsterdi.MetinlerinsondzeltilerininyapldaamadaaramzakatlanBi -

rimasistanmzMelikeErgnbusrecintamamlanmasnabykdestekver-

di.BiriminkurulmasveprojeninbalamasndanbuyanaBiriminasistanl -

nstlenenGlahGrcbusretebykbaarvebeceriylealt.

Hepsinegnldenteekkrederiz.

Kenan ayr, Mge Ayan Ceyhan

stanbul, Austos 2012


15/314

xiv teekkr


16/314

nsz

BukitaptayeralanmetinlerstanbulBilginiversitesiSosyolojiveEitimalmalarBiriminin(SEBR)yrttkapsamlbiralmannrn.SEBRi,Kasm2010ylndaakademiveilk-ortarenimarasnda

kprolmasvebuikialanarasndaibirliiniartrmaamacylakurduk.Elinizdekikitap,buibirliininilkrnlerindenbiri.nkmetinler,ret -

menlerveuzmanlararasndakiuzunsreliortakalmannsonucundaor-

tayakt.

almannyksnbatanalrsak...Kasm2010ylndaylebir

tespittenyolaktk(kibutespitbugniindegeerli):Trkiyesonyllarda

nemlibirtoplumsaldnmgeiriyor.Dilleri,dinleri,mezhepleriyada

cinsiyetlerihkimnormlardanyadahkimTrklkanlayndanfarklolan

gruplarayrmclauradngittikedahaskdilegetiriyorveeityurttalk

talepediyor.Butaleplereparalelolarakgemitetabuolankonularhemtop-

lumsalhemdesiyasaldzeydeakatartlmayabaland.

Bizegrebusreikiolaslbarndryor:Farkletnikyadadinsel

gruplarnkamusalalandagrnrolmas,biryandangruplararasgerginlii

artrmapotansiyelitayor.Ziraeitliktalepedengruplar,hkimnormlarve

toplumsalhafzaysorguluyorlar.Buerevedeyerleiknormlarnvekimlik

snrlarnntehditaltndaolduunudnenhkimgruplarileeitsizliisor -

gulayangruplararasndakigerilimlerartabiliyor.Nitekimsonyllardabaz

illerdeyaananlingiriimleriyadamedyadafarklgruplaraynelikartannefretsylemibusrecinbirparasolarakokunabilir.


17/314

xvi nsz

teyandanbusreatmakadarbarpotansiyelidebarndryor.

nkTrkiyedeilkdefatabuolarakkabuledilenkonularnadnkoyabil-

meye,bunlartartabilmeyebaladk.Uzunyllarsreninkrpolitikasndansonraetnikgruplarnyadadiermadungruplarnsorunlarkamusalalana

tanyor.Dolaysylabusreiyiynetilebilirse,ilerideoulcu,demokratik

vebariindeyaayanbirtoplumsalvesiyasalyapkurabilmekdemmkn.

Yukardaerevesiizilensreceparalelolarakeitimdehemtoplum-

salatmalarartrabilmehemdeoulcudeerleriyerletirebilmepotansi-

yelibarndranbiralan.DolaysylaeitiminTrkiyeniniindengemekte

olduusreceolumluetkiyapabilecekbiralanolduusaptamasndanyola

ktk.Sonuolarakyaananbusreteortayakanhassasmeseleleri,eitimortamlarndaeletirelveokperspektiflibirekildeelealabilecekderslerve

materyallergelitirebilmekiinalmayabaladk.nceliklegruplararas

ilikilerinnaslkurulduunu,nyarglarnnedenkaynaklandn,ayrmc

davranlarnnaslazaltlabileceinianlamamzgerekiyordu.AncakTrki-

yedebukonularelealanliteratryeterlideildi.Farkldisiplinlerdebuko -

nulardaalanuzmanlarvard,ancakbukonulareitimleilikiliolarakve

disiplinlerarasbiryaklamlaelealanbirperspektiftenszetmekzordu.

Butespitlerdorultusunda,AkToplumVakf,GlobalDialoguevestanbulBilginiversitesinindesteiyleyrtlennyarglar, Kalpyarglar

ve Ayrmclk: Eitimsel ve Sosyolojik Perspektiflerbalklprojeerevesin-

deonretmenarkadamzlabirarayageldik(grubunyeleriiinbkz.

www.secbir.org).nmzeikihedefkoyduk.Bunlardanbiri,Trkiyedeay-

rmclklailikilihassasmeselelerinnaslelealnabileceinedairderslerret -

mekti(buderslerAyrmclk: rnek Ders Uygulamalar balklkitaptaya-

ymland).Ancakbudersleriretebilmekiinnyarglar,kalpyarglarveay-

rmclkzerinealanuzmanlarlabirarayagelmek,bukonulardaokuma-

laryapmakvebunlartartmakgerekiyordu.Bubirarayagelmelerinsonu-

cundadaikincihedefimize,elinizdekimetinlereulatk.

Sreyleiledi:Onsekizayboyuncaretmenarkadalarmzlabu

derlemedekimetinleriyazanuzmanlarikihaftadabirakamlarvebazencu-

martesignleridahauzunsreliatlyelerdebirarayageldiler.Buseminerle -

rinsonundauzmanlar,retmenlerinbelirlediiformattametinleryazdlar.

Buformat,retmenlerinbirakamzeriokuyabilecekleriuzunlukta,hem

dnyadanhemTrkiyedenmmknolduukadarokrnekieren,gerek -

tiindemetninsonundaerevedenTaanlarblmyleokuyucuyayol

gsterenmetinlerolarakekillendi.Uzmanlarnyazdmetinleriretmenler


18/314

nszxvii

okuduvebumetinleregeribildirimverdi.Bugeribildirimlerndauzman-

larmetinlerinitekrargzdengeirdi.Sonrametinleriyineretmenlerden

oluanvewebzerindenbizedestekverengnllbirkontrolgrubunagn-

derdik.Byleceuzmanlarlabirarayagelenretmenlerindndakieiticiler

asndanmetinlerinanlalrlntestetmeveeletirilerinialmaimknbul -

duk.Sonolarakkitabderleyenlerolarakbiz,metinleribueletirilerdorul -

tusundatekrareldengeirdik.Dolaysylabatadasylediimizgibimetinler

gerekbiribirliininsonucuolarakortayakt.

Bualmadabazkonulardardakald,dolaysylaphesizyazl -

masgerekendahaokkonubalvar.BizdahaokTrkeliteratrdeye -

terikadaryerbulmayankonularnplanakarmak,Trkiyedekivednya-

dakigelimeleriortayakoyanmetinlerinolumasnanayakolmakistedik.

Sonutasadeceeitimalanndaalaninsanlaradeil,siviltoplumkurulu -

larndanakademiyekadarnyarg,kalpyargveayrmclkkonularnakafa

yoranherkeseyolgsterecektemelmetinlerinortayaktnainanyoruz.

nyarglarnveayrmclnazald,dahaeitvezgrbirtoplum

oluturabilmeumuduyla...


19/314


20/314

bbbbb

aaaaa

Giri

K itapta yer alan yazlarn konu balklar ve ierikleri, nszde belirtildi-i gibi uzun bir sre ierisinde retmenlerle uzmanlarn ortaklaa a-lmas sonucunda ekillendi. Ortaya kan metinleri be blm halinde sun-

maya karar verdik. Birinci blmdeki yazlar, ayrmclk konusunu toplum-sal bir balama oturtmaya alan ilk yazdan sonra, nyarg ve ayrmclkla

ilgili temel kavramlara ve kuramlara odaklanyor. Yazlarn bir ksm, sosyal

ve klinik psikolojinin konuyla ilgili literatrn aktaryor, bir ksm ise ken-

dini gerekletiren kehanet rneindeki gibi tek bir kavram biraz daha de-

rinlemesine ele alyor. Bu blmdeki yazlar, nyarg, kalpyarg ve ayrmc-

lk kavramlarn, birbiriyle ilikili olarak anlamlandrabilmek iin nemli bir

temel salyor.

Ayrmcl, modernleme srecinden ve bu srete ortaya kan ideo-

lojilerden bamsz olarak anlamak zor. kinci blmdeki yazlar aydnlan-

mann, modernitenin, milliyetiliin, liberal ve okkltrc bak alarnn

ne tr ayrmc pratiklere yol aabileceine dair nemli ipular veriyor. Bu ya-

zlar ayrmcl belirli bir felsefi ve tarihsel balama oturtuyor. nc b-

lmdeki yazlar ise hukuksal kavramlara odaklanyor. Hem Trkiyedeki

hem de dnyadaki gelimelere deinen, hukuksal alandaki gelimelere paralel

olarak ortaya kan temel kavramlar aktaran bu iki yaz, ayrmclk konu-

sunda nemli bir hukuksal ereve salyor.

Ayrmclk ok farkl temelde ortaya kabilen bir olgu. Bu erevededrdnc blmdeki yazlar, engellilik, ya, dil, rk, toplumsal cinsiyet,


21/314

2

aznlk olmak ve sosyo-ekonomik stat temelinde ortaya kan ayrmclklar

ele alyor. Yazarlar, bu alanlarda yaanan sorunlara, temel kavramlara, -

zm ve mcadele yollarna k tutmaya alyorlar. Beinci ve son blm iseayrmclkla mcadele yollarnn farkl alardan tartld yazlara ayrdk.

Ayrmclk karmak ve ok boyutlu bir olgu olduu iin, mcadele yollar da

ok boyutlu ele alnmak durumunda. Bu blmdeki yazlar da psikoloji, sos-

yal psikoloji ve hukuk gibi alanlardaki almalarn yansra sivil toplum ku-

rulularnn ayrmclkla mcadeledeki rolne deiniyor.


22/314

BRNC KISIM

nyarglar ve Ayrmcl Anlamak


23/314


24/314

1Gruplararas likiler Balamnda Ayrmclk

Kenan ayr

zetBilimsel almalar, baz ayrmc tutum ve davranlarn toplumsal srelere

bal olarak ortaya ktn, ayrmcln belirli toplumsal koullara gre ar-

tan ya da azalan bir olgu olduunu gstermektedir. Dolaysyla ayrmcl

anlamak iin bu olgunun sosyolojik boyutunun da incelenmesi gerekir. Bu

yaz Trkiyeyi odaa alarak ayrmcln sosyolojisini incelemektedir. Yazda

gruplararas ilikilerin nasl ilediine dair teorik bilgiler verilmekte ve gn-

mzde gruplar arasnda gerilime ve ayrmcla yol aan srelerin analizi ya-

plmaktadr.

zetGiri

Gruplararas Gerilimlere ve Ayrmcla Yol AanTarihsel-Sosyolojik Sreler

Ayrmcln Teorik Sosyolojik BoyutuAyrmclkla Mcadelede Sosyolojinin Rolereveden Taanlarlgili Kaynaka


25/314

6 birinci ksm nyarglar ve ayrmcl anlamak

Giri

Kltrel zellikleri, toplumsal yaplar ve tarihsel arka planlar itibaryla her

lkenin ayrmclk konusundaki duruu farkldr. rnein Amerika BirleikDevletlerinde ayrmclk, hukukun, siyasetin, eitimin ve gndelik dilin bir

parasdr. Sivil Haklar Hareketi gibi siyahlara kar ayrmclkla mcadele

eden toplumsal hareketlerin de etkisiyle bu lkede gelimi bir ayrmclk hu-

kuku, geni bir akademik literatr ve etkin sivil toplum kurulular vardr.

Gene ngilterede, izlenen okkltrclk politikas sonucu etnik gruplarn

sorunlar aka konuulur. Bu lkede ayrmcl nlemek amacyla 1960 ve

1970lerde i hukukta birok dzenleme yaplmtr. Bu tespitler, ABDde ve

ngilterede ayrmclk sorununun zlm olduu anlamna gelmez, ancaktarihsel arka planlar ve toplumsal yaplar itibariyle konunun kamuoyunun

gndeminde olduunu gsterir.

Trkiyede ise ayrmclk konusunda gerek sosyal bilim literatrnde,

gerekse hukuksal alanda derin bir boluk vardr. Bunun sebeplerinden biri,

Trk modernlemesinin birlik-beraberlik ideolojisi altnda homojen bir nfus

yaratma idealidir. Bu ideal sonucu, dili Trkeden, dini slamdan farkl grup-

larn yaad sorunlarn kamusal alanda konuulmas yakn zamanlara kadar

pek mmkn olmamtr. Okullarda okutulan resm tarih anlay da tarihteve gnmzde yaanan ayrmclk uygulamalarnn stn rter niteliktedir.

Ayrmcln kamusal bir problem olamamasnn yaratt sonulardan

biri, toplumda yaygn olarak benimsenen Bizde, Trkiyede ya da tarihimiz-

de ayrmclk yoktur algsdr. Ancak bu yaznn yazld 2011 Temmuz ay-

nn gazetelerini taramak bile bu iddiay rtmek iin yeterlidir: Konyada

sevgilisinin drt gn boyunca ikence yapt M.T. bir durakta baygn halde

bulundu (Hrriyet, 20 Temmuz); soyadlarn Bartuna ve Hadodo yapmak

isteyen Sryani vatandalarn talepleri 1934 tarihli Soyad Kanunu gereke-siyle reddedildi (Star, 13 Temmuz); Hatayda ei tarafndan terk edilen 21 ya-

ndaki Ceylan Soysal aile meclisi kararyla ldrld (Radikal, 21 Temmuz);

Ak Hava Tiyatrosundaki Caz festivalinde Krte ark syleyen Aynur yu-

haland (Radikal, 16 Temmuz).

Bizde ayrmclk yoktur iddiasn oluturan temel tez ise, Trki-

yedeki hkim hogr sylemidir. Trkiyede Trklerin hogrl ve mi-

safirperver olduu, tarihimizde Batdaki gibi rkln olmad, Osmanl

Devletinde dier milletlere kar hogrl davranld eklinde gl ka-

lpyarglar vardr. Ders kitaplar da bu hkim yargy destekleyen cmlelerle

doludur: Hibir millet, milletimizden ok yabanc unsurlarn inan ve det-


26/314

1 gruplararas ilikiler balamnda ayrmclk7

lerine sayg gstermemitir. Hatta denilebilir ki dier din sahiplerinin dinine

ve milletine saygl olan tek millet bizim milletimizdir (Gen ve di. 2006a:

105; Kzler ve di. 2006: 87). Her kalpyargda olduu gibi bunlarda da do-ruluk pay vardr. Bat tarihiyle karlatrldnda Osmanl mparatorlu-

undaki millet sistemi, kendi ana gre gerekten de daha zgrlkdr,

daha hogrldr. Buna spanyadan kaan Yahudilerin Osmanlya sn-

malar rnek verilebilir.

Ancak gnmzn ayrmclk ve eitlik kavramlar modern sanayi top-

lumu ncesinin, bireyi deil, din gruplar temel alan anlayndan tamamen

farkldr. Modernlik ncesinin hogr anlay hiyerari zerine kuruludur:

Buna gre bir daha gl olan ve hogren, bir de hogrlen grup vardr.Hlbuki modern toplumlar hogr deil, ayrmclk yasa ve eitlik ilkesi

zerine kurulur. Modern toplumda bireylerin dinlerine, dillerine, cinsiyetine

baklmakszn eit olduklar kabul edilir. Baka bir ekilde sylersek ideal an-

lamda modern toplum bir kimsenin dini, dili, cinsiyeti vb. ne olursa olsun eit

kabul edildii bir toplumdur.

Modernleen toplumlarda da ister istemez ayrmclk ve eitlik konusu

gndeme gelir. Son yllarda Trkiyede yaanan da byle bir sre aslnda.

Hzla kentleen, eitimli nfusu artan, ekonomik olarak gelien, ksaca mo-dernleen Trkiyede de farkl kesimler ayrmcla uradklarn dile getiri-

yor ve eitlik talep ediyorlar. Somut olarak bakarsak rnein Aleviler, ocuk-

larnn zorunlu din dersinden muaf tutulmasn istiyorlar. Krtler, erkesler

anadillerinde eitim talep ediyorlar. Trkiyede ok ciddi bir kadna kar id-

det ve ayrmclk sorunu olduunun rneklerini her gn yazl-grsel basnda

gryoruz. Yine engellilerin eitime ve kamusal hayata katlmnn nnde

birok sorun var. Engellilerle ilgili nyarglar onlarn i yaamna katlmn

da etkiliyor. Bartl kadnlar i yaamnda ve siyasal alanda uradklarayrmcl dile getiriyorlar. Cinsel ynelim gruplarna ise hemen tm toplum-

sal kesimlerin ayrmc bir tutum ve davran iinde olduunu gryoruz.

Dolaysyla sorun, tm farkl gruplarn, ayrmcla uramadan eit ve

bar iinde yaayabilecei bir toplumsal ve siyasal sistem oluturabilmektir.

Hatta bugnn modern toplumunda farkllklara eit muamele de yeterli de-

ildir; hedef, farkl gruplar maddi anlamda da eitleyecek (bu derlemede dil

Il Gln bahsettii) zel nlemler (engellilere istihdam kotas gibi) almak-

tr. Bu anlamda sadece Trkiyede deil, tm lkelerde kat edilecek daha ok

yolun olduunu sylemek yanl olmaz. nsanln tarihi ilerledike azalmas-

n beklediimiz ayrmcln, bugn gittike artan bir sorun olduunu ortaya


27/314


koyan birok veri ve gelime var. Bu sorunu anlamak iin hem dnyada hem

Trkiyede yaanan dnmn sosyolojik arka plann analiz etmek gerekir.

Gruplararas Gerilimlere veAyrmcla Yol Aan Tarihsel-Sosyolojik Sreler

nsanln uzun sreli eitlik ve zgrlk arayna ramen bugn hemen b-

tn toplumlarda baz gruplar dierlerine oranla daha ayrcalkl, avantajl ve

baskndr. Aslnda bu hiyerarik yapnn sorgulanmad, aznlktaki ya da alt

konumda bulunan gruplarn kendilerine biilen role uygun davrandklar

toplumlarda ayrmclk bir toplumsal sorun olarak ortaya kmaz. Ancak bu-

gn artk hemen her toplumda bu hiyerarinin sorgulanmaya baladn g-ryoruz. Buna yol aan makro sreler ise modernitenin ald yeni ekil, tek-

nolojik gelimeler ve kreselleme olgusudur.

Ulus-devletleme, kentleme, aklcln ykselii gibi sreleri barnd-

ran modernleme projesinin hedeflerinden biri eit ve zgr bireylerin yaad-

bir toplum oluturmakt. Ancak ulus-devlet ve ulusal eitim gibi yaplar,

baz kimlikleri hkim klan, aznlk gruplarn ise dlayc, asimile edici ve

basklayc bir ilev grd. Ulusal kimlikleri ina srecinde (Trkiyede Krt-

ler rneinde olduu gibi) baz gruplarn varl uzun sre inkr edildi, bazi ve d gruplar hakknda da gl kalpyarglar (o grubu etiketleyici genel-

lemeler) retildi. Ancak neticede sosyolojik olarak hibir devlet homojen bir

ulusa sahip olamad. Bugn gelinen noktada ulus-devlet yapsnn ve vatan-

dalk anlaynn tm farkllklar eit bir ekilde barndrmak iin yeterli ol-

mad grlyor. Bu adan sadece Trkiyeyle snrl olmayan ok daha k-

resel bir sorunla kar karya olduumuzun altn izmek gerekir.

Avrupadaki bu sreci tetikleyen temel unsur ulusar g oldu. n-

k Avrupadaki devletler son otuz, krk ylda milyonlarca g ald ve nfusasndan heterojen hale geldi. rnein bugn Almanyann yzde 6s (5 mil-

yonu) gmenlerden olumaktadr. nceleri geici olarak dnlen bu n-

fusun artk kalc olduu grlyor. kinci ve nc kuakta daha eitimli

hale gelen, statl meslekler edinen gmenler her alanda eitlik talep ediyor-

lar. Hem farkl olmak hem de eit olma talebi ise yerleik kavramlarn sorgu-

lanmasn gerektiriyor. rnein bu gmenlerin ocuklarna okullarda kendi-

lerini nasl Alman hissedeceklerini retmek mmkn deil. Dolaysyla en

bata Almanlk kavramnn yeniden tanmlanmas gerekiyor. Bu durum 11

Eyll sonras yaygnlaan slamofobiyle birletiinde birok Alman vatanda-

n gmen kart, hatta rk bir syleme kaymasna sebep oluyor.


28/314


Yine son zamanlarda Finlandiyada gmen kart Gerek Finlilerin,

Hollandada ise zgrlk Partisinin seimlerde baar elde etmeleri, svetemilliyeti/gmen kart bir partinin meclise ilk kez girmesi ayrmclk olgu-

sunun demokratik standartlar yksek Avrupa lkeleri iin de sorun olduu-

nu gzler nne seriyor.

Farkl kltrlere ve gruplara kar olumsuz tutumlarn artn tetikle-

yen bir baka etken ise teknolojik gelimeler eliindeki kresellemedir. Bu-

gn gelien iletiim teknolojisi sonucu lkelerin gndemleri de i ie gemeye

balad. rnein Danimarkada bir gazetede yaymlanan karikatrler hzla

Mslman lkelerde tepkiye yol amakta; burka, pee, barts gibi giyim

ekilleri de Batl lkelerin kamuoyunu megul etmektedir. Dolaysyla artk

slamdan bamsz bir Bat kamuoyundan, Batdan bamsz bir Mslman

kamuoyundan bahsetmek imknszdr. Ancak bu yaknlama geleneksel s-

nrlarn konforunu bozmakta, karlkl nefret sylemlerinin artmasna sebep

olmaktadr. Baka bir deyile kreselleme sonucu lkeler arasndaki snrlar

belki belirsizlemektedir, ancak kafalardaki kimlik snrlar daha da keskin-

lemektedir. Bunun somut gstergeleri de artan slamofobi, yabanc dman-

l ve slami radikal terrdr.

Bu geni kresel ereve iinde Trkiyede de mevcut ulus-devlet anla-

y ve vatandalnn lke iindeki farkllklar bir arada tutmaya yetmedii

Alman Sosyal Demokrat Parti yesi ve eski Maliye Bakan Michael Sarrazin

2010 ylnda yaymlad Deutschland schaft sich ab (Almanya Kendi SonunuHazrlyor) balkl kitabnda Alman nfusunun dourganlnn dmesi ve

dardan gelen gler nedeniyle eitimsiz, zek dzeyi dk ve topluma

entegre olamayan bir alt snfn gittike bydn ve bunun da Alman-

yann sonunu getireceini dile getirdi. Kitap ksa srede ok satanlar liste-

sine girdi. Ancak Sarrazinin tezlerini eletiren Humboldt niversitesi akade-

misyenlerine gre Trkiyelilerin Almanca renmek istemedikleri doru de-

il. lk kuak Trkiye kkenliler, kadnlarda yzde 35, erkeklerde yzde 58

orannda iyi veya ok iyi Almanca bilgisine sahipken, ikinci kuakta bu oran

srasyla yzde 70e ve yzde 84e kyor. Barts ile ilgili istatistiklerde

de Mslman kadnlar arasnda her zaman barts takanlarn orannn ilk

kuakta yzde 25 iken, ikinci kuakta yzde 18e dt grlyor. Yzme

derslerine katlma oran Mslman ailelerin kz ocuklarnda yzde 93, erkek

ocuklarnda ise yzde 97 gibi ok yksek oranda seyrediyor (anl, 2011).


29/314


ortaya kyor. Hkim Trk kimlii karsnda alt konumlu olan gruplar, ya-

ni dili farkl olanlarla (rnein Krtler, erkesler, Araplar), dini farkl olan-

lar (rnein Ermeniler, Yahudiler, Rumlar, Sryaniler) yerleik anlaylarsorguluyor ve eitimden, kamu hizmetlerine ve siyasete kadar eit haklar ta-

lep ediyorlar. stelik sorun Krt meselesiyle snrl deil. Son olarak erkes-

ler anadili eitimi ve televizyon hakk iin yry yaptlar. Mardinli Mhel-

lemiler ise kylerinin eski isimlerini istiyorlar. rgtllkleri artan Roman

vatandalar her alanda uradklar ayrmcl dile getiriyorlar.

Trkiyede yaanan dnm srecinde, madun ya da alt konumdaki

gruplar ile gl ve baskn gruplarn temas da artt. rnein son yirmi ylda

dindar gruplar hem ekonomide hem de siyasette nemli baarlar elde ettiler vekamusal alanda grnrlk kazandlar. Bunun sonucunda da daha varlkl,

eitimli ve laik gruplarla yaknlatlar. Bu gruplar artk Meclisi, niversiteleri,

byk kentlerin statl semtlerini paylamak zorundalar. Benzer ekilde son

yllarda, zellikle 1990larda yaanan zorunlu g sonucu Krtlerle Trkler

arasnda hem fiziksel hem de sembolik anlamda yaknlama yaand. Bu ere-

vede alt konumlu gruplarn konumlarna itiraz etmeye balamalar, ayrmcla

uradklarn dile getirmeleri ve farkl rollere talip olmalar allagelen anlay-

larn sorgulanmasna sebep oluyor. Dolaysyla Almanyadaki gmenlerin Al-manlk kavramn sorgulatmas gibi Trkiyede de Trklk kavramnn snr-

larn tartmaya balyoruz. Bu toplumsal sreler tarihle yzlemeyi, ulus-dev-

let, laiklik ve anayasa gibi birok kavram yeniden ele almay gerektiriyor.

Trkiyede farkl kesimler arasnda yaanan bu yaknlama ve artan

hak talepleri, hkim ve madun gruplar arasnda gerginliklere ve atmalara

sebep olabiliyor. Hkim gruplar kentsel meknlarn, ilerini kaybedecekleri-

ni dnp, kendilerini gvensiz hissediyorlar. Bu da alt konumlu gruplara

kar ayrmc tutum ve davranlarn ortaya kmasna neden oluyor. rneiniyi okullardan mezun, kentli, eitimli laik kesimler zerine yaplan Sekinler

ve Sosyal Mesafe balkl bir alma, bu insanlarn Avrupa Birlii, Krtler

ve AKP konusunda ciddi bir nefret sylemi rettiklerini ortaya koyuyor (s-

tel ve Caymaz 2009). Son yllarda Bat blgelerindeki kentlerde zaman zaman

Krtlere ynelik lin giriimleri de ayrmcln kitlesel iddet eylemine kolay-

lkla dnebileceini gsteriyor.

Trkiyede yaanan ayrmclklar etnik kimlikle snrl deil. Yaplan

almalar cinsel ynelim gruplarna, kadnlara, engellilere ve ya gruplarna

kar da ayrmcla yol aacak dzeyde yaygn kalpyarglarn olduunu gs-

teriyor. rnein 2011 Trkiye Deerler Aratrmasna gre halkn yzde


30/314


84 ecinselleri komu olarak istemiyor. Ecinseller 1990lardan beri yaplan

bu aratrmalarda en istenmeyen grup olarak kyor.

Trkiyede ok etkin ve gl olan kadn sivil toplum kurulular dagittike artan oranda kadna kar iddet ve ayrmcl dillendiriyorlar. al-

malar muhafazakr, sol, liberal vb. evrelerin tmnde kadnlara kar ortak

kalpyarglarn mevcut olduunu gsteriyor (Bora ve stn 2005). Kadnlar

duygusallkla, zayflkla ve zel alanla zdeletiren bu kalpyarglarn, i ha-

yatndan siyasete kadar kadnlarn kamusal yaama katlmn olumsuz yn-

de etkiledii grlyor. Bu rnekler engellileri veya ya gruplarn kapsaya-

cak ekilde oaltlabilir.

uras ak ki, tm dnyada olduu gibi Trkiyede de ayrmcla u-rayan gruplarn sivil toplumsal rgtlenmesi ve eylemleri arttka hkim

gruplarn ve normlarn snrlar sorgulanmaya devam edecek. Bu srecin a-

tmaya deil de barl bir ortama yol amas ise, ayrmclk konusunda ya-

plan hukuksal, toplumsal ve eitimsel almalara baldr. Toplumsal grup-

lararas ilikilerin ileyiine dair baz teorik karmlar bu tr almalarn de-

rinletirilmesi iin yararl olabilir.

Ayrmcln Teorik Sosyolojik BoyutuGenel olarak toplumsal gruplararas ilikileri zmleyebilmek ve Trki-

yedeki ayrmcln sosyolojisini yorumlayabilmek iin kullanlabilecek teo-

rik karmlardan bazlar yledir:

I. Gruplararas eitsizliin hkm srd modern toplumlarda, baz

gruplar dierlerine oranla daha baskndr, hkimdir, gldr. Bu baskn

gruplar aznlk, madun, alt konumlu olarak adlandrlabilecek zayf gruplar

damgalayabilir, tanmlayabilir ve etiketlendirebilir. rnein, ban rten ka-

dnlarn kendileri, rtleri iin trban kelimesini kullanmasalar da trban-llar olarak tanmlanabilirler. Kar cinsten birok kadnla birlikte olan bir

erkek toplumda apkn olarak tanmlanrken, ayn eylemde bulunan kadn-

lar iin birok dlayc, aalayc sfat retilir. Zaten sosyolojik olarak grup-

lar arasndaki g dengesizlii bu damgalayabilme srecinde anlalr. Dam-

galayabilme toplumsal gc gsterir. Alt konumlu gruplar, ancak glendik-

e kendilerini tanmlayabilirler. Eskiden dinci, mrteci vb. olarak nitelen-

dirilen gruplarn, son yllarda glenmesiyle birlikte kendilerini muhafa-

zakr olarak nitelendirmeleri buna rnek verilebilir.

II. Damgalamayla birlikte baskn grup madun gruplarla ilgili kalpyar-

glar retir. Krtler, Sarnlar, Ermeniler, Araplar ile balayan her cm-


31/314


le o grupla ilgili bir kalpyarg ierir. rnein Trkiyede sokaa kp Arap-

lar... diye balayan bir cmleyi tamamlamalarn istesek, insanlarn birou

hemen pistir der. Baka gl kalpyarglara gre ise ingeneler hrsz-dr, sarnlar aptaldr vb.

III. Kalpyarglarla uramann zor bir yan vardr. Zira kalpyarglar

bir ksm doruluk pay tayabilirler. rnein Roman/ingeneler arasnda

gerekten de hrszlar vardr. Ancak kalpyarglar bir grubun tm yelerini

aynlatrr, insanlar bireysel niteliklerinden soyutlayarak damgalanm bir

grubun yesi haline getirir. Bu da birok alanda ayrmcla neden olur. r-

nein bir Roman/ingene iseniz i bulmanz zordur. Dnyann en drst Ro-

man/ingenesi olsanz da insanlar sizi kafalarndaki kalpyarglarla deer-lendirirler.

IV. Aslnda ne baskn grup ne de alt konumlu gruplar homojendir. Her

grup iinde, olumsuz zelliklere sahip insanlar olabilir. Ancak baskn grup,

alt konumlu grubu, o grubun en kt yesiyle tanmlar ve homojenletirir;

te yandan kendini, en iyi yelerinin zellikleriyle tanmlar. rnein Manisa

Selendide Roman vatandalara ynelik lin giriiminde, iddialardan biri Ro-

manlarn tefecilik yapt idi. Selendide gerekten de Romanlar arasnda te-

fecilik yapanlar olabilir, ancak sorun, bunun grubun tmne ynelik bir nite-lik gibi sunulmas ve insanlarn lince ynelmesidir.

V. Damgalanm gruplar, kendileriyle ilgili kalpyarglara uygun dav-

randnda ayrmclk gibi sorunlar toplumsal bir mesele haline gelmez. rne-

in bir Romann sokakta iek satmas ya da mzisyenlik yapmas sorun de-

ildir. Trkiyede bir ecinsel, arkc ya da modac olabilir. Ancak bir ecin-

sel, siyaseti olmak istediinde, yani toplumdaki kalpyarglara uygun olma-

yan bir role talip olduunda sorun kar.

VI.Baskn gruplarn kaynaklar zerindeki hkimiyetini ve konumlar-n merulatran birok merulatrc ideoloji mevcuttur. rnein cinsiyet-

ilik, erkei ve kadn bir hiyerari iinde belirli rollerle tanmlar. Heterosek-

sizm ecinselliin sapknlk olduunu ileri srer. Fitizm, fit olmayan insanla-

rn salksz, iradesiz ve alt statl olduklarna dair kalpyarglar retir. Bu

ideolojiler ders kitaplar, medya, gndelik oyunlar, ykler vb. araclyla

srekli yeniden retilir. Hatta madun gruplar da bu ideolojilerin rettii tez-

lere inanyor olabilirler. rnein aratrmalara gre, kadnn gerektiinde

dvlebileceine inanan kadnlar bulunmaktadr.

VII. nsanlarn birden fazla gruba aidiyeti vardr. Bu adan baskn ve

alt konumlu gruplararas ilikiler tek boyutlu deildir. Yani bir grup karsn-


32/314


da baskn olan biri, baka bir grup karsnda alt konumda olabilir. rnein

kadnlar karsnda hkim grupta olduu dnlebilecek bir Alevi erkek,

Snniler karsnda madun durumda olabilir.VIII. Alt konumlu gruplarn da damgalanma srecine kar yrtt

baz stratejiler vardr. Bu stratejiler damgann grnr olmasna ya da olma-

masna gre deiebilir. Damgann grnr olmad durumlarda (ecinsel

olma, Alevi olma vb.), aznlktaki gruplar kendilerini gizleyip, ikili bir hayat

yaamak zorunda kalabilirler. Ancak bazen damga grnrdr; bartl, si-

yah ya da kadn olmak durumlarnda olduu gibi. Bu durumda da bazen

gruplar damgaya sahip kp, ona stat kazandrma mcadelesi verebilir. r-

nein Siyah Hareketinin sloganlarndan biri, siyah gzeldir idi. Bunlarndnda madun gruplar, konumlarna itiraz eden ve eitlik talep eden bir top-

lumsal ve siyasal hareket de yrtebilirler.

Ayrmclkla Mcadelede Sosyolojinin Rol

Tarihsel tecrbe, ayrmcln ya da ayrmcla yol aan ideolojilerin eitli

mdahalelerle gerileyebileceini gstermektedir. rnein 1960larda

ABDde yaplan bir almada iki gruba ayn metin verilerek, gruplardan bi-

rine metnin yazarnn erkek, dierine ise kadn olduu sylenmi ve her ikigruptan da bu metni deerlendiren bir not vermeleri istenmitir. Yazarn ka-

dn olduunu dnenler metne daha dk not vermitir. 1980lerde bu de-

ney tekrarlandnda ise gruplar arasnda bir fark bulunamamtr. Bu da

cinsiyetiliin ABDde dte olduunu gstermektedir (Hogg ve Vaughan

2007: 392). ABD toplumunda bu sonucu douran birok etken saylabilir:

Yllar iinde kadnlarn i yaamna dhil olmas, kadn yazarlarn kamuo-

yunda grnrlk kazanmas, eitim anlaynn cinsiyetilie dikkat ekme-

si vb. Bu rnein aksine toplumsal gelimelerin niteliine gre ayrmclk ar-tabilir de. Bat lkelerinde gmenlere kar artan ayrmc tutumlar buna r-

nek gsterilebilir.

Bu rnekler ayrmcln toplumsal srelere bal bir olgu olduunu

ortaya koymaktadr. Dolaysyla ayrmclkla mcadelede atlabilecek adm-

lardan biri, insanlarn, toplumsal yaplarn deiim dinamiklerini kavramala-

rn salamaktr. Baka bir deyile insanlarn iinde bulunduklar toplumun,

kltrn, kimliklerin mutlak ve deimez bir ze sahip olmadn grebilme-

leri nemlidir. Bylece ayrmclkla mcadele iin literatrde nerilen top-

lumsal kimlikleri yeniden gruplama (rnein st grupta aidiyet yaratlmas)

gibi sreleri yaama geirmek mmkn olabilir (Taylor ve di. 2007: 208).


33/314


Sosyoloji, bireylere kendi kimlikleri (bireysel hikyeleri) ile byk top-

lumsal ve siyasal gelimeler arasndaki ba grebilmeleri yetisini kazandr-

maya alr. Sosyolojik muhayyile denilen bu yeti, insanlarn iinde bulun-duklar konumu tarihselletirebilmeleri, anlayabilmeleri ve eyleyebilen bir

toplumsal aktr olabilmelerini salar. Anlamak, phesiz, ayrmcln ye-

gne panzehiri deildir. Ancak toplumsal sreleri anlamak, ayrmclk konu-

sunda gelitirilmesi gereken eitimsel, hukuksal, mimari vb. zmlerin ba-

langcdr. Toplumsal gruplar arasndaki ayrmcl azaltmak, eit ve barl

bir toplum kurmak ise ok daha uzun ve karmak bir sre gerektirir. Ay-

rmclk konusunda klasiklemi almalar yapm Allport, bunun iin drt

koulun birarada bulunmas gerektiini syler: Gruplar arasnda ortak birama ve ibirliine dayal bamllk; gruplar arasnda eit stat; temasn ya-

kn ve uzun sreli olmas; otoritenin gruplara eit muamelesi ve destei (Tay-

lor ve di. 2007: 207). Bu koullar bir yandan ayrmclkla mcadelenin ne

kadar zorlu bir mcadele olduuna iaret ederken, te yandan bunun imkn-

sz olmadna da dikkat eker.

ereveden Taanlar

Ayrmclk, bu yazda ele alabildiimizden ok daha geni bir sosyolojik pers-pektiften deerlendirilebilecek bir olgudur. Teorik andan burada bahsedil-

meyen birok yaklamdan yararlanmak mmkndr. rnein Marksist teo-

riler kapitalizmin eitsizlie yol aan srelerini, Morca ve Paretonun elit te-

orileri ise toplumlarda rgtl bir aznln dierleri zerinde hkimiyet kur-

mas srecini ele alr. Her teorik yaklam, ayrmclk olgusunun farkl boyut-

larna k tutabilir.

Sahada ise, Trkiyede ayrmclk konusunda son yllarda artan bir si-

vil toplum hareketlilii mevcuttur. Birok sivil toplum rgt bu alandanemli almalar yapmaktalar. Bu adan Sosyal Deiim Derneinin, Ulus-

lararas Hrant Dink Vakfnn ve nsan Haklar Ortak Platformunun nefret

sylemi ve rklk konusunda yapt almalar dikkat ekicidir. stanbul

Bilgi niversitesi nsan Haklar Hukuku Uygulama ve Aratrma Merkezinin

ayrmclk yasana ve ayrmcln izlenmesine ynelik raporlar nemli bir

boluu doldurmaktadr. Son yllarda bu konuda artan hassasiyete Milli Ei-

tim Bakanlnn bir genelge yaynlayp 2009-2010 retim ylnn ilk dersi-

nin ayrmcla ayrlmasn istemesi de nemlidir. Hukuksal alanda ise olu-

turulmaya allan Ayrmclkla Mcadele ve Eitlik Kurulu ise bu konuda

atlacak en nemli admlardan biri olacaktr.


34/314


lgili Kaynakastanbul Bilgi niversitesi nsan Haklar Hukuku Uygulama ve Aratrma Merkezi (2011)

Belgeleme ve Raporlama Yoluyla Trkiyede Ayrmclkla Mcadele Projesi raporlarhttp://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr/source/221_sub5.asp (12 Temmuz 2012).Bora, A. ve . stn, (2005) Scak Aile Ortam: Demokratikleme Srecinde Kadn ve Er-

kekler, TESEV Yaynlar, stanbul.Cindolu, D., (2010) Barts Yasa ve Ayrmclk: Hayatnda Meslek Sahibi Bar-

tl Kadnlar, TESEV Yaynlar, stanbul.ayr, K., (2010) Nefret Sylemi ve Nefret Sularnn Sosyolojik Arka Plan, Gncel Hu-

kuk, no. 6, Haziran, s. 36-37.Gen, E. ve di., (2006) Sosyal Bilgiler 6, MEB, Ankara.Gl, . I. ve U. Karan, (2011) Ayrmclk Yasa: Kavram, Hukuk, zleme ve Belgeleme, s-

tanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul., (2011) Ayrmclk Yasa, Eitim Rehberi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul.Hogg, M. ve G. Vaughan, (2007) Sosyal Psikoloji, . Yldz ve A. Gelmez (ev.), topya Ya-

ynlar, Ankara.Kzler, H. ve di., (2006) Din Kltr ve Ahlak Bilgisi 9, Tutku Yaynclk, Ankara.anl, E. ., (2011) Humboldt niversitesi: Sarrazin Gerei arptyor, Radikal, 16

Temmuz 2011.Taylor, S. E. ve di., (2007) Sosyal Psikoloji, A. Dnmez, (ev.) mge, Ankara.Uluslararas Hrant Dink Vakf, (2010) Nefret Sular ve Nefret Sylemi, A. avdar, A. Yl-

drm (der.), Hrant Dink Vakf Yaynlar, stanbul.

stel, F. ve B. Caymaz, (2009) Sekinler ve Sosyal Mesafe, Ak Toplum Vakf, stanbul.


35/314


36/314

2Temel Kavramlar:

nyarg, Kalpyarg ve AyrmclkMelek Gregenli

zet

Ayrmclk, hukukla, adaletle, eitlikle ve sosyal bilimlerle, ama en ok dagnlk yaamlarmzla ilgili bir kavramdr. Bir adalet sorunu olarak ayrmc-

lkla mcadele, toplumun rgtlenmesi, hukuk sisteminin ileyii vb. unsurla-

r kapsayan ok boyutlu bir sretir. Ayrmclk, ister bir hukuk sorunu ister

adalet sorunu olarak tanmlansn, son zmlemede, insanlar arasndaki ili-

kilerde ortaya kan ve her birimizle ilgili zihinsel kaynaklar ve nedenleri

olan insani bir sorundur. Bu yazda, ayrmclk konusu sosyal psikolojik bir

yaklamla ele alnarak, ayrmcln nyarg, kalpyarg, zclk, otoriter ki-

ilik vb. kavramlarla ilikisi tartlacaktr.

zetGiri

Ayrmcln Zihinsel Arka PlannyarglarKalpyarglarzclk ve nyargl kiilikKaynaka


37/314


Giri

Ayrmclk kavram, esas ve yaygn olarak, insanlar arasndaki eitlik fikri ve

ilkesinden kaynaklanr. Gerek hukuksal gerek insani olarak zerinde bir szbirlii bulunduu varsaylan bu ilke, her insann doutan eit olduudur. n-

sanlar, dnyann neresinde, hangi ten rengiyle, hangi cinsiyet ya da cinsel y-

nelimle, hangi etnik kkene, dine, mezhebe ait olarak doarlarsa dosunlar,

insan olmak bakmndan eittirler. nsanlk tarihinin belirli bir dneminde

dinsel ve vicdani temelleri olan bu ilke, hukuk terimleriyle tanmlanm ve

ayrmclk yasann, bu ilkenin ihlalini nlemek zere hukuk alanna girme-

si salanmtr. Modern toplumun ortaya koyduu modern hukuk, eitlik il-

kesi temelinde temel insan haklar kavramna dayanarak, tm bireyleri eitniteliklere sahip varlklar olarak tanmlamtr, bir teorik hukuksal sisteme

yerletirmitir. Tek tek bireylerin ve gruplarn arasnda yapsal hibir ba bu-

lunmazken hukuk tarafndan tesis edilen bir ban sz konusu olduu bu sis-

temin temel kavram eitliktir.

Eitlik ilkesi, dlanma ve ayrmclk ilikisini teorik olarak zebilir-

mi gibi grnmesine ramen, insanlk tarihine genel olarak bakldnda bu

varsaymn gereklemedii aktr. Bu hukuksal ilke beyazlarn, siyahlar; er-

keklerin, kadnlar; Batllarn, Doulular vb. kendileriyle eit alglamalarnve ayrmclk yasana uymalarn salamtr. Modern hukuk sistemi, birbi-

rini hi tanmayan, soyut bir toplum kavram iinde bir arada duran, farkl

bireysel ve tarihsel zellikleri olan insanlar, kendilerinin dnda bir kurallar

sistemiyle birbirine balayan bir yapdr. Bir baka deyile modern hukuk,

aralarnda somut olarak hibir ba olmayan insanlar arasnda, soyut bir ge-

nel balant varsaymna dayanr. Hukuksal ilkelerin farkl insan gruplar ta-

rafndan iselletirilme dzeyinin farkllamas, her toplum ve kltrde h-

kim olan hukuk d norm ve geleneklerin hukuk sistemiyle uyumu vb. pekok faktr, hukuksal ilkelerin hem her toplumda farkl anlamlara gelmesine,

hem de uygulamada farkllklar olmasna yol amaktadr. rnein, kadna

ynelik fiziksel iddet ve cinsel iddet, ayn cinsiyetten iki insan arasndaki

iddete benzer biimde uzun zamandr yasal sistemimiz asndan bir su ola-

rak tanmlanr. Ancak, gerek hukuk sisteminde yer verilen baz yan yollar

(hafifletici nedenler, haksz tahrik indirimi vb.) gerekse yasalarn uygulaycs

olan savc ve hkimlerin kanaati, yasalarn esnek yorumlanmasnda ya da ce-

zalarn alt ve st snrlarnn belirlenmesinde etkili ve caydrc bir rol stlen-

mekte yetersiz kalmaktadr. Bu konudaki eitli kararlarn gerekelerine ve

itihatlara bakldnda, kadnlarn, elerinin isteklerini yerine getirmemeleri-


38/314

2 temel kavramlar: nyarg, kalpyarg ve ayrmclk19

nin erkein iddetini hakl gsterdii, tre vb. nedenlerle erkein kadna y-

nelik iddetinin hakllatrld, merulatrld grlebilir. Ayrca yasa ve

ynetmeliklerin herkese eit uygulanmad da gnlk yaantmzda ok skgzlemlediimiz olgulardandr. rnein eitimciler, snflarndaki renci

davranlarnn disiplin ynetmeliine aykr olup olmadn ayn ltlerden

hareketle mi belirlemektedirler? Snfta kk bir hrszlk olay gerekleti-

inde ilk akla gelen, ilk phelenilen renciler, snfta greceli olarak daha

yoksul ya da stats daha dk ailelerden gelen ocuklar olabilmektedir. Bu

algmz, farkl gruplara ait olan rencilerle ilikimize ne lde yansmak-

ta, onlarla ilgili baar beklentimizi nasl etkilemektedir? Eitim pratikleri

iinden verdiimiz bu rnek, ayrmcln ou zaman gndelik hayatn birparasymasna yaandn gstermektedir. Kendini gerekletiren keha-

netkonusunda yaplan aratrmalar, renci davran ve baarsyla ilgili -

retmen beklentilerinin, hem retmen-renci ilikisine hem de renci dav-

ranna dorudan yansdn ortaya koymaktadr.

zetle, modern hukuk, dierinin moral bakmndan deersizletiril-

mesini engelleyememitir. Haklara sadece soyut olarak sahip olmann insan-

larn eitlenmesi iin yeterli olmad, bireylerin ayn zamanda bu haklar kul-

lanabilecek gce sahip olmas gerektii, ikinci kuak insan haklar tarafndantanmlanmtr. Hem ben ve dieri arasndaki hiyerarik, tahakkm iliki-

si hem de ayrmclk, insan gruplarnn g bakmndan eit olmamasndan

kaynaklanmaktadr. kinci kuak insan haklarnn insanlarn glerini denk-

letirmeye dayal anlay, ayn insanlk tanmndan hareketle, herkesin ayn

tr niteliklere sahip olduu tezine dayanmaktadr. Ancak bugn biliyoruz ki,

dnyada insan diye soyut bir varlk yok; insanlar var: Siyah, Beyaz, kadn,

erkek; cinsel ynelimleri, rklar, dinleri, fiziksel grnleri, salk dzeyleri

vb. her trden zellikleri bakmndan farkl insanlar. Ayrmclk da bu eitlik-siz tanmlama sisteminin sonucu olarak, insanlararas ilikide dlayc bir ya-

p olumasna hizmet etmektedir. Tarihsel arka plan ok daha erken dnem-

lere gitse de, modern toplumda bu tanmlama son derece hiyerarik kalplar

kuracak ekilde yeniden yaplanmtr. Hiyerarikmi gibi grnmeyen bu hi-

yerarik kalplar iinde ben, kendini dierinden ayrr, sadece kendini ta-

nmlar; dieriniyse ben olmayan olarak kurgulayarak tanmsz brakr.

Benin kurgulannda dorudan bir olumlama sz konusuyken, ben olma-

yan tanmsz brakmada olumsuzlama vardr.

Ayrmclk, dnyann kimi corafyalarnda sradanlam, dolaysyla

normallemi, kimsenin dorudan sorumluluunu paylamaya yanamad,


39/314


belki kt olarak deerlendirilen, ama her birimizin uzanda olup biten, ba-

kalarnn, bakalar hakkndaki dnceleri ya da davranlarndan m ibaret-

tir? lkemizde ayrmclktan sz edildiinde akla gelen olgular, kiiler, gruplar,iddialar ve hatta isyanlar zerine dndmzde, nfusun byk blmnn

ayrmclkla dorudan, tmnn ise dolayl ilikisi olduunu grebiliriz. Kime

sorsanz, bu lkede kimlerin ayrmclktan yakndn syleyebilir; ayrmcln

madurlaryla ilgili ok az konuda olduu kadar byk bir sz birlii vardr. Bu

istatistiksel gereklik, sadece bizim iinde yaadmz corafya iin geerli deil-

dir. Dnya nfusunun ortalama yarsn oluturan kadnlar; dnyann farkl

corafyalarnda, iinde yaadklar toplumlarn nemli blmn oluturan,

ounluktan farkl etnik kkene, dini inanca, mezhebe mensup olan insanlar;farkl ten renklerine, heteroseksellikten farkl cinsel ynelimlere sahip kimseler;

yzyln, hatta giderek on yllarn belirledii makbul fiziksel zelliklere sahip ol-

mayan insanlar; fiziksel zellikleri nedeniyle engellenenler, muhalifler ayrmcl-

a uramaktadr. Ayrmclk, ounlukla, bu gruplar oluturan insanlarn, te-

mel insan haklarnn ihlal edildiini fark edemeyecekleri kadar normallemi

durumdadr; hatta bazen bir kader gibi alglanabilmektedir.

Bu denli evrensel, yaygn ve sradanlam sosyal bir olgu olarak ayrm-

clk, kukusuz, insanln kaderi deildir. Ayrmcln, kavramsal kkenindetanmlama olan, nyarglardan beslenen bir dlama, tahakkm ve yerletirme

mekanizmas olarak anlalmas gerekir. O halde farkna varlmas gereken ve

insan haklar asndan da, ayrmcln nlenmesi asndan da nemli olan,

insan ilikilerinin hangi dlama-dlanma biimleriyle kurulduu ve ayrmcl-

n ne tr sistematik tanmlamalarla oluturulduudur. Ayrmclk bir hak so-

runu mudur, hak mcadelesi midir, yoksa politikann merkezi kaygs olan bir

adalet sorunu mudur? Adalet sorunu olarak tanmlandnda ayrmcln al-

mas politik bir sorunken, hak sorunu olarak tanmlandnda politik temelleriolsa bile bir hukuk mcadelesi haline gelmektedir: Bu mcadele normatif, yani

kural koyucu yaplarn deitirilmesini ierir. Bir adalet sorunu olarak ayrmc-

lkla mcadele, toplumun rgtlenmesi, hukuk sisteminin ileyii vb. unsurlar

kapsayan ok boyutlu bir sretir. Ayrmclk ister bir hukuk sorunu ister ada-

let sorunu olarak tanmlansn, son zmlemede, insanlar arasndaki ilikiler-

de ortaya kan, zihinsel kaynaklar ve nedenleri olan insani bir sorundur. Ay-

rmcln insanlararas ilikilerde ina edilen dnsel kaynaklar ve davran-

sal sonular olduu gz nne alndnda, tek tek hepimiz asndan bir zihin-

sel dnm mmkndr. Bu zihinsel dnmn gerekleebilmesi iin ay-

rmcln hangi zihinsel yaplar yoluyla olutuu zerinde durmak gerekiyor.


40/314


Ayrmcln Zihinsel Arka Plan

Ayrmclk, bir gruba veya grubun yelerine kar nyarglardan beslenen

olumsuz tutum ve davranlarn tmyle ilgili bir sretir. nyarglar ve do-laysyla ayrmclk, bir gruba ya da grup yelerine ynelik olumsuz dnce-

lerin yan sra holanmama, hor grme, kanma ve nefret etmeye kadar uza-

nan olumsuz duygular ieren tutumlara da yol aarlar. nyarglar, dier in-

sanlar, bireysel varolularndan deil, grup aidiyetlerinden hareketle deer-

lendiren bir tutumu ve olumsuz, dogmatik kanaatleri ifade eder. nyarglar

sonucunda oluan ayrmc davranlar tek tek bireylere yneltilmi olsa da,

ayrmcl, insanlararas ilikilerdeki holanmama, uzak durma gibi ters ve

kt davranlardan ayran udur: Ayrmcln yneldii kiiler, kiiselzellikleri deil, ait olduklar grubun zellikleri nedeniyle bu davrann hede-

fi olmaktadr. rnein, st katmzda oturan komumuzdan, ocuklarnn,

gece ge saatlerde grlt yapmalarndan rahatsz olmamz nedeniyle holan-

mayabiliriz, hatta onunla tartabiliriz. Bu holanmama ve belki de uzak dur-

ma hali grlt sorunu kapsamnda tutulduu zaman, kiileraras ilikiler-

deki sradan bir atma olarak dnlebilecekken, komunuzun Krt olma-

s ve Krtlerin genelde ok ocuklu olmas biiminde alglanp yorumland-

nda, sradan bir uzlamazlk durumu, nyarglardan beslenen ayrmc dav-ranlara yol aabilir. Sradan bir kiileraras iliki sorunu, grlt sorunu

olmaktan kp, komumuzun etnik grup aidiyetine atfettiimiz nyarglar-

mzn ynlendirdii bir ayrmclk rneine dnmtr. Bu dnce ve ka-

naatler, olgunlamam, kant olmayan pein kararlara dayanr. Belli bir gru-

ba atfedilen ve ayrmcln konusu olan zellikler baz zaman ve durumlarda

gerei de yanstabilir. rnein, kadnlarn teknik konularda erkeklerden da-

ha az becerikli, hatta yetenekli olduklar nesnel bir gereklik olabilir. Peki bu

yeteneklerini gelitirmeleri iin kadnlara salanan imknlar erkeklere sala-nanla eit midir? Bu yetenek normatif olarak erkeklerden mi kadnlardan m

beklenir? Bu sorularn iaret ettii pek ok faktr dikkate alarak sz konu-

su nesnel gereklii deerlendirmemiz gerektii genellikle gzmzden kaar.

Kadnlara atfedilen ve cinsiyetleraras eitsizliin kolayca merulatrlmasna

yol aan pek ok nitelik (yumuak, pasif, gsz gibi), kadn ve erkek olma-

nn doasndan deil, toplumsal cinsiyeti rol beklentilerinden kaynaklan-

maktadr. Kald ki, bir gruba atfedilen zelliklerin algsal ya da toplumsal

olarak ina edilmi olmamas ve btnyle gerei yanstmas da ayrmcl

merulatramaz. rnein yallar yava hareket ederler; alglama yetileri ve

hzlar yavalamtr. Bu zellikleri, onlar yal olmayanlardan gerek anlam-


41/314


da farkl klmaktadr. Toplu tama arac kullanan bir kamu grevlisinin,

yallar iimi yavalatyor dncesiyle yallardan holanmamas ve yal

yolculara dier yolculara davrandndan daha tahammlsz davranmas ay-rmclktr.

nyarglar

Gnlk yaamda nyarg kavramn sradan, iyi ya da kt bir yarg ierme-

yen, kanta ya da hi deilse herhangi bir bilgi ya da deneyime dayanmayan

her trl n fikir anlamnda kullanrz. Oysa ayrmclk literatrnde olum-

lu nyargdan sz edilmez. nyarglar, nyargyla yaklatmz kii ya da

gruplarla aramza, en hafifinden fiziksel ya da sosyal mesafe koymamza yolaan ve ayrmclkla yakndan ilikili tutumlardr. nyarglarn davrana d-

nt durumlarda ise ayrmclk sz konusu olur. Ayrmclk, esasta sosyal

farkllamay ina etmeye ynelik bir eilimdir ve u ekilde zetlenebilir: D

gruba nyargyla yaklalmas nedeniyle i grup-d grup ilikisi zorlar ya da

imknszlar, bunun sonucunda d grup sosyal ya da fiziksel olarak uzakta

tutulur ve bu durum kalc bir ekilde devam ettirilir. Toplumsal grup ve kat-

manlarn, eitli zellikleri asndan bir hiyerari iinde rgtlenmesine ba-

l olarak nyarg ve ayrmclk ortaya kar; bu hiyerari algsnn en azndanzihinsel dzeyde gereklemesi sz konusudur. Eit ve adil bir toplumsal r-

gtlenmenin bulunduu durumlarda nyargdan sz etmek belki yine mm-

kn olabilir; fakat ayrmclk ve buna bal olarak ortaya kan eitli iddet

davranlar azalabilir, hatta hi gereklemeyebilir. Bir toplumda hiyerarik

rgtlenme, adaletsizlik, gcn inas, gle ilgili sylemsel yap ne kadar

basknsa, dezavantajl gruplara ynelik nyarg ve ayrmclk o lde ortaya

kacaktr. Yukarda szn ettiimiz, insanlar arasndaki kanlmaz fark-

lar nyarg ve ayrmcln nedeni deildir. Ayrmcl douran, farkl zel-likleri olan gruplarn toplumsal hiyerari iinde aada ve dezavantajl

olarak konumlandrlmalardr. Ayrmcl yaygnlatransa, farkllklarn al-

glanma biimleri, baz zelliklerin dierlerinden stn olduuna dair inan-

lar, her dzeyde iktidarn farka ve farkl olana yaklam, aznlk gibi o-

unlua ait olmayana ilikin dlayc, ayrmc ideolojik sylemsel yapdr.

Pek ok bilimsel aratrmann da ortaya koyduu gibi, nyarg ve ay-

rmclk sadece belli bir konudaki tutumumuzla snrl deildir; belli bir grup-

la da snrl deildir. Bu zihinsel yap, dnyaya ilikin btnlkl bir dn-

me alkanln yanstr. Hiyerarik bir biimde rgtlenen toplumlarda, ik-

tidarlar gerek sistemi, gerekse insanlararas ilikileri g sahibi olma temelin-


42/314


de tanmlar ve hayata geirirler. Bu bir kez gerekletiinde, kimin yukarda

kimin aada olduu konusunda bir tr sz birlii oluur ve gnlk hayatta

bu hiyerarik yap bireylerin zihninde normalleir. Dolaysyla, zihin dnya-mz otoriter, tek biimli ve bu hiyerarinin doal olduu fikrinden hareketle

oluur; bylelikle aadaki, dezavantajl ve iktidar sahibi olmayan grupla-

ra kar nyarg gelitirilmesi ve ayrmclk yaplmas yaygnlar ve adeta s-

radanlar.

Kalpyarglar

nyarg, sklkla kalpyargyla (stereotipler) kartrlr. nyarg ve kalpyarg

birbirinden farkl, ama birbirini tamamlayan iki kavramdr. Her ikisi de sos-yal gereklii kabaca ematize etmeye yarayan srecin birer esidir. Kalp-

yarg da nyarg da, insann gereklie ilikin sosyal ve zihinsel temsillerini bi-

imlendirme ilevi grr. Kalpyarglar, belirli bir objeye ya da gruba ilikin

bilgi boluklarn dolduran, bylece onlar hakknda karar vermeyi kolaylat-

ran, nceden oluturulmu birtakm izlenimler, atflar btn olarak zihni-

mizde oluturduumuz imgelerdir. Bu imgeler tpk d dnyadaki objelerin

gerek zellikleri gibi rol oynarlar. zellikle yeni olgu, obje ya da grup ile kar -

latmzda, onlarla ilgili bilgimiz bu tr imgeler nda biimlenir. Byle-ce kalpyarglarmz yoluyla, yeni olguyu/grubu gerekte olduu gibi ya da ger-

ek zellikleriyle deil, dnce eilimlerimize gre alglarz. rnein, her sa-

rn yabanc turistin Alman olduunu, btn Japonlarn alkan olduunu,

Araplarn temiz olmadn dnmemize neden olan, bu gruplarla ilgili ka-

lpyarglardr. rneklerden de anlald gibi, kalpyarglar her zaman olum-

suz olmayabilir. Olumsuz kalpyarglar nyarglarn oluumunda etkilidirler.

nsanlar, dnyay anlayabilmek, dnya zerine dnebilmek iin n-

grlerde bulunma ihtiyac duyarlar. Bu nedenle, her yeni uyaran ayr ayrdeil de bir snflama erevesinde deerlendirirler. te bu gruplama ilemi s-

nflandrma olarak adlandrlr. Sosyal dnyay alglamamz ve yorumlama-

mz etkileyen sosyal snflandrma, kalpyarglarn ve nyarglarn oluu-

munda temel bir bilisel sre olarak ortaya kar. nsanlar, dier insanlarla

ilgili bilgiyi ayrt etmek veya gruplamak iin rk, cinsiyet, dini inan, etnik k-

ken gibi fiziksel ve sosyal ayrt ediciler kullanrlar. Btn bu aamalardan

sonra, ou zaman nyarglarn oluumu kanlmazdr. Snflandrma sreci,

kiinin kendi grubu ve dier gruplar hakknda edindii bilgileri dzenler. Ka-

lpyarg oluturma sreci ise, sosyal dzeyde, eitli sosyal eylemleri akla-

yan ve merulatran grup ideolojilerinin yaratlmas ve devam ettirilmesine


43/314


katkda bulunur. Kalpyarglarn, bir grubu dier gruplardan (olumlu ya da

olumsuz bir biimde) ayrma, deerlendirme ve farkllatrma gibi ilevleri

vardr. Bu ilevler, dnyay bir anlamda basitletirerek sosyal evreyi tannrhale getirir; ama bunu yaparken nyarglarn oluumuna da zemin hazrlam

olur. D grubu, kalpyarglar yoluyla deerlendirmenin neden nyarg oluu-

muna nayak olduunu ksaca u ekilde zetleyebiliriz: Kalpyarg olutur-

ma sreci i grup sempatizanln ve d grup ayrmcln belirgin biimde

artrr. ve d grup ayrmlatrmasnn srelerini inceleyen Sosyal Kimlik

Kuramna gre, i grup taraftarl sadece d grup yelerini tektipletirmez;

ayrca i grup yelerinin birbirlerinin zelliklerini, hatta inanlarn benzer al-

glamalarna yol aar. Kalpyarg oluturma srecinde, d grup yelerinininanlar da tektipletirilir; bylelikle d grubun grlerinin i grubun g-

rlerine benzemedii inanc glenir. Bilisel dzeyde herhangi bir biimde

yaratlan biz ve onlar farkllamas, i grubun lehine davranmak iin yeterli

bir koul gibi grlr. Bunun sonucunda i ve d grup arasndaki snrlar

glenir ve ayrmcl oluturan mesafe, kendini gerekletiren bir kehanet

gibi kendiliinden oluur.

zclk ve nyargl Kiiliknyarg ve ayrmcln anlalmasnda bavurulan kuramlar arasnda sosyal,

kltrel ve politik ortamn belirleyiciliini ne karan yaklamlar bulun-

maktadr. Bunun yan sra ayrmcla elik eden kiilik yapsnn ve bireysel

yaantnn nemini vurgulayan kuramlar da vardr. Kukusuz bu kiilik yap-

larnn olumasna ve yaygnlamasna neden olan da buna uygun sosyal ve

politik iklimlerdir. Ayrmcln anlalmasnda, gnmzde yeniden yaygn

olarak kullanlmaya balanan yaklamlardan biri, sosyal psikolog Gordon

Allport tarafndan kinci Dnya Sava sonrasnda, 1950lerin banda orta-ya atlmtr. Allport, nyargl kiiliin canl bir portresini izer: nyargl ki-

iler, insan gruplarn kat bir tutum iinde alglamaya eilimlidir; gruplar

oluturan bireylerin zelliklerini ift kutuplu (dikotomik) ve hogrsz ola-

rak, deiime kar duran bir tavrla deerlendirirler. nyargl zihnin bu bi-

leenleri genel bir bilisel stil oluturur ve zc inanlardan beslenirler. Dn-

yada, her ey siyah ya da beyaz, iyi ya da ktdr. Latinler tutkulu, ecin -

seller neeli, kadnlar duygusal, erkekler kat, talyanlar yakkl, inge-

neler elencelidir. Bazlar ok masum ve hatta olumlu gibi grnen bu ka-

lpyarglara bakldnda, sz konusu gruplarn zne dair bir ya da birka

zelliin, bu gruplara ait olan ya da olduu varsaylan bireyleri, grup aidiyet-


44/314


leri zerinden alglamamza ve kolayca snflandrmamza sebep olduunu

grrz; bu srete bireylerin kiisel zellikleri tamamen gz ard edilir.

zclk, insanlarn, kendilerinden farkl birey ve gruplar bir trnyesi gibi alglad rtk yaklamlar ifade eder ve sosyal dnyann sabit,

deimez bir ekilde anlalp alglanmasna yol aar. zcl tartan ya-

zarlar, insanlarn, sosyal kategorileri doal trlermi gibi ele alma eiliminde

olduklarn savunurlar. Bu sosyal kategoriler (gruplar, rklar, cinsiyetler, cin-

sel ynelimler vb.) altnda belli bir zn (essence) yattn dnmek, bir ka-

tegorinin yeleri hakknda karsama yapabilmek iin sonuca hzlca gtren

zengin bir ereve salamaktadr. Birok sosyal bilimci, zc yaklamlarn

rkla kaynak oluturduu konusunda hemfikirdir.Gruplar zcletirme, insanlarn dnd ya da anlad bir ey

deil, insanlarn yapt bir ey olarak grlebilir. zc inanlar, sadece n-

yarglarn olumasna ve insanlarn grup aidiyetlerinden hareketle kategori-

ze edilmelerine yol amakla kalmaz; ayn zamanda farkl ideolojik koullar-

da belirli sosyal ilevleri olan sylemsel hareketlerin, edimlerin ortaya k-

masna da hizmet ederler. Son yllarda yaplan almalarda zclk, ayrm-

cl ve zellikle rkl besleyen bir kiilik eilimi olmann yan sra olas

zgrletirici yanlaryla da ele alnmaktadr. Bir etnik, kltrel, cinsel vb.grubun znn vurgulanmas, yani bir grubu belirleyen kolektif zellie

iaret edilmesi her zaman ayrmcla hizmet eden, zulmedici, ezici bir yakla-

m olarak tanmlanamaz; anti-zclk de her zaman zgrlkle gtr-

mez. rnein, rklk kart olan bir kii, insanlarn rksal kimliklerine say-

g duyulmas gerektiini dnen kiidir. Sz konusu kii, baskn gruplara

kar, rkla kar mcadele ederken ve bu mcadelenin politik sylemini

olutururken, Beyazlar, Siyahlar gibi terimleri eitlie hizmet edecek e-

kilde seferber edecektir. rnein, Bu lkede Siyahlar, Beyazlarla eit frsat-lara sahip deildir cmlesi, zc ifadeler tamaktadr; ama buradaki zc-

lk, rkla kar mcadeleye hizmet etmektedir. Etnik halk kltrle eit

tutan ve fark edilip, sayg duyulmas gereken otantik kltrel farklar vurgu-

layan ok kltrl yaklamlarda da zcln benzer bir tipine rastlanabi-

lir. Bu yaklam, rk zulm, etnik dlamay tanmlayabilmekte ve kltrel

haklar savunmada yararl olabilmektedir. Bu gruplar, kendi etnik kimlik ve

kltrlerini merulatrmak amacyla zc tartmalar yrtmekte ve bu

gruplarn iddialarn grmezlikten gelmek gitgide zorlamaktadr. Sonu

olarak zclk, zc temsiller eitli yollarla ve eitli ideolojik etkilerle kul-

lanlabilir. Bu ynyle zclk ayrmcla yol aabilecei gibi, haklar ay-


45/314


rmclk yoluyla elinden alnm gruplarn kolektif haklarn savunmalarna

da hizmet edebilmektedir.

Allport, nyargnn sadece belirli bir konudaki tutumla snrl olmad-n syler; ayn ekilde sadece belirli bir gruba ynelmesi de olas deildir. Ona

gre nyarg, muhtemelen dnyaya ilikin btnlkl bir dnme alkanl-

n yanstr. Bununla tutarl olarak sosyal psikologlar ve kiilik psikologlar

nyargyla birlikte gelien, bilisel nitelikli kiilik zelliklerini aratrmlardr.

Otoriterlik, katlk, belirsizlie tolerans gsterememe, bilisel olarak kapanma

ihtiyac gibi zellikler genellikle nyargyla birlikte ortaya kmaktadr. kinci

Dnya Savan takip eden yllarda ise Frankfurt Sosyal Aratrmalar Enstit-

snn yeleri Horkheimer, Marcuse, Adorno ve Fromm, Nazizmi bir kiilikzellii olarak kavramsallatrmlardr. Theodor Adorno ve meslektalar,

yrttkleri almalarda bireyin, diktatrlerin ilkelerine olan itaatini bir kii-

lik zellii olarak betimlemilerdir. Otoriter Kiilik Kuramn yaplandrrken

ncelikle Yahudi kart kiileri incelemilerdir. Aratrmaclar, kalplam

dnce tarznn etnik merkezci (etnosantrisizm) yaklamlar da ierdiini ve

saldrganla temel oluturduunu vurgulamlardr. nyargnn sadece belir-

li bir grupla kurulan ilikiden deil, genel bir zihinsel yapdan kaynakland-

n ileri srmler ve bunu etnosantrizm olarak adlandrmlardr. Etnosan-trizm, kendi grubunu merkezde grp, dier btn eylerin ona baklarak l-

lp biildiini dnen bir bak as olarak tanmlanabilir. Etnosantrik

yaklam, kendini beenmilik ve gururla beslenip, kendini, kendi dndaki

her eyden olumlu anlamda farkl ve stn grmektir.

Adornonun faist propagandann klasikleri olarak sayd ve gn-

mzde tipik bir milliyetilik sylemini tanmlayan dil, nyarg ve ayrmcln

en nemli aralarndandr: Yalnz kurt, yorulmazlk fikri, zulmedilen masu-

miyet, kk dev adam, her zaman pusuda bekleyen ierideki ve dardakidmanlar, srekli olarak ima edilen, iaret edilen sinsi fikir ve tehlikeler, ii-

mizdeki yabanclar, Ya sev ya terket...

Sonu olarak, Adorno ve arkadalarnn gelitirdii Otoriter Kiilik

Kuram, bireyin bilinalt srelerini, onun evreye zarar verme motivasyonu-

nun bir kayna olarak grmektedir. Bu sre, d gruplarn gnah keisi ola-

rak alglanmasyla sonulanr. Adornonun kuramna gre, bireyin kiilik olu-

umunda, kiinin iinde yaad sosyal balamn birey zerindeki etkisi gz

ard edilmese de, asl belirleyici kiisel yaantlardr. Otoriter Kiilik Kura-

mna gre, bireyin kiilik oluumunda, ailenin ekonomik durumu, sosyal, et-

nik, dini aidiyeti, ailede kabul edilen ideolojinin basknl gibi sosyal faktr-


46/314


lerin de etkisi bulunmakta, sosyal koullarn ve geleneklerin deimesi bireyin

kiiliini de kukusuz etkilemektedir. Fakat bu deiikliklerden etkilenme, var

olan kiiliin deimesi anlamna gelmemektedir. Uzun dnem, bu yapya sa,faist ideolojilerin elik ettii dnlm, fakat daha sonralar yaplan pek

ok alma, otoriter kiiliin ya da nyarg ve ayrmcla elik eden norma-

tif, tek biimli zihniyet yapsnn ideolojilerin szyle deil, dnyay kavray

biimiyle ve hayata geirili pratikleriyle olutuunu gstermitir. Solcular da

en az saclar kadar otoriter zihniyet ve kiilie sahip olabilirler; nyarg ve ay-

rmcl besleyen koullar ortaya karabilir ya da besleyebilirler.

Sonu Yerinenyarglar ve ayrmc davranlar, sadece kiilik zelliklerinden hareketle

anlamaya almak, ayrmclktan kaynaklanan iddeti aklamakta yetersiz-

dir. Baz toplumlarda ve tarihin belirli dnemlerinde toplumun neredeyse t-

mne yaylan bir ayrmclktan sz etmek mmkndr. Eer nyarg ve ay-

rmclk bireysel farkllklarla aklanabilseydi, o zaman toplumun tmnde

ya da byk bir blmnde e zamanl olarak grlyor olmazd. Sonsz

olarak ayrmcl btnlkl bir sosyal olgu olarak grmek gerektii syle-

nebilir: Ayrmcln kiisel, sosyal, hukuksal ynlerini birbirini tamamlayanyaplar olarak deerlendirmek nemlidir. Ayrca, bir ideoloji olarak ayrmc-

ln bu yazda deindiimiz btn ynlerinin, ancak belli bir hiyerarik sos-

yal sistem iinde anlaml bir btn oluturduunun ve ayrmc davranlara

dntnn farkna varmak gerekir.

KaynakaAdorno, T. W., (2011) Otoritaryen Kiilik stne, Say Yaynlar, stanbul.Allport, G. W., (1954) The Nature of Prejudice, Addison-Wesley, Cambridge, MA.

Arendt, H., (1951) Totalitarizmin Kaynaklar/Antisemitizm (ev. B. S. ener), letiim Ya-ynlar, stanbul.

Fromm, E., (1965) zgrlkten Ka (ev. . Yein), Payel Yaynevi, stanbul.Gregenli, M., (1965) Ayrmcln iddeti: Nefret Sular. Uluslararas Homofobi Kart

Buluma, Anti-Homofobi Kitab, Kaos GL Yaynlar, Ankara, s. 49-55.Harlak, H., (2000) nyarglar, Sistem Yaynlar, stanbul.

Jost, J. T., Glaser, J., Kruglanski, A. W., Sulloway, F., (2003) Political conservatism as amotivated social cognition, Psychological Bulletin, no. 129, s. 339-375.

Jost, J. T., Hunyady, O., (2002) The psychology of system justification and the palliativefunction of ideology, European Review of Social Psychology, no.13, s. 111-153.

Staub, E., (2000) The Roots of Evil, The Origins of Genoside and Other Group Violence,Cambridge University Press, Cambridge UK.


47/314


48/314

3Temel Beklenti Etkisi:

Kendini Gerekletiren KehanetH. Anda Demirta Madran

zet

nsan zeki, dnen ve sosyal bir varlk olma nitelikleriyle dier canllardan

ayrlr. Ancak insan insan yapan bu temel zellik, ayn zamanda onu n-

yarg, kalpyarg ve ayrmclk gibi kavram ve srelerle tantrmaktadr.

Bu metin, bu ikilemi aklamak ve ad geen kavramlarla yakndan ilikili olankendini gerekletiren kehanet srecini irdelemek amacn gtmektedir.

zetGiri

Snflandrma Nedir?Sosyal Snflandrma Nedir?Sosyal Snflandrma Srecinin Sonular Nelerdir? Kalpyarglar Beklentiler Beklenti ve Davran Arasnda Nasl Bir liki Vardr?Temel Beklenti Etkisi: Kendini Gerekletiren KehanetSonu ve Yorum

ereveden TaanlarKaynaka


49/314


Giri

Adeta bir bilgisayar gibi ileyen insan beyni, elbette ilham kayna olduu

ve rettii bu teknoloji harikalarndan da te, ok daha karmak bir bilgiilem mekanizmasna sahiptir. ok eitli kaynaklardan gelen, snrsz ve

ba edilmesi g bir bilgi ykyle kar karya kalan insan beyni, iini ko-

laylatracak zm yollar retmektedir. nk her ne kadar kusursuz g-

rnse de, bu yk kaldrmaya yetecek kapasiteye sahip deildir. Kar kar-

ya kald bilgi seliyle ba etmek ve tek tek her bir uyarcya dikkat ynel-

tip onlar alglamak, zmlemek, yorumlamak, saklamak, gncellemek,

gerektiinde bellekten arp tekrar kullanmak iin yeterince zaman da

yoktur.Sz edilen bu ykn altndan kalkmann tek yolu bilisel cimrilik,

yani zihinsel enerji tasarrufu yapmaktr. Dier bir ifadeyle, uyarclar gerek-

tii kadar ok zaman ve emek ayrmadan bilgi ileme tabi tutmak; en kestir-

me, en az zaman ve aba gerektiren bilgi ileme yolunu semektir. Bu yol da

ncelikle snflandrma (categorization) srecinden geer.

Snflandrma Nedir?

nsanolu grd her bir nesneyi tek tek deerlendirmeye almak yerine, da-ha nce grd, tand nesneleri belirli ltler erevesinde snflandra-

rak alglama yolunu seer. Uyarclar belirli ortak zellikleri erevesinde ay-

n grup ya da snf iinde deerlendirmek, yukarda da sz edildii gibi, bil-

gi ilem ykn azaltr (Tajfel ve Forgas 1981).

Kalemleri, renklerini temel aldmzda renkli kalem ve siyah kalem,

materyallerini temel aldmzda kurun kalem, tkenmez kalem, dolma

kalem eklinde snflandrabiliriz. Grdmz bir tkenmez kalemin, dier

kalemlerden belirli zellikleri asndan farkl olduunu ve daha nce grmolduumuz tkenmez kalemlere benzer olduunu biliriz. Bylece kalem satn

alacamz zaman krtasiyedeki grevliye tm kalemleri tek tek sergilemek

yerine, sadece bir grup kalemi bize seenek olarak sunma ii der ve her iki-

miz de karlkl olarak zaman kazanrz.

Benzer ekilde yollar, ehirleri, binalar, mutfak eyalarn, tatlar,

yiyecekleri, iecekleri, bitkileri ve daha birok eyi snflandrarak alglarz.

Tm bunlarn yannda, ayn ilemi insanlar alglarken de gerekletiririz.

Bu sre sosyal snflandrma (social categorization) olarak adlandrl-

maktadr.


50/314

3 temel beklenti etkisi: kendini gerekletiren kehanet31

Sosyal Snflandrma Nedir?

Bilindii gibi, insan dier canllardan ayran en temel niteliklerden biri de

sosyal yndr. Dolaysyla insann alg dnyas sadece nesnelerle snrl de-ildir. Dier insanlarla kesintisiz bir etkileim iinde olan insan, bir yandan

da sosyal alg srecinin getirdii bilgi ykyle kar karyadr. Onlardan ge-

len mesajlar deerlendirmek, anlamlandrmak, yorumlamak ve ilikilerini bu

ynde dzenlemek zorundadr.

Sosyal algnn getirdii bilgi ykn hafifletmenin, bu ynde bir bili-

sel tasarruf yapmann yolu da sosyal snflandrmadan gemektedir. Sosyal s-

nflandrma, iki ya da daha fazla bireyi ortak zellikleri erevesinde, her bi-

rini benzer ekilde alglayp, her birine bu alg dorultusunda benzer tepkilervermek iin snflandrmak/gruplandrmaktr (Smith ve Mackie 1995).

Bu sre insanlarn kendi balarna birer birey olarak deil de bir top-

lumsal snfn (kategori) yesi olarak alglanmalaryla sonulanr. Bylece bi-

reyler, insanlar olarak deil de erkekler, kadnlar, Aleviler, Budistler,

yallar diye adlandrlrlar. Cinsiyet, etnik kken ve ya, sosyal snflandr-

mann temelleridir.

Sosyal snflandrmann belirgin bilisel sonular vardr. ncelikle, ay-

n snfta yer alan bireyler arasndaki benzerlikleri ve ayr snflardan gelen bi-reyler arasndaki farkllklar abartma eilimindeyizdir (Hogg ve Abrams

1988). Dier bir ifadeyle, ayn sosyal snfta yer alan bireyler ar genelleme

yoluyla tmyle birbirine benzer, dier snflarn bireyleriyle de son derece zt

zelliklere sahip olarak alglanmaya balanr. Snflandrma eylemi, bireyi

koyduumuz snfa uygun olmad dnlen niteliklerle karlatmzda,

bu yeni bilginin reddedilmesine, grmezden gelinmesine ya da istisna olarak

deerlendirilmesine yol aar.

Bize bilisel tasarruf salayan bu sre, bu olumlu katksnn yannda,bize ok byk toplumsal bedeller de detmektedir. Kiileraras atmalara,

i ve d savalara, frsat eitsizliklerine zemin hazrlayan ayrmcln tohum-

lar tam da bu srele atlmaktadr (Demirta 2004).

Sosyal snflandrma, kalpyarg temelli bir sosyal algy beraberinde

getirmektedir. Kiileraras iletiim srecinde kalpyarglar bireylerin birbirle-

rine ilikin beklentilerine rehberlik etmekte, oluan kalpyarg temelli beklen-

tiler de zamanla kendini gerekletirmektedir. zleyen alt blmlerde, ekil3.1de belirtilen kavramlar ve bu kavramlar arasndaki ilikiler ele alnmak-

tadr.


51/314


Sosyal Snflandrma Srecinin Sonular Nelerdir?

KalpyarglarSosyal snflandrma sonucunda insanlarn gruplara ayrlarak alglan-

dklarn belirtmitik. Bu sre sonrasnda bireyler sosyal gruplara ilikin bil-

gi, inan ve beklentilerini ieren bilisel bir yap gelitirirler. Bu bilisel yap -

ya kalpyarg ad verilir.

Kavram ilk kez kullanan Lipmanna (1922) gre kalpyarglar, sosyal

snflar betimleyen beyindeki resimlerdir. Belirli bir grubu sevmediini dile

getirmek bir nyargyken, o grubu sevmeme gerekesi olarak dillendirilen,

grup yelerine yklenmi zellikler birer kalpyargdr. Kalpyarglar bir gru-

bun yelerine atfedilen, ar genellenmi inanlardr. Kadnlar matematik-

EKL 3.1Sosyal Snflandrma Srecinin Sonular

Snflandrma Sosyalsnflandrma

Kalpyarglar

Kiilerarasbeklentiler

Kendinigerekletiren

kehanet


52/314


ten anlamaz, Sarnlar aptaldr, Souk lkenin insan souk olur gibi

ifadeler kalpyargya rnek olarak verilebilir.

Dnen ve sosyal bir varlk olan insan, sosyal davran rntlerinianlama ynnden doyumsuz bir istek ve merak iindedir. Sosyal psikologlara

gre insanlar amatr birer psikologdur ve dier insanlarn kiilikleri, iinde

bulunduklar koullar ve ait olduklar gruplar nda onlarn neden davran-

dklar gibi davrandklarn aratrr, gelecekteki davranlarna ilikin tahmin-

lerde bulunurlar (Hamilton, Sherman ve Ruvolo 1990). Bu aratrma merak

onlar kalpyarglarnn rehberlik ettii bir beklenti oluturma srecine iter.

Kalpyarglar, belli bir grubun ve yelerinin hangi niteliklere sahip olmas ve

nasl davranmas gerektiine ilikin beklentilerin temel kaynadr.Kalpyarglar, belirli bir kltrn iinde her grubun yeleri iin bekle-

nen davran kalplarn belirler. Sosyal normlar ve yaptrmlar bu beklenti-

leri hayata geirir. Geleneksel cinsiyet rollerini ele alalm. Kadnlar ve erkek-

ler, bu yndeki sosyal normlara kar gelmenin yaptrmyla yzlemek yeri-

ne beklentiler dorultusunda hareket etmeyi yelemektedirler. Grup yeleri

isteyerek ya da istemeyerek beklentilere uygun davrandnda, davranlar

kalpyargy hakl karr ve bylece kalpyarg daha da kalclar.

BeklentilerKimin, ne zaman, nerede, nasl davranacana ilikin beklentilerimiz

vardr. Bu beklentiler byk oranda karmzdaki bireyin grup yelikleri ve

bu yelikleri dorultusunda onlara yklediimiz kalpyarglar tarafndan e-

killendirilir.

Beklentiler, kimi zaman davransal eilime ilikin olabilir. Ayn gru-

ba, sosyal snfa mensup bireylerin benzer davranlar sergilemesini bekleriz.

rnein, Mslman kadnlarn ba kapaldr, Hemireler yardmsever-dir, Erkekler matematikten anlar gibi.

Beklentiler kimi zaman sosyal normlar tarafndan belirlenir. Her top-

lumda, kimin hangi koullar altnda nasl davranmasnn ve nasl olmasnn

beklenecei ynnde kurallar vardr. nsanlarn belli baz koullarda baz

davranlar sergilemesini bekleriz; nk beklendii gibi davranmazlarsa

kendilerini yerilme, kovuturulma ya da bir baka sosyal yaptrmla kar

karya brakm olurlar. rnein, Byklerin karsnda bacak bacak st-

ne atlmaz, ocuklar her sze karmaz, Kadnlar elinin hamuruyla er-

kek iine karmaz.

Beklentiler bazen de belirli bir bireye ilikin oluturulurlar. Belli bir ko-


53/314


ulda saldrganlk gsteren bir bireyin, ileride, benzer bir koulda yine benzer

bir davran sergilemesini bekleriz. Bu tr beklentilerimizin altnda, gelecek-

teki davrann, tm koullar benzer olduunda, gemiteki davrann tekra-r olacana ilikin renmelerimiz yatar (Demirta 2004).

Yaplan yzlerce aratrmadan yola karak, kiileraras beklentilerin,

evremizdeki bireylere ilikin alg ve davranlarmz ve ayn zamanda kar

tarafn davranlar zerinde nemli bir etkisi olduunu syleyebiliriz.

Beklenti ve Davran Arasnda Nasl Bir liki Vardr?

Beklentiler birok aratrmaya konu olmutur; nk bu konu kiileraras a-

tma ve tartma, kalpyarg ve nyarg, eitimde frsat eitsizlii, salk hiz-metlerinin yeterlilii, uluslararas ilikiler, siyasal davran ve oy verme, cinsi-

yet rolleri gibi birok konuyla i iedir.

Beklentiler, ayn zamanda sonular nedeniyle de aratrmaya deerdir.

Daha nce de deinildii gibi, beklentilerin davrana (hem alglaycnn kendi

davranlarna hem de hedef kiinin davranlarna) yn verme gc vardr.

Beklentiler davrana iki ekilde yn verebilir:

a. Beklentiler algsal uyuma ya da algsal yanlla yol aar. Alglay-clar, baz durumlarda sosyal olaylar beklentileriyle tutarl olacak

ekilde alglar, yorumlar ve hatrlarlar. Beklentiye uyumun bu tr,

kendini gerekletiren kehanetteki gibi hedef kiinin davranlarn-

da deil, alglaycnn zihninde yer alr. Kz rencilerin saysal be-

cerilerinin dk olduu kalpyargsna sahip olan bir birey, seici

alglama yoluyla beklentisine uygun davranan bireylere dikkat y-

neltecek, baarl olanlar istisna olarak deerlendirecek ya da bu

durumu ans faktryle ilikilendirecektir. Bylece beklentisine uy-gun olan bireylere dikkat ynelttii ve beklentisine uygun olmayan-

lar istisna sayd iin, kalpyargs ve bu yndeki beklentisi peki-

tirilip daha da kalc hale gelecektir.

b. Beklentiler davransal uyuma da yol aabilir. Hedef kii ya da ki-

ilerin, alglaycnn kalpyarg ve beklentilerine uyum salayacak

ekilde davranmasyla sonulanan bu davransal uyum srecine

kendini gerekletiren kehanet ad verilmektedir. Temel beklenti

etkisi olarak deerlendirilen bu sre ok sayda aratrmaya konu

olmu ve bu sreci aklamak zere eitli modeller gelitirilmitir

(Demirta 2004).


54/314


Temel Beklenti Etkisi: Kendini Gerekletiren Kehanet

Pek ok alma, insanlarn baka insanlara beklentilerine uygun davranma-

larn salayacak ekilde davrandklarna ilikin kantlar ortaya koymakta-dr. Bireylerin, dier insanlar sosyal snflara ayrarak algladklarna, ait ol-

duklar sosyal snf temel alarak onlar hakknda eitli kalpyarglar olutur-

duklarna ve bu kalpyarglarn da hedef grup yelerine ilikin birok beklen-

tiyi ierdiine deinmitik. te sz edilen bu beklentiler de, hem alglayc-

nn kendi davrann, hem de davransal uyum yoluyla hedef kii ya da kii-

lerin davrann etkilemektedir.

Temel beklenti etkisini, ilk olarak toplum bilimci Robert Merton

(1948) ele alm, bu srece kendini gerekletiren kehanet adn vermitir.Ona gre (Merton 1948, s. 194); be

Documents

ayrimcilikanakitap