\\rfl\

AZERBAYCAN GOMRUYUsABiT irurignF YoLUNDA

KoMALeDDit neyoeRov

Bakr - 2005

b3b.(HA7

Az-2H-39

Elmi redaktor: Siyasi e1mler doktoru,Riivqan Mustafayev

Maslehetqiler: Gomriik xidmeti generalJeytenantr.Aydrn OliyevGomriik xidmati polkovniki,Arif Hemzoyev

Kitabda XX asrin avvellerinde itirilmig mi.isteqilliyini ikinci minilliyinsonlarlnda berpa etmiq Azerbaycanda drivlet quruculuEunun esas

elementlerinden biri olan iqtisadi miisteqilliyin inkiqaf aspektleri tohlil olunur.Azerbaycanrn menevi dayarlarinin, diinya olkeleri arasrnda haqiqi simasrnrnbarqerar olmasr u[runda Heyder Oliyev lenomeninin heyata keqirdiyi iqtisadisiyasat xettinin miixtalif siyasi diiyiinler kontekstinde ulurlarr gosterilir.

Miiollif oserda Azarbaycan gomriiyi.iniin kegdiyi yola qrsa nazar sahr, iqtisadiislahatlann yerine yetirilmesinde g6mri.ik siyasatinin rolu ve yerini konkretfaktlar esasrnda qerh edir.

Kitab todqiqatgrlar ve biitovliikde geniq oxucu kiitlesi iigiin nezerdetutulmugdur.

0503020907-72005

On-047-05

O "Ozan". 2005

H

Bu kitab - "Giimriik xidmati har bir diivlatinmiistaqilliyinin asas atributlarrndan biridir"sriyleyen iimummilli liderimiz Heyder Oliyevineziz xatiresine ithaf olunur.

6N soz ovazi

i9 ela gotirib ki. hayatrmrz. yagadrlrmrz dtivr ozi.imiizdan aslh olmayaraq ikinciminilliyin sonuna, XXI esrin ewallarina va iigi,incti minilliyin demokratiya dallasr-nrn zirvasine tesadiif etmigdir. Galin har birimize giin kimi aydrn olan reqemler iiza-

rinde dii$iinak (dogrudur, $erq dtinyaduyumunda reqam sistemi enenevi olaraqmistik idrak seciyyesi dagryrr). Biitiin bunlarrn arxastnda goxlartntn bilmediyi Xii-susi Mena durur.

Uqiincii minillik insanrn ulduzlar sistemi, on azr Giineg qalaktikasrnr todqiqedeceyi va menimseyeceyi kimi proqnozlagdrnlrr.

XXI esr inlormasiya ve bilik esridir, bu zaman kompiiterin her hanst xetast

iiziinden begeriyyat geriya - oten yiizilliye qayrda biler.

SSRi-nin, Varqava Miiqavilesinin ve sosialist tesarri.ilat sisteminin dafirlmasr ile

elamatdar olan iigiincii minilliyin demokratiya dalfasr konkret insan, onun konk-ret ailesinin hayatrnr heg da hemige hesaba almayan beynelxalq siyasetin qloballag-

drllmasr qargrsrnda xiisusi telebler qoyur. Azerbaycanl kimi bizim telekkiiriimiiz-de, giiurumuzda di.inyanrn bu mantiqi iralileyigi tiz inkigahnda adamlartn yeni 9e-

raitde bacarrqsrzhfa, daha dofrusu, deyigmig geraitde ev, aile iigiin bir tike qorek

pulu qazanmaq qiidratini itirmaya getirib grxara biler. Halbuki Azerbaycan driv-

letqiliyi deyek ki, enonavi qekilde ordu strukturlartntn movcudlugu ile bagh rus

drivletgiliyinden ferqli olaraq aileden baglayrr. Ev, aila bizim qiblagahtmtz da,

qalamtz da budur, Azarbaycan dovlat strukturu ideyastntn ozii mahz bu mohkem

va toxunulmaz dayaqlar iizarinda qurulub, qerar tutub. ucahb va ucalacaqdrr da.

Taledon qaqmaq: bu, sadaca ritorik deyim deyil.Ne gizledak, bozi hormatli opponentlerin qiiurundakr etalet bizi gox narahat

Azarbaycan Gomrijytl Sabit inkigaf Yolunda 3l

edir. Bele ki, respublikamrz drivranrn gerdigindan siyasi-intellektual artrmrn bey-nelxalq merkezine tesadiif etdiyindan bu atalat oziinii daha feal biiruze verir. Keg-mige qayrtmaq olarmr?! Qetin ki: diinyanrn alrr taleli insanlar meskeni artrq Afri-ka ve Morkezi Asiyanrn bir srra mazlum dovletleri tarafinden tutulmugdur. Onlarhelelik di.inyada eyniyyate qovu$a bilmayibler. Aydrndrr ki, biz menen, ruhen inki-qaf etmeliyik, bagqa garemiz yoxdur. Dofrudur, bu yol ezabhdrr, getindir, bezen

allasrgmaz driznmliiliik gostermak lazrm galir, lakin en yeni qayda ve davranrg nor-malanna miivahq inkigaf etmeli, ytiksalmaliyik: tiz dtivletgiliyimizi ve demeli, goxsi"Man"i. manliyimizi saxlamaq namina.

Miiasir ve gelecek sivilizasiyanrn esas qaydalanndan biri onun demokratik inki-galyolu dayerlarine ballh[rndan ibaretdir. Bu sebebden demokratik cemiyyet ide-ologiyasr getdikce daha gox ekseriyyetin hoyat tarzine gevrilir. Axr, biltiin ictimaitesisatlar - hem iqtidar, hem de miixalif yoniimliilar daxil olmaqla - hamin ak-seriyyet terafinden yaranrr. Mehz buna 96re cemiyyatin siyasi elitasr (hansr gekilde

- miixalil ve ya iqtidar ifade olunsa da) heg vaxt yuxarrdan xalqa dolru yox,xalqrn iginden yuxarr qalxrr. Bizco xalqrn exlaqi soyleri va menevi ruhu bunda cizti-nii biiruze vermalidir.

Cemiyyatin inkigahnrn yeni qayda ve normalarrnrn yaradrlmasrnm esas nezeriy-yegilarinden biri - Tomas Cefferson diinya dinlari, dahi filosoflar ve siyasetgilerindiinyag6riigiine istinad ederek yazrrdr: "Man Xaliqin biittn insanlarr berabar yarat-drfirnr, onlara iitiiriilmosi miimkiin olmayan hayat va azadhq hiiququ, xogbaxt olmaqhiiququ verdiyi ilo tam razryam va bu, bir haqiqatdir".

Bes bizim rigiin taleyiikhi bir zamanda xalqrn qanunauyfun (mantiqi) segim vademali, diinyanrn inkigafinrn en miirokkab ddvriinda firavan heyat arzularr prinsip-leri noden ibaretdir?

On evval, "Azarbaycan arzusu" prinsipinin ozi.inamexsuslu[undan. Fikrimizcaburaya: insan azadh[r ve onun evinde (ailesindo) sabitlik, emek ve yax$l qazanc,ugaqlarrn yaxgr tehsil almasr ve dostlarrn, hamkarlann hormeti, pega sarigtoliliyikimi dayerler daxildir.

Belolikla, layiqli rivladlar, neve-naticaler ela galeceyo sa[lam baxrg, meyl demak-dir. Galacak bizim diigiincamizde birinci novbade ermeni tacaviizkarlan terefindan

lt Azarbaycan Gomriiyii Sabit inkigaf Yolunda

iggal olunmug torpaqlartmrzrn qaytarrlmasr, qagqtn-kogkiin probleminin helli ileba[hdrr. Bu giin homin tarixi prosesin konkret hansr tarzde dinc yolla bag veraca-yini giiman etmak getin olsa da, biz eminik ki, Azerbaycan Respublikasr oziini.idiinya sisteminde daha feal giisterir, diinya ise hamrhqla qebul edilmiq qaydalaramiivafiq hereket ederok gec-tez etnik mensubiyyetinden asrh olmayaraq ermeni fa-gizmi ile feal miibarizeye baglayacaqdrr. Azerbaycan yalnrz bu halda menevi yiik-sakliyini temin ede bilar va artrq oziinde bela aneneni yetigdirmekdedir.

Belka ona gtiredir ki, bu giin indiki diivr iigiin yeni olan - "diivlat fikirden bagla-nlr" ideyasrnr dark etmaya ovyolkindan qat-qat yaxrnrq.

Belke de buna goradir ki, inkiqafin indiki marhalesinda soz azadhlrndan gox, fi-kir azadhfrnrn taraldarryrq. Demokratiyanrn esl ideyalarr yalnrz $iiurun derinlikle-rinde peyda o1a biler. Oks teqdirde, camiyyetin yeni ideyalar yaratmaq qiidretindeolmadr[r bir veziyyetda biz yeniden geriye - "igrqh kegmige" doflru si.iriiklana bi-lerik ki, bu da felaketdon savayr heg ne getirmeyecek. Qiinki menaslz sdz mugamda(Azerbaycan klassik prolessional musiqi janrlanndan biri - red.) yad sese benzayir.

Deiyqiklikler siyasi medeniyyet seviyyesinde ba5 verir. Tereqqi meydanlardandeyil, tribunadan semt gotiiriir. Onu tabli!atgrnrn kafedrasr, yaxud riziiniin biliyi va

qlobal tefekkiir qabiliyyeti ucundan dovriin remzina gevrilmoyi bacaran intellektu-ahn qezet-jurnal sehilosi avaz eda biler. Belalikle, ferdilik demokratiyaya vo hettaradikalizme zidd deyil, aksine, o, irade ve giiur taleb edir ve bunu gexsi miilkiyyetelde etmek isteyen, sahibkarhfa can atan olka votendaglanna ottiriir, firavanhq yo-lunu agrr. Eyni zamanda camiyyetimizde mahz giiurun fordiliyi inkiqahn yeni ide-yalarrnr dofurmaga qeyri-qabilliyi perdeleyan forma kimi kiitlavi mitinq cemiyye-tini nezorda tutan oton dovrlerin sosial va siyasi tezyiqino qargr iisyanrn stimulu va

dayafirna gevrilir.Derinden driqtinsak, gorerik ki, esl elm hemiga mrivhiimi giiurun oyanl$r, insanrn

gtiriinmeyen imkanlannrn kegfi, her geydan evvel, astral sistemler seviyyesinde dii-giinma bacan!r ile heyata vasiqa qazanmrgdrr. Azarbaycanrn dahi miitefekkiri Ni-zamini menevi deyerler barede diigtincelere dalma[a heg na vadar etmemigdi. Budayarlar her zaman camiyyotimizi zonginlagdirmeye qadirdir. Heg kes gigeklonancamiyyatden tecrid olunmasrna baxmayaraq, Amerika prezidentlari elitasrna daxil

Azarbaycan GdmrrlyU Sabit inkigaf Yolunda 5l

olmuE Ceffersonu indi hamr iigiin iimumi olan hiiquqi kod yaratmala macbur er-memiqdi. Heg kes XIII asrde ya$amr$ gorkamli yapon Nitterene bu olkeni XX esr-de oziinii maddilegdirmig ufiur lelselesi - texnonasionalizme (Made in Japan) ge-tirib grxarmrq praqmatik nezeriyya yaratmalr telqin etmeyibdir. XIX esrin ve indi-ki osrin avvallarinin dahi rus yazrytlarr va filosoflarr xaricden heg bir tezyiq olma-dan kegmigde bag veronler iizorinde galecaye yol tapmaq namina diigiinmiigler.

Elc heqiqatlar var ki, onlarrn garha ehtiyacr yoxdur.Biz her hansr gaxsiyyetin ve eleca da istenilen fikrin boyiikliiyiinii qebul edirik.

Planetimiz iigiin 101-ci imkanr agmala qadir olanlar qargrsrnda bag eyirik. Neca ki,biitiin bagariyyet Mehommed (s). isa. Budda qargrsrnda, insanlann gelaceye dolruirelileyiginin biitriv sistemini yaradanlar qargrsrnda secde edir.

Mahammed peyfambar (s) ilahidan ona nazil olmug Quranr iiziiniin asas miiciizo-si adlandrrmrgdrr. $erqda da ona inanmrg, iman getirmigler, giinki o, uzaqgoranadam srizlerile insanlarr manavi temizliye galrrrrdr ve onlar da peyfiamberin dili ileAllaha biitiin yaranrglann Xaliqine dua edirdiler.

isa pey[embar iiqiin ddztilmez derecada qetin olmugdur: o, neinki galacayin inki-gal garaitini yaratmaq mecburiyyotinde qalmrgdr, hem de oz ideyalarr naminemociizaler toratmali idi: xesteleri miialice etmek. insanlarda giiur ve inamr moh-kamlatmek, hatta oliileri diriltmek.

Olmez Budda rnilyonlarla insanrn azadhq, inam, mehebbat haqqrnda, heyatrnbiza bexg edilmig en aziz nemot kimi dark olunmasr haqqrnda min illik arzularrnrriziinde tecasstim etdirir.

Yeri galmigken, oger bu giin $erq feal suretde inkigaf edirse, gox aceb. Heq ol-masa ona gcire ki, yijzfaizli cadvalde bizim homige ehtiyatda, qiisursuz Aristotelmentiqi ila, 101-ci imkanrmrz var.

Bu, fiivqalinsan, fiivqalideya, fiivqalharokatlardir.Biz bilirik ki, Azerbaycanrn oz dovlet miisteqilliyini qazanmr$ gimaiinda sadeco

8 milyon ehali yox, sekkiz milyon fard yagayrr. Bu halda elementar hesab rnantiqi-ne uymayaraq. goxluqla bir araya gelmayan kateqoriya kimi cam ufirunda grxrqedirik.

Biz eminik ki, ruhun, moneviyyattn benzersizliyinin oyanl$t zamanomizin xiisu-

Azarbaycan Gdmruyri Sabit inkiqaf Yolundal6

si va daha deqiq desek, zoruri emaline gevrilmiqdir. Ferdi baraberliyin tezahiirii darnehz bundadrr.

Sivilizasiyanrn geleceyi giiclii beyinlerin galoceyidir.Bunun iigiin respublikada obyektiv geosiyasi gerait artrq ebediyagar Prezi-

dentimiz Heyder Oliyev tarafindan yaradrlmrqdrr. Hegelin sozti ile desek, "gaxsi nii-munesinde ruhunu ali marhalaya yiikseldib 62 qar$1srna telebler qoyan, liivqalhes-sas diinyada, elace da bilavasita tebiatde riziinii tapan" insanlarrn meqamrna yet-miqdir.

Xatrrladaq ki, Heyder Oliyev qanh doyiigleri dayandrranda goxlarr onu tenqidedirdi. Lakin iimummilli liderimiz gozal baqa diigiirdii ki, siyasi iddialar ucbatlndanpargalanan Azarbaycan camiyyati miiharibaya hazrr deyil. Onun yetigdirdiyi, telim-terbiye verdiyi nasl intahasrz oliima yox, daha yaxqr hayata layiqdir. O, ategi riz iiza-rina gotiiriib hemvatenlari i.igiin mi.iharibani dayandrrdr. Daha deqiq desak, Ermo-nistan ve beynelxalq ermeni xisleti ile i.izboiiz qaldr. Onun mahir gediqleri heg kes te-rafinden hesablanmamrgdr. Srihbet ikinci siyasi-ideoloji "cebhadan" gedir. Bu ceb-

hade abadiyagar Prezidentimiza baraber ikinci gaxs tapmaq olduqca gatindir. Erme-ni terefi onun qarslsrna layiqli reqib grxara bilmedi. Azerbaycan cemiyyetini terro-ra meruz qoyanlarrn hamrsr bir saatrn iQinde meydandan qagdrlar. Heydar Oliyeveslinde Ermenistanr biitiin imkanlardan mahrum etdi. M6vzunu qabaqlayaraq birmeseleye da toxunmaq istardik. Sohbet mtasir Azerbaycan cemiyyetinda ortatebaqenin yaranmasrndan gedir. Bu giin orta tebeqe Azerbaycan drivlatgiliyinindayafrdrr. Bu anlayrq agalrdakr fikirlarla izah oluna biler.

Merkez diigiinan beyin, miirekkeb struktur - cemiyyeti idare eden, dovlatgiliyininkigafina taminat veren gevik orqandrr. Ugtincii minilliyin qlobal iqtisadi inkigafkontekstinde Azorbaycanrn yeri ve movqeyi durmadan artmaqdadrr. Bu giin rilke-mizde iqtisadi inkigahn artrm siirati ve semereliliyi temin eden esas sahalardan biridzel sektorun geniglanmasi, ona dovlat qayfirsr, bununla da orta tebeqenin te-gekkiilii iigin zaruri qanunvericilik aktlannrn yaradrlmasrdrr. Umummilli liderimizHeydor Oliyevin tobirince desak, "bazar iqtisadiyyatrnrn apancr qiivvasi ig adam-larrdrr, tizel girkatlardir, xarici semayegilordir". Boytik 6nderimiz xarici ig adamla-n ila goriiqlerin birinde demiqdir: "Ozal sektorun inkigafi iigiin lazrm olan qanunlar

Azarbaycan Gcimniyu Sabit inkigaf Yolunda 7l

qabul edilib, qaydalar miiayyanlaqdirilib, farmanlar verilibdir. Bunlar hamrsr iiz iginigtirtibdiir. Ancaq qeyd etdiyim kimi, biz bundan sonra daha da iralilamaliyik. Bizham da Azorbaycanda artrq yaranmrg sahibkarlann igini gox ohomiyyotli hesab edi-rik. Onlara hor ciir yardrm edirik vo bundan sonra da edacayik". Bu sahada

abadiyagar Prezidentimiz Heyder Oliyevin miivafiq lermant ile tesdiq olunmug"Kigik ve orta sahibkarhfia Dovlat ktimeyi proqramt"nt xiisusi qeyd etmeklazrmdrr. Mehz bu Proqramda nezerda tutulan tedbirlerin heyata kegirilmasineticesinde timumi daxili mehsulda Kigik ve Orta Sahibkarhq sektorunun paytxeyli artmrgdrr.

Ozel sektorun esas dagryrcr qiivvesi olan azad sahibkarhftn inkiqalt, eyni zaman'-da ahalinin rifah hahnrn yrikseldilmesinin, istehlak bazartna daha qox ve keyfiyyet-li mehsullann, xidmet novlerinin gtxar masrntn esas gostericilerindendir. Mehzorta tebeqe dovletde ictimai-siyasi sabitliyin, dinamik inkigafin, en esasr ise,

hiiquqi d<ivlat quruculufunun, demokratik tesisatlarrn tegekkilliinde maraql olanziimradir. Ohalinin intellektual potensialnr tagkil eden bu qrup cemiyyetda kiitlepsixologiyasrnr diigtnen ferdiyyegilikle, gaxsi menafeni korporativ maraqlarla,dovletin tereqqisini vetendag taessiibkegliyi ile evezleyan tekanverici qiiwadir. Ol-ke iqtisadiyyatrnrn herterefli taraqqisinde drivlet va rizel sektor arasrnda azad reqa-bet miihiim rol oynamaqdadrr. Bu baxrmdan Azerbaycan sahibkarlannrn iizerinamesul vezifalar dtiqiir. Umummilli liderimiz Heyder Oliyevin taqabbtisii ila apanlancizellegdirma proqramr bu giin riz miisbat naticosini vermakdedir. Digar MDB rilke-lari ila miiqayiseda Azerbaycan sahibkarlarr dtivlet qayfirsr ile daha gox ahato olun-muglar. Eyni zamanda, ozal sektorun inkigafina mane olan biirokratik engelleraradan qaldrrrlrr, qanunvericilik ve icra orqanlarr ila ba[L problemlar miisbat hel-lini taprr. i$ adamlarr dtivlet miinasibetlari demokratiya prinsipi asastnda quru-lur. Bu prinsiplere riayet ederek, d6vlet onlann fealiyyotinin daha sameroli olmast-nda maraqh olmah, komak gristarmelidir. Qebul etdiyimiz qanunlar, prezident fer-manlan ve serencamlarr bunu tamin edir.

Heyder Oliyevin temelini qoydugu bu iqtisadi kurs, orta tebeqeye - azad sahib-karlga, ozal sektora dovlet qayflrsr, dovlat himayesi bu giin de ulurla davam et-mekdedir.

fa Azarbaycan Gomr0yrl Sabit inkigaf Yolunda

Azerbaycat Prezidenti canab Ilham Oliyev segkiqabaflr grxrqlarrnda, eynizamanda yerli sahibkarlarla goriiqiinde de tizel sektorun inkigafina boyiiLk onamverdiyini xiisusi vurfulamrqdrr. Olkade igsizliyin aradan qaldrnlmasr, 600 min alaveiq yerinin agrlmasrna dair hayata kegirilan tadbirlar azad sahibkarhfirn ohatedairosinin geniglendirilmasinin ahamiyyetinden xeber verir. Biitiin bunlar tizelsektorun getdikce Azerbaycan iqtisadiyyatrmn apancr qiiwesine gevrilmesininbariz niimunasidir.

Biitiin bunlarrn naticesinde bu giin Azerbaycantn iqtisadi-siyasi, sosial vemonavi inkiqafinrn aganna gevrilmekle, yenilik hissi, diizgtin islahatlar azmi ileya$ayan sallam tafakkiirlii genc ve perspektivli qiivvelari ijziinde birleqdirenmarkez yaranrr. Ele bir merkez ki, zaman-zaman olkonin intellektual va hiiquqigi.ic manbeyine gevrilmekdedir.

Azerbaycan hemige manavi baxrmdan giiclii olke olmugdur. Osrler boyu miixta-lif etnoqabileler bu torpaqdan kegerek manevi cahatdan zanginlagmig, begeriyyete,diinya madeniyyetine yeni-yeni ideyalar getirmigler. iyirminci yiizillikda giiclii me-neviyyata malik ve yenilmez diivlat yaratmaq dr.inya gohratli siyasetgi Heydar Oli-yevin adr ile baghdrr.

Azarbaycanrn menevi deyerlerinin berpasr, olkenin diinyada heqiqi simasrnrnberqorar olmasr u[runda Heyder Oliyevin heyata kegirdiyi siyasi xetti araqdrrar-ken, xalqrmrzda xogbaxt gelecoyin labiidliiyi.ine inam hissi daha da giiclanir. Sivilinkigalyolu ile inamla addrmlayan xalqrmrz bele geleceye layiqdir. Belelikla, ruhunciztinomaxsuslu[unun oyanrgr bizim dovriin xiisusi ve drinmez prosesine gevrilmig-dir.

Yeni asr minillik tarira va galacaya ydnalmis miiasir biliklara malik yeni va gilcliiinsanlarm dcivrildiir.

Azarbaycan Gdmrliyii Sabit inkigaf Yolunda el

I I FOSiL.! uzaO vo YAxrN ranixilvriz

r.r. qeoinrooN GoLoN sosr,oR

Miiasir diinyamrzda bu sesleri egiden ve bizlere gatdrran ilk gexslerden biriboynk Tiirk Oljas Siileymenovdur. Galin onu dinleyek.

"Qadim rus sdzii olan "tamojnya." tamqa, tamoqa sriziindan gr)firiililb: I ) "mci-

hiir", "yarlq" ; "dam{a" ;2 ) "xarac, vergi ndvii" manasmda isladilirBuradan "tamojnik" -

"vergi ytfian" antala galib. Milasit rus lillatinda qabul edi-lan "tamojennik" fornrusma ilk dafa 1284-cil il "Sntolenskaya Qramota"da rast ga-linir.

Qadim rus sijzlarinin mansayi qadim tilrk sdzii olan "tamqa" ila bagh&r: I ) nasil,tayfa, ddvlat gerbi; 2) nasil, tayfa, ddrlat miilkiyyatinin ni$aru; j) damga, yarlry, ti-cara! nisunr: 4) mdhiir: 5) xarac. vergi.

T rkca "damqa" 1) yarlq, mdhilr, dantga, ;tamp, isara; 2 ) gdmr k niSanr demak-dir. "DamqaE" isa alinda "miihiiril olan adam" manasmt verir.

... Gerb niSanlart ila tayfalarm, daha sonra isa ddvlallarin sarhadlarini miiayyanlaS-dirmak ananasi tilrklarda digar etnoslardan avttal meydana gtxtb. Minillar dnca Brj-ytik Avrasiva qdllarinin qayalart va sol daslart iizarinda hakk olunmuS gerb niSanlarrna gora indi da bu va ya digar qazax tayfannm kdq yerlarinin hildudlanm m ayyan-laSdira hilarik (uzun siiran koqari hayat tarzina gdra ntahz qazaxlar tayfalarmm gerb

Azarbaycan Gomrriyri Sabit inki$af Yolunda 1fl

nisanlarmr Avrasiyada lumrdan qox saxlantslar. Odur ki, bu giin da har bir qazax d:naslinin - tayfasmm ntcihiiriinii (damgauru ) bilir ) .

Tayfa itlifoqlan yaranorkan kdqarilar dz gerblarini yadda; qayastnda birlaSdirir

va bu yazir daslctr - "tamqah" (qazaxca "tambah"), qadim Avrasiya madaniyya-

tinda milhilm rol oynayr. Bu adat qadint Hind-Avropa va semit kdqarilarinin anana-

sina daxildir.Bu yanlarm Qoxuna, yaqin ki, b.e.a. II minilliyin sonunda On va Kigik Asiyada

rast galmak miimkiin idi. Hind-Avropa dilinda "stamra" " ntciliit'", "basma" isti'lah ( buradan ftansEco "estamp", italyanco "stampa", almarxa "$tomp", "Stentpel"

amala galib) tiirk-qrygaq sdz olan tamba, tamra - "iSara", "ntdltiir" istilahma do[-

nradtr va o{uz-karhtkco olan tamga-ntn asasmt ta$kil edir.

Ola bilsin ki, Qadim KiEik Asiyada har hanst iri tayfa ittifaq yaradilmau haqqm-

da Milqavila baflanan yerda tayJalartn gerblari hakk olunan gdzagalimli bir qayarun

ilstiinii tayfa basg armm imzalart bazayirdi. Hamin yazth qaya stambaly> stanl-

baly>stambuly - yani "gerbli" adlandtrila bilardi. Otraf miilildan tabii silratdafarq-lanan yerin adtna gdra hanin arazi sonradan Salnr da adlandtrtla bilardi (Bu ntanada

inhisara altnnus " Konstantinopolis "> "i.rttnbul" etimologiyost:arar gaknta:. tk,sina

biltiln milmkiin aks versiyalarda incalikla mdhkamlanar )."italyan re/leksi" Hind-Avropa dialektlarinda mdvcud olan va aqtq hecantn giiclii

inersiyax ila saciyyalanan fonetik qanundur. Bu talaffiiz inersiyast samitlarin birlas-nrasini uzun samita gevirir, assimilyasiyn rolunda isa sabit lteca, yani indiki lrulda bir-laSmadaki ikinci sontit qtr:,s edir, hanin qctnunun tasiri italyan dilinda daha aydm na-

zara Qarpt: doctor>dottore, Nertun>Nellune, seks>sesso, advocat>awocato va s.

Fransrz dilinda isa uzun samitlar va saitlar sadalaSdirilir: avocate.

Tiirkca tambaly "gerbli", "iSarali", "yazt isaralarinin mat'musu" istilah b.e.a.

I minillikda yaqin ki, protoroman dil miiltitinin siizgacindan keqib. tabbaly>tab-baly>tabal. Bu kdkdan dialekt formalar amala galmiS, latm dilina keqmis va sonra-

dan digar Avropa dillarina yay mrydt - tablo, tabliiia, tabelg - yaz sahasi bu ciira cl lu ndmlnta la ba s I a ru I nns dtr.

ltz Azatbaycan GcimruyU Sabit inkisaf Yolunda

Han.s't.str yuzfu,sal daS finikiyah clolti clrantnutiku ulinrinin yolunun sti)na QNo va

aldba yaralntuq ideyasmt t'era bilardi. Hind-Avropa, sertit va tiirk kdqarilarinin gerb

ni;anlurr niiqaddas Giinagin. lmbela sitttyiS olwrun ltc.v't'urtlurtn inayin. Okil:iin.

Qogun isaralarinin yctriantlru'r idi. Onlarr Finikiya ta digar ilkin aliJbalarm harJlari ilatutuSdu'dttqdn, iitttunti calotIari gdrntak ntiintkiindiir.

...Btt iSoralar t,a tamba, tambaly sd:lari .ralqlarn ilk Ba,r-tik Kc)qiindan ($arqa dog-ru ni)qaddas lotpaq - GiinaSin Vatanini axtornruq ntaqsadila). isu pe1'gantbar diin-yaya galmantiSdan avval II-I tn ittilliklat'tl,t Qalim On t'a Kiqik Asiyarun anginlikla-rinda yaronon tiirk larixinin baslan{tcmdan xabar verir.

... ipak yolunun ta$akkilliiniln ilkin ntarhalalarinda har bir "yoliisti)" drivlatda nui-ayyan bir tayJa alhanlartn rjztinantaxsus rolunu dz zarina gdttiriir, nasildan-nasla dtii-rr.ir, xiisu.:i labaqa - gdnrilkgiilar nasli yetisirdi. Onlar karvanlart brittin arozi boyu

qonsu sarhada qadar (buruda tacir karvanmt digar albanlar qarS aytrdtlar) nrisayiatedirdilar. Alhan (alman, alvan kimi t alaJfii: vuriantlarr da malumdur ) tlatlint tiirklahcasincla: l) r'erntak, wrgi, rarac; 2) ntacburi.rultun (ddrlat) xidmati; 3) ntanrur,

vergiyt{an demakclir. Har Seydan avval gdntriik ta g6ntiikgii bu sc): asasutda niiar-yanla;tlirilih.

... Monqol istilusrndan ra ipak yolu ttna::iilt ugrocltqdan sonrakr asrlarda ulbon(olntan, ulwn) sd:ii ilkin sentantik ntanos u getdik(d itirnis, bir talfanut, xalqn,dd al ara:isinin uduu clasmtsdt. Ba:ilaritila bu, at'valki adt da qalntaqla ikittti ct-nonint (laqab) kinri qaln'. Digarlarinda isa xalqm yegana aduta qevrilir.

Qinla :;arhadda Cunqar kegidinin (Tyan-$un tlallartndan karvanlarm kegntasi

iigiin qox alveri$lidir) yantnda indi da Alban adh quzax tayfas qalnruqdadr.

Ehtimal olunur ki, ltanin adantktr Qin kurvuularrm Xazara - ndvbati Albaniyasarhadina qatlar ntiiSaviat edirdilar. B.e. II-lV asrlarinda indiki Azarbaycan aru:isiAlbani-vu ocllanrrdr. Ela buJakt hanin dlkanin ahulisinin ipak yolunun havut.fauliyya-ti prosesinda na kini ntiiltiint rol ovnadtltnt .siibul edir. Xa:ar Albaniyast ltalleditimantdqa idi. Catrubi Qafqa:a, sortu Vi:antiytr v-u, $arqi Rontu intperivct.suun qarh .rar-

Azarbaycan Gomrry0 Sabit inkigaf Yolunda 131

ltadlarinadtk, yani ndvbati Albaniyanut Jaaliyyat soltasi baqlanon balkanktrm Adrtu-tik soltillarirtaclak aq an qapt hesab olunurdu.

Bolkun cilkasirin u& ilkin elnonim, ahalinitt ii=iina qoydu[u ad deyil. Onlar cizlari-

ni iskiret-ar kimi taruytlar'. Onlarm dili Hind-Atropa dil ailasina mansltbdur, eynild

Canubi Avropctdct olntan adlandu'tlan olnnnlartn dili kimi (bu adm etintologiyastyaqin ki, alban ila alaqadardu'). Alnranlar b.e. ilk asrlarinda Apennin yarmlad{rsmm

sintal hissasinin torpaqlarmda maskunlasmtsdt va ola bilsin ki, sonuncu gdntr k toy-

fasr kinti karvanlann ham Romaya, ham da Qarba - ipak yolunun sonuncu nr)qlasi-na - ispan Andaluziyasma gedis-galisini tamin edirdilar.

QaJQozSiinasltqda uzun illardir ki, Xazar Albaniyay ahalisinin etnik mansayi bara-

da miibahisalar gedir. Tadqiqatq arm aksariyyati bela hesab edir ki, azarbaycanl a-

nn tarixi albanlara heq bir daxli yoxdur. Bu masalanin hallinda etimologiyadan de-

mak olar ki, istifada olunmayfi. "Alban" sdzii na demakdir? Balkan adr ila bir alaqa-

si varnu? Onun "alban" tiirk srizii ila tist-iista diiSruasi tasadiifdilrmii? Deyasan, bu su-

allar qafqazSiinaslan maraqlandrmayfi. Oks halda, onlar giirc va ermani manbala-

rinda Canubi Qafqazla Qin arasmda antik ahqaldrin dalillarina diqqat yetirardilar.Bu, yaqin ki, tadqiqatglart ipak 1'olu nrc)t':u.twru r,a nalicada tiirk dillarinda talaffiizvariantlarmdan baSqa, ginlilarin dz nanorsus Sakilda talaffiiz etdiyi "alban" sdziinilnntanSayina gatirib Qrxarardr. Mahz "alban" sdzriniin talaffiiziiniin Qin varian (aryr-bani-jen), nanint fikrimca, Azarbaycan sc)ziin n asasmt ta$kil edir ("Ien"- "adant"

sriz ndan qinlilar istanilan etnonimdan sonra ntacburi delermenativ kimi istifada edir-lar). Oguzlar ae tipli diftonqlart qabul etntir va hrjkman iki saitin arastna bir sas da

alaya olunurdu: are. inca saitin r)niinda galan cingiltili samitin sonradan dayismasina

qadint oguz dialektlarinda rast galinir: adje-adze-ad va ya a2... ( XIX asr xaritalarinda"Aderbaydjan" yaz qma da rast galinir).

Belalikla, ntanSayi tiirk, arab, fars n digar cografi, siynsi cahatdan do$ma olan dil-lartla axtarian ATarbaycan srizti "alban" demaktlir va ozlilyiinda ntacazi manada qa-

ditn tiirk sd:iiniin Qin talaJfilziindan gdliiriililb, ntiiasir' "tantojennik" - "gdnu'iikgil"

siiziina vuxmcln"'.

114 Azarbaycan Gdmrrlyil Sabit inkigaf Yolunda

1.2. DAHA YAXIN TARiX

Azarbaycan hamiga qedim karvan yollarrnrn qovugulunda yerlegmig, $irnal ve

Canub, $arq va Qorb, islarn vo xristianL!r birlagdiran korpii olmugdur. Seyyahlar va

tacirler, alimler ve sanayegiler, gairlar ve iivliyalar tez-tez bu olkenin qonalr olardr-lar. Qedim salnamelorde bu qeriba olke bareda xeyli tesvirler vardtr. Axt, Odlar di-yan dtinyaya gtrzel nar, qrzrh atlar. rniniattirler. bagar tarixinin biit0n niganlannr ve

alametlerini riziinda aks etdiran xalgalar, tnulam baxg etmiqdir. Bu olka tjzi,intin

zangin sarvetleri - neft, ipak, pambrq. dernir filizi. duz yataqlarr ila diinyanrn har ye-

rinde tanrnrrdr. $arqin maghur sayyahlarr H.Qazvini. Y.Hemavi, O.qelebi Azerbay-can gaharlarinin gozolliyi va onun torpafrnrn mehsuldarlgrna valeh olmuqdular.Marko Polo Tebrizin diikan-bazarlannr gozerken heyran qalmrgdr. Sanki diinyanrnbi.itrin nemeti burada gemlenmigdi. Alanasi Nikitin Azerbaycana seyahetdon aldr!rteassiiratlarr rus va tiirk dillarini qangdrraraq qeyd edardi. Gtiriin, bu yrlcam setir-

lar arxasrnda nece miihte$em menzere aqrlrr: "Obadi Odlar diyan Bakr".

Qodim ipak yolunun iistiinde. su vo quru yollarrnrn qovugu[unda yerlagmig,

strateji movqeye ve zengin ehtiyatlara rnalik Azarbaycan ta qadirn dtivrlerden tak-ce tagirler, soyyahlar va alirnlerin yox. digar olkelarin hdkrndarlarrnrn da diqqatmerkezinda o1mu9dur. Artrq XVIII asrin avvallalindo Rusiya irnperiyasr Azerbay-cana, alelxiisus neltle zangin Bakrya agrq-agkar maraq gostertnaye baglamrgdrr. Bumarafir iran da biitiinliikle biiliigdiirtirdii. Her iki dovlat tatn qetiyyetle neyin baha-srna olursa-olsun zengin ehtiyatlara malik qonpunu qasb etmeya gahgrrdr. O vaxt-lar kiqik xanhqlara pargalanmrg olka iki od arastnda qalmrqdr.

Rusiya imperiyasrnrn banisi I Pyotra xas cahotlerden biri da har igda vtisat va ge-

niglik gorrnak istoyi idi. O. neinki Qalqazr alo keginnek, hern de Hind okeanrna gr-

xrgr tarnin etmok planlan qururdu. I 721-ci ilda isvegle miiharibada qelebeden son-

ra rus imperatoru hernin planlarr heyata kegirmaye bagladr va artrq iki ilden sonrarus qogunlarr Bakrnr iqfial etmigdi. Sonradan I Pyotrun varisleri bu edaletsiz ige se-

daqetlarini eyani gakilde niimayiq etdirdilar.Rusiya va iranrn imperiya niyyetlerinin toqqu$masl bir nega miiharibeyo getirib

grxardr. Naticado artrq XIX esrin evvallerinde Azerbaycan xanltqlartntn bir goxu

Azarbaycan GomrriyLl Sabit inkigaf Yolunda 151

aslh voziyyete diiqdi.i. Azerbaycanrn ig[al edilmig torpaqlarrnda ticarete nazaretiheyata kegirmekdan citrii gomriik xidmetini qaydaya salmaq tolob olunurdu.

1805-ci ilin yayrnda Rusiya Horbi Komandanllrnrn seyleri ile Qaraba!, Gence(Yelizavetpol), geki ve Cavadda gomriikxanalar tagkil olunmugdu. Sonradan he-min xidmetlari alaqelendirmak iigiin Bakrda grimriik idarasinin tegkili barede Peter-burqa miiraciat gondarildi. Meseleyo 25 yanvar 1807-ci ilde baxrldr. Senat bu me-sela ile alaqedar qerar qabul etdi. ilk gOmrtik idarasi Hegterxan gomnikxanasrnrntimsahnda yaradrldr. Ona rehberlik Hegterxan gomrtikxanasrnrn baggrsr ivanorunva Qafqazda rus qogunlarrnrn bag komandanr Qudovigin iizerine qoyuldu.

Rusiya ve iran arasrnda harbi emeliyyatlar tabii ki, Azerbayqan erazisindon ke-qen tacirlerden gomriik riisumlannrn ahnmasrnr getinlegdirirdi. Bu getinlikleri defetmek, ticaret adamlannrn Bakrya axrnrnr hevaslandirmak iigiin nisum ahnarkenbazi giizagtler tetbiq edilmigdi. Bu meseleye Rusiya xarici igler naziri baron Bud-berq ve yuxarrda adrnr gekdiyimiz general Qudovig xiisusi maraq gristarirdiler. Be-la ki, imperatorun adrna grindordiyi melumatda Budberq yanrdt "Bakr elverigli li-man geheridir. Buradan Giirgiistan. iran. gimali Daflrstan ve diger gerq rilkelari ilealaqaler qurmaq serfelidir. Bu elaqeler imperiya xezinasine briytik ri.isumlar gatire-cakdir. On ya ya20 il erzinde gehari porto- franko elan etmek lazrm deyil. Bu hal-da Rusiya ticareti, siyasati boyiik zarer gekecakdir. Rusiya uduzacaqdrr. Avropatagirleri qrsa miiddat erzinda Bakrda riz mrivqelarini giiclendire bilarler. iran ve di-gar tilkeler olaqeler iigiin Rusiyadan qat-qat elverigli garait elde edacekler". Bu, ol-duqca seciyyevi seneddir va oz aktualhlrnr indiki "demokratik" Rusiya iigiin deitirmayibdir.

Lakin imperator sarayrnda bagqa noqteyi-nazarlar da var idi. Mesalen, maliyyanaziri Bakmrn porto-franko elan edilmesi rizarinde israr edir ve dz mrivqeyini bu-nunla esaslandrrrrdr ki, orada yaradrlmrg gomriik idarasi bu halda ilde qoxminli rii-sumlar vero biler. Bu miibahisalere gar lermanr son qoydu. Orada gosterilirdi ki,mallara grira riisumlar Bakrya galen tacirlerden ahnsrn. Gcirnriik riisumunun ahn-rnasr 1757-ci il tarixli Hagtarxan miiqavilesina uyfun heyata kegirilsin. RusiyadanBakrya gelen tacirlar iigiin har ciir gerait yaradrlsrn ve iizarlerino riisum qoyulmastn.Belalikle. rus tacirlerinin bagqalarr ile miiqayiseda irntiyazl veziyyati agrq-aydrn idi.

!16 Azarbaycan Gomrulyu Sabit inkigaf Yolunda

Eyni zarnanda bela bir rniiddea latbiq edilirdi ki. ona asasan Bakrdan Rusiyayamal aparan tagirlar istasalar ager gtimriik rilsumlannr Bakr yox. Hagtarxan Gomriikidarasinda odeya bilardilar. Tariflar Hagtarxan Cornriik idaresina rniir afiq mi.iay-yanlagdirilirdi va iiunumiyyatla, bu idaroya xiisusi salahiyyetler verilmigdi. Bakrgrimriiyii ise qasddsn asrh veziyyetda idi. Qeyd edak ki, gar lennanrna goregomnikxanalarrn igi bilavasita ticarat naziri va Qalqazdakr qogunlann kornandan-hlrnrn sarencamrnda olsa da. ilk vaxtlar onun icrasl goxsayh gatinliklerla qargrlaq-rnrgdr. ilk novbada, problem riisumlann qrzrl va giirniig sikkalarle odanihnasi ila bag-h yaranmrgdr. Masala ondadrr ki, Rusiyadan Azarbaycana qrzrl va giirniig sikkelarinidxalna qadaga qoyulmugdu, tacirlardon isa riisumu rnahz bu pullarla ijdamak te-lab olunurdu. Bela vaziyyat Bakr gomrtkxanasrnrn igina menfi tesir gostarirdi: tacir-larin goxu Salyandan kegmeya iistiinltik verirdi. Qiinki, burada tekce qrzrl ve giimiigpullar yox, yerli sikkaler de sarbest igleyirdi. Salyan gomriiyti isa Bakrdan idara olu-nurdu. Son naticada Rusiyadan qrzrl ve giimiig pullarrn idxahna icaze verildi.

v imperator I Aleksandrrn grist:rigi il: Bakr Gomriik idar:sinde a5agrdakr $tat cad-'l vali tatbiq edihnigdi. Bizce, indinin oziinde de harnin ;tat cedveli gox maraqhdrr:\ni' - gomriik idaresinin direktoru 500 rubl.:.i - direktor miiavini - 300 rubl.:

- deftarxana mtidiri - 130 rubl.:- dalterxana mi.idirinin komakgisi - 120 rubl.:- suret Erxaran - 80- 100 rubl.;- miilettiq - 200 rubl.;- yiikleme-boqaltmaya nezaretgilar - 60-120 rubl.;- sarhed zastavalarrnda nazaratgiler - 150-450 rubl.;- 20 neferdan ibarat grimriik xidmati - 10-140 rubl.; mirzeler - 250 rubl.;- iki miihafizegi - 48 rubl.;- gemilerin limana yan almasrna mesul - 400 rubl.- losmanlar - 300 rubl.Bakr gomrtik idaresi iggilarinin tirnumillik amakhaqqr btidcesi 7.628 rubl. tagkil

edirdi. Bu, o dovr iigiin az pul deyildi.Qagaqmalgrlqla rniibarize Qafqazda rus qogunlan komandanrnrn iizarins qo-

yuhnugdu ve o, bu meqsedle herbi sarhed zastavalannr xeyii giiclendirmiqdi. Bu

Azarbaycan GomrLlyU Sabit lnkigaf Yolunda 171

lnltolatTlllVl a+ r rrr6rppc r1p11

I(ITABTINA

zastavalarda aLnan riisum Bakr Gomrtik idarasina, oradan da xezineye gondarilir-di. Qeyd edek ki, rirsumdan alde olunan galir gox gtizi idi. Bu isa ilk novbede Ru-siya ile iran arasrnda miihariba $eraiti ila izah olunurdu. Bele ki, Azerbaycan xan-Lqlannrn bir hissasi Rusiyaya. digeri ise irana meyl giistarirdi. Bundan savayl, rusmemurlarrnrn riigvatxorlulunu va bazi xanlann isa ne yolla olursa-olsun riisumodamakdan yaylnmaq saylerini nezerden qaglrmaq olmazdr. Hem de ayn-ayrl,hedden ziyade melrur xanlar ne imperatora, ne da gaha bag eyir va hamrdan - is-ter rus, isterse de iran tacirlari olsun - riisum altb, oz xezinelerini doldururdular.Bele vaziyyet boytik ziyan getirirdi.

Biitiln bunlar Bakr grimri.iyiintin rehbarliyinde narahatlq dofurdu[undan daleler-le Hegterxanh hemkarlarma miiragiat etmigdiler. Polis arxivinden taptlml$ senadler-dan aydrn goriiniir ki. Hagtorxan gomriik idarasinin direktoru N.ivanov 25 iyun1809-cu ilda Qafqazda rus qogunlannrn bag komandanr general Tormosova mak-tubla rniiuaciet edib melumat verirdi ki, Azarbaycan xanhqlanndan riisum almaqiigiin heg bir qorait yoxdur, qi.inki tacirler qrzrl sikkelerla yox, natura ile - ipek ve pam-brq pargalarla va s. odemayi iistiin tutur ki, bu da eslinde riigvetxorlu[un bir nriviidiir.Mektubda diqqat buna yonaldilirdi ki. xanlqlann htidudunda tigaret her vachlamehdudla;drrrhr. ${ibhasiz ki. buna da sabob hakimiyyot orqanlarrnrn yerli va xaricitacirler axrnrnr Bakrya yoneltmeleri idi. Nehayat, bu problemi hell etmek iiqiin impe-rator i$e qarrqmal oldu vo o, Bakr Gomriik idarasinin miisteqilliyine tereldar grxdr.Senatrn dovlet baggrsr, imperatorun lermanr ile tesdiq edihnig 8 avqust 1809-cu il ta-rixli qararrna osasan Bakrda M{isteqil Gomriik idaresi yaradrldr. Bir daha xatrrlat-maq istardik ki, avveller Bakr grimriiytina nazareti He$torxan limanrnrn grimriik ida-resinin raisi N.ivanov, Bakrnrn komendantr, Qalqazda rus qogunlarrnrn bag koman-danr general-mayor A.Tormosov vo ticarat naziri N.Rumyantsev heyata kegirirdi.Maraqhdrr ki. Bakr g<imrtiyii resman mtisteqil olsa da, gosteri$ va tovsiyaler avvelkikimi Hegterxandan galirdi. Yalnrz gomriik iggilerinin amakhaqqr dayigmiqdi:

- gomriik idaresinin direktoru - 700 rubl.;- direktor miiavini - 500 rubl.;- katibe - 220 rubl.;- tarciimagi - 100 rubl,;- rlernur - 170 rubl.;

118 Azarbaycan Gomrdyrl Sabit inkigaf Yotunda

- qeydiyyatgr - 135 rubl.;- nezaretgi - 270 rubl.;- liman rehberi - 170 rubl ve s.

Yeri gelmigken, mevagib giimiiqle odenilirdi.Quba, Derbond zastavalan, Cavad-Salyan manteqesi, guga, Genca (Yelizavet-

pol) ve Lankaran mantaqalari Bakr Gomriik idaresino tabe etdirilmigdi. G<imriikdanezaretgilar, bir qayda olaraq ruslar va ermeniler idi, azerbaycanLlar ise yalnrz aga-

!r vezifelerda gahgrrdrlar.

Bakr Gcimriik idaresindo ahnan ri.isumlann mableli de maraqhdrr:

1809-cu 11 - 7932 rubl;181O-cu il - 9067 rubl :

181 1-ci il - 13183 rubl.;1812-ci il - 26145 rubl.:1815-ci il - 16191 rubl.;1817-ci il - 33743 rubl.;1818-ci il - 29227 rubl.:.1820-ci il - 51853 rubl. va s.

Gori.indiiyii kimi, btittivliikda gomri.ik galirlarinin dinarnikasr artan cadvol iizreinkigaf edir. gomriik. idarasinin aldrfir riisumlar irnperator xazinasina axrrdr. 1 yan-var 1863-cii ilda idara iki regional idareya - Bakr va Qabrayrl idaralarina - btrli.indii,merkaz Bakr sayrlrrdr, onun igina Bakrnrn herbi qubernatoru nozaret edirdi: bu, da-ha Eox gelir eldo etmeya imkan verirdi. Arxiv sonodlerino gdra Bakr Grirnriik ida-resi takca 1864-ci.i ilin noyabrrnda regional idarolerla birlikda 54798 rubl. mabla-ginda riisum toplamrqdr.

Bu iller Qalqaz caniqini knyaz Orbeliani terefindan Bakr g6rnri.ik xidmatinda birsrra dayiqikliklar edilmiqdi. Burada rnasul vezilalare etibarh gaxslar teyin olundu.29 nart 1863-cii ilde gomriiyiin iqini canlandrrmaq maqsadila brilmaler legv edildiva miisteqil Bakr Karantin idarasi yaradrldr. idarenin erazisini va onun tabeliyin-da olan yoxlama manteqalarini Don va Terek kazaklan rniihafiza edirdilar.

Azarbaycan Gomruyri Sabit inkigaf Yolunda lel

r.3. osRLoRiN QovuSucuNDA

Miistaqil Azarbaycanda hakimiyyat sistetni rniiayyan tnanada benzarsiz yolkegmigdir. Qongulardan ferqli olaraq. olkarnizda "sovet caniginliyi" dovrti daha tez

baga gatrnrg, hakimiyyat pargalanmtq va sonra gorkernli siyasetgi Heyder Oliyevingordtiyti tarzda yeniden vahid merkez etrafrnda carnlaqdirilib tniikemmal, iglak va-

ziyyata gatirilmigdir. Hemin dovrdan haqicli dovlet miistaqilliyi elde etdiyirnizdrivrden on ilden de gox vaxt kegmiq, Azarbaycanrn diinya birliyinde rolu va yeti

tarn aydrnlrfr ils nazara altnaraq, olkernizin gelacek inkiqaf perspektivleri haqqrn-

da yeni lesavviirler yaranmtgdtr.Olbotte, bu gtin Prezident ilham Oliyevin yiiriitdiiyi siyasetin oz tarixi kokleri

vardrr. Bu konteksde hemin siyaset heg da tesadiifi deyil va analitikler terefinden"Heyder Oliyev kursu" kimi miieyyenlagdirilerak, Azerbaycan drivletgiliyinin sabitinkigahnrn yeni rnarhalasini taqkil edir. Masoleya populist nitqlere xas lormal mii-hakima torzi olmadan, ayn-ayn terkib hissalelina bolmokle yana$saq, gorerik ki,iimumrnilli lider terofinden temeli qoyulan kurs anlayt;rnrn ozii miirakkeb va gox-

cahetli prosesdir. Siyasi koka sadiq qahnaq mohz Heyder Oliyevin qoyub getdiyi

ternal standarllanna riayat etmak dern:kdir. Bax budur ilharn Oliyevin yiiriitdiiyiisiyaset. Lakin bu, ilk baxrgda goriindiiyii kirni. heg da asan deyildir: o dovrde ida-raetma prosesinin biitiin masuliyyet ytikii rnahz tilka baqgrsrnrn Prezidentin giyin-larina diigiirdii. Siyasat tarixinin hernin merhalasinin tiz kegmigi olsa da, indiki si-yasi kontekstda bu proses tesadiifi deyildir.

Adaten, gorkemli siyasotgilarin heyatr ve laaliyyoti bir miiddetden sonra milliqiiurda miieyyen abstraktlagdrnlmaya meruz qalrr, real gexsiyyetin tarixi obraztnahansrsa miloloji elementler, qtrixler alava olunur. Prinsipce, bu, tamamila tabiidir va

segdiyi lideri adalatli, humanist, insanparver, Vctana sonsuz sadaqat kimi xiisusiyyat-loro malik gaxs kimi giirmak istayan xalq tafakkiiriiniin mantiqina tam uyfundur. Mii-asir diinya praqmatizm nezeriyyasini her geyden tisti.in tutaraq simvolizmdan qag-

sa da, bu, avvoller da bele olmugdur, indi de beladir ve yeqin ki, bundan sonra da

bela olacaq. Yeri galmiqken, e1e xalqlar var ki. onlartn milli eyniliyi iimumdiinyaproseslarindan kanarda aglasrlrnazdrr. daha daqiq desek, izaholunmazdtr. YeniZa-

lzo Azorbaycan Gomruyri Sabit inkigaf Yolunda

manrn mentiqi ile heveslendirilen bu prosesler (mahiyyetce, hemige transmilli), yenimekamn formalagdrrrlmasrnda masuliyyeti oz iizerine gritiirmek qiidretine malik bo-yiik liderler destasini ona gakir. Stizstiz ki, bu halda mesuliyyat besit yox, goxtarkib-li mafhuma gevrilir. Qiinki siyaset va ideologiya elahidda colrafi mekanda sadeceolaraq, yeni korporativ miinasibetlerin hiidudlannr miloyyenlegdirmakle kifayetla-nmir, eyni zamanda, indiki drivrda ve perspektivda keyfiyyetce yeni birgayagayrgtarzi, oneneler yaradrr. Burada m[iasir kommunikasiya spektrleri, yani qi.iuraltr qatsaviyyesinde fealiyyet gdsteren elaqe vasitaleri, hetta yeni geraitler formalagdrrma-

[r bacaran, sahibini tam qane edan "Mon" anlayrgtnrn yeni aspektleri miieyyenlegir.Bu istiqamatda diigiinarkan, qeyri-ixtiyari olaraq bela bir qenaete gelirsen ki, ge-

lacek birliyin ilkin elameti olaraq, goxsiyyat va Zaman elaqasi "awalki diigiincedairesi" kimi faaliyyet gristaran ve enenevi, asan derk olunan anlayrglarmentiqindan grxr$ eden qesbetme reaksiyasrnrn tebii feallagmasr ile balhdrr. Bu an-layrglar mikroseviyyede saglam konstitusionalizmin "yaxgr adetleri" tesirini ba[rg-layrr. Bir qayda olaraq, deqiqlikle uyfunlagmaya yoneldilmiq proqramlannyoxlu[u ile ba[L yerler adeten, "bufer zonasr" rolunu oynayan saxta diskussiyalar-la, siyasetbazlarla doldurulur ve bu proqramlann inkiqaf fiziologiyasr cemiyyetdegarginliyin azaldrlmasrna, "asuda nefes" ellektinin yaranmaslna imkan verir, ennehayet, orta tebeqe siyasetqilerinin portretlerinin bezi cizgilerini formalaqdrnr.

Qlobal kateqoriyalar\a diigiinen gticlii xarizmatik iimummilli liderin yoxlufu$oraitinde "bufer zonasr" kimi xarakterize etdryimiz ictimai mekan idareetme sis-teminden grxarrlrr, mentiqi inkigal gergivesini itirir, ilrat manh giiciin toplanmasr-na sebeb olur va neticede, rrezarel olunmayan merkez formasr kasb edir. Aydrn me-saladir ki, bu markaz hansrsa miisbet faaliyyate qadir deyildir. Qiinki, onun brihranvaziyyetindan, anarxiyadan savayl. nese yaratmaq iqtidan yoxdur.

Azerbaycan drivletgiliyi barpa olunduIu qrsa vaxt erzinda elde etdiyi tecriibe sa-yesinda miiasir dissonansrn realLqlannr aydrnhqla derk etmigdir. Oger 1993-cii ildeHeydar Oliyev - hale oton esrin 70-ci illarinden tecriibali lider kimi beynelxalqalemde niifuz qazanmrq boyiik siyasatgi olko rahbarliyina gelmeseydi, Azarbayca-nrn hansr veziyyete diigacoyini, hansr proseslare siiriiklenacoyini, hansr olaylannbaq qaldrracagrnl tesevvi.ir etmek bela gatindir.

Azarbaycan GomriiyLl Sabit inkisaf Yolunda 217

Olkorniza diinyada baE veran qlobal deyiqiklikler kontekstinden nezer salaq. Okontekstden ki. son on illikde tegekkiil taparaq. diinyanr yeni qiivveler diizlimiinehazrrlayrr. Sovet Avrasiyasr makanrnrn diger xalqlan kimi, biz de hanstsa dayigik-liklere tan-r hazrr deyildik. Neticade, proses bagqa istiqamat alaraq yeni standart va

doyerlarin derkine hazrr olmamaq, infrastrukturun dalrdrlmasr va dezinteqrasiyakimi monfi tesirini gosterdi.

Bir daha qeyd etmek isterdik ki, yeniminillikden qabaq bag vermig kemiyyat da-yiqiklikleri diinya birliyini yeni diizen: hazrlayrrdr. i9 ela gatirdi ki, boyiik, qiiLdretli

dovletler qarqrdakr qlobal islahatlara kifayet qedsr ciddi yanagdrfr halda, Azarbay-can 1993-cii iladak nainki bu dayigikliklardan kenarda qalmtgdr, hetta inkigahn ba-zi sahelari tizre qanaetbexg kemiyyet gostericilarine malik olsa bela, en yaxgr haldaerazisinin bir hissesi iq!a1 altrnda qalan, agkar sase. real siyasi imice malik olmayanyanmasiya dovleti kimi ozrinii taqdim ede bilirdi. Bagqa sozle desek, diinya olkele-ri srrasrnda Azorbaycanrn hedaf gritiirdiiyii yer boliigdiirtilmiig, baqqalan terofindentutulmuEdu.

Hamin drivrde rilkemizin ozlinii tanrtmaq, teqdim etmek imkanlarr olduqca ctiziidi. Diinya sistemli konlrantasiyalar esrindan inlormasiyah cemiyyatin tagekkiiliinedo[ru irelileyende daxildo bag veren qokigmalar. markezdenqagan qiiwalarin bag

qaldrrmasr veziyyati daha da aIrrlagdrrrr, Azarbaycant sivilizasiyadan, inkiEafdankenara siiriiklayirdi. Heyder Oliyev lenomeni rnehz bele bir meqamda oziinii tamgakilda biiruza verdi. O fenomen ki, qrsa vaxt erzinde i1k novbede, olkeye ozii-niiderkin, bagqalanndan ewel oziinii tanrmasrnln doqiq deyarini vermiqdi. Bu isa

respublikaya sivil inkigal alarninde XXI esre dofiru qiitiiyan ekspres qatara son an-da atrhb mine bilen dovletlerla bir arada, harn de kigik zaman kasiyinda yer tutma-

[a gerait yaratdr.Deyigiklikler dinamikasr vo bununla bagh layihalar o darecede miirokkab idi ki,

Azerbaycan camiyyeti bitovliikde bunlan a[tr qavraytr, bag verenleri birmanah ga-

kilde qiyrnetlendirmeya. movqe bildinnoye getinlik qakirdi. Bu zaman en optimalvariant kimi idareetmenin gaquli lormast tatbiq edihnaye baglandr. Neticada, isla-hatlarla ba[h bir gox meselalar eksor hallarda, mahz Prezidentin iradasi sayasinda

oz hallini taprrdr. Bununla bafh rt-riixalilet tarafindan ayn-ayn mazernrnetlar eqidil-

-In Azarbaycan Gomru.lyrl Sabit inkisaf Yolunda

se do, caniyyot iimumilikda hemin idaraetmanin ahamiyyetini va zaruriliyini yaxgrbaga dtigiirdii. Bir miiddet kegdikdan sonra ise relormasiyalar ictirnai giiurun lor-mala;drnlmasrnda mtiayyanedici amil kimi oziinii biiruze verdi. Naticade, Azarbay-can Avropa $urasrnrn iizvliiytine. NATO-nun torafdaglan slraslna daxil edildi. O1-ke meqaregionun neft arteriyalarrntn markezinda m6vqe tutaraq, Avropa ve Asi-ya arasrnda birlagdirici lunksiya dagryan vacib vesileye gevrildi. Heg kese sirr de-yildir ki, xam neltin neqli margrutlannrn digar istiqamet variantlarr da movcud idi.Lakin, tranzit baxrmrndan, mehz Azarbaycana iistiinliik verildi. Olbatte, zonn et-mak olar ki, kemiyyet keyfiyyat dayiqikliyi dofiurdu. Hergend, heg gtibhesiz, buproses sade deyil ve zaman etibarile gox vaxt taleb edir.

Azerbaycanrn mtiasir siyasi kursunu miieyyenlegdiran xettin yaradrlmasr ve in-kigafinda qexsiyyat fenomeninin danrhnaz rolunun vacibliyini yuxarrda qeyd etdik.Umumiyyetle, her hansr bir dtivlata mansublufundan asrh olmayaraq, miinasibetgristerilan qexsiyyet fenomeninden istifade Azarbaycanrn di.inya birliyinde layiqliyerini tapmasrnda miihiim rol oynamrgdrr. Bu, hem de transmilli girketlarin dzoyun qaydalarrnr dikte etdiyi ve $oxsiyyat amilinin <in plana gekildiyi iimumdrinyasiyasi tendensiyalarla iist-iiste diigmiiqdiir.

1.4. KECiD DOVRUNDo ierisa.oi ToHLUKosizLiK AMiLLoRi

Olkanin milli ve iqtisadi tahliikesizliyini temin etmokden citrii analitik tefekkiiramalik, olgiiliib-bigilmiq dovlet siyasatini heyata kegiren, uzaq geleceyi gormayibacaran $exsiyyetin lormalagmasr miihiim ahamiyyet kesb edir. Olkanin millisiyasatini mtidafie etmoye qabil artrq tegekkiil tapmrg m<ivcud strategiya goxzaman kifayet etmir. Milli tahliikasizlik baxrmrndan ozi.iniin taktiki gedigleri ila bustrategiyanr heyata keEira bilecek lider lazrmdrr. Bela lider fovqeldovlatlorinmaraqlannrn toqqugdugu miiasir camiyyetin, olkanin, bagqa sozla, Azerbaycanrnxiisusiyyatleri nozere ahnmaqla iimumdiinya oyun qaydalarrndan istifada ederekqeraiti diinya birliyi sistemina uy[unlaqdrrmaq, olkeni hemin birliyo inteqrasiyaetdinnak iqtidarrndadrr. Fikrimizce, Azerbaycan Respublikasrnr bu maseledo bexti

Azarbaycan Gcimriiyrl Sabil inkigaf Yolunda xT

getirmi$ 6lkeler cargesina aid edenler yanrlmrrlar. Heydar Oliyev rnehz bela

iimummilli liderdir. Gorkemli Azarbaycan alimi, hlosofu Nesireddin Tusininsdzleri ile desek "dovletin bagrnda tilke xestelenende, onu sagaltmala qadir hskimdayanmrgdrr".

Teassiifler olsun ki, 1987-1993-cti illerde olkani siyasetde koralohm insanlaridare etmigler. Y alntz 1993-cii ilde xalqrn tekidli telobi ila hakimiyyate qayrtml$

iimummilli liderimiz Heydar Oliyevin diqqati ve qayfrsr, onun heyata keqirtdiyireal ve ardrcrl siyaset Dovlet Gomriik Komitasinin laaliyyatinde koklii dayigikliklarilgiin garait yaratmrgdrr. Bununla elaqedar bezi miilahizelari nezeriniza gatdrrmaq

isterdik.Olkenin milli tehliikesizliyinin tamin olunmasr dedikde esas iki amil nezerda tu-

tulur:* harbi tehliikesizlik siyaseti va strategiyast:x iqtisadi tahliikasizlik siyasati ve strategiyasr.Lakin har bir olke oztini.in milli tehliikesizlik strategiyasrnt hazrrlayarken istar-

istemez di.inya birliyinde yerini, potensial imkanlartnt, colrafi arazisini ve s. neze-

re alrr. Boytik ve qiidratli dovletlarda herbi tehliikesizlik mesolesi apartct rol oyna-

sa da. Azerbaycan kimi erazice nisbeton kigik dovlatlerda iqtisadi tahliikesizliyintemin olunmasr daha gox qaygr telob edir ve dovletin iimumi siyasatinin ytintimii ila

seciyyelenir.Olbette, biz Azarbaycantn konkret olaraq indiki miiharibe veziyyatini nazerda

tutmuruq va bunun miivaqqeti olduluna inantrtq. Eyni zamanda bu veziyyettesdiq edir ki, har bir olkanin ayn-ayn ehtimallara qarqr mtiayyen hecmde harbiqiidratinin olmasr vacibdir.

Ekstremal hallar aynca, ftivqalado qerarlar talab etdiyina grire, onu iimumtohlii-kosizlik strategiyasrndan kenarda nezerden kegirmek laztmdtr.

Azarbaycan kimi dovlatlar iigiin iqtisadi tehliikasizliyin cin plana kegmasi fikrinisoyleyerken nezare alnrr ki, bu tip nisbetan kigik dovletlerin harbi tahliikesizliyinintemin olunmasr masalesi heg de biitirvliikle harnin ijlkenin dziinden asrh deyil. Kii-veyt-iraq miiharibasi tocriibasinin gosterdiyi kin.ri. xrrda dovlatlar iri dovlatlerin

-Iz+ Azarbaycan Gomrrlyi.l Sabit inkigaf Yolunda

harbi tecavtizkarhlrna qargr tekbagrna dayanmaq iqtidannda deyil. Buna grire dagiiclii va salahiyyatli beynelxalq qurumlara daxil olur, yaxln-uzaq dovlatlarla mii-ayyen herbi emokda$hq miiqavileleri baglayrrlar. Biitiin bunlar isa olkenin harbitahliikasizliyinin temin olunmasrna yaxgr imkan verir. Oslinde dovletlerin uzun il-lerden beri riayat etdikleri xarici siyasat stereotiplerinin dayigdiyi fovqeldrivletlerinmiinasibotlerinde harbi qarqrdurmadan daha gox qargrlqh emekdaglfia ehemiyyetverildiyi indiki zamanda har bir dovletin, o ciimleden Azerbaycanrn milli tehliika-sizliyinin temin olunmasrnln asas vasitelorindan biri qlobal (regional) tahliikesizliksisteminin yaradrlmasrdrr. Avropa Tahliikesizlik gurasrna ve yaxud MDB Tahlii-kasizlik $urasrna da bu baxrmdan yanagmaq lazrmdrr. Hemin guralarrn nedoreceda sameroli faaliyyet gostermasi, qar$rya qoyulan vezilelarin hayata kegiril-mesi metodlan va gertlarinin onlara daxil olan dovletlerin hamrsrnrn menafeyinouygun olub-olmamasr baqqa meseledir. Lakin olkenin iqtisadi tahliikesizliyinintemin olunmasl mesalesi birbaga onun 6ztinden asrhdrr. Ela buna goro de, biz dl-kenin iqtisadi tehliikesizlik maselelorini 6n plana qekerek, imkanrmrz daxilindaonun miixtelif aspektleri iizarinde dayanacagrq.

iqtisadi tohliikesizliyin asrh oldufu amillar

iqtisadi tehliikesizlik barede etraflr fikir soylemezden avvel onun asrh olduguesas amilleri miiayyenlegdirmeye gahgaq. Fikrimizce bu amillar agafrdakrlardrr:

* dovletin siyasi-iql isadi strategiyasr:* rilkenin iqtisadi "agrq"hq derecosi;* iqtisadi ve intellektual potensiahn deqiq hesablanmasr;* geosiyasi vaziyyetdaki realhq;* maliyye-kredit siyasetinde optimal haddin taprlmasr;* xiisusi miilkiyyet, xarici ve daxili investisiya, tizellegdirme qanunlannda iqtisa-

di tohliikasizliyin daqiq hesablanmasr;* milli sarvetlerden istiladode orta hedd:* intellektual miilkiyyotin qorunmasl vo artrrrlmasr.* ekologiya;

Azarbaycan Gdmriiyri Sabit inkigaf Yolunda ,sT-

x tjlke daxilinde siyasi durumun veziyyati ve baq vero bilacek miinaqigeler ehti-

mahnrn azaldrlmasr tedbirlori;x inkigaf etdirilmesi vacib olan iistiin sahelarin miiayyanlegdirilmesi;* elm ve elmtutumlu texnologiya;* arzaq istehsah;x inteqrasiya heddinin milayyonlegdirilmesi ve s.

Lakin bu amillar ehkam olmayrb zamanln qa[rrrgrna uylun olaraq miieyyen

diizaliglore meruz qaltr ki, bu da anomaliya deyil, qanunauyfiunluqdur. Keqiddijvriiniin teleblerini nezere almaq bu baxtmdan, Azarbaycanrn bu gtinii iigiin xii-susile ehemiyyatlidir.

Kegid diivriindo iqtisadi tahliikasizlik

Keqid diivriinde ijlkanin iqtisadi tahliikesizliyinin temin olunmasr bilavasita ha-

min tahliikeni dofiuran amillerin miiayyenlegdirilib aradan qaldrrrlmasrndan gox

asrLdrr.

ilk vaxtlar quruculuqdan daha gox dafrdrcrlq xiisusiyyetina malik olan keqid

dovrii, olka daxilinde qrup eqoizmi ve milli eqoizm ila miigahide olunmaqla ya-

nagr, hem de xarici investorlartn, kreditorlann giiclii tasirina maruz qaltr.

sosializm zamant gizli qalan, yaxud iizo glxmaq irnkanr tapmayan biitiin nriqsan-

lar. milli-etnik naraztltqlar agkara gtxtr. Ktihna qanunlar iqlemir, yeni qanunlarrn

hazrrlanmasr isa obyektiv suratdo gecikir. Bir nov qanunsuzluq h<ikm siirtir. in-sanlara mexsus acgozliik, tamahkarlrq, gohretperestlik xisletinin <iziinii gtisterma-

si i.igiin olverigli gorait yaranrr. Bela veziyyatda olkanin sarvatini qorumaq istayen

azhq, onu menimsameya gahgan goxluqla miibarize aparmafa qadir olmur. Nati-code neinki istehsahn seviyyasi felaketli derecade aqalr diigiir, iistelik olan sarvet

de bir nov talan edilir. Bu prosesin uzun miiddet davam etmemesi iigtin ilk novbe-

da, tjlka daxilinde sabitliyin yaradrlmasr zaruridir. Sabitliyin yaradrlmast isa avto-matik bag vermir va hdkumatin dtgiiniilmiig sabitlegdirma siyasat proqramtntn ol-masrnr ijn plana gtxarlr.

-I26 Azarbaycan Gomrriyii Sabit inkiSaf Yolunda

Sabitloqdirma siyasati

Sabitlegdirma siyaseti proqramrnrn esasrnr heg bir giizegto getmak, iqtisadi qur-banlar vermek istemeyon sosial qruplar tarafindan gristarilan miiqavimatin hoku-met terofindan def edilmasi qabiliyyeti tegkil edir. Bagqa srizle, uzaqgoran sabitleg-dirme layihelorini hayata kegirmayi bacaran siyasi rejimin iimumi elametlari reji-min gticlii olmasr ila yanagr, hem da icra hakimiyyatinin xarici tasirlordan nisbetanaz asrh olmasr ile seciyyelenir. Bu ciir hakimiyyet olduqca mtixtelif asaslar tizarin-de qurula bilar. Keqid dijvriiniin a[n-acrsrna vaxtila moruz qalan bir gox rilkalerintecriibesi gostorir ki, ulur qazananlar arasrnda hem avtoritar, hem yarrmavtoritar,hem da demokratik rejimler vardrr. Hetta Qili kimi herbi rejimdan istilada ederokufiur qazanan rilkalar da movcuddur. Ekspertlarin miiqayisali aragdrrmalanna gii-re konkret olaraq onlann hansr birinise mobel kimi qebul etmak miimkiin deyil.

Demokratik sabitlagdirmanin miisbet tecriibalarinin iimumilegdirihnesi bele birfikre galmeya esas verir ki, bir qayda olaraq, sabitlegdirrne proqramr segkilerda qe-laba qazanaraq hakimiyyete gelen iqtidar tarefindon hayata kegirilir.

Umumiyyetla, bohran anlarrnda sabitle$dirme proqramlnln ulur qazanmasriigiin esas gart populist qiivvalarin, xiisusile niifuzlu partiya va hamkarlar taqkilat-larrnrn neytrallagdrnlmasr hesab edilir. A[nL tedbirlerin de ele mehz hemin qu-rumlarrn niiluzlu liderlarinin birbaga igtirakr ile heyata kegirilmesi ideal vaziyyathesab olunur.

Maselen, hemkarlar ittilaqr ile srx elaqasi olan qiidretli Peron partiyasrnrn lideriMenen ananavi olaraq struktur islahatlara qar$l glxan qiiwalari neytrallagdrra bil-miqdir va yaxud Boliviya prezidenti Estonslorun hela vaxtile, fehle herekatr dov-riinda topladrfr siyasi kapital ona ele hemkarlar ittilaqrnrn oziina qargr sart movqetutmaq imkanr verdi.

Kolurnbiyada isa bagqa bir iisuldan istifade olunmuqdur. 1984- 1990-cr illardaBetankur idaresi kompromisa ve dialoqa daha gox iistiinliik vererak sabitlik yarat-ma[a miivelfeq olmugdur. O daha aztorninatl ailelere yardrm etmekle yanagr, feh-la herokatr liderini amek naziri teyin etmekle miixalileti neytralla;drrmrg, hemkar-lar tagkilatrnr sart iqtisadi proqramrn hayata kegirilmasine razr sala bilmigdir.

Azerbaycan Gomrriyii Sabit lnkrgaf Yolunda nT-

Siyasi sabitlagdirmonin u[urlarr islahatgrnrn terafdaq koalisiyasrnr formalagdtr-maq bacanlrndan asrhdrr. Bu ise konkret destenin diizgiin segilmesini va goriilan

tadbirlerin ardrcrlh[rnr teleb edir. Bir srra olkelerin, xiisusile Latrn Amerikasr iilka-larinin tacriibesi gostarir ki, gahgmaq laztmdtr, islahatlar vo ya alrrh tedbirlar mii-hiim sosial qruplarrn monaleyine eyni vaxtda toxunmastn. Daha gox tehliikeli he-

sab olunan herbgilera deya bilecak zererin kompensasiyasr iigiin tadbirler giiriilsiin.Bu maqsedle vaxta$ln olaraq amek haqlartntn arttrtlmastndan, miieyyen mallartiqtin subsidiyalardan, infrastruktur ve menzil tikintilari iigiin meqsedli investisiya-lardan, vergi giizaqtlerinden va s. tedbirlerden istilado etmek olar. Lakin bu ciirkornpensasiya obyektlari ciddi suratda segilmeli va ham de imkan daxilindo ehali-nin bagqa tebeqalerinden gizli saxlanrlmahdrr.

Ciddi islahatlar aparrlarken tarazlagdrrma tedbirlori da rniieyyen ahamiyyatamalik ola bilar. Meselon, Argentinada azgelirli qruplarrn islahatlardan itirdikleri,varh tabaqenin real vergilarinin artrrtlmasr ila tarazlagdrnlmtgdtr.

Ekspertlerin hkrince, yoxsul teboqenin teminatrna yoneldilmig meqsedli kapitalhemin adamlann islahata miiqavimatini azalda bilir. Lakin mesele burasrndadrr ki,sabitlegdirme kursuna daha gox miiqavimet gosterenler en yoxsul tebeqe deyil,yoxsulluq heddinden bir balaca yuxart adamlardrr. iri geherlorda bu hal daha ay-drn gekilde miigahide olunur. Odur ki, hissevi kompensasiya siyaseti bu tebeqani da

miieyyen yo11a ehata etmalidir.Nohayet, an miihiim bir arnil. Demokratiya geraitinda populyar iqtisadi tedbir-

larin ahali tarefinden qobul olunmasr halledici daracade inflyasiya ila miibarizaproblemine comiyyetda hakim olan miinasibatdan astltdtr. Ciddi sabitlegdirme tad-birlari yalnrz o zaman hayata kegirile bilar ki, movcud iqtisadi vaztyyat vetandaq-larrn ekseriyyeti terofindan doziilmez hal kimi qabul edilir.

Belelikle, sabitlogdirme siyasoti de elm kimi bir senetdir. O, basmaqalibliyi sev-

mir, eksine, konkret sosial-iqtisadi va siyasi veziyyati nazere almaqla mtimkiin olanbiitiin vasitelarden istilade etmeyi qarqrya qoyur.

Gdsterilen iisullarrn hanstntn tetbiq edilmesinden astlt olmayaraq, olkede sabitlikyarandrqdan sonra dovlot tjziiniin daqiq iqtisadi siyasetini mtieyyenlogdirib hayata

keqirir. Miiasir dovriin gagrrrqr ise olkenin agrq iqtisadi siyasat aparmastnr telab edir.

-T Azatbaycan Gomrrlyii Sabit inkigaf Yolunda

Diinya tecriibasi goxdan siibut etmiqdir ki, qapah iqtisadi siyaset oz giresinde big-mak va son noticeda oz alile riziine oliirn hokmii vermoya baraberdir. Lakin agrq iq-tisadi siyasat nazaratsiz siyaset deyil. Dovletin va milletin ufiurlu gelacayi de elemehz bu agrqLq derecesinin afrll qaydada rniiayyanlagdirilmosinden asrhdrr.

iqtisadi siyasatda "agrqhq" darocasi

Agrq iqtisadi siyaset her hansr bir olkanin tacridohnadan qurtarmast, diinya te-serriifatrna uyflunlagmasr iigiin esas gertdir. Bununla bela, olkanin "agrqlq" dera-cesi onun manaleyino uygun qaydada miiayyanlagdirilmeli, ilk novbede rilkenin st-rateji moqsadli istehsal sahelerinin daqiqlegdiriLnesi ila miiqayiet olunmahdrr.

$iibhesiz ki, tiz iqtisadiyyatrnr agrq elan eden olko ham diinyaya qovugmaq, hamdo xarici sarmayedarlarr rilkeya calb etmek istayini ni.imayiq etdirir. Oger rilke agrriqtisadi vaziyyetdedirso vo yaxud btjhran igindedirsa, akser hallarda, daha gox vedaha tez sermaye celb etmek iqinde miieyyen talesikliye yol verilir.

Olgti-bigisiz iqtisadi qanunlar qebul edilir vo bir srra hallarda hemin qanunlannozoldan vera bilaceyi neticeler diqqatdan kenarda qahr.

investisiya. dovlat miilkiyyetinin rizelle;diriLnasi. xarici kreditlar, vergi, _erimriikxidmoti sahalarina dair qanunvericilik aktlarrnrn qobul olunmasr zamant bu ctir ta-lasiklik xtisusila yol verilmazdir ve alrr naticelare gatirib qrxara bilar.

Ela buna gora de nriqsanlarr minimuma endirmak meqsedila hemin qanunlardadiizeli glar aparrlmasr zerurete gevrilir.

Kredit masalasinda de miitlaq orta hedd prinsipina emal olunmahdrr. Nazere al-maq lazrmdrr ki, o, olkeni xarici kapitaln asrhlrfirna yuvarlaya da bilar. Oslindo,inkigaletrniq olkelorin serrnayasi i1e formalagan Diinya Bankrnrn, Beynelxalq Val-yuta Fondunun va digar Beynelxalq tegkilatlann kreditlerinden iqtisadi bohran ke-giren olkanin dirgelig amili kimi istilada edilmelidir.

Xarici investisiya masalosina galdikde isa. Azerbaycan kimi gox da boyiik olma-yan drivlat iigiin kigik investisiyah miigterak firrnalar. birge mtassiseler yaratmaqyolu ila getmak. fikrimizca, daha serfelidir. imkan daxilinda birbaga investisiyalarevazinde xarici lisenziyalarrn alda olunrnasrna. yeni texnologiyalarrn riyranilmasi-

Azarbaycan Gomriiyi.l Sabit inkigaf Yolunda 29f-

ne, takmillogdirilmesina va milli texnologiyanrn yaradrlmasrna xiisusi diqqet veril-melidir. giibhesiz ki va tabii olaraq xarici sermayedarlar bazar iqtisadiyyatrnakeqid dovriinii ya$ayan rilkelerde oz gertlerini dikte etmaye, buranr xammal bazasr-na gevirmeye qahqarlar. Lakin diizgi.in iqtisadi-siyasat neticesinde tam olmasa dabu prosesdan qisman qagmaq mimkiindiir. Bize ele gelir ki, bu sahedeAzerbaycanrn atdrlr addrmlar ufiurlu sayrla biler.

Xarici investisiyalar calb olunan zaman onlann hanst sahelere qoyulacalr dahadeqiq miiayyenlegdirilmelidir. Fikrimizca, diinya tecriibesine esaslanmaqla ele sa-helere investisiyalar yonaldilmelidir ki, onlar gelecekda <ilkenin inkigaf ydniimiintimiieyyenleqdire bilsin. Olke iigtin strateji mehsul hesab olunan istehsal sahelerinexarici sarmaya qoyuluqunda xiisusila ehtiyath olmaq lazrm gelir. Lakin har birinvestorun qoydu[u vasaitin tezlikle borpa olunacagrna galgmaq isteyi de esas

laktorlardan biri kimi nazers ahnmaldrr. Daxili sermayadarlarrn milli firmalartnyaradrlmasrnda xtisusi rolunu nezera alaraq onlartn fealiyyetine daha gox qaygrgostorilmelidir. Bu mesalada da Azerbaycan qlsa zaman kesiyindo xeyli tecriiboqazantb.

iqtisadi tehliikesizliyin tomin olunmasrnda iizallagdirma proqramrnrn hayata ke-girilmasi de az ehemiyyate malik deyildir. Lakin ozellogdirma ikili xiisusiyyata ma-lik ola biler. Bir tereldan iqtisadi tehliikasizliyi mohkemlendirer, diger tarelden de

iqtisadi tahliikesizliyin tamin olunmasrna manfi tesir gostere bilar. Qrinki gexsi

miilkiyyat sahibi oz malrnrn qedrini heg da bagqalarrndan az bilmez ve onun qo-runmasr iigiin her ciir tedbira al atmafia, yollar axtanb tapma[a gahqar.

giikilrler olsun ki, bu giin olkemizdo dzallaqmenin hayata kegirilmesindagatinlikler hiss olunmur. Ozellegmanin ikinci merhelesi da u[urla baqa gatrb.

Ozel sektorlann inkigahna, xiisusile istehsal yoniimlii ozel miiessisolorin yaradrl-masrna dovlet qaylrsrnrn artrrrlmasr olkanin iqtisadi lehliikasizliyinin tamin olun-masrna birbaqa yardrm kirni qiymetlandirihnelidir.

Drivlat diinya b azarrna rnahsul grxara bilecak rizal miiassisalerin reqabete dozilm-lii olmasr iigtin qaygr gristormelidir. Bu meqsadla o, miixtolif iisullardan istilada eda

biler: maliyya yardrm, giizegtli kredit, gornriik tarif gtizegtleri, vergidan azadetmevo ya onu azaltma, miiasir texnologiyalarrn ahnmastna ve getirilmosina yardrm ve

I30 Azarbaycan Gcjmrriyr.i Sabit inkisaf Yolunda

s. Hem de bu zaman ixrac mallan istehsal edanlera iistiinli.ik verilmelidir.Azerbaycanda bu istiqamatda maqsadyonlii ig apanlrr. istehsah stimullagdrrmaqiigiin istar gomri.ik-tarif tenzimlenmesi tadbirlerindan, isterse de vergi siyasetindenmiivelfeqiyyetle istifade olunur. Bu da artlq riz samoresini gosterir, istehsahn hecmiilbeil artrr ve ixracda qeyri-neft sektoruna mexsus mallarrn xilsusi gakisi yiikselir.

Ekspertlerin hkrinca kand teserriifatrnda hansr toserriifat formalannrn iistrinliiktegkil etmasindan asrL olmayaraq, dovlatin dziintjn diigiiniilmiig arzaq proqrammrnolmasr ve onun hayata kegirilmesina ciddi nezaret olkenin iqtisadi tohliikosizliyinintomin edilmasinde xtisusi ehemiyyet dagryrr. Har bir d<ivlet gahgrr ki, ilk nrivbedaxarici erzaq taminatrndan imkan daxilinde az asrh olsun. Drivlet bunun figiin fer-merlere, kend tesernifatr iggilerina silarigler vermeli, lazrm galdikde isa giizegtlikreditler ayrrmahdrr. Toxum, giibro va imkan daxilinda texnologiya ile techizatmasolesi isa inkiqal etmig dcivlatlerde, o ctimleden ABg-da oldufu kimi, Kend Ta-serrtifatr Nazirliyinin salahiyyetine verilmelidir.

Azarbaycanda orzaq Proqrramrnrn qebul edilmasi ve mtiveffeqiyyetle yerinayetirilmesi kand tosernifatr sahesinda iqtisadi durumun yaxgrlagdrrrlmasrnr teminede bilir. Bu ahalinin kend tesarriilatr mehsullan ile teminatrnda yerli mahsullarrnxtisusi gekisinin artmasr meyli ila miiqahida olunur.

Olkanin iqtisadi tehliikesizliyinin, elece de biitiinliikda milli tohliikosizliyinin ta-min olunmasrnda elm ve tehsilin meqsedyonlii tagkili ila yanagr, intellektual miil-kiyyetin dtivlat qanunlarr ile etibarh qekilda, beynalxalq normalara uyfiun qorun-masr olduqca vacibdir.

Elm tutumlu, yiiksek mehsuldarhqh ameyin tegkili, yeni ve en yeni texnologiya-nrn yaradrlmasr ve tetbiqi bilavasita, mehz bu amillerdan asrhdrr. intellektual miil-kiyyatin qorunmasr bir teralden reqabate davamh istehsal sahelerinin yaranmasl-nr, diinya bazarna grxa bilecak mahsullarrn istehsahnr, hemginin yaradrcrhq axta-nglannr stimullagdrnr. diger taralden da "zeka axrnr" deyilen gox qorxulu bir pro-sesin qargrsrnrn ahnmasrna komek edir.

iqtisadi inteqrasiyanrn ikili xi.isusiyyeti ve iqtisadi tehliikesizliyin temin olunma-sr bir-biri ile elaqeli problemdir. Yanacaq, enerji, rabita, neqliyyat sahalerinin in-teqrasiyasrnda xiisusila diqqetlilik taleb olunur. Baqqa sozle, inteqrasiya derecesi-

Azarbaycan GomrriyU Sabit inkigaf Yolunda 31T-

nin seviyyesi <ilkenin xaricdan asrlhfirnr artra da biler, zeiflede de. E1e bir iqtisadi

semere vere bilmeyen amile de gevire bilor.Yuxarrda deyildiyi kimi, milli, o ctimleden iqtisadi tehliikesizliyin pozulmasrna

gerait yaradan kegid drivrii amillerindan biri de bu prosesin qrup eqoizmi ve millieqoizm ile miigayiet olunmastdtr. Keqid dovrii qatinliklerinden, qarnaqarrSrqhgrn-

dan ve miikemmel qanunlartn olmamaslndan istifada edan ayn-ayrt qruplar vo ya-

xud xalqlar, daha gox qazalmaqve yaxud "birinci olmaq" iddiasr ile meydana atr-

lrrlar. Bununla da tilkenin hem siyasi, hem de iqtisadi sabitliyi pozulur, herc-

merclik yaranr, olkanin serveti afirna-bozuna baxmadan talan edilir. Bezen de id-

dialar ciddi qargrdurmalara, qrup miinaqigelerine getirib gxartr. Bu veziyyet uzun

miiddet davam etdikde ise, olke bazen neinki oz iqtisadi tehliikesizliyini itirir, het-

ta siyasi cehetdan de gox zaman asrh vaziyyete diigiir. Dtinya tecriibesi gosterir ki,yeni sistema kegen ve siyasi cehetden sabit olmayan olkede:

a) kohne qanunlar iglamir ve yeni qanunlar qebul olunmur;b) korrupsiya ve riigvotxorluq xroniki hal alrr;

c) istehsal getdikce azafu, yeni saheler yaranmtr;q) ziyali,ar ve elm adamlan stretle tjlkani terk edirler;d) aclq ve selalet yaranrr. Olka mehv olmamaq iigiin gapalayrr. Var-yoxunu er-

za[a deyigmeye mecbur olur ve bezen kiilli miqdarda borca gedir, son neticede,

uzun mtddete, belka de hemigelik asrh veziyyeta diigiir'Biltiin bunlar ise bele demeye esas verir ki, olkenin iqtisadi tehliikesizliyinin

temin olunmasrnda vetendaglarrn siyasi, iqtisadi, hiiquqi medeniyyetleri seviyyosi,

habele vetandaqhq borcunu derk etmek derecesi miihiim rol oynaylr' Bu amillerAzerbaycanrn iqtisadi tahliikesizliyinin temin edilmasinde miiveffeqiyyetle nezera

ahnrr.

Xiisusi iqtisadi Zona (X^iZ) ve iqtisadi tahliikasizlik masalasi

Xiisusi, azad va yaxud ixrac istehsal zonasr kimi adlandrnlan iqtisadi zonaiarrnyaradrlmasr he9 de btitiin hallarda tilkenin gelacek inkigafi, iqtisadi tehliikasizliyin

temin edilmesi baxrmrndan elverigli olmur. $iibhasiz ki, xarici sahibkarlar, donor

Azarbaycan Gomrriyii Sabit inkigaf Yolunda-fs2

rilkelor ve iri xarici sermayadarlar xrisusi zona fealiyyeti iigiin baglanan miiqavila$ortlori ve miiddati daxilinde daha gox layda gritiirmeye iistiinliik verirler. Lakinzona sahibini ise gtndalik layda deyil, uzun miiddatli strateji meqsedin heyata ke-girilmasi maraqlandrrmahdrr. Osasen nezerda tutulmahdrr ki:

* XiZ respublikamn diinya teserrilfatrna qovu$masrna, beynelxalq iqtisadi me-kana uylunlagmaslna komak etsin;

* olkede beynalxalq qanunlara va bazar qaydalarrna uy!un fealiyyet gristarmek,iqlamak verdigleri aqrlasrnl

* miiasir texnologiyaya esaslanan sanaye sahelerinin meydana gelmesine, habe-le hamin sahelerde igleye bilacak kadrlarrn hazrrlanmasrna krimek etsin;

* qiibhesiz ki. hem de olkenin valyuta galirini artrrsrn, igsizliyin aradan qaldrrrl-maslna yardrmgr olsun.

Lakin onu da nezere almaq lazrmdrr ki, XiZ heq de yalnrz riz qanunlarr ile igle-yan qurum deyil. Oslinda bu zonanrn yaradrlmasr da, lealiyyeti de beynelxalq qa-nunlarla yanagt, hem da olkenin riz qanun-qaydalarr ile ilade olunur ve tenzimla-nir. Demeli, zonanln olkanin iqtisadi tehliikesizliyine tesiri masalasi birbaga res-publikanrn miivafiq qanunlanndan asrhdrr. Ovvalde de gristarildiyi kimi, ilk n<iv-bada XiZ-de dzellagdirma. sarnaye qoyulugu, ixrac-idxal. gomriik xidmati. yenitexnologiyaya osaslanan istehsal sahelerinin va ig yerlerinin yaradrlmasr masalala-rina dair dovletin qanunlan ve proqramlan rilkanin uzaq geleceyinin inkigahna vetahliikasizliyinin temin olunmasrna yoneldilmelidir.

Fikrimizce, XiZ-da sermaye qoyulugunda elo ilk baglangrcdan yerli sermayadar-lara iisti.inliik verilmelidir. Burada sohbet xarici sarmayedarlarla miiqayiseds iis-tiinliikden deyil, biitdvliikde rilke daxili investorlarla novbetiXiZ-e sarmaya qoyanyerli investorlara iistiinliikdan gedir.

Bu iistiinliikler:* kreditle ilk novbedo temin etmek va giizegtli kreditler ayrrmaq;x valyuta londundan istifadeye iistiinliik vermek ve s. qeklinda ola biler.Nezera almaq lazrmdrr ki, xarici investorlar on illerla burada girkatlarin gerikla-

ri olsalar da. hatta miieyyon qexsi millkiyyet, aksiyalar alda etselar da, olkonin mil-li ve iqtisadi tehliikesizliyinin temin edilmesinde dovletin ciz vetendaglarr, oz sahib-

Azarbaycan Gdmrrlyii Sabit inkisaf Yolunda 33T-

karlan qedar maraqh ola bilmozlar ve giinlerin bir giinii gox asanhqla bu olkeniterk eda bilerlar. 1990-cr illerin tacrtibesi bu fikrin dofirulu[unu agrq ve eyani su-

retdo si.ibut etdi.Umumiyyatle, iqtisadi tehliikesizliye dair ela proqram iglenib hazrrlanmahdrr ki,

o, milli servetlarin herraca qoyulub hedsiz qeder telesik galir getirmesini deyil, o1-

kanin miisteqilliyinin ve ehalinin, xiisusila gelecek nesillarin firavanhfrnrn teminolunmasrna yoneldilmelidir.

ister ozellegdirme, istarsa Xiisusi iqtisadi Zonalarn yaradtlmast prosesinda

ekologiya, atraf miihitin, tebii resurslann qorunmasl mosalesine de tilkenin iqtisa-di tehli.ikesizliyi baxrmrndan yana$maq lazrm gelir. Olkenin bazar miinasibetlerine,agrq iqtisadi siyaset strategiyastna uy[un fealiyyet ydniimiine kegdiyi bir vaxtda iso \bu, xiisusilo aktualhq kesb edir.

Ekologiya vo iqtisadi tahliikesizlik

Bazar mt.inasibetlarine kegid dovriiniin mehrumiyyetlerine meruz qalan adamlarbir srra hallarda ekologiyanrn, tebii resurslarrn qorunmasrnr ikinci, iigiincii, belkoda beginci plana kegirmeye macbur olurlar. Kohna strukturlarrn da[rlmasl, yara-

nan xaos ve qanun boglugu naticesinde istehsaln getdikce agalr diigmasi neinkiyiiksek texnoloji senaye saholerinin yaranmaslna, eyni zamanda ktihne sanaye mi-i-

essiselerinin bela normal iglemesine imkan vermir. Daha tez galirli sahelarin stiret-le inkigahna iistiinliik verildiyinden tebii ehtiyatlartn, havamn, suyun, megelorinqorunmasl arxa plana keqir. Olkanin gelacok taleyi ne olmamek iigiin qorak qazan-maq istayenleri, ne de xaosdan istifade eden sarvat harislerini maraqlandtrtr.

Bele veziyyetde na ekologiyaya gora carimoler, no de her hansr hiiquq qaydalarristanilan naticeni vera bilar. Meseloye olkenin iqtisadi siyasi strategiyasr daxilindokompleks gekilda yanaqtlmasr talab olunur.

Ekspertlerin yekdil fikrina gore senayesi yiiksak inkigaf etmemig <ilke hemige

yoxsul vaziyyatde, diinya sivilizasiyasrndan kenarda qaldrgr kimi, borbad ekologi-yasr da timumbegeri dayerlor sisteminde iisttinliik tegkil ede bilmez.

Amerika alimi Fred Li Srnit haql olaraq gosterir ki. halalik ekologiyanr iqtisa-

134 Azarbaycan Gomrilyri Sabit inkigaf Yolunda

di sisterna btitovliikde inteqrasiya edsn maqsedli model yaradrlmayrbdrr.Ekologiya maselesi, bir tarefdon beynelxalq problem oldugu halda, diger teref-

don da har bir cilkenin iqtisadi inkiqah, gelacek nasillerin "riliim, ya olum,, proble-midir.

Kegid dovriinden nisbotan ulurlu grxmala, iqtisadi tahliikosizliyini qorurnafia,galecek nesillerinin daha yaxgr sarbest ve azad yagamasrna gahgan har bir rilke bel-ka de ilk novbede riziiniin tebii ehtiyatlarrnrn etraflr xarakteristikaslnl veren d iizgiinhesablanmrg inlormasiyaya malik olmahdrr. Bu ciir informasiyalar olmadan rizal-legdirme proqramlarrnrn, investisiya qoyulugunun, irihecmli mijqavilalarin rilkeninmenafeyi baxrmrndan istanilan neticelari verecayina inanmaq sadelovhliikdon ba9-qa bir gey deyildir.

Mesoleya olkanin iimumi iqtisadi tahliikasizliyi strategiyasr sisteminde baxrlma-drqda, texnika va texnologiyanrn inkigafrna cavabdeh olanlarla ictimai tahltikesiz-liye cavabdeh olanlar arasrnda "ebadi" miibahisa yaranrr. Birinciler yeni texnolo-giyanrn iqtisadi va ekoloji tehliikesizliyini, ikincilar ise bunun aksini subut etmeyagahgrrlar. Netica etiban ile ise bunlarrn heg biri cemiyyat iiqi.in xeyir gatirmir.

Fikrimizca, Azerbaycanda xiisusi sektor, sahibkarhq na qader inkilag etsa dedovlet miiayyen sahelari riz nezarotinde saxlamahdrr. Torpafirn bir hissesi, megeler,su hovzalari, neft ve sair bu ciir nezaret obyektlari olmahdrr. Tasadiifi deyil ki, ba-zar iqtisadiyyatrnrn ilhamgrsr olan ABg-da torpalrn ilgde biri dovlet nezaretinde-dir. Biitiin b<iyiik tebii obyektler ise federal hokumetin miilkiyyatidir.

Tebii resurslann olkanin milli serveti oldugunu nezara alaraq, onlann rizallagdi-rilmesi zamanr iqtisadi tohliikesizlik kontekstinda ekologiya probleminin helli ma-salasi da diqqat morkazina gekilmalidir. Daha doIrusu, atraf mi.ihitin qorunmasrnayaradrcrLqla yanagrlmahdrr. Bu barede indi drinyada bir srra prinsipler vardrr.

1. o yerde ki, tebii resurslann qorunmaslnl ozel sektor <iz iizarina gottira biler.dcivlet oraya xerc Aakmamalidir.

2. Ekologiya problemlerini yerli saviyyeda holl etmek lazrmdrr. Bunun iigiin ma-raqh ehali qrupuna mohelli iglari rizlerinin qaydaya salmasr iigiin imkan yaradrlma-hdrr. Har bir rayon ekoloji ve iqtisadi meselelerin seqilmesinde tam serbest olmah-drr.

Azarbaycan GomrUy, Sabit inkigaf Yolunda 3sr

3. Birge teserriifat faaliyyeti ile diger yerdeki ekoloji ziyan arasrndakr qarqrhqh

elaqan i n izahrna xtisusi diqqet ye ti rilmalidi r.

4. Mtlkiyyet obyektlerinin serhedlerinin miieyyenlegdirilmesi ve onlartn toxu-

nulmazhlrnrn tamin edilmosi iigiin texniki avadanhErn iglenib hazrrlanmast ve isti-

lada olunmasr safilam ekoloji miihit yaratmafia kiimek eda bilar.

Diinya tacriibasindan niimunalor

ingiltaredo balqgrlar klubu qayrn ve ya danizin miiayyen sahesindo balrq ovla-

maq hiiququ almrgdrr. ona gore de girklenma tahliikesina daha tez reaksiya verilir.

Bu zaman oz sahelorini girklenmedan qorumaqla onlar aqafirda yerlo;on biitiin sa-

heni qorumug olurlar. Demeli, Qay|rt yaTnv yuxarr hissesini ve ya goliin sahilini

ozelleEdirmakla biitiin hovzanin miihafizesi temin edilir.Sahibkann giinahr iiziinden rilti saheye gevrilmig istiladesiz torpagrn homin sa-

hibkara (miiessiseyo) verilmesi iisulundan da istilada edilir. Tecriibe gdsterir ki, bu

ciir torpaqlan hamin sahibkarrn ijziine veren kimi, onun saheye miinasibeti dayiqir.

Heg kes oz miilkiyyetine ziyat vurmaz. Digar terefdan olii torpa[rn dirqeldilm:si-nin ozti galirli saheya gevrilir. Bele ki, o, hemin saheden ya ozii istifada edir, ya da

baha qiymate sata bilir. Lakin bunun iigiin konkret miiqavile baflanmah ve onun

yararh hala getirilmayinca sat mast qadafian olunmahdrr. Eyni zamanda miiessisa

oz tullantrlarrna qirklanme derecesini miieyyanlegdirmaya imkan veren olava mad-

delar qatmaqla ohdalik gtitiirmalidir.Meselen, heg bir rengi va iyi olmayan tebii qaz istehsal qirketleri ijz mehsullarr-

na az miqdarda iyli merkaptan qatmaqla qaz axrnrnr tezlikle miieyyenlegdirmeye

nail olmuglar. Xi.isusi iqtisadi zonalar yaradtlarken bu meselaye ciddi fikir verilme-

lidir.Bununla bele ehalinin, en rjnce yetigmakde olan naslin ekoloji tarbiyesi ila mii-

qayisede bu tedbirlerin hatntsr az ehemiyyetli ve miivoqqati xarakter daqryrr.

Azarbaycan Gomruy0 Sabit inkigaf Yolunda136

I II FOSiL.I ceosiv,{si nUvUNLen

2.1. TRASEKA: REALLIQLAN, ZiDOiYYOTLOR VO MARAQLAR

Osrin sonu homiga onunla elarnetdar olur ki, her bir olke baga gatan yiizillikdagoriilmi.iq iElere yekun vurur. golecoyin perspek tivlarin i rniioyyen edir. 0lkarniziigiincii minilliye qedem qoyarkon nelt mi.iqavilelerina boytik iimidlar beslamaklaberabar, neft movzusunun baqhca alternativi sayrlan TRASEKA layihesina qogul-ma!a hazrrlagrr.

Uzunmiiddetli hazrrhq iqlari baqa gatdrqdan sonra Btiyiik ipak yolunun barpa-srna dair 1998-ci ilin sentyabr ayrnda Bakrda kegirilmiq beynelxalq konfrans gox

miihiim tarixi hadisa oldu. Avrasiya mekantnda gedan inqeqrasiya proseslari bukonlransdan sonra keyfiyyatce yeni bir merhelaye qedem qoydu. Bu fikri bele birlakt da tasdiq edir ki, Bakrda qederinca yiiksak seviyyeda kegirilen beynelxalq fo-rumda 32 olkanin va 13 beynalxalq tegkilatrn niimayendeleri igtirak edirdi. $imalyarrmkiirasinde iqtisadi va siyasi baxtmdan apancr dovletler saytlan olkelarin ha-

mrsrnrn temsil edildiyi bu konfrans Uzaq $arq ve Qarbi Avropa olkalarini birlegdi-ran transkontinental arteriyantn inkigahna qlobal maragr niirnayig etdirmakla ba-

rabor, ham de yeni taqabbiislerin ve perspektivli layihelerin meydana gelmesine so-

beb oldu. Maxsusi TRASEKA Banktntn yaradrlmast barada Ozbakistan preziden-

ti i.Karimovun taklifi bu baxtmdan xiisusila diqqetelayiqdir. Hemin tegabbiislerin

ahate dairasi bareda oxucularda tasavviir yaranmasl iigiin onu qeyd etmek kifayat-dir ki. neqliyyat-komrnunikasiya va ticarat-iqtisadi perspeklivlar layihesinin (T-

Azarbaycan Gdmfl.iyu Sabit inkisaf Yolunda 371

RASEKA) iqtirakgrlan olan olkelardo planetimizin iqtisadi potensialnrn 2/3 hisse-sinden goxu cemlo$mi$dir, bu olkelerda iki milyarddan artrq insan ya$aylr (bu, Yerkiirasi ehalisinin 1/3 hissasi demekdir), hemin rilkalarin iimumi erazisi ise 48,7 mil-yon kvadratkilometr, yaxud Yer kiirasinin quru arazisinin texminen l/3 hissasi qe-derdir.

TRASEKA ideyasr ilk dele 1993-ci.i ilin may ayrnda Avropa Komissiyasrnrn ta-gabbiisii ile Briisselde ireli stiriilmtigdiir. Bu ideyanr cami 8 dovlet - 3 Cenubi Qai-qaz olkesi (Azerbaycan, Giirci.istan, Ermenistan) ve 5 Merkezi Asiya respublikasr(Qazaxrstan, Ozbekistan, Qrr!rzrstan, Tacikistan va Tiirkmanistan) destaklamigdi.Olbette, bu tegebbiisii ireli siirmiig ijlkelerin ilmumi erazisi layihede igtirak edenbiitiin olkalarin rimumi erazisinden qat-qat kigikdir, lakin tegebbiisgii rilkelerin im-kanlan da kilayet qeder boyi.ikdiir. Bela ki, hamin 8 olkanin i.imumi erazisi 4.181

min kv.km. (btitiin iqtirakgr rilkelarin iimumi erazisinin taqriben 9 laizi qader), on-larrn ohalisinin iimumi sayr isa 71 rnilyon neferdir (igtirakgr olkelerin ohalisinin toq-riban 3 faizi qader). Lakin en baqhca amil hemin olkalerin yerlegdiyi coErafi ara-zidir. Bu olkelerin bilavasita esas mar$rutun merkazinda yerle$mesi faktr ta-gabbiiLsgii 6lkelerin avazedilmez, yaxud alternativsiz olduIunu gristarir. Osas marg-rutun toqribi istiqamotleri ve yiikdagrmalarrn xarakteri barode artrq indiden miiey-yon fikirler soylemek olar. Cox ehtimal ki, esas margrut ikiterefli herekste icaza ve-rilen kiigeni xatrrladacaqdrr: $erqden Qerba, asasen, xammal ve enerji ehtiyatlarrdagrnacaq, eks istiqamatde ise miiasir texnologiyalar va investisiya axrnr grizlenilir.Tranzit rilkalarin daxilindoki ucqar regionlarrn inkigafi, gox ehtimal ki, bu layiha-nin an mtisbet caheti olacaqdrr. Sirr deyildir ki, hamin olkalerin akseriyyetinde asas

istehsal potensiah ve ehalinin boyi.ik bir qismi miieyyen urbanizasiya zonalanndacamlagdiyi halda, gox vaxt zengin laydal qazrntr yataqlarrna ve elverigli aqroiqlirn$oraitine malik olan o biri rayonlar iqqisadi inkigal baxrmrndan qat-qat geri qal-mrg olur, bu ise hemin ijlkalerde ciddi getinliklsr yaradrr. Ohalinin iqtisadi baxrm-dan geri qalmr$ rayonlardan bu menada qabaqcrl zonalara miqrasiyasrnrn get-ge-da artmasr haztrda her yerda miiqahide edilir. Bu lakt ayn-ayrr rayonlarrn inkigafsoviyyaleri arasrndakr larqi daha da giiclendirir, iqtisadi inkigaf tigiin iimumi gara-itin pislegmesine va sosial garginliyin artmaslna sabab olur. Elo Azerbaycanr got-

lse Azarbaycan GomriiyLl Sabit lnki$af Yolunda

iirak: olkede sanaye potensiahnrn 80 faizi va ahalinin 50 laizindan goxu respublika-nln iimumi orazisinin 7 laizindan da kigik bir orazida camlagrnigdir. Ozbakistandamtivafiq gostariciler beladir: sanaye potensiahnrn 90 laizi ve <ilka ahalisinin 80 fai-zi Ozbakistanrn iimumi arazisinin taqriban 35 faizina borabar olan sahede cemlag-migdir. Tiirkmenistanda ise analoji raqemler daha bariz tesir bafirqlayrr. Bu ijlke-nin sanaye potensialrnrn 90 laizi va ehalinin 90 laizi Tiirkmanistan-iran sarhedininperimetri boyunca uzanan dar bir zolaqda camlegmigdir. Qazaxrstanda, Qrrfrzrs-tanda, Ermenistanda ve Giirciistanda bu baxrmdan veziyyat bir qedar lerqli olsada, hemin ijlkalarda de qeyri-miitanasiblik az deyildir. Olbetta, bu ciir veziyyet ya-ranmaslna tasir gdstaran subyektiv amillerle yanaqr. obyektiv arnillar da vardrr - te-bii garait arzuedilen larazhpa nail olmala irnkan vermir. Masalan, elo hemin Ttir-krnenistanda olke erazisinin 90 faizi Qaraqum sehrasrnrn payrna diigiir. Lakin ta-serriifatr inkigaf etdirmek iigiin alverigli gorait olan yerlarda da durgunluq hallangciz qabafrndadrr. Vaxtila tikihnig avtomobil ve demir yollarr qebakesi uzunmriddat oz teyinatr iizro yaxgr xidmat etmigdir. Lakin indi hemin regionlarda rni.i-qahida olunan iimumi iqtisadi durfunluq liziinden bu gabakoler tedricen tanazz;Jlaulrayrr ve onlartn asaslr temirina ciddi ehtiyac duyulur. Kosterilen qetinliklarinaradan qaldrrrlmasrna mane olan amillerden biri de budur. Baghcasr ise, bu vaziy-yat TRASEKA layihasinin heyata kegirilmasine ciddi engel toredir. Mehz buna go-re de mrivcud naqliyyat arteriyalarrnrn barpasr ve onlarrn mi.iasir teleblera uylunsoviyyoya gatdrnlmasr TRASEKA layihasinin hayata kegirilmesi gergivesinde qar-

$rya grxan esas meseledir. 1998-ci ilin payrzrna qedor Avropa ittilaqr hemin meq-sodler vo TRASEKA proqramrna daxil olan daha 35 layihe i.igiin 63 milyon ekii,Avropa Yenidanqurma ve inkigaf Bankr va Diinya Bankr isa (birlikda) 250 milyondollar vasait ayrrmrgdrr.

TRASEKA proqramrnda iqtirak eden olkolerdon her birinin oz layiheleri, buproqramrn perspektivleri va onun hamin dlkeye aid seqmentlerinin iistiinli.ikleri ba-rede har bir olkanin oz tasavviirii vardrr. Buna gora da onlardan her biri oz vazilave moqsedlerini hayata kegirmak i.iqiin bu iistiinliiklerdan daha samareli istilade et-meya Qahflr. Yeni avtomobil ve damir yollarrnrn tikilmasi. kohne yollarrn yenidanqurulmasr investisiya axrnr demakdir. Galacekde bu yollardan daha intensiv istila-

Azarbaycan GomrLlyu Sabit inkiSaf Yolunda 3el

de edilecek, bu ise, iiz nrivbasinde genig neqliyyat inlrastrukturunun inkigal etma-sine sabeb olacaqdrr. Hemin yollar boyunca qoxsayl yanacaqdoldurma stansiya-lartnrn, texniki ve tibbi yardrm menteqelerinin, motellorin, restoranlartn va qahve-

xanalarrn, miixtelif ticaret obyektlarinin agtlmast igsizliyin saviyyesini xeyli azalda-caq, biidceye alave vesait daxil olmasr iigiin mtihtim menbe rolunu oynayacaqdrr.Bu planlarr heyata kegirmak iigiin sanbalh maliyye vasaiti laztmdtr. igtirakgr olke-lerin goxu hamin vasaiti oz daxili imkanlan hesabtna ayrra bilmir va buna gtira da

xarici ijlkelerden hevesle borc alrrlar. Meselen, Qrrlrzrstan Boyiik ipak yolunun buolkenin gerq ve Qerb hisselarini birlagdiren Bigkok - Oq sahasinin 600 km.Jik his-sasini yeniden qurmaq iigiin Asiya inkiqal Bankrndan ve Yaponiya htikumetindoniist-iiste 300 milyon dollar borc almrgdrr. Tacikistan iilkonin yiiksek daghq orazi-sindan keqan, Qinle Tacikistanr birlagdiran Murqab - Kulma avtomagistrahnrn ye-

niden qurulmasr va gen iglond irilmasi iiqiin islam Yenidanqurma va inkigaf Bankrn-dan qrant almrgdrr. Olkenin canubunda iso 132 km.lik Kurqan-Tiibe - Kulyab de-

mir yolu gekilmekdedir. Bu yol Tacikistan erazisinden kegmakle iri tonnajh tran-zit dagrmalarr xeyli asanlagdrrmaga imkan verecekdir. Ozb:kistan dziiniin tranzitmovqeyinin real behrosini artrq indiden hiss edir. 1996-cr ilin may ayrnda Serexs 9a-

herinde (Tiirkmenistan) Qafqazagrrr neqliyyat dehlizinin yaradrlmasr barede Azar-baycan. Giirciistan, Tiirkmenistan va Ozbekistan arasrnda sazig imzalanandansonra tokce Ozbekistanrn hayata kegirdiyi idxal-ixrac ameliyyatlarr ilo bagh ytikda-grmalann hacmi indiyedek her il, demek olar ki. ikiqat artmrgdrr: 1996-cr ilda buciir yiikdagrmalarrn hecmr 140 min ton oldulu halda, 1997-ci ilda miivahq gtisteri-ci 300 min tona. 1998-ci ilda ise avvalki ila nisbetan daha da qoxalmrgdrr. Umumiy-yetla, hemin mar$rut faaliyyete baqlayandan kegen qrsa miiddatde 700 min tondanartrq yiik dagrnmrgdrr.

Qoxgaxali naqliyyat arteriyalan sistemi ister tranzit olkeler, istar yiikgrinderan-lar, istersa da hemin yiiklerin altctlan olan dlkalor iigiin serfali gerait yaradrr. Tek-ca bunu demek kifayetdir ki, iranda avtomobil yollarrnrn iimumi uzunlufu 190

min km., demir yollarrnrn uzunlufu isa 6 min km.-dir. Qazaxrstanda mi.ivafiq ra-qemler bir nego dafe bundan artrqdrr. Avropa olkelerinin erazice bir-birina yaxrnyerlegmasi, hernin olkelerin kommunikasiya vasitalarinin gox intensiv rejimde igla-

lao Azarbaycan Gomr[yd Sabit inkigaf Yolunda

masi yiiLklerin manzil bagrna Eatdtrrlmasr ile ba!h mesraflerin azalmasrna gerait ya-radrr, bu lakt ise TRASEKA ideyastntn real ve samarali olduluna delalet edir.

Lakin layihonin qrsa miiddetde tam hecmda heyata kegirilmesi iigiin igtirakqr ol-kelerin heg da hamrsr eyni dereceda can yandtrmtr. Bezitilkeler agrq-agkar "yor[a-nr 6z iistiina gakmok" movqeyi tutur, ela tesavviir yaratmaqa galgrrlar ki, guya on-lan heg bir bagqa cilke evaz eda bilmoz ve layihada irali stiriilen vezifelarin boyiik birqismini takbagrna hayata kegirmaya qadirdirlar. Bu layihanin tagebbiisgiisii kimi 9r-xrg etmiq olkalarin ve onun feal igtirakgrlanntn bir qismi isa eksine, layihonin mahz

avvelceden nazarda tutulmug sxem iizre heyata kegirilmesina gahgrr ki, layiheninbiitiin i$tirakgrlan onun heyata kegirilmosinden eyni derecede behrelene bilsinler.Bu ciir olkaler arasrnda Giirciistan, Ozbokistan, Ukrayna, Moldova, Rumrniya ve

albette, Azarbaycan daha pozitiv movqe tuturlar. "Boyiik iptk yolu"nun berpaedilmesine hesr olunmuq beynelxalq konfranstn kegirilmesi mahz Azarbaycan Pre-

zidenti Heyder Oliyevin ve Giirciistan lideri Eduard $evardnadzenin bu meseleye

konstruktiv movqeden yana$masr sayesinde miimkiin olmugdur. Onu da qeyd edak

ki, konlransrn mehz Azarbaycan paytaxtrnda kegirilmasi ve Avropa Qafqaz-Asi-ya naqliyyat dehlizinin inkigafina nezaret eden Daimi Katibliyin monzil-qarargahr-nrn Bakrda yerlagmasi barede qerar mahz olkemizin abadiyaqar Prezidenti HeyderOliyevin beynalxalq niiluzu ile bagldrr.

Konlransrn yekunlanna asasan Bakr bayannamesi qabul edilmig, "Avropa-Qaf-qaz-Asiya naqliyyat dahlizi Eergivasindo beynalxalq yollann inkigafina dairprotokol" hiidudunda bir srra miihiim senadlar imzalanmtg, hemin sonedo texnikixarakterli alavolar qabul edilmigdir.

Azarbaycan Respublikasr layihanin gergeklegdirilmesinde leal ro1 oynayan rilka-

lerin on srralarrndadrr. Olkeda yeni korpiiler tikilir, avtomobil yollarr, beynelxalq

doniz va hava limanlan berpa edilir, gomri.ik buraxrhg menteqaleri yaradrlrr. Avro-pa ittilaqr TRASEKA proqramrnrn heyata kegirilmesi iigtin Azarbaycana qrantgeklindo 7 milyon 650 min ekyl ayrrmrgdtr. Bu vasaitin 6 milyon ekyiisii yuxanda

sadaladrlrmrz meqsadlare serf edilir. 1998-ci il oktyabnn axtrlartnda Bakr Beynol-

xalq Deniz Limanr idarasi ile "Poltsuq" miiqtarak Ahnaniya Polga firmast arastn-

da amakdaglq barade protokol imzalanmrgdtr. Hamin protokola esasen nozerde

Azarbaycan Gcimriiytl Sabit inkisaf Yolunda 411

tutulur ki, TRASEKA xatti ile tranzit yolla Azorbaycana gondarilen yiiklerin da-$rnmasl iigiin limanrn konteyner terminahndan istifada edilir. 1999-cu il yanvannilk giinlerinde Bakr Beynalxalq Deniz Limanr idarasi ila "Poltsuq" arasrnda Bakr -Poti margrutu ila konteyner dagrmalarrnrn lasilesiz heyata kegirihnasini tamin et-mek barada sazig imzalanmrgdrr. Bu iglerle paralel, Almaniyanrn "Gabed" girkatiBakr limanrnrn konteyner terminaLnda yenidenqurma aparrr. Goriilmiig iglar Avr-opa ittilaqrnrn qrant kimi ayrrdrlr 4 milyon ekyii vesait hesabrna maliyyelegdirilir.Yenidenqurmadan sonra konteyner terminahnrn yiik qabuletme imkanrnr teqribenl0 dala artrrmaga zamin yaranacaq.

Diqqati celb edan daha bir laktr qeyd edak: 1998-ci ilde Xazar Camigiliyi idare-sinin serancamlnda olan bareye kiilli miqdarda yiikdagrma emeliyyatlannr hayatakegirmek iiqiin nezerda tutulan daha 2 bere alava edilmigdir. 1998-ci ilda 5 kohnabaro donizin $arq sahiline 3.500 vaqon yiik dagrmrqdrr. Bu o dernekdir ki, hamin ba-ralar vasitesilo ytikdagrmalann hecmi iig defeden gox artmrgdrr. Hemin ilin axrrla-nnda Markezi Asiya respublikalarrndan Bakrya gatirilmig 2.500 bog vaqon isa yii-kdagunalarrn hecmini daha da artlrmaq iigtn nezarda tutulur. Lakin "Merkuri-1"vo "Merkuri-2" berolerinin lirnana qayrtmasr onu gostarir ki. hetta mrivcud imkan-larrn harnrsrndan istilade edilrnesi de bu sahade telabatr tarn odemak iigtin kilayetdeyildir. Har birinin dayari taqriben 15 milyon dollara beraber olan bu boralarI 500- 1700 ton ytik, yaxud 25-2[i vaqon dagrmaga imkan verir. Hesablamalargosterir ki. TRASEKA proqramr iizra Osas Sazig hayata kegirihnaya baglayandayiikdagrmalarrn hecmi 4-5 dala arta biler.

TRASEKA layihasi sadace deklarativ xarakter dagrmayrb, real suratda hayatakegirilir. Azerbaycan ve Giirciistan respublikalarrnr birlegdiran "Qrrmzr korpii"daasash surotde yenidenqurma iglari apanlandan sonra onun 1998-ci il oktyabrrn 7-de resmi agrlgr bu fikri bir daha tesdiq etdi. Agrhg marasiminde prezidentler Hey-dar Oliyevin va Eduard $evardnadzenin iEtirak etmesi bu hadisenin her iki olkaninhayatrnda rntihiim rol oynadrgrna siibutdur. indi harnin korpii yiikdagrmalann hoc-minin artmasr ile alaqedar irali si.iriilan talablara va beynalxalq standartlara tarna-rnila uy$undur. Diinya Bankr (DB) Bakrdan Giirctistan serhedina qeder uzunlugu503 km olan lose yolun un btitiinliikle (Bakr Olat-Qazrmammed-Kiirdornir

142 Azarbaycan G0mruly0 Sabit inkisaf Yotunda

Giirctistan serhedi) esash temir layihesini maliyyaleqdirmeyi teklif etmigdi. DBmiitexessislerinin hesablamalartna gtlra bu yolun her kilometrinin yeniden qurul-masr 200 min dollara baga galacekdir. Halbuki, yiiksek texniki miirekkeblikli yo-lun her kilometrinin gekiliqi 1 milyon doilara baga golir. DB miitexassislerinin fik-rince, 3-4 ilden sonra bu yolu beynelxalq standartlar seviyyasine gatdrrmaqmiimkiin olardr. Lakin Azerbaycanl miitexessisleri fikrince, tranzit avtomobil ma-gistrahnrn bu hissesinde hereketin intensivliyi galecekda daha da artacaqdrr ve bu-na gore de hemin yolu geniglendirerek ddrd zolaqdan ibarat yola gevirmak dahameqsadauy[undur. Ona gora de Azerbaycan tersfi Diinya Bankrnrn bu teklifindenimtina etdi. Uzunlu[u 45 km. olan Olat - Qazrmammad yolunun yeniden qurul-masrna baglanrldr. Hemin yolda goriilecak iglerin iimumi deyari 36,5 milyon dolla-r hecminda miiayyan edildi.

Layiha Kiiveyt inkigaf Fondu vs islam inkigaf Bankr terefinden maliyyeleqdirildi.Bu beynelxalq tegkilatlardan birincisi tikinti igleri baqa gatdrqdan sonra llde 2 faizmiiamile ile 15 il miiLddatine 18,7 milyon dollar, ikincisi ise 13 milyon 144 min dollarfaizsiz kredit ayrrldr. Azerbaycan hcikumati bu maqsed iigiin 4 milyon 657 min dol-lar hacminde vesait ayrrmaqla layihada igtirak etdi. Nehayet 2004-cii ilde yolun buhissesinde tikinti i91eri baga gatdrrrldr ve taqriben 36 rnilyon do11ar vasait xerclanildi.

Onu da qeyd edek ki, Avropa inkigaf vo Yenidenqurma Bankt yolun 81 kmuzunlufunda olan Qazrmammed - Kiirdemir hissesinin berpasrnr maliyyeleqdirmekiigiin 41 milyon dollar vesait ayrrmaft nezerde tutub. Yolun layihelegdirilmesi baga

gatdrrrlb ve kredit sazigi imzalanrb. Tikintiya 2005-ci ilda baglanrlaca[r gozlenilir.Yolun Kiirdomir-Ucar hissasine 19 milyon dollar vesait teleb olunur ki, bunun

da esas hissesini Ki.iveyt fondu oz iizerine gotiirmiigdiir. Ucar-Yevlax hissesinin

maliyyelegdirilmesi iigiin 10 milyon dollar Asiya inkigaf Bankr terefindan, qalan

31 milyon dollan ise Neft ixrax Eden Olkalor Taqkilatr (OPEK) tarafindenodenileceyi grizianilir. Yevlax-Genco hissesinin maliyyelegdirilmosini ise Asiyainkigaf Bankr oz tizerine gotiirmiiqdiir. Yolun Gence-$emkir hissesi Diinya Bankr

torehnden kreditlogdirilir.Statistik molumatlara ktjre, 2004-cti il TRASEKA gergivesinde sernigin va yiik

dagrmalarrnrn hacmi evvelki ilin gostericilerinden artrq olmugdur. istar sarnigin ve

Azarbaycan Gcimrilyir Sabit inkigaf Yolunda 431

istersa de ytikdagrmalarrn hecmi evvalki illere nisbeten xeyii artmrg, neqliyyat deh-

lizi gergivesindo neqliyyatrn horoketi xeyli feallagmrgdlr.Yuxarrda qeyd etdiyimiz kimi, TRASEKA layihesinde Azerbaycantn miistesna

ehemiyyeti bele bir faktda tezahiir etmigdir ki, Avropa-Qafqaz Asiya neqliyyatdehlizinin inkigafina nezaret eden Daimi Katibliyin manzil-qarargahr Bakrda yer-legir. Briyiik ipek yolunun berpastna dair beynelxalq konfransda igtirak etmig do-vletlerin rehborlari ve selahiyyetli niimayendelari tarafinden imzalanmrg Beynel-xalq Neqliyyat Barede Osas Saziq qiivveye minmigdir.

Daimi Katiblik hokumetlerarasr komissiyantn qerarlartnr heyata kegiren ve bukomissiya iigiin miivafiq teklifler hanrlayan icra orqantna gevrilib.

ipek yolu barada sazigi imzalamrg olkelorin har birinda Daimi Katibliyin niima-yandelikleri lealiyyet gosterir.

Bakr forumunda imzalanmrg saziglarin heyata kegirilmesi ilo bagh yuxartda sa-

daladrlrmrz ve bir srra bagqa masalaleri nezerden kegirmak iigiin 1998-ci il dekab-rrn 16-da Avropa Komissiyasrnrn ni.imayende heyeti Bakrya galmig, burada Azer-baycan Respublikasr Nazirler Kabinetinin xiisusi komissiyaslnln iizvleri ile iggiizargortgler kegirmiqdir. Bu, i99i qruplarrn sayca iigiincii ve 1998-ci ilde sonuncugorilgii idi, gi.inki bu ilden etibaren hemin sazigler [zre emali iqlere baglanrhr. Azer -

baycan terefi hamin gori.igde teklil etdi ki, TRASEKA layihesinin miioyyon hissesi

Avropa ittilaqrnrn sermayesi hesabrna heyata kegirilsin.TRASEKA layihesinin heyata kegirilmasi ila bafih daha bir meqam - nelt amili

xiisusi miizakire talab edir. Regionda siyasi ve iqtisadi iqlimi miiayyonlogdiren ve

bu neheng layihanin perspektivini tayin eden mahz nelt amilidir. indi bu baredasrihbat agacafirq.

TRASEKA layihasi ile bagh an boyiik paradoks ondan ibaretdir ki, aslinde bulayihanin helledici meqamr olan neltin neql edilmasi movzusu layihanin asas vezi-laleri siyahrsrndan kanarda qalr. Halbuki, TRASEKA layihesi mahz hamin neftmtivzusunun esas alternatividir.

Bu veziyyatin sebeblerini aydrnlaqdrrmaq tigtin bir qader tehlil aparaq.Artrq yiiz ilden goxdur ki, "neflt amili" beynelxalq miinasibetlere tesir eden esas

elementlordan biridir. Vaxtile diinyanrn apancr nelt girketleri Qerbin en iri dcivlet-

ltt Azarbaycan Gomrriyu Sabit inkigaf Yolunda

lorinin xarici siyasetine bilavasita tesir gosterir, hamin d<ivlatleri bu girketlerin oz-lerinden otrii sarfsli olan siyasi addrmlar atmala srivq edirdi. Qox vaxt bunun na-ticesinde beynelxalq veziyyat gerginlegirdi. Dofrudur, neft senayegilerinin qiidretsahibleri olduqlarr vaxtlar goxdan kegib, lakin bununla bele, diinyanrn aparrcrdovletlerinin ve inkiqaf etmakde olan olkelerin siyasotgilari yene da energetika lak-torunun, ilk nrivbede neft amilinin gox giiclii tesirine meruz qahrlar.

Nelt problemlerinin beynalxalq mtinasibetlera tesirinin iiq asas sababi vardrr.Birincisi, beynelxalq miinasibatlerle energetik tahliikasizlik probleminin qargr-

hql elaqadar olmasr gox miihiim faktdrr. Diinya siyasetinde enerji ehtiyatlarrnrnehamiyyetinin daim artmasr bu ehtiyatlara nezarel ulrunda apancr drivletler ara-srnda ister gizli, istarsa de agrq miibarizenin get-gede koskinlagmesine sebab olur.

ikincisi, "qara qtnl" biznesi sahibkarhfirn en menfeetli n<ivlarindan biri olaraqqalmaqdadrr. Bu fakt "neft diplomatiyasr"na qogulmug biiti.in olkelerin xarici siya-satine ciddi tosir edir. Bu sozler hem ayn-ayn girketlera, hem de ddvletlera aiddir.1970-ci illerde SSRI, osasen nelt ixracr hesabrna eldo etdiyi gelirlar sayesinde, nis-betan sabit siyasi va iqtisadi sistem yaratma[a miivollaq olmugdu. " inkigal etmigsosializm"in esas iqtisadi va siyasi ugurlarr da. Sovet ittiiaqr baEda olmaqla sosia-lizm diigargasinin uzun miiddet ugurlu lealiyyat gostarrnasi de miioyyen manadamahz Rusiyadakr zengin nelt yataqlarrnrn istisman ila izah edilmalidir. gimal do-nizinde neft yataqlarr kagl edilmasi Briyiik Britaniyanrn ve Norvegin iqtisadi inki-qafina ciddi stimul yaratmrg oldu. Yaxrn $erqda nelt hasil eden olkelerin iqtisadiveziyyeti isa hamrya yaxgr melumdur. Masalen, vaxtila gox gerida qalmtg bir mom-leket sayrlan Liviyada zengin nelt yataqlan kagl edilandan az sonra o, beynalxalqalemde kilayet qeder niifuzlu bir olkeye gevrildi, diinyanrn en qiidretli dovleti olanBirleqmig $tatlarrn xarici siyaset baxrmrndan reqibi oldu.

Ugiinciist, "nelt amili"nin beynalxalq miinasibetlere tesirini seciyyalendiren esas

istiqametler arasrnda etalet xassesinin gox boyiik tasirini qeyd etmamak olmaz.Nelt hasil eden dovlatlorin xarici siyasatinde energetika ve baqqa olkelerle qarqrlr-qh miinasibetlar meselolarinda hazrrkr miivqelari onlarrn bir nege onillik bundanevvelki movqelarinin tokrandrr. Bela hesab edirik ki, artrq bu movqelerin dayigdi-rilmesine ehtiyac yaranmr$drr. Ele Qerb drivletleri da hale XIX esrin axrrlarrnda sr-

Azarbaycan Gomrriyu Sabit inkiSaf Yolunda 4sl

naqdan kegirdikleri davranrg xettini deyigmirler, lakin onlartn movqeyi bu giiniintalablarine heyretarniz deracede uyIun gelir.

Toocciiblii deyil ki, nelt movzusu TRASEKA proqraml gergivasinde esas yer tu-tur. Buna grire de drivlatlarin qargrhql miinasibetleri menafelorin srx elaqeli oldu-

[u mi.irekkeb sxemden ibarat bir neqe diiyiin haltnda tasevviir edile biler. Fikrimiz-ca, TRASEKA gergivesine movcud problemlerin daha mr.ihiimlarini qeyd etmekyerina diiger: 1) Qazaxrstan; 2) Tiirkmenistan; 3) Azerbaycan; 4) $erqi Avropadiiyiinleri.

2. l. Qazaxrstan diiyiinii

Qazaxrstan diiyiin{i iki asas problemden ibaretdir - Qazaxtstan yataqlanndakrneltin grxanlmasrnda ecnabi girketlerin iqtirakr ve neltin Qerbe neql edilmesi marE-rutunun segilmesi problemleri. Respublikanrn geosiyasi mtivqeyi onun etnik terki-binden ve miiasir diinyanrn esas markezleri ila kommunikasiyalarrn xiisusiyyatin-don ireli gelir. Hazrrda Qazaxrstanrn aksor vilayetlerinde, xiisusen respublikanrngerqinde milliyyatca qazax olmayan ehalinin sayca tistiinliik toqkil etmesi bu res-publikanrn Rusiya ile srx miinasibetler saxlamaq xettini birmenal gekilde telebedir. Bu giin Avropa rilkeleri ve Asiyanrn iqtisadi cahetden inkiqaf etmig drivletloriila Qazaxrstanrn kommunikasiyalarr, asasan, Rusiya vasitesile heyata kegirilir. Bumenada TRASEKA ele brr alternativdir ki, o, Qazaxrstanrn Rusiyadan asrllgrnrxeyli zeifleder ve bu dlkenin rlanevr etmasi iigiin genig meydan yaradar.

Bu manada Xazar denizinin dibi ile neft kameri gakmek ve Bakrnrn yaxrnhlrndahemin kameri asas ixrac boru kemarine birlagdirmak Qazaxrstandan otrii gox cal-bedicidir.

Haztda Qazaxrstan har il taqriban 17 milyon ton neft ixrac edir. Bunun taqri-ben 6 milyon tonu MDB mekanrndan kenarda yerlegan olkaler iiqiin nazerde tutul-mugdur. Qazaxrstanda grxarrlan nelt Rusiya arazisinden kegen iki boru kemeri va-sitasila Qara daniz sahillarino neql edilir. Respublikanrn oz arazisinda 2 min krn.uzunlu[unda neft kameri qekihnigdir. 1993-cii ilde bu olke Arnerikanrn "$evron"

146 Azatbaycan Gdmri.iyLi Sabit inki$af Yolunda

girketi ile birlikda Xezer danizinin gimal hissasinde yerla$an "Tengiz" yatafirnrn iq-lenilmesina baglamrgdrr. Miitexassislerin hesablamalanna gcira ehtiyatlannrn hec-mi taxminon bir milyard tona berabar olan "Tengiz" yatagr, o biri yataqlarrn hegbiri istismar edilmese bela, qargrdakr 40 ilde olkanin nefte ehtiyacrnr temin eda bi-lar. "Tengiz" hanrda diinyada melum olan l0 on iri neft yata[rndan biridir. Bun-dan alava, hanrda Qazaxrstanda 5 esas qaz yatagt iglanmokdedir. Onlann hamrsrXezar danizinin yaxrnh!rnda - gimali Manqrglaqda, gimali Ust-Yurdda, Buraglida,Turqayda va Qu-Sarr rayonunda yerlegir. Daha 9 yataga boyi.ik iimid beslenilir.

Aktauda neltayrrma zavodu tikilmesi barade miiqavile imzalanmasr olkeninneft senayesinde miihiim hadisa idi.

Qazaxrstan neftin neql edilmasi tigiin movcud imkanlardan asrhhgr azaltmaqxa-tirina regiondakr biitiin rilkalarla amekdaghq etmeye hazrrdrr. Bu maqsedle iranlabaflanmrg sazig 2 milyon ton neftin tranzit yolla dagrnmast barededir. Qazaxrstanbu reqemi daha da artrrmaq niyyatindadir. Qazaxrstan neftinin Azorbaycanarazisinden de tranzit yolla da$rnmasr miivelfeqiyyetla heyata kegirilir.

Tabii ki, Rusiya oz movqelerinden heg de asanhqla al gekmir. Gergin danrgrqlar-dan sonra Rusiya tarofi "Tengiz" yatalrnrn iglanilmosinde "LUKoyl" nelt girketi-nin 10 laiz payqr kimi igtirak etmasina nail olmuqdur. Bundan elava. Xazer denizi-nin statusu maselesinde Rusiya Azerbaycanrn ve Qazaxrstanrn movqeyinidostekleyir. 1998-ci ilin yayrnda Xezer danizinin boliinmesi barede bu iki olka ara-srnda miiqavila imzalanmasr laktr bir daha tasdiq edir ki. Qazaxrstan menafelarintarazhpnt qoruyub saxlamaqla baraber, oz miittefiqlarini da itirmemeye gahgtr.

2. 1.2. Tiirkmanistan diiyiinii

O biri diiyiinlardan heg da az dolagrq olmayan Trirkmanistan diiytinii miiayyenmenada daha "mtisteqil"dir. Mesalen, bu yaxrnlarda Tiirkiyede Bakr-Ceyhanboru kamorinin tikintisi ideyasrnr dasteklayen Ankara bayannamesi imzalanarkanTiirkmanistan prezidenti Saparmurad Niyazov hamin sanadi imzalamaqdan imti-na etmigdi. Onun fikrinca, bu layihenin Tiirkmanistana heg bir dexli yoxdur. S. Ni-

Azarbaycan Gdmrriyii Sabit inkigaf Yolunda 4il

yazov bu addrmr atmaqla iran islarn Respublikasrndan kegen boru kemarinin ti-kintisi meselesinda oz al-qolunu aqmrgdrr. Tiirkmanistanrn regiondakr esas miitte-f,rqi irandrr. Azerbaycanla, yaxud Tiirkiya ilo miiqayisede iran cofirah baxtmdanTiirkmenistana daha yaxrndrr. Buna gore de Aqqabad oz karbohidrogen ehtiyatla-nnrn naql edilmesi iiLgiin en serfeli potensial mar$rutu itirmek istemir.

Teqribi hesablamalara gora Tiirkmenistanda 5 milyard ton nelt ve 20 trilyonkubmetrden afirq qaz ehtiyatr vardtr. Onun qaz ehtiyatlarrntn hecmi biitiin diinyaiizre movcud olan mavi yanacaq ehtiyatlannrn begda bir hissesi qader, yaxud Mek-sika korfezindeki yataqlann ehtiyatrndan beq qat artrqdrr.

1993-1994-cii illarde Tiirkmanistan tilkedeki nelt va qaz yataqlarntn istismart va

hasilatrn neql edilmasi iigiin kompleks layihe igleyib hazrrlama[a baglamrgdrr. Ele

o vaxtdan etibaren karbohidrogenlarin dagrnma margrutu da miieyyan olunmuq ve

qerara ahnmrgdrr ki, burada gtxartlan neft Ttrkmenistan - iran neft komeri lla, qaz

ise Tiirkmenistan- iran -Tiirkiye Avropa qaz kemeri vasitesile neql edilacakdir.

Texminan ele hemin vaxt Tiirkmenistan, iran. Rusiya va Ti.irkiye niimayandelerin-

den ibaret beynelxalq konsorsium yaradrlmasr barede sazig imzalanmrgdrr.

Konsorsiumun rahbar komitesine Argentina ve Amerika girketlerinin niimayande-

leri da daxildir. ilkin plana gore bir nege boru kerneri, esasen, qaz komerlari qeki-

ligi nazarda tutulmugdur. Uzunlufiu 1470 km., borusunun diametri 1420 mm. olanbirinci va esas qaz kemeri ilde 30 milyard kubmetr qaz naql etmaye imkan veracek-

dir. Hemin kemerin lealiyyetindan behrelenan takce Tiirkmenistan olmayacaqdtr.

Qaz kemeri istifadaya verilenden sonra Tiirkiyo her il teqriben 15 milyard kubmetrqaz alacaqdr . Qaz kemorinin mar$rutu boyunca Tilrkmanistan ham da nelt keme-

ri gakmak niyyatindedir. Hemin kamarle giinda 250 min barel nelt naql etmak plan-lagdrrrhr. Almaniyanrn "Rurqaz" konsernine va Fransantn bir girketine Tiirkme-nistandan qaz gondarilmesi bareda miiqavilelar imzalanmrgdrr. Boru kamari tikin-tisinin iimumi dayeri teqriban 10 milyard dollara beraberdir. Oger 2000-ci iledek,hemin il de daxil olmaqla, Tiirkmenistan 7,3 milyard dollar sermaye qoysa, bun-dan sonra o, har il 13,7 milyard dollar gelir alda edocekdir. Sermaye qoyulugunuartrrsa,20l0-cu ilde golirin hecmi 22 miiyard dollara gatacaqdrr.

2020-ci ile qedar olan miiddetde nelt vo qaz yataqlarmn iqlenmasi ve geniglen-

[+a Azorbaycan GdmrrlyLl Sabit inkigaf Yolunda

dirilmesi, neft emah ve enerji dagtytc annrn naql edilmasi planr 1993-cii ilin noyabrayrnda qebul edilmigdir. O vaxtdan oten mtiddotde Tiirkmanistan hamin plana do-nmaden emel edir ve goriindiiyii kimi, bagqa layihelerde igtirak etmek iigiin diger<ilkelerle i9 birliyi yaratmaEa telesmir. Bela grxrr ki, onun ciz menafeleri daha ehe-

miyyetlidir.

2.1.3. Azerbay can diiyiinii

Bu diiyiina daxil olan problemler tekce Xezer denizinin Azarbaycana aid hisse-

sinde deyil, onunla hemserhed olkelerin erazisinde de hasii edilen enerjidaqryrcrla-rrn neql edilmasi variantlarrnda fokuslagmrgdrr. Osas margrutun iig varianttndansohbet gedirdi: Bakr-Novorossiysk, Bakt- Supsa ve Bakr-Ceyhan. Bu margrutlar-dan an gox miibahise do[uranr Bakr-Ceyhan margrutu idi.

1998-ci i1 oktyabnn 29-da Ankarada bu boru kamerinin tikintisini destekleyensiyasi beyanname imzalandt. Ankara beyannamesini Tiirkiye, Ozbekistan, Azer-baycan, Qazaxrstan ve Giirciistan prezidentleri, eleco da AB$-rn energetika naziriUilyam Rigardson imzaladt. Terefler bu boru kemerinin tikintisina yardrm edecek-

leri barada "menevi ohdelikler" gotiirdiiler. Belalikle, hemin layiha etrahnda haqi-qeten gerginlik heddino gatmrg miibahiselerin qanunauyfiun helli taprldr.

1998-ci il oktyabnn 15-da AB$ ticarat nazirinin mtigaviri Yan Kalitskinin Bakryasaferi hemin ehtiraslann bir qader sengimesine sebeb oldu. AB$-rn Azerbaycandakrsefirliyinin miiqaviri matbuat konlransmda grxrg edorek bu mesele barede Amerikaterefinin movqeyini bele ilade etmigdir: AB$ Bakr Ceyhan margrutunun teraf-dandrr, lakin bu mesalo barada son qerarr ABO$ va ARDN$ qebul etmelidir. AB$onlara tezyiq giistere bilmez. Oktyabrrn 10-da "Nyu-York tayms" qezetinde qrxrq

eden Stefan Kinzer mehz bu ruhda miisahiba vermigdi. S.Kinzer hadiselerin gediqi-

ne AB$-rn guya tosir ede bilmeyacayinin sebeblerindan biri kimi, Amerika preziden-

ti Bill Klinton ila bafh qalmaqah ve onun ni,ifuzunun xeyli azaldrlrnr g<istermigdi.

Tiirkiyenin gox passiv movqe tutmasr da AB$-r gakindirir. Ttirkiya bu layiheninserfeli cehetlori ve neftin Bosfor bolazrndan neql edilmasinin tahli.ikeli olmast ba-

Azarbaycan Gomriiy0 Sabit inkiqaf Yolunda 4el

rade gurultulu bayanatlar vermakle kifayatlenir. Lakin Tiirkiyenin iiziinde yaxgrbaqa diigi.irlar ki, beyannamenin imzalanmasr Bakr Ceyhan boru kemerinin yaxrngalacekdo tikilacayina heg bir zamanet vemir. Hamin sonedin, nece deyarler, hegmiirokkobi qurumamr$, Tiirkiyenin danizgilik maselelorine baxan diivlat naziriBiirhan Qara baqda olmaqla xiisusi komissiya Qara denizin Bosfor ve Dardanelbolazlarrnda gemigiliyin veziyyati barada maruza hazrrlamrg ve hemin meruze xii-susi maktub gaklinde Xazerdaki yataqlardan grxanlan nefti bu bolazlar vasitasiledagrmafr planlagdrran olkelare gonderilmiqdir.

Tiirkiye bolazlarda gamigilik barada reqlamenti lap yaxrn vaxtlarda sartlagdir-mak niyyetindedir. Yeni reqlamentda hamin bolazlar resmen "Tiirkiye bofazlan"adlandrnlacaqdrr. Xarici olkelerin gernileri barada "qeyri-mehdud sr[orta" prinsi-pi tatbiq edilir. Bu o demekdir ki, hemin gomiler bo$azlarda oldufu miiddetde on-lann teqsiri iiziindan qaza bag verse ve etraf miihite ziyan deymig olsa, bu gamilerdeymig zorere gore tam hacmde kompensasiya odemeli olacaqlar. (Owellar tankersahibleri bu ciir hallarda deymig zarerin yalruz bir qismini odeyirdiler). Srgorta po-lisi olmayan gamilerin ktrrfezden kegmesine icaza verilmeyecekdir. Qara deniz bo-lazlannda beynalxalq naviqasiya rejimini miieyyen etrniE 1936-cr ilde MontreKonvensiyasrnr bilarakdan ve birbaga pozan Tirrkiyanin meqsadi budur ki, AB$hokumati Amerika girketlorine tezyiqi artrrmaga va Bakr-Ceyhan boru kemarininhemin girkatlar tarefinden maliyyelegdirilmesina razrlagmafia mecbur olsun.

Qazaxrstan Ankara bayannamesini belo bir qeyd-gertlo imzalamrgdrr ki, Tiirki-ye Qazaxrstandan her il 20 milyard kubmetro qedar tebii qaz alsrn. Giirciistanrnprezidenti Eduard gevardnadze ise agrq etiraf etmigdi ki, Bakr-Ceyhan boru kama-rinin en a yaxtn beg il erzinde tikilacayi ve biitiin bu miiddetde Xazer yataqlarrn-dan grxarrlan ilkin neftin Bakr - Supsa boru kamari vasitesilo neql edilaceyi Giircii-stanr sevindirir. Ustolik, Ankara gortgiindo Giirctistan Qazaxrstan neftinin va Ti.ir-kmanistan qazlnln Giirciistandan kegmekle naql edilmesi bareda razrlagma alde et-maye miiveffaq ohnugdur.

Ankara beyannamasina Rusiyanrn miinasibeti gox temkinli olmugdur. Rusiyalrekspertlerin fikrinca. Bakr Ceyhan layihesi haddan artrq bahah, onun gergaklegdi-rilmasi ise gox gatindir. Bakr Novorossiysk boru kemarine avvelki kimi boyiik

ls0 Azarbaycan Grimriiyil Sabit inkigaf Yolunda

iimid basleyen Rusiya giiman edir ki. bu boru karnarinin Qegenistandan kegmayanelava ;axasi gekilendon sonra komerin buraxrcrhq qabiliyyeti artacaqdrr.

Her halda, asas ixrac boru kemerinin mar$rutu bareda rniibahisalare son qoyul-du. On baglcasr isa budur ki. gozlanildiyi kimi. bu masaleda siyasi netice elda edi-ldi, bu ise TRASEKA-nIn nelt perspektivina bilavasita tosir gostarecakdir.

2.1.4. $arqi Avropa diiyiinii

Bilavasita neltin hasilatr ila o qedar da elaqeli olmayan problemlerin bu diiyi.iniiasason neltin neql edilmasi ila baghdrr. Bakr konfransrnda bu fikir bir daha tasdiqedildi. Ukrayna, Rumrniya ve Bolqarrstan prezidentleri konlransda grxrg edarkanenerji dagryrcrlannrn hamin olkalarin arazisindan kegmekla neql edilmesininiistiinliikleri gox m[ifassel rntizakira olundu.

Ukraynanrn sabiq prezidenti Leonid Kuqma oz <ilkasinin elverigli colrafi mci-vqeyini vurEulayaraq Ukrayna Polga margrutunun iistiinliiklerindan sohbat agdr.Onun fikrinca, bu marqrut Bakr-Supsa mar$rutunun tabii davamr hesab edila bi-ler. Qara danizla Baltik danizi arasrnda yerlegan bu margrut neftin har tonunun da-grnmasrnda 8-9 dollar qenaet etmaya imkan verir. Bu meqsedla Odessa yaxrnhlrn-da neft terminah tikintisina baglanmrgdrr. Yeni terminal ilda 9 milyon ton nelt qe-bul eda bilecakdir. Uzunlugu 670 km. olan terrninaln 300 km.-lik hissasi 1998-ciilin oktyabrrnadak tikilmiqdi. O vaxt gciriilmiig iglarin dayari 120 milyon dollar idi.

Rumrniya dovlatinin rahbari riz olkasinin iisttinli.iklerinden sohbat aqarken Kons-tansa beynalxalq limanrnrn sarlali cehetlerini gostanni$dir. O qeyd etmiqdir ki, bu li-manrn buxtasr su tutumu 180 min tona qedar olan nelt tankerlerini qebul etmaye im-kan verir. Olka arazisindaki kommunikasiyalar ise neltin Dunay gayr ite Merkazi ve

Qarbi Avropaya, daha sonra Egey danizinin girnal-cenub limanlarrna da$lnmasrnr te-min edo biler. Rumrniya rohbari yanacalrn bu noviintin emal edilmesi meselesina detoxunmug ve bildirmiqdir ki, Konstansa limanrndan cilkenin rayonlanna gekilmignelt karnarlari neltin Rumrniyada yerlegan neltayrnna zavodlannda emal edilmasinaimkan verir. Bu zavodlarrn iimumi istehsal giicti 30 milyon tona berabardir.

Azerbaycan GomrrlyU Sabit inki$af Yolunda sll

Moldova ve Bolqarrstan rehbarleri dz grxrglarrnda bu ciir konkret reqemler gos-

termesalar de, onlar da Markezi Asiya respublikalannda hasil edilen enerjidagryr-crlarrnrn neql edilmasi maselelerinde tiz olkalerinin elverigli colrafi movqe tutdu[u-nu bildirdiler.

Bir sozle, TRASEKA-nrn nelt amili son dorece btiyiik ehemiyyet kesb edir. Buamil o qeder sanballdrr ki, o, regionlarda movcud geosiyasi $eraite tosir gosterir, g-

eosiyasi amili bu layihanin daha da geniglandirilmosi tigiin en mi.ihtim gerte gevirir.Geosiyasi amil yuxartda tesvir etdiyimiz kommunikasiya ve neft amillerinin bir

nriv naticesidir. Bu iig amilin her biri, xiisusen onlartn en ehamiyyetlisi olan geosi-

yasi amil bir srra "daxili" sebebler dolurur. TRASEKA proqramr haqqrnda ana-

litik icmahn sonunda hamin sabeblerin mahiyyetini agrqlamafa cehd edecayik.Layihenin ehata dairasi va igtirakgr rilkelorin sayr gostarir, heyat ozii de tesdiq

edir ki, iimumi meqsedler heg bir olkenin konkret manalelerini srxrqdrrrb ikinci pla-na kegire bilmaz.

Sovet ittifaqr dafirldrqdan sonra Markezi Asiya va Cenubi Qalqaz erazilaridiinya dovletleri ile hamin regionlardakr olkalorin esl duel meydanrna gevrildi. Dii-nyada liderlik iddiasrnda olan SSRi v: AB$ arastnda uzun miiddat davam etmigmi.ibahisa bu dala konkret regionlar miqyasrnda Rusiya ile AB$ arasrnda miinasi-betlerin aydrnlagdrnlmast manastnda daha konkret qekil aldr. Rusiya Merkezi Asi-yanr va Qafqazr oziinden otrti heyati ohemiyyatli zor,alar elan ederek hamin region-larda Amerikanrn ve ya bagqa bir dovlatin har hanst lormada iqtirakrna gox qrs-

qanchqla yana$rr. Eyni zamanda, yeni miisteqil dtivletler miisteqil siyaset yeritma-ye, riz tarefdag ve miittefiqlerini miistaqil segmaye cohd etdiklarini gizlotmirler. Po-tensial iqtisadi donorlar ve beynelxalq miinasibetler iigiin siyasi sabitlik niimunasisayrla bilacak ABg-rn vo Qerbi Avropanrn cazibesi kegmig sovet respublikalannrn- hanrda miistaqil dovlatler olan dlkelarin Qarble alaqeleri har vechla inkigal etdir-mek saylarini gartlendirmigdir. Eyni zamanda Qerb (ilk novbade AB$) ucuz enerjiehtiyatlanndan ve bagqa xammal menbolerinden istilada etmek, siyasi baxtmdanise "Yeni gerqda" riz movqelarini mtihkamlatrnak ve belalikla, oztiniin diinyada he-gemon rolunu daha da giiclendirmek imkanr qazanmrgdrr. Rusiya tarefindan AB$-rn bu cehdlerine mane ohnaq lezahiirlerinin artmast regionun bir srra olkelarini

lsz Azarbaycan GomrrlyLl Sabit inkisaf Yolunda

mocbur etmigdir ki, onlar deklarativ beyanatlardan el gekib oz siyasotlorini konk-ret igler gorrnaye ydneltsinler. Bu olkalarin siyasi dairaleri iqtisadiyyatrn bir srrami.ihiim sahelerinda istehsal obyektlerinin Qarb sarmayodarlarr ila birga istismaredilmasini nezarde tutan goxsayh sazigleri imzalayarkan iki esas meqsad gtidiird-iilor: 1) resipirent rilkelerin brihrandan grxmasr va gelacek inkigah iigiin hazrrdadurgunluq hokm siiran saholare xaricden vesait celb etmakla hemin sahalarin ber-pasr; 2) hemin olkelarin bazarlarrnda Qerbin sanaye nahonglarinin ktik salmasr vebununla da Qerbda bu olkalara siyasi maralrn gticlenmasi. Sonuncu amil miisteqil-liyin en tasirli zamanetlerinden biri hesab edilir.

Rusiya oziinlin bugiinkii siyasi va iqqisadi vaziyyatinda Asiyanrn yeni dovlotleritigiin ciddi tehliike torada bilmasa da, onun siyasati daha gox perspektive yonelmig-dir. Axr. Rusiyada 1999-cu ilda kegirilen parlament segkileri va 2000-ci ilda ke-girilen prezident segkilori agrq-agkar boyiik ddvletgilik rnrivqeyi tutan qiiLwelarin(onlarrn saEgr, yaxud solgu movqedan grxrg etmalerindan asrh olmayaraq) qisasr ilanaticelana biler. Hadisaler bu axarda igtirak edeceyi taqdirda hamin olkalorin ha-mrsrnr yenidon hansrsa bir dovlat, yaxud qeyri-dovlet qurumunun "bayralr" al-trnda birlegdirmek tigiin onlara tazyiqin artacalt istisna olunmur. Tebii ki, boyiikdovlatgilik ideyasrnrn tereldarlarr bu halda liderlik rolunu Rusiya iigiin ayrrrrlar.Rusiya bu respublikalarla oziiniin cografi yaxrnhlrndan ve helelik m<ivcud olan srxiqtisadi elaqelerinin iisti.inliiklorindon istifade edarak. nayin bahasrna olursa-olsun,ciz movqelarini alda saxlamala vo qongulannrn siyasi istiqamat segmalerina feal ta-sir gostarmaya Eahgrr.

Buna grire de TRASEKA ideyasrnrn ortaya grxmasr heg de tesadiifi deyildir.TRASEKA Rusiya layihasinin alternatividir. qi.inki Boyiik ip:k yolu layihosi igti-rakgr rilkelera imkan verir ki, onlar oz mahsullannr diinyanrn istenilen noqtesindayerlo$en iinvana gatdlrslnlar vo qon$u regionlardan neql edilen mallann dagrnma-sr iigtin hamin iilkalarin erazisindan istilada edilsin. TRASEKA Avrasiya mekanr-nr ahate edan ela bir transkontinental magistraldrr ki, o, qitanin daxili bazarlannrnpotensiahnr diinya bazanna qovugdurur, hamin regionlarrn ozlarindan otrii isa em-taa va xidmatlar bazart formalagdrrmaq imkanr yaradrr va galacekda bu regionla-nn da 1960-70-ci illarda Cenub-gerqi Asiyada formalaqmrg, diinyamiqyash yeni in-

Azerbaycan Gomriiyrl Sabit inki$af Yolunda 531

kiqaf rnerkezi qabilindan miivafiq markezlere gevrilmesini gertlandirir.

Avropa ittilaql TRASEKA layihesine gox boytik maraq gtisterir.

Tesadrifi deyildir ki, TRASEKA-nrn tagebbtisgtisii Avropa Komissiyasr olmug-dur. Formalagmaqda olan iimumi bazar daxilinde iqtisadi semerenin artmaslnrn

neticasi olan inteqrasiya prosesleri va planetimizdo maddi istehsahn seviyyesi ele

bir keyfiyyet merhelesina gatmrqdrr ki, bu sahada inkiqahn davam etmosi iigiin ela-

ve xammal menbaleri telab olunur, ozii de mosela tekca xammal ile bitmir, hemin

xammahn, daha yaxgrsr isa, onun emal edilmig, yeni yarrmlabrikat formastnrn mi-nimum mesreflerle laztmi iinvana gatdrrrlmast iigiin gerait yaratmaq lazrmdtr. Axr,sirr deyildir ki. Ai olkelarinde etraf miihitin miihafizosi maselesine miistesna aha-

miyyet verilir. Otraf miihiti girklandiranlar ktilti mablefda cerimo trdameli olurlar.Buna grira da Ai iizvii olan olkelerin bir stra tantnmrq girketlari "girkli" ve gox ener-ji teleb eden istehsalatlarr laydal qazrntr yataqlarrnrn yaxrnl[rndakr erazllara

krigiirmeye galgrrlar. TRASEKA layihesi, daha konkret desek, bu layihenin igti-

rakgrsr olan dovlatlerin siyasati hamin qirketlor iigiin mahz bu ciir gorait yaradrr. A-i-de bu faktr yaxgr baga diiEiirler ve ele buna gore de feal omekdaghfa hazrrdrrlar.

TRASEKA layihesi tagabbtisiinti ireli siirmiig olkelorin oz aralartnda bu va ya di-ger problemlarin halli ila alaqadar tez-rez ltkir aynltqlan yaransa da onlar oz izar-larina gottirdiikleri ohdeliklara kilayet qedar ardrcrl riayat edirlar. Ukrayna, Mo-ldova, Rumrniya ve Bolqarrstan da tezlikle TRASEKA-nIn neft arnilinden behra-

lenmaya gahgrrlar. Onlann bu movqeyi Qerbin nezerinda daha cazibali gdriiniir ve

belalikla, hemin olkolarin regionda siyasi movqelari mohketnlenir.U9 Canubi Qalqaz respublikasr Azorbaycan, Giirciistan ve Ermanistan bareda

onu demek olar ki, bu olkelarden en azt ikisi - Azerbaycan va Giirciistan artrqTRASEKA layihesinin hayata kegirilmesindan konkret dividend elde edirlar.

Qarbdan $arqo va aks istiqametda dagrnan mallartn bu olkelarin arazisindan keg-

mekle herekot etmesi onlara yalnrz xeyir getirecek, giinki bu geraitde hetta "zeif'tranzit da region iigiin gox zaruri vasait axtntna sabeb olacaqdrr. Azarbaycan ve

Giirciistan malgondaren olkalarin ve hamin rrallartn iinvan sahiblarinin diqqatinicelb etmakla, eslinde "oz" miinaqigelerinin tanzimlonmesino hemin olkalerda realmaraq dofuracaq ve bununla da oz rnovqelarini giiclendiracakler. Bu da istisna

-T54 Azarbaycan GomrLiyU Sabit inkiSaf Yolunda

olunmur ki, oxgar problemlarin miiqahide edildiyi digar igtirakgr drivletler da (Mol-dova, Tacikistan) TRASEKA proqramrndan buna benzer samara grizleyirler. Tak-ce Ermenistan biitiin bu proseslerden kenarda dayanmrgdrr. Bu iilkenin siyasiavantirizmi onu TRASEKA-dan otrti sabitliyi pozan bir amile gevirmigdir. Erme-nistanrn tegebbiislari qebul edilmir, o rizii ise hemin proqram Eargivesinda haztrla-nan layihalarin heq birinda igtirak etmir.

1999-cu ilden etibaran tam hacmda heyata kegirilmeye baglanan TRASEKA la-yihesi biitovhikda galeceye istiqametlenib.

...Tarixin kagmakeglorindan leyaqatla qrxmrg, efsanalarle dolu, miigk va qatranetirli yolun iistiinda qalalar, karvansaralar duran, yorulmadan oz "sahillarinde" 9i-goklenon $eharlor, mdhtegem saraylar va mebadlor salan Bdyiik ipak yolu 18 esr er-zinde gorqle Qarb arasrnda korpii xidmatini gormiigdir. Takca qargrhqh mal (esa-san de ipak) miibadilesi deyil, ham da texniki ideyalar, miixtelif sivilizasiyalann na-iliyyatleri. filosoflarrn diinyagoriigii va gairlerin metaloralannrn miibadile yolu olanbu ezamatli yol Azerbaycanrn miixtalif yerlarindon keqirdi. Bu transkontinental ti-carat magistrahnrn yaranrgr prosesindo dagrnan ytiklerden riisum ahnmasr sistemidonmeden takmillegdirilibdir. Oslinde miiasir gomriik xidmetinin esasr ele o vaxt-lar qoyulmuqdu.

Gomriik ri,isumlarr ta qadimlarden iqtisadi sabitliyin tonzimlama va inteqrasiyaproseslerinin inkigal stimulyatoru olmugdur. Hale orta esrlarde Azerbaycanda rii-sumalma mexanizmi kifayat qadar miikammal idi. Qiinki o dovrde, artrq bu diyar-da diinyada boyiik telobat duyulan mallar istehsal olunur, sikkeler zerb edilirdi.Xatrrladaq ki, Azarbaycan gahr I Tohmasib (XVII asrin ortalarr) drivriinde yerligrimrtk riisumu ("rahdar") lafiv edihnigdi. Bu. gimali ve Conubi Azarbaycanrnmarkezlegme prosesini siiretlandirirdi. Bu, senatkarhq va ticaretin inteqrasiyasrnasebob olurdu. Dovlat bundan alda etdiyi gelirlerle serhedlerini mohkamletmek im-kanr olda edirdi.

Bu giin hemin yol yeni keyfiyyetda dirgolir: bir nega drivlati, o ciimlodan "gancmiistaqil" dovletlorin sayi ila Avropa va Asiyanr cenub-Serqi parabolada birlagdire-cak transkontinental dehliz yaradlllr. Qitolerarasr qedirn komrnunikasiya alaqala-rinin mahiyyeti barpa edilir. Tarixin gerdigindan "eyalet" derecasine enmig dovlat-

Azorbaycan Gdmriiyrl Sabit inkiiaf Yolunda s5!

1er qargrsrnda y eni bazarlara. mtiasir texnologiyalara, inlormasiyanrn dyranihne-mig kiitlesine grxrgtn real perspektivi agrlrr. Eyni zarnanda onlann siyasi mahiyyatiartrr. Yeni esrin astanastnda nadir geosiyasi voziyyet yaradlhr: uzun iller orzindegerq va Qerb bir-birinin simasrnda reqib yox, vahid hiiquqi normalar, gtimriik sis-

temleri ile ba[h terefdaglar gormok imkanr alda edirler.Gelin bu azemetli prosesin neden baglandrIrnr birlikda xatrrlayaq.Obediyagar Prezidentimiz Heyder Oliyev ve onu mtigayiet eden gaxsler 12 may

1996-cr ilde Maghad-seroxs-Tecen istiqamotinda yeni damiryol sahesinin aqrh$rnda

igtirak etmek iiqiin iranrn Meghed geherine gelmigdiler.

iran ve Markezi Asiya damiryol magistrallarrnln Seraxs qosebosinde qovu$masl

bu neheng layihenin hayata keqirilmesi yolunda miihiim addrm idi. Ela o vaxt. 13

may 1996-cr ilde Saraxsda Azerbaycan. Giirciistan. Tiirkmanistan va Ozbakistan oz

aralannda sarbast tranzit rejimi yaratmaq haqqrnda miiqavile imzaladtlar. Belelik-le, Yaponiyadan Adriatik sahillerine qeder uzanan kegmig karvan yolununmiihiim sahesi modernlegdirilmiq "damir yolu" simastnda yenidan dirqelmeye bag-

ladr. "Yeni qadim yolun" ilk crfirraganlan olmuq respublikalar boyiik gelirler elde

edirlar. Mesalen, Ozbekistan 1997-ci ilde mi.iqavilenin heyata kegmesi neticesinde

pambrq dagrnmastndan l2 milyon dollar qonaeta nail olub. Giirciistan ildo 9 mil-yon dollar gelir eldo edir. Giirciistan va Azerbaycanr birleqdiren domiryol magist-ralna deniz yolu da qogulmuqdur. Bele ki, Qazaxrstan nefti indi Aktau limanrndantankerlerle Bakrya dagtntr va burada sisternlera doldurulub demir yolu ile sonraklteyinat yerine yola sahnrr. Birlagdirilmig naqliyyat dehlizinin vasitasila Avropayaon minlerle ton neft dagrnmrgdtr.

Bu giin artrq 50-den gox ddvlet transmilli dehlizla daqrmalarr heyata kegirir. Yii-klerin konteynerlerla naqlinde ixtisaslagmrg "Si-Lend", "Villi Bets", "Merfi" ve s.

kimi tanrnmrg girketlar an qrsa ve qanaetli yol kimi ona iistiinliik verir.Oljas Siileymenovun sozlerine gore, neqliyyat girketlori hesablamrglar ki, min

tonlarla yiikiin Honkonqdan London a qatarlarla ve ya avtoneqliyyatla dagtnmast

deniz dagrmalarrndan an azr iki dafa tez vo ucuz baga galir. Qedim Avrasiya ticaretyolunun berpasr olkalarin inkigahna elave tekan verecekdir. Bu, ham da giimriikxidmatlerinin inkigaf, nezaret iisullannrn takmillsgma stimulu olacaqdrr.

lso Azarbaycan Gomr0yrl Sabit inkigaf Yolunda

Tarix gcistorir ki, grimnik xidmeti rilkanin siyasi vo iqtisadi suverenliyinin stimu-ludur.

Azerbaycanrn kegmiq ittifaq respublikalarr ile iqtisadi elaqeleri uzun tarixi za-man kesiyinde toqekkiil tapmrqdrr. Bu elaqeler indinin riziinda de genc miisteqil res-publikamn xarici iqtisadi elaqalerinde iistiinliik tegkil edir. Birlik iizvii olan rilkela-rin gomri.ik xidmotlerinin qargrhqh lealiyyati samarali olsun deye, MDB olkalerininGomriik Xidmotleri Rehbarlerinin gurasr (GXR$) yaradrlmrqdrr. Onun vazifesiqargrhqh xarici iqtisadi faaliyyetda gomriik taril tenzimlenmasini alaqelandirmek,gomriik prosedurlarrnr sadelegdirmak. gomriik statistikasr melumatlarr ile miibadi-leye krimek etmakdir. Qeyd edak ki, GXR$ iginin mi.isbet neticalerini hem xarici iq-tisadi faaliyyetla maglul olanlar, ham de serhedi kegan MDB vetendaglan hiss edir-lar.

Lakin Azerbaycan gdmriik xidmetinin i9i he9 da MDB serhodleri ile mehdudlag-mlr.

Oztiniin nadir geostrateji movqeyine gore Azerbaycan biittin drivrlarde diinyadabag veren tarixi-siyasi, iqtisadi ve medeni proseslarda miihiim yer tutur. Miisteqil-lik elde etdikden sonra Azerbaycan leal gekilde aqrq iqtisadiyyat siyaseti yeridir,investisiya qaprlannr xarici investorlarrn iizi.ine taybatay agmrgdrr. Respublikanrn1993-cii ilda 56 dovlatla xarici-iqtisadi alaqesi vardrsa, bu giin onun ticarat-iqtisaditorefdaglarr srrasrna 120-den gox olke daxildir. Transmilli boru kemorleri layihala-rinin heyata kegirilmesi. terefdaghq serhodlerini geniglendirmek, ikiterofli ve qoxte-refli alaqeleri inkiqaf etdirmak iigiin ideal imkanlar agrr.

Tebii ki, biitiin bunlar gomrtik xidmetinin daim takmillaqdirilmesini, onun mad-di-texniki bazasrnrn ve infrastrukturun modernlegdirilmesini, gomriikemekdaglannrn pega saviyyesinin artmasrnr nezarda tutur. Burada riz vozifelerinigozal baqa diiqiir. onlarr heyata kegirme yollannr bilir vo yeni qetinliklerdon gekin-mayarek oz seylarini Azarbaycanrn ebodiyaqar Prezidenti Heydar Oliyevin aktivxarici siyasat laaliyyeti ila uyfunlagdrrrrlar ki, bunun da miihiim elementi olsanevi"Bdyiik ipek Yolu"nun berpasr ila bafih tagebbiislerdir.

Misal iigiin, Azarbaycanrn iirnumrnilli lideri Heyder Oliyevin Yaponiyaya resmi

Azarbaycan Gomriiyii Sabit inkigaf Yolunda 571

saleri zamanr (24-28 levral 1998) bu rnovzu iki dovlatin emekdagh[r kontekstindo

miifassal rniizakire edihnig ve qerara ahnmrgdrr ki, Boyiik ipek yolunun heyatveri-

ci qiivvesini berpa etmak ve bu yolun iistiinde duranijlkeleri dinamik inteqrasiya

ve emekdaghq prosesina celb etmek sahasinda har iki dovlat oz soylarini esirgome-

yecek.

Fevraln 26-da baS nazir R.Xagirnotonun qarargahrnda Yaponiya-Azerbaycantorefdagh!rnrn inkigafi iigiin miihiim ehamiyyet kosb edan dantqrqlar baqladr. R.Xa-qimoto efsanavi ipek yolunun bilavasite merkezinde yerleqan Azerbaycantnmiihiim geostrateji rolunu xiisusile vurfiuladr. Heydar Oliyev iiz novbesinde qeyd

etdi ki, Tokioda apartlan danrqrqlar ve burada imzalanmtg sanadlar toplusu qadim

karvan yollarrnda miihiirn iqtisadi, ticarat va kommersiya xotleri ile birlaqmig Azar-

baycanla Yaponiya arastnda qargrLqh miinasibetler salnamesinde yeni sahifo aqrr.

Yapon drivletinin qerargahrnda imzalanmtq senadler ikiterefli emakdaqlifirn

mohkem oziiliinii tegkil etmigdir. Yaponiya va Azarbaycan arastnda dostluq ve

amekdaghq haqqrnda beyannama, ticaret-iqtisadiyyat sahesinda amekdaghq haq-

qrnda beyanname, olkalerin xarici iglar nazirlikleri arastnda qargrhqh meslohatleg-

maler haqqrnda birge kommuniike. temennasrz yardrm haqqrnda miibadile notala-rr, "Eksimbank"rn yapon qtibesi va Azarbaycan h,ijkumeti arastnda kredit sazigi.

habele "Kiirdagr" nelt yata[rnrn birga istismarr haqqrnda sazig o vaxt qabul edil-miq senedlardendir.

Bu sanedlerin imzalanmasrna sabab oz siireti ve miqyasrna gore miizakireye gr-

xarrlmrg problemlerle balh danrqrqlar vo sonrakt gtiriiqlar olmugdur. Yaponiyapaytaxtrnda cami ddrd giin davam edan bu resmi saler zamanl prezidentin aparta-mentlarinda Yaponiyanrn "itogi", "Nigrnen". "Mitsun", "Sumito" ve s. apanclgirketlerinin rehberleri ila qrrxa yaxrn goriig kegirilmigdir.

Tokio dialoqlan rniixtalif iqtisadi potensiala malik olkalerin yetarince mtire kkebyaxrnlagma prosesini biitiin incaliklarine qedar aks etdirmigdir. Azerbaycan lideriiigiin yapon sahibkarlann maqsadi aydrn idi vo o. bu meqsedlarin Azarbaycan te-

rafinin niyyetlari ila iist-iista diigr.r.resina nail ohnaga qahgtrdr. Konstruktiv iqtisadiemekdaglq har hansr ekspansionizrr-r va ya proleksionizrni sevmir. Xiisusila da

l5B Azarbaycan Gomruyri Sabit inkigaf Yolunda

"Eksimbank"rn krediti avezine hokumet teminatr haqqrnda teklil derinden tiyrani-lirdi. Omekdaqhq mesalsleri sahasinds qararlar qebul edilarkan baghca meyarAzsrbaycanrn, onun xalqrnrn maraqlan, real ser-lelilik miilahizeleri, her bir ideya-nrn ameli dayeri idi. Belece todrican, her iki tarala laydalar vad eden, rilke iqtisadiy-yatrnrn tehli.ikesizliyini, onun miisteqil inkigafinr tamin edon layihelerin real cizgi-leri gririinmeye bagladr.

Seler zamanr Heydor Oliyev bildirmiEdir ki, Yaponiya ona xas ciddilik ve ehti-yatla bir miiddat Azerbaycanrn imkanlannr izlemig ve alverigli meqam yeti$en ki-mi Xezer nefti iizerinde dayanmrgdrr. Yaponiya Xazor sahilino birinci qedem qoy-maq imkanrnr Amerikaya vermig ve Azarbaycan neftina investisiya riskinin ciizili-yine emin olan kimi lidere gatmaq siirotini gotiirmiigdiir.

Heyder Oliyev "itogi" nelt girkatinin prezidenti, cenab Murulogi ile scihbotindedemiqdir ki, siz oziiniiziin yapon iggi.izarhgr ila har geyi diizgiin, deqiqlikla hesabla-mr$srnrz. Bdyiik say gostarmeden "Osrin mi.iqavilesi"nin iqtirakgrsr oldunuz. Birgox olkelerin girketlari Xezarin neft elitasrna daxil olmaq iigiin bir nege il miibarizaaparmah olmugdular. siz isa gox say gostermadan onun tarkibina daxil oldunuz.Bunu ancaq yaponlar bacarar.

Lakin Qerb dz maraqlannr Azarbaycanda yeritmek soylarinde heg de $arqden g-eri qalmrr. Azerbaycanrn Boyiik ipok yolunda geostrateji mahiyyatini bagadiigdiiyiindan senator Sem Braunbek AB$ Senatrnda grxrg ederkan Amerika hoku-matinin bu mesolada nriqteyi-nazarini aydrn ilade etmigdir. Senator qeyd etmigdirki. regional amakdaglq bolgenin iqtisadi gigeklanmasina krimek edan agardrr va re-gional sabitliyi qoruyub saxlayrr. Bu olkalar ozlorinin vacib problemlerini - regio-nal mtinaqiqeleri, etnik ixtilaflan. su-enerji techizatrnr, infrastrukturun miivafiq in-kigafinr. etral miihitin tamizlanmasile bagh ekoloji tedbirleri, ticaret sazislerini ves. hall etmakdon otrii birga iglarnalidirler.

Senator Sem Braunbekin qeyd etdiyina gora bazi olkelar hole regional omekdag-L[rn mahiyyotini kifayet qeder dork etmak qiidratinde deyillar. Bu veziyyetde bagadiiqiilmelidir ki, emakdaghfrn yoxlu[u vo ya qargrdunna son naticede har birininmaglubiyyatine getirib grxaracaq. Bolgada ekser olkalar bu heqiqati derk etmigdir.

Azarbaycan GomrLlyu Sabit inkigaf Yolunda 5sT-

Artrq Avrasiya, Transqafqaz neqliyyat dahlizinin qurulmast, emekdagllrn inkrga-

lr ve bolgede sabitliyin berqarar olmasr sahasinda arnokdaqh[a baqlamrq Azerbay -

can, Giirciistan, Moldova ve Ukrayna prezidentlerinin tegabbiislori gtizagarpacaq

cizgiler kesb etmekdadir. Bela emokdaghq va qargrhqh asrlhq bolgede sabitliyin g-

elacakde da qorunmasrnrn esas gartidir va $arq-Qerb oxunu samereli edir.

Sem Braunbekin stjzlerine kore, bu olkalare qaxsi miihafize ve gilmrtik igrnin qu-

rulmasrnda yardtmt davam etdirmek laztmdrr. Serhedlari qorumaq suveren dovla-

tin statusunun miihiim remzidir. Lakin bu dovletlerin bezilerinin serhedleri Rusiya

sarhad xidmeti terefinden qorunur ve bu hal ona egar Moskva neqativ planlartnr

heyata kegirmak niyyetinde olarsa, vaziyyete nezarot imkant verir. Meselen,

gotilrek Giirciistanr: burada serhed qoqunlan yiiklorin olkaden daqtnmast yolunda

maneelar qurur ve Giirciistanrn sarhod sulartnrn suverenliyini pozurlar.

AB$ yeni miisteqil d<ivlatlera yardrm proqramr taklif edir. Qalqazda Qerb ve

elelxiisus da Amerika siyaseti pegakar gomriik xidmatlerinin mrivcudlu[unu nezer-

da tutur. Biitiin bunlar niivo silahrntn ve texnologiyalann bu olkeler vasitesile ya-

yrlmasrnrn qar$rsrnr almaqda miihiim rol oynayacaqdrr. iqtisadi miisteqillik, ser-

hadlore serbast nazaret ve gigeklenma ganc millotlerin ufiurlu inkigahnrn vacib gart-

leridir. Her bir saheye xarici sarmaya qoyulugu bi,itiin iqtisadiyyatrn inkigafr iiEiin

olduqca vacib amildir. Lakin sermaye qoyuluqu biznes iigiin elveriqli gerait taleb

edir. 70 illik kommunist idare iisulu "yedek" iqtisadiyyatlarda Qerb investorlarr-nrn iimid basladikleri tacriibe va standartlara yabangr iz qoymugdur.

Qerb xarici investorlar iiqiin alverigli gerait yarada bilocek islahatlarrn kegirilme-sino yardrm meqsedile Cenubi Qafqazda fealiyyatini davam etdirmek niyyetinda-dir. Ganc demokratik olkalerde qanunun aliliyi, ardrcrl vergi qanunian, vicdanhbiznes tecriibasi, kommersiya saziqlari va strukturlartnln esas anlayrqr kimi miihtimprinsiplerin pozulmamast gox vacibdir. Eyni zamanda, Conubi Qalqaz ve OrtaAsiya iilkeleri arasrnda regional amokdaglq iigtin lazrm olan fiziki infrastrukturuinkigal etdirmek, bu olkeler arasrnda srx iqtisadi minasibetlore yardrm etmakden

otrii beynelxalq lerdi vesait qoyuluglan ve ticaretin inkiqah iigiin miisbet motivlaritamin etmek lazrmdrr.

loo Azarbaycan Gcimrtiyu Sabit inkigaf Yolunda

Nehayat, amekdaghqda koklii marafir olan Qerb va $arqin inkigaf etmiq olkelaridemokratiya, doziimliiliiyiin mohkemlenmesine, vetendaq carniyyatinin inkigahnayardrm etmelidirler. Demokratiyantn qurulmast, qeyri-hdkumet tagkilatlannrn,miisteqil medianrn inkigahna, habela biitiin sahelerda beynalxalq mi,ibadile, o cii-mladen gomriik xidmatlerinin tokmillagmesina komek, qoyulan vezilalerin hallinisiiretlendire bilar.

TRASEKA mar$rutu iizre imtiyazh neqliyyat-tranzit ittilaqrnrn igtirakgrlartdaim goxaldr[r kimi, layihaya qogulmaq istayan olkalerin sayr da artmaqdadrr.Bttiin bunlar grimri,ik tegkilatlarrnrn iginin hacminin dinamikliyini gertlendirir, on-larrn funksiyalarrnr daha obrazlr edir. Azarbaycan Prezidenti Heydar Oliyev 1997-

ci ilin sentyabnnda bir vaxtlar Boyiik ipak yolunun iistiinde olan ijlkalarin rehbar-larinin sammitini kegirmek teklifini vermigdi.

1998-ci il sentyabrrn 7-8-da dtinyanrn 32 dovletinin ve 13 beynalxalq tegkilatrnniimayendeleri Bakrda toplagdrlar. Bu maclisin igini 200 jurnalist igrqlandrnrdr.Azerbaycan, Bolqanstan, Giirciistan, Qazaxtstan, Qrrfrzrstan, Moldova, Monqo-lustan. Rumrniya. Tiirkiya. Ozbekistan. Ukrayna dovlatlarinin baEqrlarr. Ermanis-tanrn baq naziri Avropa Qalqaz-Asiya neqliyyat dahlizinin inkigah haqqrnda sa-

zig imzaladiar. Bu senad TRASEKA proqramlnln elave hiiquqi esastnt yaratdt va

Avrasiya makanrnda yeni iqtisadi dayerlerin tagakki.ili.intin gticli.i stimulu oldu, $erqve Qarb drivlatlorinin samareli emekdaqhqr iigiin gerait yaratdr.

Azerbaycanrn siyasi hayatrnda qlobal problemlerin hayata kegirihnasina dogrubir srqrayrg gririindii, o, nehang Avrasiya mokantnda iqtisadi, naqliyyat tarafdagh-

lrnr alaqelendirme markezine gevrildi. TRASEKA layihosini heyata kegiran htiku-metlerarasr komissiyanrn Katibliyinin monzil qarargahrnrn Bakrda agrLqr ila o,

beynalxalq siyasete bilavasita tesir gtjstermoye bagladr, onun diplomatiyasr iisul ve

vasitelar ehtiyatrnr xeyli daracede tamamladr va salahiyyet sahesini geniglondirdi.Azerbaycanrn abadiyagar Prezidenti Heydar Oliyev konfransda yekun nitqi ile gr-

xrq ederkan bildirmiqdir ki, Bakr toplantrsr $arq ve Qerb xalqlan ve dovletlerini da-

ha da yaxrnlagdrrdr, o, emekdaqlq, qargrhqh anlaqma va dostluflun geniqlandiril-masinda, hor bir olkode va Avrasiya makanrnda siilhiin, rilahrn ve amin-amanlfirnteminatrnda oziiniin tarixi rolunu oynayacaqdrr.

Azarbaycan Gomrtiyrl Sabit inkigaf Yolunda 611

Respublikanrn grimriik orqanlan Bakr beynelxalq tegkilatrn qetnamelerinin he-yata kegirilmesi sahesinde genig tedbirler planr igleyib hazrrlamrgdrr. Beynelxalqdagrmalan heyata kegiren neqliyyat tegkilatlarr i1e iqgiizar elaqelar qurulmug, vahidtelimatlar iqlenib hazrrlanmrqdrr. Xam neftin ixracrna gevik gomriik nezaretinin birsrra texirasalmmaz vezifelari he1l edilmiqdir. Xtisusile qeyd etmek isterdik ki, Bakrtoplantrsrnda qebul edilmig Beyannamede gomriik orqanlarrmn tranzit yiikleriniyoxlamaq ve qeydiyyatdan kegirmek kimi miistesna hiiququ gertlenmiqdir. Briyiikipek yolunun iistiinda yerlagmiq olkalerin gomriik xidmatlerinin rolunu artrran navarsa, onlan oz seylerini birlegdirrneye, serhedlerin qagaqmalgrlq ve diger pozun-tulardan qorunmasrnln birge texnologiyalannr igleyib hazrrlamaq va yaratmaEasovq edir. Vahid g<imriik qaydalarrnrn iglenib hazrrlanmasl, fealiyyetin alaqelendi-rilmesi, ixrac-idxal milnasibetlerinin gevikliyi vo semereliliyinin artrnlmasrnda kol-lektiv igtirak proqramlnrn yaradllmasr ve icrasr zerureti yetiqmiqdir.

Azerbaycan Respublikasr Dovlet Gomriik Komitosi narkotik maddelerin qeyri-qanuni dovriyyesi ve diger gomrtk pozuntularr ile miibarizede regional rabite qo-vga[rnrn (Cenubi Qafqaz, Orta Asiya ve s.) yaradllmasr tegebbiisiinr.i oz iizorinegdti.irmoye hazrdtr. Regional gomriik elaqelerinin yarad masr ve onlar arasrndasrx tereldaghq elaqelerinin qurulmasr yaxrn gelecekde inteqrasiya proseslerinin in-kigafi, qargrhqh iqtisadi fealiyyet serhedlerinin geniqlenmesinde giiclii tekan ola-caqdrr.

Olbette, biitiin genc milsteqil dovletlerin, o ciimladen B6yiik ipek yolunun ber-paslnda igtirak eden dovlatlarin getin kegid drivrti alrrldrr, dramatikdir. Totalita-rizmden, inztbati amirlik sistemi drlvriinden demokratiyaya, serbest iqtisadiyyataqedem qoymaq asan deyildir. Hall olunmayan problemler kifayet qederdir. Lakinbaqhcasr hiiquqi esaslar, regional ve beynelxalq miqyasda amekdaghq, qargrhqlfaydalr ve beraberhiiquqlu terefdaghq iigrin normativ baza yaratmaq miimkiin o1-

muqdur. Gorkamli drivlet xadimi Heyder Oliyevin cesaretli ve konstruktiv islahat-lar; Azerbaycanda elda edilmiq siyasi ve iqtisadi sabitlik respublikanrn mil1i vedrivlet maraqlarrnr ufiurla miidahe etmeye, diinya iqtisadiyyat:li,a sx birlegmoye varespublikanr bolgenin en dinamik inkigal etmekde olan dovletlarinden birine gevir-meye imkan vermi$dir.

laz Azarbaycan Gomrliyd Sabit inkigaf Yolunda

2.2. AZORBAYCAN iKi GUCLU qAcrRr$ KONTEKSTiNDA

Na qeder qeribe olsa da, olkamizin co[rafi-siyasi movqeyi agkar minuslarabaxmayaraq, Azerbaycan xalqrnrn inkigafina sebab ola bilecek, habeleiqgtisadiyyatrmn reqabet qabiliyyatini ve miirakkeb qloballagma garaitindeya$amaq imkanlarrnr gi.iclendirecek miisbet resurs xidmatini gormeya qadirdir. Buprosesin dinamikasr fdvqaldovletlerin - regiona diqqet ve marafirnrn giiclenmesilemiigahide olunur. Gelin onlan tanlnmr$ analitiklerin fikirleri kontekstindanezerden kegirak.

2.2.1. AMERiKA QAGIRI$r

Azerbaycana hasr edilmig goxsayh analitik meqalelar igerisinde senator SemBraunbekin miilahizeleri xiisusile diqqeti qekir. O, ilk tince konstruktiv yanagmayaistinad edir va heq kime (o ciimledan de oziina) xiilyalarla eziyyat vermir. Derkedande ki, cenab Braunbek Xazar bolgesi ila balh nitqlarinde va maqalalarindasabit gakilda Amerika hokumetinin kursuna yaxrn xerti eks etdirir, o zamanmi.ilahizelari daha boyiik ehemiyyet kosb etmoye baqlayrr.

Belelikle, senator Sem Braunbekin "ipek yolu strategiyasrna amel olunrnasrnadair" nitqindan bezi fikirlori diqqatiniza gatdrrrrrq.

"Canubi Qafqaz va Orta Asiya cilkalari - Azarbaycon, Erntaniston, Giirc stan,Qazaxtstcttr, Qu'ltztstan, Tacikistan, Tiirknanistan t'a O:bakistun o: rarixlarinin d()-niis ndqtalar indadirlar. onlar miistaqildirlar, bir gox basfu'a ntiiasir diinya qiivvalari-nin ntiintktin qarstdurnru ndqtalarinda verlasirlar, zangin tabii ehtiyatlara malikdit larva AB$-dan l,ardtnt gdzlayirlar.

Burada BirlaSntis $tatlar iiqiln ortaya qoyulan Qox Sey yardr. Man qxacu oloraqdoha vacib saydrylormu qeyd etntak ta diqqati bu bdlgada ntaqsadlarhriza nail olun-masmr tantin etmakdan dtrii gdracayinti: tadbirlar :arinda t.amlamak istayiram. Bumaqsadlar qor sadadir: Xa:ar hdv:asi ,a Canubi Qa/laz dlkalar.inin gilcli), iqtisadi ca-Italca yosantala qabil v sb,ati Ur,r,,r,ron nttistaqil dc)ylatlar olnrusma nail olnruq.

Azatbaycan GcimrilytJ Sabit lnkisal Yolunda

Bu bdlgada maqsadlarimiz nadan ibaratdir?Ovvala, bu dlkalar Simal istiqamatinda qarba zidd ekstrentist tantalgiliyin digar dl-

kalara niifuz etmasinin qor$$mr ab. Harqand bu bc)lgada irarun faaliyyati d nyarundigar yerlarina nisbatan nazara Qorpntasa da, iranl at' hantin regionu dz tasir dairala-rina va iqlisadi nazarata olnnqdan ritrii allarindan galani edirl,tr. Ola bilsin ki, irarunqarba zidd, rliinyavilasmaya zidd, ekstremist istiqamat ziindan daha qox tahlilka do-guran digar tamalqi faaliyyati hazrda basqa olkalar tara/indan maliyyalasdirilir.

ikincisi, Xazar hdvzasi ne/t va qaz ehtiyatlart ila boldur, Yaxm $arq va Rusiyadansonro potensial olaraq diinyada iiqiincii yeri tutur, drird trilyon dollar dayarinda qiy-ntatlandirilir'. Bu br)lgaya sarmaya qoyuluSu son naticada AB$-m qeyrtsabit Fars kdr-

fazindan neft idraltndan aul r{mt azalda bilardi. Fars kdrfazinda son hadisalar bu re-giona haddan ziyada diqqat yetirilmasinin bizim hayati ahaniyyatli enefi ehtiyatlarrnuz iiqiin na daracada tahliikali oldugunu bfu daha niimay iS etdirdi.

Uqi)nciisii, Rusiya va Qin yannltfirnda giiclii bazar iqtisadiyyan bu iki dlkaninazadlrya do$ru iralilayisina yalnz miisbat tasir gdstara bilar.

Dcirdilncilsil, bu rilkalar - onlardan bazilari niiva silahma malikdir - ham da ela birmiihiim strateji mantaqada yerlasirlar ki, burada kiltlavi qrgm silahmm canuba yayrl-ma prosesi langidilir.

Nahayat, bu region azadlrq va demokratik ideallann yaytlntasmm tarixi imkarunrbiza termis olur. Bu bdlgada kontmunizntin uzun illar likmranl$mdan sonra dentok-ratik hiikumat tasisatlonrun inkisafi iigiin geniS imkanlar aqtfu va dini driziimliililk da

daxil olnraqla, pliiralist cantiyyatlarin barqarar olmastndan dtrii Sarait yaranu'.Hesab ediram ki, bu bdlgada ntaqsadlarimizin blrlaSdir ilntasinin yegana m nasib

iisulu har bir millatin suverenliyini ntrihkamlandit'a bilacak regional antakdasltq va si-yasati inkisaf etdirmakdir. Har bir dlkanin dz ehtiyau vardt. Lakin regionda bir goxproblemlar iimumidir va garpazlasrlar. Buna gdra bazi mumi qarar va yanasmalartakli/ oluna bilar. Bildiyiniz kimi, man hamin bdlgaya m nasibatda genis siyasati ta-min edan va sahalarin bilttin diapazonu iizra kdntayi asaslandtran qanunlar taqdim et-ntisant. Man fikrimca, yuxartda qeyd olunan ntaqsadlara nail olunmas yolunda duhavacib trtiiddaalardan bazilarina toxunmoq istardim.

164 Azarbaycan GOmruyir Sabit inkigaf Yolunda

I. $arq-Qarb neft kamarinin Tiirkiyadan kegmasi daha maqsadauyfiundurBu dlkalar tiqiin asl miistaqillik, iqtisadi r ifah ra suverenliya "bilet" onlarm tabii

enerji ehtiyatlarmdadtr. Qapah Xazar danizindan neft va qazm hara va neca axacalthalledici masaladir. Qiinki bu, asasan, hamin rilkalarin hanst tasir dairasina diismasin-dan va dz suverenliklarini u[urla qoruyub saxlaya bilib-bilmamalarindan asltdr. He-sab ediram ki, Azarbaycan arazisi vasitasila marSrut, qoxsayh neft kamarlarinin olub-olmayaca{mdan, bir hissasinin Rusiyadan, bir hissasinin G rciistandan t,a ya bir asasixrac neft kamari ila Tiirkiyadan keEacayindan as t olmayaraq, Azadlry dahlizi ipakyolunun mdhkamlanmasini tamin edan miihiim vasitalardan biridir. O, regionu vahid

Sakilda birlaSdirntaya imkan veracak, Orta Asiya rilkalarini Qafqaza va Qarb bazatna ballayacaq, onlara regional birga iS taSkil etmak imkanr veracakdir. Hargand ba-

Sa diiSiiram ki, Bakr-Ceyhan neft kamari baha basa galacakdir. Ancaq biz dz tadqi-qatumzda qar$rya bunu maqsad qoymu$uq ki, Konqres onu hayati mar$rut etmakdanritrii na kimi tadbirlar gr)rmalidir. Digar tarafdan. iran marsrutu birga iqtisadi qoyu-luSlarm va Xazar regionunda hamrayliyin itirilmasina gatirib q*ara bilar. Belalikla,

$arqi Xazar r)lkalari Sarq va canub sahalarina briliinacak, tadrican bir vaxtlar Sot,et it-tifaEnm iqtisadi girovlan oldu{u kimi, indi da irarun iqtisadi girovuna qevrilacaklar.

$arq istiqamatinda Ofqanrston mar$rutu digar miihiim variantdt, harqand bu dlka-da tillyan edan ntiinaqisa riz hallini taparsa, reallrya gevrila bilar.

2. MilnaqiSalarin halliABg bu bdlgada m naqisalarin hallinda daha faal rol oynamaldtr. Sovet respubli-

kalarmm sarhadlari bilarakdan miirtalif milli vahidlarin miimkiin miistaqilliyini taminctmak maq.sadila yo.r. subiq SSRi-dan Ct.\maentn qur$tstru almaq maqsadila qakilmiS-dir. Naticada, Canubi Qafqaz va Orta Asiya 6lkalari etnik ziddiyyatlar iqarisinda bo-

lulur va bu da hamin bdlgada sabitliya ciddi tahliika do{urur. Da{hq Qarabag atra-

ftnda miinaqiSa buna parlaq misaldr.Bu milhiim tranzit dahlizinda siilh olduqca zaruridir. ABg-m Minsk qrupunda isti-

rakt hamin aktiv rola bir misaldu' ya biz bunu yerina yetirntaliyik. Umidvartq ki, Er-manistanda seqkilardan sonra bu halledici ntasalalarda mtiayyan taraqqi milsahida olu-nacaq. A! erin Giirciistanda Abxaziya probleminin hallinda faal istirak etntakdan dt-

Azerbaycan Gomri.iyii Sabit lnkisaf Yolunda 651

rii gcistardiyi son saylar da taqdiraloyiqdir. Bundan savayt, AB$ afqan probleminitthalli artonSmda da Jaal rol oynamaltdr.

3. Rusiyaya miinasibatda siyasatAB$ Rusil,ant hanin b\lgada daha pozitiv rol oynamctlo razt salntaltdt. Rttsiya-

run gdrdiiyii iSlarin goxu pozitiv deyildir. Rusiyarun ltarakatlari orut gdstarir ki, ruslarasl haq@atda ltantin cilkalarin ntiistaqilliyi va suverenliyitti qabul elntirlar. Rusiya as-

linda hanin bdlgada rarici qiivvalarirl pozitiv tasirina yol vermantak, bu dlka pre:i-dentlarinin con atclqlarr regional anakdosl$a ntane olmaqdan dtril qeyri-sabitliyi

faal sakilda niidafia etntisdir.Ciizi ntasalalardan tutntuS dramatik masalalaradak yuxctnda deyilanlari tasdiqlayart

bir gox ntisallor nrivcuddur. Masalan, Daglq Qarabala I ntilyard dollar mablaginda

silah verilmasi va naticada, miinaqisanin daha do kaskinlaSntasi. Ontakdasltgm yorlu-

lunu gc)staran nrit,bati parlaq mi,sallardon biri iqor Georqadzenin toleyidir. O, 1995'

ci ilda E.$evardnadzeya qasdin taSkilina cahd gostarilmasinda Siibhali bilinir. O, hala

da Giirc'iistarun da/alarla onu taslim etmalari barada talablarina baxmayaraq, Rusiya-

nm himayasi alttndadr. Ruslar deyirlar ki, onu tapa bilmirlar. Lakin hatta biz bura-da, Konqresda onlaru canab Georqadzenin Moskvado tez-tez oldu{u yerlari gdstara

bilarik. Bela yerlardan biri deyak ki, Rusiya Federasiyau Miidafia Nozirliyina man-

sub gintnaziyadtr.Rusiyarun bu hdlgada aydm ta tabii, iqtisadi kommersiya maqsadlari vctrdtr va biz

onlon etit'af elntaliyik. Regionun iqtisadi inkisafina calb olunntast Rusiyanm dz nihtda iqtisadi git'klanntasina sahah olacaqdrr. Bu, regionu sabi t lasdiracakdir. Lakin ha-

zrda Rusiya regionda nii/uz va ntaraq araunda farqa etinastz yano$ '. Prezidett B.-Yeltsinin "neJt kantarlari ntiiharibasi" va Qarb dlkalari tarafindan " Ru.siyann ntillintaraqlanna etinost.ltEa" nriinasibatda son bayanatt reyit'ruhlqdan xdbar vennir.B.Yeltsinin Rusivu tahli)kasizlik orqanlarma btt bdlgada AB$-ut "nikhrila,sini" "ta-rozlasdu'nruq" (oru - pozntaq) iiqiin "yol va vasitalar" topna qofirtsr da bu qabil-dandir.

166 Azatbaycan Gomruyu Sabit inki$af Yolunda

4. Regional amakdaslrya yardtmArtrq qeyd etdiyint kimi, regional antakdaslq bdlganin iqtisadi qiEaklanntasina

krintak edan agardu- va regional sabitliyi qoruyub saxlayu'. Bu t)lkalar dzlarinin vucibproblemlarini - regional ntiinaqisalar, etnik itiilaJlan, su va enerji tachizatm\ infrast-rukturun mihaJiq inkisafiru, atraf niilititr tamizlanmasi ila bagh ekoloji tadbirlari, ti-carat sazislarini va s. hall etnlakdan ritrii birga iSlamalidirlar.

Bazi dlkalar ltala regional antakdasltftn mahiyyatini kiJayat qadar dark etmakqildratinda deyillar. Vacib odur ki, antakdaslt[m olnruntast va ya bir-birina qarSt tasirvasitalarinin tatbiqi son naticada har bit'inin ntaglubiyyatina gatirib E*oracaq. Br)lga-da cilkalarin aksariyyati bu haqiqati dark edir va biz arttq buna niinasibatda taSabbiis-lar gdriirilk. Masalan, Azarbaycan, Giircii.tton, Moldova ta Ukrayno prezidentlar iningdriisii zamant Avrasiya, TransqaJQaz naqliyyat dahlizinin qurulmasmda va haminbdlgada amakdasl$m va sabitliyin inkiSaf etdirilntasinda qarS qh amakdaslrytn va-cibliyi vurgulanmrsdu'. Qtrfirzrstan wsitaQi rolunu riz iizarina gdt rntilS, regional fikirayr rylarmm lrallina -vardun gdstarntaya qaltsu'ta eyni zantanda, su tachizafi kimintasalalarda regiotnl antakdaslrfia sarait yaradu'. Bela antakdaslry va qarSilqh anliltqbdlgada sabitliyin galacakda da qorunnrusutm asos Sartidir va $arq-Qarb oxunu sama-rali edir.

5. Suveren sarhadlar va yerli sarhad miihafizasiBiz tez bir zantanda bu dlkalara Saxsi miilrufiza va gdmriik iSinin qurulmasmda kci-

ntak etntaliyik. Oz sarhadlarini miihafiza sut)eren dc)ylatin slalusunun mi)hiint rantzi-dir. Lakin bu ddvlatlardan bazilarinin sarhadlari Rusiyantn sarhad xidntati tarafindanqoturur ya bu ltal onu ag Moskyo dziin n neqativ planlarmt reallasdrnaqniyyatinda olarsa, vaziyyala nazarat intkont yerir. Buna ntisal olaraq, Giirciistan gds-

tarnrak olar: oroda sarhad qoSunlart yiiklarin dlkadan dasmmast yolunda manealarqurur va Giirc stunrn,sarhad sularrnrn suvcrenliyini pozurlur. Amidvurrq ki, Giircii.r-tttn va Rusiya arasndu son darustqlar ufiurlu olacaq va Giirciistana riz daxili sularmtlezlikla nazarati altutn alnusma intkqn veratakdir.

AB$ rttiistaqil ddvlatlara yrn'dun proqrantlan taklif edir. Bunlor geniSlandirilntaliva .siiratlandirilntalidir. YuxSt talinr keqnis verli sarltad qoSunlort niiya silalurun ya

Azarbaycan Gomriiyu Sabit inkigaf Yolunda 671

texnologiyalorm bu cilkalar vasita.sila yaylmasmm qor$tsmtn almmasmdo m hiim roloynayacaqlar. Onlann hamtsr hamin silahm c)z arazilarindan qeyri-leqal naqli ila bag-

h ciddi problemlarin mr)vcudlu{unu cleyd etmiS va etiraf etmi$lar ki, onlarm dzlari la-nmi nazarati hayata keqirmak va ona samarali riayat etmak qiidratinda deyillar.

6. Olverigli iSgiizar miihitin yarad mast

iqtisadi miistaqillik va qiqaklannta bu ganc nlillatlarin u{urlu inkisaftrun miihiim

Sartidir. Biitiin sahalara xarici sarmaya qoyuluslan iqtisadiyyatm inkiSaJinda olduq-

ca vacibdir. Lakin sarmaya qoyuluSu biznes iigiln alveriSli Sarait talab edir. 70 illikkommunist iisul-idarasi "yedak" iqtisadiyyattnda ela Seylar miras qoymuSdur ki, bu,

t acriibaya va standartlara, gdzlanilan Qarb investisiyalanna yaddtr.

AB$ xarici int,estorlarm iSi iiEiln alveriSli Sarait yarada bilacak islahatlann kegiril-masina yardrm gr)slarilmasi masalasinda faalh{tru davant etdirmalidir. Bu xalqlar Sa-

raitdan qtxry edarak asas prinsiplari - qanunun aliliyi, ardtal wrgi qanunlarL vicdan-

h biznes tacri)basi kimi prinsiplari, kontmersiya sozi$lari va strukturlartnm manastnt

darindan dark etmalidirlar. Canubi Qofq", va Orta Asiya dlkalari arastnda regional

amakdashq iigiin zaruri fiziki infi'astrukturu inkiSa/ etdirmak va bu tilkalar arasmda

stx iqtisadi miinasibatlara yardrm gdstarmakdan dtril biz hantginin, beynalxalq fardiqoyuluSlar va ticaratitt inkisafi iiEiin po:itiv dalillari tarnin etmaliyik.

AB$ ixrac-idxal Bankmm maliyyalasdirmanin maqbullu{una baxnta prosesini ba-

sa qatdrmaq saylarina krimaklik gdstarntalidir. Biz u{orta, takrar stfiorla, maliyya-

lasdirma va ya OPIC va TDA-run biitiln bu dlkalara har hans digar yardmtlanrun ta-

min e dilma s ini t as diq I ama liy ik.

7. DemokratiklaSma va miistaqil mediyaNahayat, AB$ bu bdlgada dentokratiya, ddziiniiililk va vatandas camiyyatinin inki$q-

fina ilk nr)vbada yar&m gdstarmalidir. Biz dini driziimliiliik da daxil olmoqla, pliralistcamiyyatlarin arttmtna apartb gtxuran saylari lnvaslandirmaliyik. Demokraliyanm qu-

rulmasL qeyri-hdkumat taSkilatlannm, miistaqil mediarun inkisaftna, habela biitiin soha-

larda beynalxolq miibadilaya kdntak qoyulmus t,azi/alarin hallini siiratlandiracakdir.

168 Azarbaycan Gomruyu Sabit inkrgaf Yolunda

YekunYuxarrda deyilanlar bizim bu bdlgada lrayati altamiyyatli, strateji, iqtisadi va siya-

si maqsadlara nail olmaqdan dtii hayata kegiracayimiz tadbirlarin yalntz bir hissasi-dir. Nahayat, bir daha neft kamari ila alaqadar dediklarinti takrar etmak istardim. Re-gionun m staqilliyi milayyan daracada neft kamarinin Rusiya va iran arazisindan yox,$arq-Qarb istiqamatinda ugurlu tikintisindan as rdr. Ham rus, hant da iran ritorika-st bu masala ila alaqadar aydm gdstarir ki, bu r)lkalar Rusiya va iran nazaratindanazad neft kamarlari va rizlarinin bu bdlgada hcikmranlt{mm yoxlu{u arasmda birba-Sa alaqa gdriirlar. Bu iki iilka arasmda miinasibatlarin barpa olundugunu m sahida et-mayimiz da tasadiifi deyil.

Amerika siyosati Canubi Qafqazda c)z qiidratini artrr. Ominik ki, ABg-m bu dl-kalara yenidanqurma islari aparnuqda va dz miistaqilliklarini qorumaqda k6mak et-ntak iiqiin har ciir intkanlart vardtr. Harqand aydmdtr ki, bu \lkada hayatakeqirilanlar - siilltii, a7tq ya suyeren likuntatlari, iqtisadi qiEaklanma va Qarbla kom-ntunikasiyalart nriidafia, Bit'lasnis $tatlarm, habela bu regionun bi)tiin cilkalarininmaraqlarma tam uy{un galir".

2.2.2. RUSiYA CAGTRT$r

SSRi-nin dagrlmasr yalruz zahiren ham de ilk vaxtlarda a$kar monoqiitbliidiinya xiilyasrnr yaradrrdr. Lakin nezere alsaq ki, Rusiya geosiyasi vezifeleribirmenal qakilde qoyub, he11 etmaye qadir mtrakkeb, tarixen tegekkiil tapmrgdrivletdir, zahiri gciriiniig yanl$ teessiirat formalagdrra bilor. Postsovet dovriindaevvelki ideoloji ortiik Xezer regionu ile bagh Rusiya-Amerika dialoqununinkigahna birbaga tesir gostermese de, miinasibetlarin ilslubu mehribandiplomatik xiisusiyyat kesb etse da, Rusiya awelki kimi Canubi Qalqazda ijziiniinsiyasi-iqtisadi iisti.inliiyiinii artrrrr va artrrmaqda davam edir. Har geyden evvol goxvaxt $imal-Cenub dehlizi adlanan kommunikasiya siyaseti meselelarinda. Xariciveziyyeti daha yaxgr derk etmekden otrii riten yiizilliyin 90-cr illerinin ortalarrndaBirlik daxilinde neqliyyat imkanlarrna xiisusi yer ayrran rus analitiklerinin siyasi

Azarbaycan Gdmr0yi Sabit inkisaf Yolunda 6eI

proqnozlanna vo gergokliye diqqet yetirek.Avropadan Birlik rilkalarina neqliyyat dehlizi mrivzusu 90-cr illarin daha aktual

problemlerine gevrilib. Bu ve digar meselelerin hallini n<ivbati minilliyin evvellorin-de neqliyyat yollannrn inkigah tigiin asas saymaq olar.

Aydrndrr ki, Rusiya iigiin Berlin-Var$ava-Minsk-Moskva margrutu ve bu dehli-zin gelecekde "Transsib"a grxmaqla Nijni-Novqoroda qader uzadrlmasr dahaboytik maraq dofiurur. Rusiya ekspertlarinin hesablamalarrna gtire, "Transsib"Avropaya gedan yiik axrnrnrn 30 faizini tjz iizerine gtitiira bilar ki, bu da ilde birmilyon konteyner demokdir. Amma ela problemler de var ki, MDB olkeleri artrqbunlarla qargrlagrr, yaxud yaxrn vaxtlarda iizlege biler. Bu, bir terefden respublikaqanunvericiliklerinin uyfunlagdrrrlmasr, bir neqliyyat sisteminden digerine keqidzamanr iize grxan getinlikler, yiiklerin tehliikasizliyi meseleleri, diger terefden isa

Orta Asiya-Qafqaz-Avropa ("TRASEKA") neqliyyat dehlizinin yaradrlmasr pers-pektivi ila bafihdrr. (Bu mesele 1998-ci ilin sentyabrrnda Bakrda keqirilen Beynal-xalq Konlransda kenig miizakire olunub. Konfransda igtirak eden 32 olkanindtivlet baggrlarr ve niimayendeleri miihiim kommunikasiya sazigleri va razrlagmala-n imzalayrblar.)

Yeri gelmiqken xatrrladaq ki, Tecen-Serexs-Msghad dorniryol magistrahnrn agr-

Irgr zamanr Azerbaycan, Giirciistan, Ozbekistan ve Tiirkmenistan arasrnda neqliy-yat sahesinde emekdaqlq haqqrnda razrlaqma imzalanmrgdr. O zaman nazarda tu-tulan naqliyyat magistrah "Transsib"le reqabat tagkil ede biler, hemin region dlke-lerine ilkin nelti ve pambrgr neql etmek imkanr yaradar va perspektivda Xezar hov-zesinin neheng karbohidrogen ehtiyatlannr iqtisadiyyata qoqardr. Bu dehlizin esas

hisselarindan biri kimi Qara ve Xezer denizlerindaki limanlarr g<istere bilarik.MDB daxilinde inteqrasiya prosesleri gargivesinda mtisbet meyllar meydana g-

eldiyi teqdirde hem Markazi Asiya, Zaqafqaziya, Qara donizyanr ve Dunay hovza-si olkelerinin, hem de "Transsib"le elaqedar dohlizin neqliyyat sahesinde qargrhqhlaydal amakdaghfir iiqiin elverigli garait de yarana biler. Takca ele bu, qargrlqh se-

mere veran mal ve xidmat miibadilasi iigiin elverigli gerait yaradrr.Conub dehlizina gelinco demek lazrmdrr ki. perspektivde geosiyasi variantrn -

Boyilk ipek yolunun berpasr goz qabafrndadrr.

l70 Azarbaycan Gomrriyu Sabit inkisaF Yolunda

Problemin mentiqi tarixi kimi, 1995-ci ilin gostericilorina miiraciat edak. Elahamin gtistoricilerin tehlilinin osaslnda da gelacak taleyrikhi sahenin esas inkigafmeylleri aydrnlagacaq.

Statistik melumatlara gore, 1995-ci ilin yanvar-may aylannda Birlik dlkelorindetimumi istifadede olan neqliyyatrn biitiin novlari (boru kemeri olmadan) ila yi.ik da-qtmalan aga[rdakr kimi seciyyelanir:

Birlik olkelarinin magistral demiryol neqliyyatr ile 1995-ci ilin yanvar-may ayla-rrnda 684 milyon ton yiik grinderilib ki, bu da 1994-cn ilin miivafiq drivr{i ile mii-qayisade 7o/o azdr. May ayrnda orta gtindalik yiiklema aprel ayr ile miiqayisede 2%agagr diigiib. Damiryol neqliyyatr ile Birlik drlvlatlerina yiiklerin gondarilmesi haq-qrnda melumatlar cedvelda gostarilir:

1994-cii ilin yanvar-may aylan ile miiqayisede dag komiiriin demir yolu ila gci-nderilmasi Tacikistanda 75%,, Ermanistanda 3'7o/o, Qazaxrstanda l5%, Rusiyada5%, Ukraynada l2ok; neft ve neft mohsullarrnrn gcindarilmesi: Azerbaycanda l\ok,Moldovada 23%, Rusiyada 9%, Tacikistanda l7oh, Ozbekistanda 33%, Ukrayna-da l3o/o; kimyavi ve mineral giibrelerin grinderilmesi: Azerbaycanda 8l%, Moldo-vada 35'h, Tacikistanda 29%. Ozbakist anda 24"/o; taxta-qalban yiiklarinin gonde-rilmasi: Azerbaycanda 55%, Ermanistanda 75ok, Qazaxrstanda l2k, Moldovada50%, Tacikistarfia l7ok, Ozbekistanda 28o/o azalb.

1995-ci ilin yanvar-may aylannda i.imumi istifadade olan avtomobil naqliyyatrmiiassiselari ile yiik daqrmalan 1996-cr ilin mtivafiq dovrti ile mi.iqayisede Belarus-da30ok, Qrrlrzrstanda 42ok,Moldovada28'/o, Tacikistanda 6%, OzbekistandaSYo,Ukraynada 25ok aSag diigiib. Rusiyada kommersiya avtomobil dagrmalan ila maq-

[ul olan britiin avtomobil neqliyyat miiessisaleri va sahibkarlar (fiziki gexsler) te-refinden hamin ilin yanvar-may aylannda <itan ilin miivafiq dovriine nisbeten 20%az yiik dagrnrb.

1995-ci ilin yanvar-may aylarrnda Belarusun daxili su noqliyyatr ile 1994-cii ilinhemin dovriina nisbatan iigde iki dela. issrk-Kul gamiqiliyi i/B lerrgrzrstan) - 38%,Rusiyanrn - 3Yo, Ukraynanrn gemileri 1La l2ok az yiik dagrnrb.

1995-ci ilin yanvar-may aylarrnda magistral boru kamerleri ile: Belarusda 22,9milyon ton neft ( 1994-cii ilin yanvar-may aylannda l07ok) va 7,2 milyon ton qaz

Azarbaycan Gomruyai Sabit inkigaf Yotunda

(96%), Rusiya da - 207 milyon ton qaz (98%), 120 milyon ton nelt (98%) va 8,4 mil-yon ton nelt mehsullarr (105%); Ozbakistanda - 16,8 milyon Lorl qaz (102%) ve 98

min ton neft (14%);Ukraynada - 78,1 milyon tor, qaz (101'%), 25,6 milyon ton neft(102%) va 100,8 min ton nelt mehsullarr (39%) naql edilib.

1995-ci ilin yanvar-may aylarlnda MDB dtivletlerinda ictimai naqliyyatrn biitiinnovleri ile (gehar elektrik va taksomotor neqliyyatrndan baqqa) sernigin daqrmala-

rr aqalrdakr gekilde seciyyalanir:1995-ci ilin yanvar-aprel aylannda serniginlerin demiryol neqliyyatt ile giinderil-

masi Qrrlrzrstanda 50'h. Belarusda l6%. Moldova ve Ozbekistanda l5'zo. Rusiya-da l0o/o ixtisar olunub.

1994-cn ilin yanvar-aprel aylan ile miiqayisede serniginlerin rimumi istifadeda

olan avtomobil naqliyyatr ila dagrnmasr Belarusda 27o/",1)kraynada l3/". Ozbakis-

tanda9ok, Rusiyada 6uk aza\b.Hava neqliyyatr ile Qrrgrzrstanda 1,4 defe, Moldovada 1,3 defe, Ukraynada 1,2

dafe gox, Belarusda va Ozbekistanda 3%,, Rusiyada 6uk az sernigin daqtnrb.

Tebii ki, geosiyasi goraitin deyigmesi gec-tez yeni siyasi vektorlarln xarakterininiimayig etdiren yeni neqliyyat dehlizlarinin peyda olmasrna gatirib grxaracaq. Bugtn iigiin iso bir mesela aydrndrr: indi movcud olan kommunikasiyalar hele uzun

miiddet saxlanacaq. Birlik tjlkelari bazarlart u!runda neqliyyat reqabeti konteks-

tinde movcud kommunikasiyalardan istilada iizerinde inhisargrhq hiiququ u[run-da raqabetin giiclaneceyi da istisna edilmir.

inlormasiya prosesleri. Hazrkr dtivrde biz hamtmtz nahenk tarixi ehemiyyetdagryan hadisalorin gahidi oluruq, yani bazar iqtisadiyyatrnr - talebatrn vo teklifla-rin dinamikasr anrnrn iqtisadiyyatrnl semereli informasiya sistemi olmadan tesavv-

iira gatirmek miimkiin deyil. Yeri galmiqken qeyd edak ki. SSRi-de xalq tasorriifa-trnrn modernleqdirilmesi istiqametinde kommunikasiya cehdlerine engel ttiradenesas amillorden biri de mehz semereli inlormasiya sisteminin yoxlu[u idi.

Obyektiv tarixi qanunauyfiunlugun mentiqi neticesi budur ki, diinya birliyi dur-madan qlobal informasiya mekanlna dofru irelileyir. Birlik olkelarina gelinca iso

demak laamdrr ki, bohrandan gtxmaqla elaqedar masalelerin halli, eleco da inteq-rasiya meylleri, bagar teroqqisi proseslerina uyfiunlagrnaq ve s. inlormasiya camiy-

-m Azarbaycan GcimrLiyLi Sabit inkigaf Yolunda

yati tekmillagmoden heyata kege bilmaz. Netica tam birmanahdrr - bu arnila ddvletmiqyasrnda diqqet yetinneyan olkelar ilk novbede rizlerinin milli tehliikasizliyinezerbo endirirlar.

Bela bir fakta miiraciet edek: SSRi-do informasiyalagdrrmanrn yegana "hereket-verici" qiiwesi kimi olkanin Herbi Sanaye Kompleksi (HSK) grxrq edirdi. Ooziintin strateji moqsadlarina gore. qabaqcrl cilkalerda - SSRi-nin biittin diinyadakrhorbi raqiblerinde olan analoji kompleksin texnoloji saviyyasine uygunlagmal idi.

Amma, hetta sovet HSK-nrn inforrnasiya teminatrnda da bu ve ya diger miida-fie mahsulunun elmi tutumu soviyyasindan asrlr olaraq ayn-ayn idaroler arasrndaehomiyyetli dareceda uyfiunsuzluqlar movcud idi.

Birlik tilkeleri, ilk novbede isa Rusiya yalnrz 80-ci illerin ortalarrnda informasi-yalaqma sahesinda giiclii takana maruz qaldrlar.

Bu da giibhasizdir ki, Birlik olkelori iqtisadiyyatrnrn diinya tesarriifattna inteqra-siyalagmasr zeruratindon asrL olaraq inlormasiya makanr da gricln siiretla genigle-necak. Beynalxalq ekspertlerin fikrinca. Rusiya informatika va rabita vasitelarilateminat seviyyasina gore, 1996-cr ilin evvelinde diiLnyada 48-ci yeri tuturdu.

Her halda bazar iqtisadiyyatrna kegid ve ticaret qaydalarrnrn liberallagmasr ilegartlenen kompiiter "hay-kiiyti" comiyyatin informasiyalagtnast yolunda xeyli iroli-loyiqe sabeb oldu. Buna baxmayaraq, Birlik olkelerinde komptiterlerdon istifadeolunmasrnda oziinii gosteran asas problern budur ki. onlartn dtinya kommunikasi-ya gabekesine glxmaq imkanlan, demak olar ki, mehduddur. Bununla alaqadar.Rusiyada olkanin beynelxalq rabite qabakasine qrxr-$r tiqiin kompleks proqram ha-zrrlanmrgdr. Lakin Rusiyanrn bu saheda xeyli geri qalmastna baxmayaraq, rilkadebeynalxalq telekommunikasiyantn miiasir raqemli sisteminin yaradrlmasr sahesin-

do ilk merhala 1993-cii il aprelin 10-da Rusiya Federasiyasr Danimarka beynal-xalq rabite kompleksinin istiladaya verilmasi olub. Elaco de 1993-cii ilde "Rostele-kom" SC tutumu 7680 kanal olan Rusiya-Finlandiya (Sankt-Peterburq-Lapeyran-ta) lif-optik rabite xattini (LORX) istismara buraxrb.

Rusiyanrn beynelxalq rabite gebekelerine grxrgr ve Rusiya telekommunikasiyagebekesinin miiasir standartlara kegmesi sahesinda kornpleks proqramrn ikincimerholesi. 1995-ci il fevrahn I 5-de Xabarovskda $erq kon-rpleksinin (Rusiya-Yapo-

Azorbaycan Gdmrriyil Sabit lnki$af Yolunda 731

Yiiklerin giinderilmesi Yiik diivrivyesimln. ton. 1994-cii ilin

yanvar-mayaylan iigiin, %-le

mlrd. t-km 1994-c[ ilinyanvar-may aylantigiin, %-la

Azarbaycan(yanvar-mav)

8.9 7.'7 1.1 '74

Ermanistan(yanvar-may)

0.5 110 0.1 134

Belans 55.0 77 11.9 92GiircilstanQazaxst;ur(vanvar-mav)

9.4 79 32.3 98

Moldova 2.9 80 1.3 92OrrErzrstan 1.8 5'.7 0.3 72Rr.siva 1045.9 8'7 654.8 9.1Tacikistan 3.0 84,0 0.9 100.4

TiiLrkmenistanOzbekistan 101.0 109 9.7 69l-lkray,na 229.6 62

niya-Cenubi Koreya) agrhgr oldu. Rusiyanrn beynelxalq rabitesinin yaradrlmasl sa-hasinde kenig proqramln heyata kegirilmesinin iirgiincii merhelesi - yerin iistiindeMoskva-Rostov-Don-Novorossiysk lil-optik xettinin, elece de sualtr Novorossiys-k-Odessa-istanbul-Palermo lif-optik xettinin daxil oldugu cenub kompleksi ob-yektlarinin istiladaya verilmesidir. Gelecekde Voronej, Lipetsk ve diger vilayetmerkezlorinin da xatta qogulmasr nazarde tutulur. Tranzit manteqalardon vilayetmorkezlerinin 2l geherlerarasr ATS-dak 1540 km. uzunlu[unda rabite xettinin ti-kintisi baga gatrb. Qeyd etmak vacibdir ki, 1996-cr ilda Samarada, Yekaterinburq-da, Novosibirskde beynalxalq kommunikasiya merkazlari istismara verilib; Kinqi-sepp-Xarbin vo Moskva-Sankt-Peterburq lif-optik rabite xatlarinin (LORX) tikin-tisi baga gatdrnhb.

Belelikle, bu giiclii rabite obyektlerinin istiladeye verilmesi Rusiyanrn hem yaxrngalacekde, ham de perspektivde iimumi istilado qobekesi iigiin lazrrni qeder beynel-

174 Azarbaycan Gdmriiyu Sabit inkrgaf Yolund'

1995-ci il mln. ton 1995-ci ilde %-b 1994-cii ila nisbatde

May l995-ci il 1995{iilin aprelina nisbetda

'2,-lc (orta giindelikyiiklame)yeuvar-rEry may yanvar-

maymay

Azerbaycan 3.2 0.6 62 57 79Ermanistan 0.2 008 l14 118 I (r9

Belarus 18.9 100.4 8lGi.ircristan 2.3 0.4 200 144 100

Qazarstan 66.2 13.3 91 87 103

OrrErzrstan 0.3 0.05 49 67 85Moldova 1.5 0.3 88 86 97

Rmiya 426,3 87.6 95 99.0 99.0

Tacikistan 0.4 0.06 46 27 79

Tiirkmanistan 4.2 0.8 62 75 97Ozbakistan 12.5 2.9 67 78 108

I Ikravna 147.4 30.6 91 86 94

xalq kanalla tamin olunmastna imkan yaradacaq.Daha bir miihtirn rncivzu - intellektuallaqrna kontekstinda infonnatika barode.Cemiyyatin informasiyahllrrun asas qiymat meyarlanndan biri onun vetendag-

lannrn [mumtehsil saviyyasidir. Oger iqtisadi cehatdan inkigaf etmig olkalerin eli-tar ozel va kiitlavi moktablarinda hazrrhq saviyyesini nazara almasaq, deye bilerikki. orada iimumi tahsilin vezif.:leri biitovliikda SSRi-ya nisbatan daha az eflektlohall edilirdi.

MDB yaradrldrqdan sonra inkigaf etn.riq olkalerda movcud tehsil sahesinin inki-gaf rneyllarini takrar eden proses ba$landl. Bu proses xeyli sayda hem miisbet, hern

da rnanfi cohotleri iize qrxardr: bir tarelden Rusiyada ahnan diplomlar bazi MDBolkelerinda tanrndr, digar terefden, iimumi tehsil hamrnr ehale etmadi, "beyin" axr-nr baglandr. ham orta rnakteb gagirdlerinin. hem da ali tahsilli miiLtaxessislerin ha-zrrhq saviyyasinda tabaqalaqme oziiLnii gdstardi. Neticada. camiyyatin kaskin teba-qelagmasi. igsizlik va sosial ziddiyyatler esl balaya qevrildi. Amma bazar mtinasi-

Azarbaycan GomriiyLl Sabil inkigaf Yolunda 7sl

Serniqinlerin giinderilmasi SerniEin diiwiyyesi

mln. nefer1994-c[ ilinyanvar-aprel aylannanisbatdc %n-la

mlrd. sernigin1994-9ii ilinyanvar-aprel aylarrnnisbetda 7n-la

Azerbaycan(yanvar-aprel) 9,9 84 1,5 77

Ermenistan(yanvar-aprel) 1'7,9 162 0,4 110

Belarus 518,9 14 8,1 84

Giirciistan

Qazaxstan(yanvar-aprbl)

7{ 81

Qrr!rzrstan 5R1 113 0,8 116

Moldova 97 0,1 101

Rusrya \tD,5 94 1%,5 88

Tacikistan(yanvar-aprel) 21,5 94 0,4 95

Tiirkmenistan

Ozbekistan 758,4 91 '7,0 83

lJkralna 14624 6/ 15,5 91

betleri drivletin tahsil seviyyesini xarakteize eden bagqa meyarlar ireli siiriir ve

dovlet, oz gelecoyi namine diinya seviyyesinden geri qalmamaq mexanizmini tor-malaqdrrmaq meqsedile vasitelar axtarrb tapmahdrr (tehsil, elm ve s.).

Her halda bele bir fakt diqqeti celb edir ki, comiyyetin informasiyalaqdtrrlmastderecesinin yiikseldilmesinin esas stimulu azad mal ve xidmet bazartnda goxsayh

istehsalqrlarrn sart roqabot miibarizesidir. Mtikammel mahsullarrn getdikce artma-sr da ele bunun naticesidir. Bu da oz ntivbesinda iqtisadi cahetden feal vetandagla-

116 Azarbaycan GomrrlyU Sabit inkigaf Yolunda

nn seviyyesinin yirkselmosini stimullagdrrrr.Belelikle, istor mal, istersa da emok bazarrnda reqabet giiclenir vo bu da yiiksek

seviyyali kadrlara ehtiyac Aeraiti yaradrr.inkigal etmig rilkelar "internet" beynalxalq rabite sistemine qogulduqca bu

problem daha da aktuallagrr. "internet" sistemi galacek de bazarda qlobal deyiqik-liye sebob ola bilecak elektron bazar makanrnln yaranmaslna griclii tekan verib.Bele ki, bizim fikrimizce, diinya iqtisadi makanrnda mal va xidmet bazart mexaniz-mi heyata kegirilerken xarclarin minimumlagdrnlmasr paradiqmasr miigahide olu-nur.

1995-ci ilin fevralnda "boyiik yeddiilliyin" Briisselda kegirilen inlormasiya bir-liyinin hokumat konlransrnda qrup i.izvleri "Kiqik ve orta sahibkarhq iigiin qlobalbazar" (KOS) adh srnaq layihosini taklil etmigdiler. Hamin layihonin meqsadi ki-gik va orta miiassisalarin raqabat qabiliyyetini artlrmaq ve onlartn diinya ticarotin-de faal igtirakrnr temin etmek idi.

Bununla elaqadar fealiyyatin esas istiqametlerini miieyyenlagdiren iig mdvzu ha-zrrlanmrgdr:

* KOS iigtin qlobal informasiya gabekeleri;* KOS-un biznes-telabatr:+ elektron kommersiya iizra beynelxalq test layihelari.Tebii ki, MDB olkeleri, o crimleden Azarbaycan bu qlobal proseslerdan kenar-

da qalmamahdrrlar, eks toqdirde. "inkigahn asimmetrizm masalesi" daha da artar,rilkelorin beynelxalq iqtisadi mekana uygunla$maq imkanr isa xeyli gatinleqe biler.

Geoiqtisadi aspekt. Bu giin hamrya bellidir ki, yeni yaranmr$ dovlatlerin bir-bi-rinden uzaqlagma meyli xeyli derinlegib ve neticesi bilinrneyan vaziyyele getirib gr-

xara biler. Ogar markezdenqagma qiivvaleri hakimiyyet va miilkiyyat veriblersa,onda markezeqagan qiivvalar artrq rizlarinin iqtisadi potensiahnr tamamile dafirl-maqdan xilas etmoye iimid besleye bilmezdilar, yeni ager ne vaxtsa "birlikden par-galanmafia dolru" praktik siyaset ciztinii gristaribsa, indiki dovrde "pargalanma-dan birliye doqru" geraiti yaranrb. Qeyd edek ki, srihbet yalnrz iqtisadi kontekstde"birlik"den gedir.

Tanrnmtq tedqiqatgr N.$melyovun qeyd etdiyi kimi, iqtisadi makamn birliye,

Azarbaycan GomrLlyd Sabit inkigaf Yolunda 771

yani "iimumi bazara" gevrihnesi iigtin vahid gomri.ik rejimi, lovqelmilli bankrn rah-berlik etdiyi ikiyaruslu bank sistemi, lovqalmilli valyutasr, mallann, i99i qtivvosi-nin, ehni-texniki birliklarin azad yerdeyigmasi iigiin $eraiti ve bele bir birlik erazi-sinde miilkiyyet elda etmek iigiin mehdudiyyatsiz azadhq da daxil olmaqla kapita-h, birga idare edilan va maliyyoleqdirilen inlrastrukturu, i.imumi ehtiyaclar iigin bii-dcasi olmahdrr. Tabiidir ki, yeni taserriilatgrlq miihitinda bela bir birliyin tagkiliBirlik olkelerinda elverigli siyasi, iqtisadi iqlim miihitinde neheng igler ve vaxt taleb

edacak. Ustelik MDB i.izvti olan ijlkelar bele bir birliyin zeruratini baga diigmalidir.Umumi iqtisadi makantn rnijhkamlandirilmasi perspektivlarini 1994-ciiL ilda tes-

diq edilmig MDB olkalerinin iqtisadi ittifaqr haqqrnda mtiqavilasi ntimayig etdirdi.Mtqavile, iqtisadi ittilaqrn dord merhelede yaradrlmastnt nezerda tuturdu:

I . Azad ticaretin drivletlerarasr assosiasiyasr.

2. Gomriik ittrlaqr.3. Umumi mal, xidmot, kapital, igqi qiivvasi bazarr.4. Valyuta (pult ittifaqr.Lakin bu miiqavilonin konkret va ellektiv mazmunla tskmillagdirilmesi onun

heyata kegirilma rnexanizminin yiiksek teleblarina cavab vermir. Bundan ba;qa.inkigal ferqleri ve maliyye-kredit siyasetinin miixtelifliyi de angele gevrilir. Sonra-lar vahid iqtisadi mekanrn barpast istiqametinde emali addtmlar 1996-ct il nrarttn29-da Belarusun, Qazaxrstanrn, Qrrfrzrstanrn ve Rusiyanrn iqtisadi ve humanitarsahalarde inteqrasiyasrnrn darinlegdirilmasi, elaca de 1996-cr il aprelin 2-de Rusiyava Belarusun tarkibinde suveren respublikalar Birliyinin yaradtlmast haqqrnda im-zaladrgr miiqavilalarla atrldr. Rusiya ve Belarus arasrndakt ittilaq sazipi isa heminmiiqavilenin davamr o1du.

Bu razrlagmalar diger dovlatlarin koniillilliik, qargrlql faydalhq ve baraberh-iiquqluq esasrnda qogulmalan iigiin agrqdrr. Bununla alaqedar, hatta iqtisadi-siya-si kontekstde prinsipce tamamile tebii va mentiqi gortine bilecak asimmetrik inki-gal imkanlanna rnalik olkelerin inteqrasiyasr tendensiyasr yarana bi1ar. Biz artrqanaloji elaqelar yaradrlmasrnrn gahidiyik (istsr ikiterofli, isterse da goxtsrefli asas-

larla). Lakin uzaq perspektivda inteqrasiya qruplagrnast kimi, MDB-nin va tabiiki, igtirakgr olkaterin mohkamlondirilmesi iigtin diinya iqtisadi makanrnda ele bir

lze Azarbaycan GdmrilyLl Sabit inkigaf Yolunda

qamma tapmaq lazrmdrr ki, oz reqabet qabiliyyetina gora liderlik ede bilsin (mesa-len, kosrnik texnologiyalann aynca layiheleri va saira).

Daha sonra - respublikalararasr ixtisasla$manln. istehsal strukturunun istiqa-matlandirilmiq qakilda yenidan qurulmasr, mahsul istehsah va xidmet sahelerinintexnoloji asaslannrn tekmillegmasinde srgrayrglann teminatr, iri iqtisadi proqram-larrn iglanmesi va tetbiqi zaruridir.

Eyni zamanda mikrosaviyyede inteqrasiya, yeni iilqi elaqelarin inkiqafi, birgomtiassisolarin ve transmilli istehsalat, kommersiya va maliyya strukturlannrn yara-drhnasr kimi miihiim amilleri da nazarden qagrrmaq olmaz. Belalikla, srihbet iri ma-liyya-senaye qruplarrnrn (MSQ) yaradrlmasrndan gedir. Bele ki, onlar eyni zenci-rin halqolerina Eevrildikda (rnasalan. HSK miiessiselarinin miidafia zavodlannr ye-ni saviyyeye qaldrrmaq ve onlarrn yi.iksek texnoloji potensiahnr nozara alaraq ixracsiyaseti ila diinya bazartna glxmaq olardr) iizvi esas rolunu oynayrrlar. Bu ise artrqqarrgrqhgr del etmek tendensiyasrdrr.

Belalikle, Rusiya versiyasrna gore MDB olkalarinin iqtisadi inteqrasiyasrnrn bagtutdugunu demak hala tezdir. inteqrasiya tereqqisi boyiik saltanetgilik diigiinceleri-ni yox, siyasi irada va sabab-netice alaqelarini nezare almalr telob edir. Boyi.ik do-vletqilik xiilyasr ise oten esrlerin siyasi tarixi nazars ahndrqda. qargrhqh iqtisadi ala-qalerin inkiqahnda baghca engallerdan biridir.

Az6rbaycan GdmrLlyil Sabit inkigaf Yolunda isl

I III FOSiL.1..I GOMRUK siyAsori - igrisaoi isrannrranI xoNrpxsriNne

3.1. AZoRBAycnN c6lrnuytr ierisDiisrnrurlanrN cnnigiNoe

Gomriik sistemi olduqca vacib bir fealiyyet sahesidir. Azerbaycan Respublika-sr iqtisadiyyatrnrn dirqeldilmesinde, islahatlarrn derinlagmesinin temin edilmasin-de, investisiya siyasetindo, daxili bazann yad iinsiirlardan qorunmaslnda, on bagh-casr isa, dovlat biidcesinin gelirler hissasinin formalaqmasrnda, qagaqmalgrhq vegomriik qaydalannrn pozulmasrna qargr mi,ibarizanin giiclendirilmasindo gomriiksistemi miistasna ehemiyyet dagryrr. Olkemizin iqtisadi tahliikesizliyinin, suverenli-yinin va milli menafeyinin qorunmasrnda g<imriik orqanlarrnrn da briyiik rolu var-drr. Xiisusila qeyd etmek lazrmdrr ki, mehz iimummilli liderimiz Heydar Oliyevindiqqet ve qayflrsr sayesinde bu giin grimriik sistemi dcivlatin strateji marafirnrn, iq-tisadi tehlilkesizliyinin terninatgrlarrndan birine gevrilmigdir. Gomriik orqanlarrnagristarilan etimadrn neticasidir ki. Azarbaycan Gomriik Tegkilatr oz faaliyyotindeson illar esash driniiga nail olmugdur. Yaxrn ve uzaq xarici olkelorin g6mriik orqan-larr ile iggiizar olaqalar yaratmaqla amakdaghgrmrz giinden-gtina geniglenir,gomriik xidmeti ila bagh beynalxalq lorumlarda respublikamz layiqinco tamsilolunur.

Bu giin miibaligasiz demak olar ki, Azarbaycan gomriiyii giindalik lealiyyatiniolkada aparrlan iqtisadi siyasete uygun qurma[a gaLgmrg ve respublikanrn iqtisadi

Azatbaycan Gdmriiyu Sabit inkigaf Yolunda 81T-

siyasatini heyata kegiren an rniihiim qurumlardan birine gevrihnigdir. Goriilan iglar'

ve heyata kegirilen tedbirlar neticosinde gdrnriik sisteminin rnaddi-texniki ve nor-mativ bazasr xeyli mohkemlendirilmi;, dovlet biidcesi galirlarinin lolrnalaqdtrrlma-srnda grimriik vergi vo riisumlannrn xiisusi gakisi xeyli artmrgdrr. Bir ceheti da

nazere gatdrrmaq yerine diigardi ki, gomrtik orqanlart respublikada aparrlan iqti-sadi islahatlarda va bazar miinasibatlarinin quruhnasrnda dz yeri olan goxfunksi-yalr bir kompleksa gevrilmigdir. Gomriik nazareti giiclandirilmiq , nezaret lonnalarttekmillegdirilmig, maliyya-vergi intizamrnrn va norrnativ bazanrn mtjhkemlandiril-mesi sahesinde ardrcrl iqlar goriilmiiqdi.ir. Gornriik nezaratinin semeraliliyinin artr-nlmasr, gomriik - buraxtLg mentaqalarinin maddi-texniki bazastntn mohkamlandi-rilmosi. yeni menteqelerin yaradrlmasr, gomriik xidrnetinin avtomatlaqdrrrlrrrq ida-reetma sistemine kegirilmasi, tarif-tenzimlenma sisteminin takmillegdirilmasi, qa-gaqmalgrh!a qargt miibarizenin gi.iclandirilmesi artrq tiz semaresini vermekdadir.Bela bir laktr qeyd etmek yerina diiqer ki, ager 1994-cii ilda Azarbaycan Respubli-kasrnrn gomrtk sistemi iizre cemi 17,4 milyard manat giimriik vergi ve riisumlarttoplanrb btidceya kogiiriilmiigdrise, 2004-cii ilda bu raqern 1 triliyon 303,3 milyardmanat olmugdur.

Onu da qeyd edak kr, 199'/ -ci ildo qiiwaya minan Grimriik Mecellosina asasen

hiiquq-miihafize orqanl statusu almrg gomriik orqanlartmtztn amekdaglan qaqaq-

malgrhq ve gomriik qaydalannrn pozulmastna qargr daha ciddi va konkret tadbir-ler gormek habele grimriik igi sahesinde hiiquqpozmalartn ilkin istintaqtnraparmaq mkanr alda etmiqler. Sozsiiz ki, g6mriik orqanlartna hiiquq-miihahzafunksiyalarrnrn verilmesi dovletin iqtisadi manaleyinin va tehliikesizliyinin qorun-masr iizre igin giiclandirihnesino sebeb olmu;dur. 2004-ci.i ilde qagaqmalgrlq va

grimriik qaydalarrnrn pozulmasrna qargr miibariza istiqametinde hayata kegirilantedbirlar neticasindo 2584 hiiLquqpozma laktr aqkar edihniq, bu da avvalki ille mii-qayisade xeyli goxdur.

Umummilli lider Heydar Oliyevin "Biz diinyadu niistaqil A:arbaycttrtut niiJ :u-nun qaldnlmasmo, iqtisadi mki$ufina bdyilk yardm edan, rarici iqtisadi alaqalarda

layiqli yer tuta bilan bir gc)nriik ,\isteni ))oro ttltaltyrq " fikrini arnali igimizde esas ki-mi qobul ederek di.inyanrn qabaqcrl olkelerinin tacriibesinden behrelanmeyi, In i.ir-

l82 Azorbaycan Gcjmruyri Sabit inkigaf Yolunda

xtelif dovlatlarle qarqrLqh amakdagL[r esas maselolorden biri hesab edirik. Tasadii-fi deyildir ki, bu giin respublikamrz Umumdiinya Gomrtik Tagkilatrnrn, iqtisadiOmekdaglq Tagkilatrnrn ve bir srra beynalxalq qurumlann iizviidiir. Gomriik or-qanlannda avtomatlagdrrrlmrq idaraetme sistemine kegidi tam tamin etmek, mtia-sir tipli terminallar yaratmaq, gomriik orqanlarrnrn modernleqdirilmesi iginidavam etdirmek, sarhad-kegid menteqelarini en yeni avadanhq, cihazlarla teminetmek, xidmat madeniyyetini daim yiiksaltmekla yanagr, gomriik nazaretini tekmil-legdirmak, kadrlann pega hazrrhlrnr artrrmaq, beynalxalq elaqalari daha dageniglendirmak hkrimizca, gomriik sisteminin diinya standartlarrna cavab verma-si i.igiin gdriilecek zaruri tedbirle r hazrda bunlardrr. onlann heyata kegirilmasiiiqiin daim axtan$dayrq. indiye kimi. gomrtik sanedlorinin ve gomriik teminatlan-nrn tanlnmasl haqqrnda, qagaqmalgrhq vo grimriik qaydalannrn pozulmasrna qar-9r miibarize sahesinde bir srra xarici rilkalerin grimriik xidmeti orqanlan ila gomnikmasaleleri ilzre emokdaghq ve qargrhqh yardrm haqqrnda sazig imzalanml$ vo bu i$ulurla davam etdirilmekdadir.

Gomriik xidmetinin avtomatlagdrnlmrg idareetme sisterni konsepsiyasrna uygunolaraq qlobal qabake yaradrlmlt, gdmriikxanalann ekseriyyeti ile "Modem elaqe"temin edilmig, idxal-ixrac emaliyyatlarr iizra grimriikxanalardan daxil olan giinda-1ik malumat esasrnda "Giin" melumat bazasr, sarhed-kegid menteqelerinden giin-dolik kegon yiikler baresinde "Serhad" melumat bazasr yaradrlmrgdrr. idxal olunanmallann qiymetine nazarati giiclandirmek iigiin onlarrn maksimum, minimum vacari qiymetlerini miiayyan eden giindelik proqram tartib edilmigdir. Gtrmriik neza-ratinin semeraliliyini artrrmaq meqsedila komitenin markezi laboratoriyasr enmiiasir avadanlqlarla techiz edilmig. gomriik-buraxrhg mentaqeleri iigr.in xiisusiavadanhq ve diger zeruri texniki vasitaler ahnmrgdrr. Xarici iqtisadi elaqa igtirak-grlarrna gomrtik xidmatinin seviyyosini yiikseltmek maqsedila miiasir grimriikidarolori va postlan yaradrlmrgdrr. Gomriik emakdaglarrnrn pege hazrrlgrnln artr-nlmasr ve onlann lealiyyetinin beynalxalq normalara cavab veracek seviyyaya qal-drrtlmast meqsedila komitenin nezdinda miiasir texniki vasitelerla tamin edilen ted-ris merkazi va Umumdiinya Gomriik regkilatrnrn Bakr Regional radris Markeziyaradrlmrgdrr.

Azarbaycan Gdmriiyrl Sabit inkiqaf Yolunda mT-

Beynalxalq emakdaghq

Xarici tesirler esasen ikivektorlu seciyye dagryrr: Rusiya yoniimlii va qerbperestydniimlii beynelxalq birlik. Rusiya vektoru MDB gargivasinde iqtisadi inteqrasiyaproseslerinin giiclandirilmesine yonalmigdir ve an celbedici ideya kimi Gomrtk it-tifaqr modeli irali siiriiliir. ikinci vektora geldikde isa, eslindo bu istiqametda biitiinkonstruktiv ideyalar TRASEKA layihasinde merkazlegmigdir.

Galin qeyd edilmig rnodelleri miilessel nazardan kegirek. Azerbaycan GomrtikTagkilatrnrn riziinde institusional takami.il proseslari, Azarbaycan Respublikasrnrnonlarda iqtirakrndan asrhdrr.

Gomri.ik ittilaqr iimumi gomriik serhedi ve i.igiincii olkelerle xarici iqtisadi elaqe-lerin tenzimlenmesi mexanizmi kimi serbest ticaret zonasrdrr. Ekspertlerin hesab-lamalanna gora, diinyanrn osas olkelori Umumdiinya Ticaret Tegkilatrna daxil olub(UTT) timumdiinya serbast ticaret zonasr tegkil etdikleri vaxt - 2015-2020-ci il-lerda bela ittilaqtara daha ehtiyac qaLnayacaqdrr. Lakin ne Avropa ittilaqr {Ai1.ne da regional ittifaqlar bela birlegma lormasrndan imtina etmok niyyatinda deyil-lar. Nazara alnmaldrr ki, Ai-da serbest ticarat zonasr yaradrldr[r vaxtdan 90-cr il-lerin ortalarrnda gdmriik sadlarinin tam lelvinadak 20 il kegmiqdir. Bu dovr erzin-de vahid reqabat ve valyuta ameliyyatlarr qaydasr, iimumi biznes etikasr berqerarolmugdur.

Ekspertlerin hkrince, miiasir merheleda MDB olkaleri iigiin vacib mesalalerdonbiri de agalrdakr problemlerin hellidir:

3.2. MDB gargivasinda qargrhqh ticaratda mahdudiyyatlar va

onlarm aradan qaldrrrlmasl

Malumdur ki, MDB iizv drivletleri arasrnda ananevi ticarat elaqelori m<ivcuddurva kegid dovriinii ya$ayan iizv dovletlerinde bu elaqalerdan samareli istifadaolunmasr boyiik fayda verir. Bu elaqalarin mohkamlendirilmasi iigiin miixtelifsiyasi ve iqtisadi cehdler edilir, goxterafli ve ikiterofli sazigler imzalanrr. MDB-ninlealiyyet gostardiyi son illarin tocrilbasi gcisterir ki, Birlik olkeleri ikiterafli saziglare

IB4 Azarbaycan GomrLlyLi Sabit inkisaF Yolunda

daha gox iistrinltik verir. 1994-cii ilde MDB iizv dovlatlari arasrnda Azad TicaretZonasr yaradrlmasr haqqrnda Sazig imzalansa da. bu Sazig yalnrz Qrrlrzrstan veErmenistan terefindan yerine yetirilir. Azerbaycan da daxil olmaqla diger iizvolkeler oz aralarrnda ikitarofli qaydada bu ciir Sazig tatbiq edir.

MDB gergivasinde qargrhqh ticaratin liberallagdrnlmasr tendensiyasrnabaxmayaraq Birlik dovlatlarinin ekseriyyetinde mallann idxah ve ixracrnrntanzimlanmesi zamanl bir srra mehdudiyyetlar tatbiq olunur. Fikrimizce bu birterefden kegid dovriinii ya$ayan olkalarde biidce gelirlarinin idxaldan asrLh[r, digerterefden, daxili pazarr qorumaq isteyi ila izah olunmahdrr. Onu da qeyd edok ki,bu ciir mehdudiyyatlar biitdvliikde gritiirdiikdo Beynalxalq tecriibeye uyfiundureyni zamanda bu mohdudiyyetler esasen idxala tetbiq olunur va vergi tutmlumallann rilka erazisine idxah zamanr maneye yaratmaqla esas etiban ila daxilibazarr qorumaq maqsedi dagryrr. ixracda isa bu ciir mehdudiyyatler azdrr ve asasenhamin mallarrn daxili bazarda qalmasrnr tamin etmek maqsedi gi.idiir. Bu ciirmehdudiyyetlor tarif ve qeyri taril mehdudiyyetlerine boltniir. Tarilmahdudiyyatlari idxal va ixraca tetbiq olunan gomriik riisumlannrn tarilderecasinin azaidrlmasr va ya la[v edilmesi ila gartlanir. MDB gerqivasinda buistiqamatde maqsadyrinlii ig aparrlrr. Mesalan. Azarbaycanla Rusiya Federasiyasr.

Qazaxrstan. Gtirctistan, Ukrayna ve Belorusiya arasrnda bafilanrlmrg Azad TicaratSazigine uygun olaraq hemin olkelerden Azerbaycana, Azerbaycandan iso hominrilkelare idxal olunan mallardan idxal ri.isumlan aLnmrr. Lakin RusiyaFederasiyasr ve Qazaxlstanla Azarbaycan arasrnda Azad Ticaret Sazigine istisnalarmovcuddur. Bu istisnalar esas etiban ila aksizli mallarr ehate edir. Hazrrda haministisnalann lelv edilmasi istiqametinde danrgrqlar apanhr.

Bu ciir istisnalar digar MDB iizv dovletlari arasrnda da movcuddur vebiit6vliikde MDB gerqivesinde bu istisnalann lalv edilmasi istiqamatinde iq

apanlrr.

Qarqrhqh ticaretdo qeyri-tarif manealeri: kvotalagdrrma va lisenziyalagdrrmameselelari iizra de miivafiq tedbirlerin heyata kegirilmesi tizv dovlatlarininqargrsrnda duran vacib mosolelerden hesab olunur.

Azarbaycan Gomrijyri Sabit lnkigaf Yolunda 8sl

3.3. MDB qarqivasindo iqtisadi tehliikesizlik amilleri

inkigal etmig olkelerda (ABg, Yaponiya) UDM-da ixracrn payr 10-l I faiz tegkiledir. Rusiyada o, 1992-ci llda 62 faiza qalxmrq (xarici ticarot inhisannr $ok veziy-yetina getirmiq lalvinin naticesidir), yalnrz sonralar a$agr dii$miiSdn (1994-28%,

t997- 20%).

Bu halda amtaa dovriyyesinin hecmi hemin iller erzinde 1,5 defe qalxmrgdr (150

milyard dollaradok - diinyada 15-16-cr yer). Orta idxal tarifini (14-15 faiz) 2000-ci iladak 1/5-a, 2005-ci iladak 1/3-a qader azaltmaq nezarde tutulur. Azarbaycandada bu istiqamatda rneqsedyrinlii i9 aparrlrr. Umumiyyetle rilkomizdo idxalriisumlannrn on yiiksek haddi 15 % togkil edir. 2005-ci il yanvarrn 1-ne gcimriik-taril ri.isumlan iizra orta daraca 8,4 '%-dan 5,70h-a enmigdir.

Lakin xarici olkoler MDB-den raqabate gira bilecek mehsullann tikigsiz bo-rular, metal tebaqalar, ferrosilisium ve diger metal memulatlan, kalsium, maqne-zium, uran va sairin yolunda maneeler qururlar. AB$. indoneziya, Tailand va Qi-lide (1998) Ukrayna metahna antidempinq riisumlarr movcuddur va bu, Tiirkiye,Kanada ve digar rilkelerde de hazrrlanrr. Riisumun hecmi 60 faize, maqneziumagors ise (Ai olkelari) 170 faize 9at1r vo kvotlarla tamamlanrr. Halbuki MDB mal-lannrn ucuzlufu akser hallarda etnek haqqrnrn seviyyesi lla izah edilir (Qerepovetsgaherinde "Severstal"da orta ayhq omekhaqqr 350 dollar, AB$-da ise 4000 dollar-drr, MDB-de borularrn maya deyerinde ornek haqqrnrn payr 10 faiz, Qerbde 60 fla-

izdir).Aydrndrr ki, Rusiya oz ixracrnr mehdudlagdrrmaqdan boyiik ziyan gakir (ilda 1

milyard dollar). Miasir xarici iqtisadi menecmenti manimsamek, mallann sertifi-katlagdrrrlmasr va gilrlenmesi qaydalanna riayat etmak, beynalxalq audit iigiin vax-trnda melumatlar hazrrlamaqla ziyan, fikrimizca. azaltmaq olar. Birga assosiasi-yalar. kartellar xarici bazara sertifikatsrz mehsullarrn kiitlevi gekilde glxarlmasrnlnqar$rsrnr almaga imkan verardi. Qeyd edak ki, bu, Rusiya torahnin problemidir.

Zannimizca. Umumdiinya Ticarat T:qkilatrna (UTT) daxil olarkon MDB olke-

lso Azarbaycan GcirnruyLl Sabit inki$af Yolunda

larinin ohdaliklari elaqalendirilmalidir. Buraya 4 sanad daxildir: xarici todariikgti-larin milli xidmatler bazarna buraxrhgr iizra xiisusi ohdaliklarinin siyahrsr: UTT tiz-vlarinin hamrsrnda xarici ticaratda daha elverigli rejirn yaradrlmasr iizro iimumiqaydalardan grxarrglarrn tesviri (heg bir olka bagqalarrna nisbeten mal va xidmetbazartna pis buraxrlg qeraitinda olmamahdrr); idxal tarifi (UTT-ye daxil olduqdansonra o. qalxa. bilmaz); qiivveda olan qanunvericilikda va beynelxalq saziglarda de-yigikliklar.

Yeri gelmiqkan, iclaslannr Moskva gaherinde kegiran MDB Grimriik Xidmatle-ri Rahberleri gurasrnrn oziiniln 20-ci iclasrnr Bakrda davam etdirmesi, her geyden

avval, ebediyaqar Prezidentimiz Heyder Oliyevin uzaqgriran siyaseti ile olkamizinartan niifuzunun, diinya inteqrasiyasrna dogru inamla iralileyen grimriik xidmeti-mizin ulurlarrnrn neticasidir. UE giin davam edon iclas igtirakqrlannrn niimayandeheyetleri rehberlerinin olke baqgrmrz terefinden qebul edilmesini ve gomriik orqan-larrmrzrn laaliyyatinden razrhItnt ilada etmasini iqimize verilan yiiksek qiymat kimiqebul etmigik.

3.4. Azarbaycan Giimriiyii ve TRASEKA

Respublikamrzrn hayatrnda va beynalxalq alemda miihiim hadiseye gevrilen,ijlka rehbarinin tagabbiiLsti ila Bakr gaharinda kegirilen Beynalxalq konlransda Av-ropa-Qafqaz Asiya naqliyyat dahlizinin inkigah izre imzalanan beynalxalq neq-liyyat sahasinda goxterafli saziqin, onun 4 texniki elavasinden biri olan giimriikqaydalan va senadlarin iglanmasi haqqrnda elavenin hazrrlanmasrnda Avropa Bir-liyi ila yanagr, bizim Komitanin ekspertlori de yaxrndan igtirak etmiglor.

Milli ve d6vlatlerarasr naqliyyat-ticarat kommunikasiyalarrnrn inkigal strategi-yasrna hesr edilmig hemin zirve gdrtiqi.inda Avropa Qafqaz Asiya neqliyyat dahli-zi tasis edilmigdir. Bu proqram Avrasiya mekanrnda hayata kegirilen an dinamikva iqtisadi cahatdan sornerali layihelerden biridir. Konkret desek, Bakrda kegiril-miq Beynelxalq konlransda Avropa ve Asiya rilkaleri arasrnda noqliyyat kommu-

Azerbaycan Gomrijyu Sabil inkigaf Yolunda 871

nikasiyalarrnrn inkigafi iigiin ticarate, iqtisadi inteqrasiya proseslerina, dovletlarinqargrlql suretda laydalanmasrna vo zenginlagmesine komek istiqametinda seyleribirlagdirmeye ydnolon tarixi bir addrm atrlmrqdrr. Fikrimizce, Azarbaycan tranziterazisi oldugu iigi,in tranzitden elde edilan vergi, hatta neqliyyatr idare edan adam-larrn Azarbaycan arazisinde xerclayeceyi vasait, resmi investisiyalar, beynalxalqmaliyye ayrrmalan, kreditlar ve bir gox bagqa amiller Azerbaycan iqtisadiyryatrnrnqigaklenmasine, xalqrn rifah hahnrn yaxgrlagmasrna sebab olmaqla Qafqazda mii-naqigalarin aradan qaldlrllmasrnda, miirekkeb problemlarin hellinde baza rolunuoynayacaqdrr. Baqhcasr berpa olunan ipek yolunu Azarbaycanrmrzrn "qrzrl keme-ri" adlandrrmaq olar ve bu yol siilha, emin-amanh[a aparan igrqh bir yoldur.

1998-ci il mayn 5-6-da TRASEKA igtirakqrsr olan olkelerin ikiillik i9 proqramr-nrn (iimumi deyeri 30 m-ln. ekyi.i) baga gatmasr ile bafh Tbilisido kegirilmig novbe-ti konfransda 1998-1999-cu illar rigiin yeni proqram miizakire olunmugdur. 1l igti-rakgr olka ve Avropa ittifaqrnrn ni.imayendaleri yaxrn iki il rigiin iimumi mablegi 20mln. ekyti olan 14 iqgi layihasini tasdiq etmigler (cadvele bax). Bu layiholar 4-18 ayarzinde hayata keqirilecekdir. Azerbaycan 7 layihede igtirak edecekdir ki, onun dai.irnumi biidcasi 11,3 mln. ekyii tegkil edir. Bunlardan iigii - "Bakr bera terminah-nrn berpasr" (miiddet-6 ay, biidce-250 min ekyii), "Neft krirpiilarinin berpasr" (6ay,250 min ekyii), "Damiryol genlarinin buxarla yuyulmasr ve temizlonmesi tigiinqazanlar" (6 ay, 500 min ekyii) xalis Azerbaycana aiddir. Bundan savayr, iimumilayihalerin heyata kegirilmesinde da xeyli gririilmeli tadbirler vardrr. Biitiin TASiSlayiheler texniki xarakter da$ryrr ve daha motober kommersiya layihelerinin texni-ki-iqtisadi asaslandrrma (TiO) hazrrhgrnr nazarda tutur. Bela ki, sonradan onlarbeynelxalq maliyya tesisatlarrnrn maliyyalagdirmasi hesabrna heyata kegirilecekdir.Bu sobabden TRASEKA-nrn iimumi biidcasinin azaldrlmasr qargrdakr iqlerin miq-yasrnr eks etdirmir. Hazrr layihalarin heyata kegirilmesinin esas maliyye donoruAvropa ittifaqr ve Avropa Yenidanqurma va inkigaf Bankr olacaqdrr. Digar tegki-latlann kreditlorinin celb edilmesi de istisna deyil. Tebii ki, bele motabar layiheDovlot Gtimrtik Komitesi qargrsrnda mesul vazilalar qoyur.

l88 Azarbaycan Gomri.iyLi Sabit inkigaf Yolunda

TRASEKA layihalarinin 1998-1999-cu illar iigiin tekliflori

Layihanin adr r" tasli A) lara gijrcmdddili

Biidca, ek"vii ila

I Coxtrrcfli Sazi$in hayatr kefirilmesi iizraTRASEKA-nIn Birg, Komissiyast - TRASEKA-nrngoxtarafli sazi$ini imzalamrt dlkalare onun hoyatakeqrnlm.smda hanaranr yardrm g6starilneli. Burayadax drr: birge komissiyanrn miibmadi gdrii$lsrinit.skil c(mok, daiml katrbliyin tosisi. yerh ekspertlarint.yini ve onlara yardrm, xarici mLjt.x.ssislarinmiidaxilesi

l4 I100000

2 Beynrlxalq tranzit arlomobil datmalaflna ]ardlm:a) operatorun uyr.dilmr5i tr Belnrl\dlq tranTir

dairmaJarrna yardrm a\ lomobil lrxn/rrrnrnpbmrnl prosedurldnna rir. )ardrm me\ini,,mib6lgeda qabul edilan TIR slstemrdir. TIR-ingenislrndirilmasi, onun tetbrqi (SAFETIR ngiint.mizlama prosedurunDn kompnterlaSdirilmesi) veoperatorun dyredilm.si aigiin t.dbirl.r gdrijlm.}drr:b) SAFETIR-in istisnarr iigiin kornpiiter

avadanlErnrn gdndarilmasi BeynelxalqAvtomobil Yollarl Ittifaq, ila emakda;Lq sah.sindeheyata kegiril.cekdir.

l8 2500000

Xezar donizi re limanlar vasitesile elaqolar:a) Xazer drnizinin Yeni Gamieiliyi Qaz-axrstan

Nazirliyi gemiqiliyin !'aradrlmasr bar.da tczlikliqerar q.bul edocokdir Dig.r dalvl.ll.r de belatedbirler. maraq g6st.r.mirler. Miimkijnvariantlafln texnik,-iq(isadi asaslandrnlmasr v. belebir sirkotin, ya sjrkctlcrin yaradrlmasrnrnkommersiya perspcktivleri umumi mara-qr akse(dirac3kdrr. Sirkatlann qism:n xaricdan maliyyc-l.tdirilmesi imkanlan yolunda axtant apanlmah vJeoxmrlleth brrga mnessrsenrn no klmr iistnnliikloriolub-olmadrErna bax mahdrr;b) Bakrda Bar. Terminahna xidmatin barpasr

talabat. gali, vc istismar masr!flari layihilerini tertibetm.k iigiin istifade mes.lelari ve lexniki aspekrlarixiisusile farqlendirln tcxnrkr-jqtisadiasaslandrrmanrn haarlanmasl. Bu, artlq rertibolunmu) te\nrkr hesabalr l5lmillitJrrrLjlldrr:c) 4-cn. 5.ci neft kdrpiil.rinin berpasr texnikr

variantlan. gdrijlen iglerin iqtisadi ve maliyyacaz'bedarl'ErD' ahata edeD texniki-iqtisadiosaslandlrmanrn hazlrlanmasl. Neftin naqli ve borukem.rl.ri iigiin planlara baxrlmasr kdrpiilarinq8amiidda(h va uzunmiiddllh g.lacoyinimi:.yyenlaf diracrkdir;

6

6

6

25000

Azarbaycan Gomrilyri Sabit inkigaf Yolunda 8el

5000003

25000

q) Tiirkmenbafl Lmanr iiqiin naviqasiya kanalrlimana giris tebii naviqasiya kanal vasitesilc hiyatakegirilir. O iso lazrmr drrinliy. malik deyil vagrmihrin Iam lrhliik.si/ i)lrmrsinJ tJmrnal rcrmir.Bu layrhr grrip I'anahnrn lerniki r oziyyoltntarasdlracaq vo limanrn fasilesiz iglni temin etmokiisiin o.Js Irdbrrlrri miicl 1 onlo5dLr:c:kdir:d) horok.trnproqnozlaqdrnlmasr TRASEKA-

nrn ovvelkr layihasi gorQrvesindc bu sahodeneqliyyatln malumatlar bazasr vo proqnozlaqdtrmamodeli iglenib hazrrlanm:;. habcle bu modelinTRASEKA-nrn her bir ilkin 6lkcsinde lersiyasrmiieyyen cdilmiqdir. Bu layrhe hcmin istiqametda, ociimlcdan .vvelki (a), (b), (c) modullarrnrnmezmunundan ireli galan seyleri canlandlracaq vo

rniidafie edecekdir.

t8

4

700000

100000

4 intermodal/terminal avadanhq - TRASEKA mar-$rutu iizro intermodal kontcyner da$lmalannlnhcrckcti iirQiin invcstisiyalar iizro tedbirlcr (ba$a

gatml$ tedqiqatlar, slnaq qatannln ba$a qatml$layihasine, onun planlasdrr an layih.sine aidiyyetiolanlar), mar$rut iizre diger terminallar vc yiiklsnmemonrrqrlrrr 0qijn avadanIq gontlorilm:si.

a) Biikok. QrrEzrstan - esas damiryolu/avtomobilintermodal tcrminah iigiin konteynerleintekmillagdirilmesindan dtrii avadanLq 96ndarillnasi;

bt Karmir Belur. Ermrni'lan elnilr;c) $imkent. Aktau, Qazaxrstan eyDih

9

500000

1000000

1000000

5 Damiryol gafllarinin buxara yerila]ak yuyulmasriiciin qazanlar. Bakl hazlrda Azorbaycan DemirYolu Xczcr neftinin artan hacmlorini dagrylr ve buartlm meyli davam edecakdir. Demiryol qenlsrininyuyulmasl iiqiin mdvcud avadanhqlar qeyriadekvatdrr v. damir yolu sarbost sormayeqoyuluiuna baxmayaraq, dz qur-Eularlnltckmil)egdirmek, qaz vr diz-el yanacagr ila j$lcytn

elavc qazanlar olmasa, yiik axlnrnr tomin ctmekqijdratindo deyil.

6 500000

6 Carc€vkiitpiisii TRASEKA texnikr-iqtisadiasaslandrrma hazrrlaml$, hemqinin ltjvsiyo cdilml$dirki, asas yeni korpii Amu.Dcrya qayrnrn iistiindenTRASEKA mar$rutunun cenub hissasindo aElrkegrdds qurulmahdrr (hcsablama dayori 80 mln.ekn). Bu layiha kiirptiniin likintisinimaliyyclcadirmak imkanlartnt otraflr iiyrenmek iigiinIazrmdrr-

t2 500000

lso Azarbaycan Gomrriyr.l Sabit inkigaf Yolunda

't TRASEI(A alaqolrndirmi, qrupu TRASEKA-nrndigrr la,-ihclarinin Briissel. Da5krnd r.c Tbilisid:kiofislerdan alaqclandirilmcsr. irCi qrupununkonfranslrfl nln milcmadi tcskil j

t1 900000

8 Mrrkazi Asir-e domir r"ollarmrn inki$afi alqr vabiznes-plan domir volu bdlmcsina bcynclxalqm.rlryyr rrs,\.rrllrr tcr afinJcn tnre\lisilaqoyulmasrndan otrir alqrlann miifassal paketinint.skilina rcgronal yardrm tcrniki sertifikasiya. auditvc hcsabat iglarinin haztrlanmasr. Ozbakislanlndcrnir yolu ijeiin AYiB-dan borc layihcsrnin islanibhazrrlanmasrna xiisusi diqqrl yetlril$ckdir. Bu fikirTRASEKA-nrn hazrda baia garmrs "MirkoziAsiyanrn demir yollaflnrn venidJn qurulrnasf'lnyihasi zcminindr ortaya Qtxmtsdtr. Borc igijnblznes-plan islanib hazlrlanacaq ve o. Iazrm grldikdediyis. bilcr.

I8 I t 00000

9 Lizinq girkcti. Dagmalar ii$iin avadanlq re rcgionalv6ait ,vcdak rc drmiryol nrqli],,-atr vasilolori iifiinrcgional dcnuryol lirinq girkarinin lisis edilmrsineydrdrm gostarilme.si. Ilkin addrm kimi Iiznqcmolilyatlan iiQiin hiiquqr baz;a aragrnltbtckmillc$irilmelidir- l-a)-ih. damirlol avadanlFnrnlizinqinda ilkin maraq ij?irinde markrzlrsa€k. lakineyni zamanda n.qlilyatln digar n6rlarinde lzinqrmali]latlan iiciin potensiahn inki$afina imkanyaratmahdrr Bu n:qlilyat bolrncsinave onlann renidcnqunrlmasrna stasionar yardrm vasaitrndan rcgionalistifadcnin mrqselauygun olub-olmamasl mescllsinaapanb clxanr.

I8 800000

l0 Aktar limanrna investisiyalar avadanl!rn birhissasinin gdndarilmasr iiqiin Iavihrnin va lendersancdlannrn hazrrlanmasr. Jsash qranl. Bu, Xozerdcnizi rlc herrkol hyihosinin tadqiqininniticalcrindrn asrLdrr.

I: 1000000

ll Artomobil r_ollarrnrn saxlrnrlmasr:a) trdfls merkrzlori avtomobil yollaflnrn

saxlanrlmasr iizre trdris markozlcnnin tosisin..m[asir Qcrb iisulu ila avlomobil yollannrnsaxlanrlmasrnrn emcli taskili ugiin tedris proqramlanvc tadris planlaflnrn lcrtib edilmcsino yardrmgiist.rilmrsi. Buraya axan !uklJrin ijq rdaddcflektomerri da (FWD) daxildir;b) a\tomobil yollarrnrn saxlanllmasrnln

planla$drrrllnasl avtomobil yollarrntnsa\lanrlmasrnrn iisi planlnrn i5lanib hazrrlanmasr.opcratorlar oqiin yenrdan dcrsllklann l.rtibi. alqrlarisijn miivafiq harrki !e stasionar avadanlrElnmiie\'\'on edilmasi La,vihc investisiyalara yardrm.

larud hcmmalill clc$dirmr. )a da beynclxalqm:rlt)vJ l.\srsJllallntn bor.'lunna lomrli :r.rzctmokimi faali\ vat Eiistirmrlidir

l8 2000000

500000

Azorbaycan Gomrriyii Sabit inkigaf Yolunda e1l

ll Ekspeditorlar ngiin FIATA tadris merkezlari -TRASEKA-nrn "Ticarotc yardrm" layih.sindinsonrir bczi ollolrr mrlli ekspeditorlur rssosiasiyasrtatkil edib ckspedilorlan tomsil cden bcyn.lxalqorqana FIATA-ya qoiuldular. ITIATAbeynclxalq neqliyyat amcliyyatlafl ilc baElrsanedlcrin normal brtib edilmcsi va onlardandiizgirn lslifade edilmrslnin tcmin olunmastsahrsindc aallglr. Alrcl6lkelcr tanlg olmaq v, tedrisiyardrm gdstarmak xahisi ile ona mijraclrt edirlar-

18 2000000

I] Limanr idarretmo maselelcri iizra yardlm ve tadris -Po1i. Bakr, Tiirkm.nbair vc Aktau limanlarr inki$atiiQiin borclar iizrc lexniki-iqtisadi asaslandlrmantn vcdanl$lqlann predmeti olmupdur. Bu limanlann fizikimodernlosmesrnin heyatr keqirilm.si mijxtalifmerhrlclardcdir. Bu yolla miieyycn instilusionalyardlm Eijslrrrlmi)Jir. Llm.rnlar rn oTlrrlnrn yeniroluna uyCunlalmasr mah)'!rle)drnne. l\li\mar !itcxniki xidmctin planla$drrllmasl mesclalcri iizrcfasilisiz vardlm telob ed1r.

l8 1000000

l4 TRASEKA vr Cin arasrda naqliyyrt xidmatltrinintexniki-iqtisadi asaslandrrlmasr TRASEKA-nrnindiki Iayihcsi Ozbekistan. Qrrgrastan vo Qinaraslnda ilkin tcxniki-iqtisadi asaslandrrma aparrr.Bu yaxrnlarda Da$kenddc bu uQ blka draslndaavtomobil naqliyyatr Uzri Qoxterclli sazi$imzalanmlsdlr. Qrrgrzrstan $imal-C.nub demiryolmar9rutunun tikintlsi iizra Asiya Inki$af Bankrnaresmi sorEu Sdndcrmi;dir. I999-cu ildon ba$layaraqa\tomobil )ollarrnrn 50rtrrkl trlmille)rnJsi ii/rrsabit planlar vardrr. Layihc hemin planlann heyatakecmasine maddr yardlm f,ijstormclidir.

12 600000

Lzarbaycan h6kumeti ve BMT-nin inkigaf Proqramr arasrnda "Dovlat GomriikKomitasi potensiallnln giiclandirilmesi ve melumatlarln otiiriilmesi $ebokesi yara-

drlmasr"nrn layihe senedi imzalanmrgdrr. Layiheya grira beynelxalq elaqalerini

gi.indan-giine geniglandiren Dtivlat Gomriik Komitesinin potensialrrun gi.iclendiril-

mesi va melumatlann otiiriilme $ebekesinin yaradrlmasl, gomriik emakdaglarlna te-

lim verilmesi, praktik i9 tacriibesinin boltgmesi ve miiasir ofis avtomatlagdtrma te-

lekommunikasiya avadanh[rnrn temini yolu ile yardrm gosterilmesi nezerde tutul-mu$dur.

lsz Azarbaycan Gdmrllyii Sabrt lnkisaf Yolunda

! ry resir.I vexi covriyyerin vronuli

l.t. gexsivvar vo yUKSoK pE$oKARLre

Gtiri.intir oten esrin 90-cr illerinin ortalarrnda bizde her halda, inqilab bagvermigdir. indiyedak toxunulmaz zonn etdiyimiz tasavviirlar arimekde olan buzlaq-lar kimi layJay harakate geldi. Beynelmilelgi barak ideologiyasrndan azad segimdiinyasrna qodem basmaq o qadar de asan deyildi. O da aydrndrr ki, korporativ ca-miyyet yaratmaq yolu ile getmak de qetindir. Qiinki, kollektivgilik hissine esasla-nan sabiq sovet miihafizekarl[r teessrif ki, hale tam aradan qaldrnlmayrb. Bunun-la bela, Azerbaycan cemi 10 il erzinde bdyiik srgrayrglara nail oldu. Bu gtin olkebaggrmrz cenab ilham Oliyevin qargrsrnda evvalkilerdan larqli vezifaler dayanrb:nezerda tutulmu$ layihelerin gergaklegdirilmasi ve olkemizin tereqqisinda bilavasi-ta maraqh olan dovletlerle alaqolarin qurulmasr.

Zenn etmak olar ki, giinrimiiziin esas vezifalarinden biri camiyyet daxilinda ta-razhq, miitanasiblik yaratmaq, mtixtelif sosial qruplarda gostericileri berabarlagdi-rmekdir. Prezident bu istiqametds lealiyyate baglamrgdrr. Regionlarrn inkigafproqramlnln beyan edilmasi, yeni iq yerlerinin agrlmasr bu mesalade innovasiya te-sirini bagrqlamaqdadrr. Bagqa sozle desak, ager 90-cr illarin bohranl drivriibirlagme ve dovletin markazlagdirilmesini teleb edirdisa, indi zaman bagqa hell yol-lannr taleb edir - markezde cemlegan qtivve tadricen miiLvafiq ve revan gakilde oya-lata do!ru yonaldilmalidir.

Azarbaycan GdmruyLl Sabit inkigaf Yolunda e3T-

Bu giin fealiyyet, ernal, ig zamantdtr. Bu prosese, neca deyarlar, boyiikden kigiya

qeder hamr qogulmaldrr: ucqar daf kendinin sakini da, nelt maqnatt da. Camiy-

yatin elit tabeqosi, yeni. nesiblerina diigan tarixi liirsatdan behrelenrneyin, neca isti-

lada etmeyin rniimktinliiyi.i yolunu bilanlar xiisusile feal ro1 oynamaltdrrlar. Yalnrz

texnokratlar yeni miiessrsaler yarada, onlan iglek vaziyyata getire ve idara eda bi-larlar. Bu baxrmdan Prezident ilham oliyevin yanm milyondan gox yeni i9 yerlari

agmaq barede tezisinin ilk novbede, regionlarda hayata kegirilmesine baqlanrlmrg-

drr. Sirr deyildir ki, mehz Azarbaycan eyaleti arzuolunmaz miqrasiya proseslsri

neticasinde daha boyiik kadr itkilarine rneruz qalmrgdrr. Eyni zamanda, Prezident

"yeni iq yerleri" dedikde, takce katniyyat gtislericilerini deyil, keyfiyyeti de nazarda

tutur. Bu ise olduqca vacib gortdir. Qiinki, miiasir iqtisadiyyat getdikce daha gox

yiiksek ixtisasL miitexassislar, pegakarlar, ilk novbeda bacarrqh idaraetme kadrlarr

taleb edir.Ominik ki, miiasir merhaleya xas olan modeli aqa[rdakr gekilda qurmaq olar:

gaaxsiyyot+yiiksok peqakarhq. Bu zaman masaleye gaxsiyyet amili baxtmtndan ya-

nagma he9 de yalnrz yiiksek pegekarh[a talabatrn artmast i1a deyil, ham de olkenin

davamh inkigahna dovlot mesuliyyatinin boliigdiiriilmasinden ireli gslir. Doyigiklik-lar oziinii siyasi medaniyyet saviyyasinde da biiruzo verir: meydanlar deyil, mahz

miitexessisin kiirsiisii toraqqinin istiqamet xetti kimi gotiiriiliir. Meydanr alimin gt-

xrgr, din xadiminin minbarden moizesi va ya ekspertin dovri metbuatdakl materi-

allarr tam evez etmeye qadirdir. Uzdeniraq "kollektiv", "kollektivqilik" (kollektivqerarlar, fikirlor, kollektiv telokkiir) deyil, yalnrz va yalntz Ferdiyyaqilik! Belalikle,

ferdiyyegilik na demokratiya anlaytgr, na da radikalizm ile ziddiyyat teqkil edir, ek-

sina rus alimlarinden birinin dediyi kimi, o, iradeya, a!hn, giiurun qtivvesine moh-

tacdrr ve onu gaxsi miilkiyyeto yiyelenmek, sahibkarlqla maqfiul olmaq niyyeti ilegahgan iilke votandaqlartna aqtlayrr, firavanlfa yol agtr. Bundan bagqa. mahz fer-

di diigiince amili, qiiurun ferdiliyi ictimai inkigafrmrzda stimul rolu oynaya ve kiit-levi mitinq camiyyetinin taqekkiiliine zamin yaradan siyasi tezyiqlere qargr rniiqavi-metde ictimaiyyatin dayaq funksiyasrnt daqrya bilar. Kiigo yi.irtigleri, mitinqlar dov-

rii arxada qalmrqdrr. Geriye yol yoxdur. Mitinqlarden, galrnglardan bezmig insan-

lar iq yerlarina getmayi adet etmiglar. daha meydanlara yox. Fikrimizce. rniixalifet

l% Azarbaycan Gomrriyil Sabit inki$af Yolunda

strukturlarrnda da asash deyigikliklar bag verecekdir. Nehayat ki, su ayrncr mi,iasirtexnokratik azad telekkiir ile gox vaxt keyfiyyetca yeni cemiyyetin simasrndaqedimlerda boyarlara xas saqqal kimi qavranrlan primitiv, <iz cimriini.i baga vurmu$icma diigiincesi arasrndan kegecekdir. Ehtimal etmek olar ki, prezidentin korrup-siyaya qargr elan etdiyi mtibarize mahz bu miisteviden gaxelenecakdir. Bu vaziyyat-de Prezidentin mrivqeyi ciz opponentlari ile miiqayiseda cemiyyet iigiin daha calbe-dicidir. Eyni zamanda, eks taref da ciz fikirlerini, movqelerini bildirmak iigiin biitiinqanuni imkanlara malikdir.

ilham oliyev siyasetinde cemiyyotdeki tarazhqdan, miitenasiblikden danrgandaictimai mtinasibetlerin humanistlagdirilmasini xiisusile qeyd etmek lanmdtr. Azar-baycan indiki Prezidentinin simasrnda azerbaycanhya xas milli xiisusiyyetlerimizinbir goxunu ciztinde comlagdiren rahberi valideynlerin xatirasini ehtiramla yadeden gozel ailo baggrsr, tebiatan rehmdil ve genig tiraye malik insanr tapmrgdrr.Onun mehkumlann efvi barede verdiyi larmanlar formal demokratiklagme Av-ropa $urasr qargrsrnda ohdeliklerimize dair hesabatdan qat-qat artrq menevi va ax-laqi qokiya malikdir. Bu, ilk novbede camiyyete boytik tesir gcistaran, onu xeyirxah-hfa ve toleranth[a gafirran humanizmdir. insanlar leal suretda incesenetle, mada-ni heyatrn diger sahaleri ile maraqlanrrlar. Biitiin bunlar cemiyyet daxilindeki sa-bitliyin, tar azhptn borqerar olunmasrnrn ilkin elamotleridir.

Zaman etibarile kamiyyat deyigikliyi - eranrn, minilliyin, esrin sonu har haldakeyhyyat amilinin tezahi.iri.i ila de neticalendi. Yaradrlmaqda olan, ozi.i da inqilab-srz-filansrz tagakkiil tapan cemiyyat yeqin ki, tip etibarr ile texnokratik topluma da-ha yaxrndrr. ominik ki, galacek - sosial miinasibetlorin bele modeline mensubdur.Texnokratlar ali doreceli miitaxessislardir. "Bilik+bacarrq" ideyasrnrn dagryrcrlarrolan bu ziimre camiyyetin esas mezmun dagryrcrsr, onun qarantl, daha deqiq desek,vulqar populizm, dil pahlavanl[r va s. bu kimi menfi xiisusiyyetlardan uzaq hisso-sidir. Ozlerinin savadr ve heyata yaradrcr miinasibet sayesinde onlar "siyasat;' adla-nan her na varsa. ona kinaye ile yanagsalar da. demokratiyanrn heqiqi deyariniyaxgr bilir. fikirlarini sarbost ifada etmoyi bacarrrlar. Bir stizle, tamamila normal in-sanlardrr.

Azarbaycan GomrLlyrl Sabit inkigaf Yolunda e5T-

4.2. AZoRBAycAN GoMRUyU sanir iNri$m YoLUNDA

Danrlmaz haqiqatdir ki, Azarbaycanda dovletqiliyin inkiEafi, daxili ve xaricisiyasetda, iqtisadi va sosial sahade elde etdiyimiz nailiyyatler galdaq diinyamrzrngrirkamli gexsiyyati, timummilli liderimiz Heydar Oliyevin adr ile bafihdrr. Mahzulu rinderimizin rahberliyi ile ulurla baglanmrq genigmiqyash iqtisadi islahatlar ne-

ticasinde artrq 1995-ci ildon baglayaraq olkeda iqtisadi tenozztiliin qarqtst altnmtg,

iqtisadi ve siyasi sabitlik berqerar olmuq, beynalxalq alemda Azerbaycantn nilfuzuehamiyyatli derecede artmr$ ve iqtisadiyyatrn dinamik inkigafi temin edilmigdir.Takca bir faktr demek kilayetdir ki, miivollaqiyyetle apanlan iqtisadi ve strukturislahatlan naticesinda 1996-2003-cii iller arzinde iimumi daxili mehsul 90 faiz,2004-cii ilda isa oten ilin miivafiq dtivrii ila miiqayisede 10,5 faiz artmtgdrr. Bu gtis-

tericinin artrm dinamikastnrn 1990-cr ille miiqayisade 2005-ci ilde 96,6 faiz,2006-ctilda isa I 15,9 laiz teqkil edecayi gdzlenilir.

Eyni ufiurlarr iqtisadi yiikssligin helledici garti hesab olunan investisiya qoyulu-qu sahesinde da sriylamak miimkiindiir. Bele ki, miistaqillik dtivrtinda olka iqtisa-diyyatrna bi,itiin manbeler hesabtna 17 milyard dollardan gox investisiya qoyul-mug, bunun '79 faizdan goxunu xarici investisiyalar tegkil etmigdir. investisiyalarrniigda iki hissasinden goxu neft sektoruna yoneldilmigdir. Ekspertlerinhesablamalarrna grire, yaxrn 4 il miiddetinde biitiin menbeler hesabrna olke iqtisa-diyyatrna 13,6 milyard dollardan artrq investisiya qoyulacaqdrr. Qeyd etmek [a-

zrmdrr ki, Azerbaycanda adambagrna diigen xarici investisiyantn hecmi MDB vegerqi Avropa mekantnda en yiiksek gostericilerden biri hesab olunur.

Son illar erzinde olkemizde xarici ticarot ve perakanda emtaa dtivriyyesi da aha-

miyyotli daracede artmrgdtr. 2004-cii ilde olkenin xarici ticarot dovriyyasi 7 milyard119 milyon dollar tagkil etmekle ondan evvolki ilin miivafiq dovrii ile mtqayisede26,9 faiz yiiksolmigdir. Xarici ticaret dovriyyesi perakande amtee dtivriyyesi ilemiiqayisede daha siiratle artmtgdtr. Bunun sebebi ilk ntivboda olkenin ixrac pote-nsiaLnrn giiclenmesi va diinya iqtisadiyyatrna inteqrasiyanrn derinleqmasi ile izaholunur. Xarici ticarat dovriyyasinda idxahn miitlaq artrmr cilkada gedan tikinti, iri-hacmli quruculuq iqlari va neft-qaz layihelerinin reallaqmasr ile bafihdrr.

la6 Azarbaycan Gomri.lyri Sabit inkisaf Yolunda

Azerbaycanda baq veren iqtisadi proseslar 2004-ci.i ilde de drivlat bidcesine,onun strukturuna, galir va xarclerinin dinamikasrna oz miisbat tesirini gdstermig-dir. Neticede dovletin biidce-vergi siyasati esasen makroiqtisadi sabitliyin taminolunmastna ve onun mtihkemlandirilmesine, iqtisadi inkigafin si.iratlendirilmasine.hamginin ehalinin sosial veziyyetinin yaxgrlagdrrrlmasrna yrineldilmigdir.

Olkadaki dayanaqh makroiqtisadi sabitlik. bazar iqtisadiyyatr prinsiplerineesaslanan iqtisadi islahatlar biidce proqnozlagdrnlmasrnrn yeni sistemine kegidi te-min etmigdir. "Biidce sistemi haqqrnda" qanuna grira, dovlet btidcesi layihssi orta-miiddetli makroiqtisadi proqnozlar nazere ahnmaqla tertib olunur.

Eyni zamanda, iqtisadi va sosial hellini grizleyen bir srra maseleler da m<ivcud-dur ki, onlar da Heydar Oliyev siyasi kursunun layiqli davamgrsr mcihtaram pr-ezidentimiz ilham oliyevin rehberliyi altrnda miiveffeqiyyatle hellini taprr. cenabPrezidentin defelerle vurluladrlr kimi, bu giin dovtetin iqtisadi ve sosial siyasetininesas maqsadi iqtisadiyyatrn dinamik artrmlnl, regionlarm tarazh inkigafrnr, olke iq-tisadiyyatrnrn beynelxalq iqtisadi miinasibatlerda mrivqeyinin mrihkemlendirilmasive insanlara beraberhiiquqlu iqtisadi laaliyyetle meg!ul olmaq imkanlan yaradrlm-asrnr, elece do yoxsulluIun azaldtlmasr strategiyasrnda mi.ieyyan olunmug tedbirle-rin heyata kegirilmesi ile ahalinin hoyat seviyyesinin yiikseldilmesini temin etmak-dan ibaretdir. Son bir ilde qabul edilmig drivlet proqramlannr mohz bu ideyanrnmentiqi neticesi kimi qebul etmak olar.

Onu da qeyd edek ki, olkada iqtisadi islahatlarrn miiveffeqiyyetle heyata kegiril-mesi iqtisadi siyasetin terkib hissesi olan grimriik siyasetinin tagkilinden de bitav-asite asrhdrr. Bizim iigiin gox xogdur ki, asasr iimummilli liderimiz Heyder OIiyevterefindan qoyulmug ve onun giindelik diqqet ve qaylrsr neticesinde drivlet miisto-qilliyimizin esas atributlarrndan biri olmug grimriik igi bu giin cenab Prezidentilham Oliyevin rehberliyi altrnda daha da inkiqal etmig ve mrihkemlenmig, eynizamanda olkade aparrlan iqtisadi islahatlarda yaxrndan igtirak etmekle goxfunk-siyah bir komplekse qevrilmigdir.

Bu giin daxili bazan vo biitrivliikda dcivletin iqtisadi maraqlannr qorumaq iiqiingtimrtik tarif tenzimlenmesi tedbirlerinden, gomriik igi sahasinda valyuta nezaretin-den, biidca gelirlarinin formalagdrrrlmasrnda fiskal siyasotin retbiqinden miivellaqiy-

Azarbaycan GdmruyLl Sabit inkigaf Yolunda giT-

yetle istifada olunur. Qagaqmalgrhq va narkotik vasitelarin qanunsuz dtivriyyesrne

qargr miibarizonin daha da gticlendirilmesi, gomriik igi sahesinde cinayetlerin ve

htiquqpozma faktlarrnrn ilkin istintaqrnrn keyfiyyeti xeyli artmrgdrr. investisiya mii-hitinin yaxgrlagdrnlmasr ve xarici ticaret dovriyyesinin siiretlendirilmesi iigiin qanun-vericilikdo miieyyen edilmig tadbirler daha da geniglendirilerek ufiurla tetbiq olunur.

Amma o da faktdrr ki, gomriik iginin tekmillagdirilmesi ve gomriik orqanlanntninkigaf etdirilmasi bu sahede mtivcud olan qanunvericilik aktlannr tekmilleqdirmo-den, yeni bu aktlarr beynelxalq normalara uylunlagdrrmadan miimkiin deyil. Di-ger tarefden, iimumdiinya gcimriik sistemine inteqrasiya gom riik prosedurlartntnharmoniza edilmesini va sadelagdirilmesini de toleb edir. Olbatte, bele bir geraitde

normativ-hiiquqi bazaya yeniden baxrlmast ve onun tekmillegdirilmesi zerur:tiyaranrr ve 2004-cii ilde da bu sahede xeyli iq g<iriilmiigdtir.

Bele ki, grimrtik nezaratinin qanunvericilik bazasrntn tokmillegdirilmesi istiqa-metinde Gomriik Mecellesine eqli miilkiyyet htiquqlarrnrn qorunmasl ve terkibin-da oqli miilkiyyot obyektlori olan mallarrn gtimriik rssmilegdirilmesi ile bagh lesil-

ler olave edilib. Bununla da eqli miilkiyyet obyektlsrine gomriik nezaretinin heyata

keqirilmesinin normativ-hiiquqi bazast miieyyen olunub. Hemginin, Azerbaycanda

brokerlik institutunun yaradrlmast, habele anbarlartn tesis edilmesi ile bagh

movcud problemlerin aradan qaldrrrlmasr iigiin tilke baggtstntn miivafiq fermanr ile

tesdiq edilmig "Xiisusi razrhq (lisenziya) teleb olunan loaliyyet novleri siyahtst"na

alavelar edilib. Neticado, istor gomriik brokeri faaliyyeti, istarse de gomriik, miivoq-qoti saxlanc ve serbost anbarlartn tesis edilmasinin normativ-htiquqi bazast

tamamlanmrg ve praktiki fealiyyate baglamaq miimkiin olmugdur.Eyni zamanda, Beynalxalq Yiikdagrma Konvensiyastna elaveler ve deyigikliklar-

le elaqedar olaraq " Beynelxalq Yiikdaqrma kitabgast tetbiq edilmekleyiikdagrmalar barede gomriik Konvensiyastnrn tetbiqi qaydalarr", hziki gexslor te-

refinden istehsal ve kommersiya meqsedleri iigiin nezerde tutulmayan mallann ve

avtoneqliyyat vasitelerinin gomrtik serhedinden kegirilmasine grimriik nezarotinitemin eden senedlar tekmillegdirilib, demiryol dagtmalart zamar.t gomriik resmileg-

dirilmasi qaydalannrn beynelxalq teleblero unifikasiya edilmesi vo movcudprosedur qaydalarrnrn sadelegdirilmesi iiEiin tadbirler hayata keqirilib. Bunlardan

lss Azatbaycan Gdmrriyii Sabit inkigaf Yolunda

elava, gcimriik resmilegdirilmesi ve giimriik nazaretinin avtomatla$dlrrlmrg sistemiyaradlhb ve o, iiq gomrtik orqantnda tetbiq edilir. Habela bu dcivrde xarici iqtisa-di elaqe igtirakgrlannrn g<imriik prosedur qaydalan ile malumatlandrnlmasr iigiinavtomatlaqdrrrlmrg rejimde iglayan informasiya koqklari yaradrhb.

Grimrtik nazaretinin keyfiyyetinin yiikseldilmasi, qada[an olunmu$ mallann ke-girilmesinin qar$lsrnrn ahnmasr, qagaqmalgrhq va gomriik qaydalannrn pozulmasrile mtibarizede ehemiyyat kesb edan texniki nazarat vasitelari ile grimrtik orqanlan-nrn techiz olunmasr sahosinda goriilmiiq igler davam etdirilmiq, Atom Enerjisi iizraBeynelxalq Agentlikle (AEBA) emekda$hq neticesinde Texniki Omekdaghq Proq-ramr gergivasinda miiasir telablara cavab veran ionlagdrrrcr gtia menbaleriniagkarlayan stasionar radiasiya sistemlari ahnrb. Hazrrda bu sistemin serhod kegidmenteqelerinda quragdrnlmasr iiqiin hazrrhq igleri apanhr.

Otan ddvrde xarici iqtisadi laaliyystda g<imriik tarif tenzimlenmesi va gomriikorqanlannda maliyye-vergi mexanizminin takmillegdirilmasi, giimrtik-vergi qa-nunvericiliyina dair normativ-hiiquqi bazann mrihkamlandirilmesi istiqametindeda xeyli i9 gririilmiigdiir.

Olkede sahibkarhlrn va regionlartn inkigaf etdirilmasi meqsedilo xiisusi drivlatproqramlarrnrn qebul edilmasi, sahibkarhq lealiyyetine mane olan biirokratik eng-ellarin aradan qaldrnlmasrna yrineldilen tedbirler Drivlet Gdmri.ik Komitesi tara-finden do dosteklenmig ve movcud problemlarin aradan qaldrnlmasr, xarici iqtisa-di lealiyyet igtirakgrlanna safilam reqabet geraiti yaradrlmasr iigiin grim riik orqanl-arrnrn modernlagdirilmasi iizre tedbirler planrna uylun olaraq, spesifik riisumlannadvalor riisumlarla avez edilmesinin merholali qrafiki asasen yerine yetirilmigdir.Hamin qrafikin ddrdiincti merholesinda spesifik riisumlartn advalor riisumlarlaovaz edilmesino dair Nazirler Kabinetinin miivafiq qerarr ile daha 6 mal qrupu iizraspesifi k rtisumlar advalor ri.isumlarla deyigdirilmigdir.

Bu dovrde xarici iqtisadi lealiyyet igtirakgrlan ila miitomadi olaraq goriiqler ke-girilmig, onlarr narahat eden mesalelara aydrnhq gatirilmiqdir. Hemginin istehsalgeniglendirmek ve ixraca elverigli gerait yaratmaq meqsedile eyni adh mallarrn idx-ahna tetbiq olunan grimriik tarif daracelarine yeniden baxtlmast istiqamatinde igler

davam etdirilmigdir.

Azerbaycan Gomniyii Sabit inkisaf Yolunda eel

"Mallann Tesviri ve Kodlagdrnlmasr iizre Harmonikleqdirilmig Sistemhaqqrnda" Beynelxalq Konvensiyaya va gcistarilen Konvensiyaya DiizeligProtokoluna qo$ulmaq barede" Azerbaycan Respublikasr Qanununa esason, Na-zirler Kabinetinin l9 yanvar 2001-ci il tarixli qeran ile tesdiq edilmig "AzerbaycanRespublikasr erazisine gatirilen aksiz vergisine celb olunan mallarrn aksiz derecala-ri"nde ve I 3 iyul 2000-ci il tarixli qerarlarr ile tesdiq edilmig "Azarbaycan Respub-likasr erazisine getirilen, alave deyer vergisinden azad olunan mallarrn siyahtsr"ndaXiF MN iizre kodlann Beynelxalq Harmonik Sistemin 2002-ci il variantrna uy-[unlagdrnlmasr maqsedila hrikumeta miivafiq qerar layihalari teqdim olunmugdur.

Son illerde oldufiu kimi, istehsalgrlardan va ig adamlarrndan daxili bazarrn qo-runmasl ve yerli istehsalln heveslendirilmasi ile bagh daxil olan sorfiular iimumileg-dirilerek Azerbaycan Respublikasrnrn Tarif (qiymet) gurasrna gondarilmigdir.

ixrac olunan mallarrn gomriik deyerine nazarati giiclendirmek iiqiin"Azarbaycan Respublikasrnln gdmriik arazisina getirilen ve bu eraziden glxarllanmallann gomriik qiymetlendirilmesi sisteminin tatbiqi qaydalan"na hokumatinmiivafiq qerarr ile deyigiklikler ve elaveler edildikden sonra yerli grimriikorqanlanna metodiki kcimeklik meqsedile beynelxalq tacri.ibe nezare ahnmaqla"Azerbaycan Respublikasrnrn grimriik arazisine idxal edilon va bu araziden grxa-rrlan mallarrn gtimriik deyerinin miieyyan edilmesi ve grimriik orqanlan terohndenrrezarct prosesinin heyata kegirilmesi qaydalan" hazrrlanmrgdtr.

Bundan bagqa, mallann grimrtik qiymetlendirilmesi iizre gomriik orqanlarrarasrnda operativ qar$llqh elaqenin ve zeruri elaqelendirmanin tagkil edilmasi,habele grimrtik orqanlarrna metodiki krimeklik gristerilmesi ve qiymet intizamrnrndaha da giiclendirilmesi iigiin elave tedbirler gririilmesi igi ve qiymet molumatbazasrnrn yaradrlmasr istiqametinde gdriilan igler de davam etdirilmigdir.

Oten il her bir emtee kodu iizre melumat bazasr yaradrlmrgdrr. Bu ciir molumatbazasr resmilagdirilen mallar iizre gomriik deyerini tehlil etmeye ve ortaya glxanproblemleri gelecekde aradan qaldrrmala imkan verir.

Son bir il erzinde gdmriik igi sahasinda valyuta nazarati giiclandirilmig, gtiriilentadbirler neticesinde konsiqnasiya omeliyyatlan iizre vaxtr gatmr$ ve gecikdirilmigvesaitin ixracatqrlarrn bank hesablanna daxil olmasr, habela barter yolu ila

Azarbaycan GrimriiyLi Sabit inkigaf Yolunda! 100

aparllan ixrac emaliyyatlarr iizra gondarilan mallarrn ekvivalent deyarinde avezininrespublikaya getirilmesi temin edilmigdir. Eyni zamanda. sarhad-kegid menteqele-rinde mallarrn ve neqliyyat vasitelerinin maneesiz heraketini temin etmek, gomriikprosedurlarlnl sadelagdirmak, habele vergitutma bazasrnr mohkemlendirmek is-tiqamatinde alave tedbirlar heyata kegirilmiqdir.

Ddvlet Gdmriik Komitesi iiqiin biidce gelirleri tizre miieyyan edilmig proqnozgrimrtik orqanlan arasrnda briliiqdiiriilmiig , aylar izre yerina yetirilmesi nezaretegotiirtilmiiqdiir. 2004-cii il iiqiin miieyryan edilmig I trilyon 200 milyard manat biidceproqnozuna qargr 1 trilyon 303,3 milyard manat grimrtik vergi ve riisumlarrnrntoplanrb drivlat btidcesine krigiirtilmesi temin olunmug, proqnoza 108,6 faiz emeledilmigdir. Bu da ritan ilin miivafiq ddvrii ila milqayisado 242,1 mrlyard manat veya 22,2laiz goxdur.

Qagaqmalgrlq ve gdmriik qaydalannrn pozulmasr hallarr ile miibarize igi degomriik orqanlarrmn diqqet merkezinda olmuq, il erzinde goriilen iqler naticesinde2584 hiiquqpozma faktr agkar edilmigdir. Onlardan 155 fakt cinayet xarakterlimaterial oldufiundan aidiyyeti iizre baxrlmaq iigiin prokurorluq ve diger hi.iquq-mi.ihafi ze orqanlanna gdnderilmiqdir.

Azerbaycan Respublikasr Prezidentinin "Narkomanhga va narkotik vasitelerinqanunsuz drivriyyosina qargr tadbirler haqqrnda" 26 avqust 1996-cr il tarixli ferm-anrnrn ve 15 iyul 2000-ci il tarixli lermanr ile tesdiq edilmig "Narkotik vasitalerin,psixotrop maddelerin ve prekursorlann qanunsuz drivriyyasi ve narkomanh[rn ya-ytlmast ila miibarize iizre Proqram"rn icrasrnr temin etmek iigiin grimriik orqanlarrterefindon gdriilan iglar neticesinde narkotik vasitelarin qanunsuz drivriyyesi ile ela-qedar 82 lakt agkar edilmiq, hemin faktlar izra 62,5 kiloqramdan qox miixtalif n6vnarkotik vasite tutulmuqdur. Kinoloji Markezin krimayinden genig istifade edil-mekle narkotik vasitolerin qanunsuz drivriyyesine qargr miibarizenin semareliliyiartrrrlmrqdrr. Azerbaycan Respublikasrnda Narkomanhfia ve Narkotik VasitelarinQanunsuz Dovriyyasine Qargr Mi.ibarize iizre Ddvlet Komissiyasrnrn qerarlannrnicrasr iizra onun i$qi qrupu ile birge konkret tedbirler gririilmiig, DGK emekdaglarrbir srra beynalxalq yrgrncaqlann iqinde igtirak etmiqler.

Bunlardan elave, gomriik orqanlan tarefindan agkar edilmig 2429 g<im ri.ik

Azerbaycan Gdmriiyr.i Sabit inkigaf Yolunda 101l

qaydalan eleyhine inzibati xeta faktr izre 413 htiquqi ve 2033 fiziki gexs inzibatiqaydada mesuliyyete celb olunmug, onlara qargt grimrtik orqanlan va mahkemelorterafinden 1,8 milyard manatdan qox carims tetbiq edilmig, habela hiiquqpozmapredmeti olan 1089 milyon manatdan gox mal ve diger egya miisadira olunmu$dur.

"Alkoqollu iqkiler, etil (yeyinti) spirti va tljtiin mamulatlan istehsahnrn, idxah-nln ve satl$rnln tenzimlanmesi sahesinde elave tedbirler haqqrnda" 5 fevral 1999-

cu il tarixli fermandan irali gelen vazifelarin yerina yetirilmesi meqsedile goriilmii$tedbirler neticesinda qanunsuz yolla gdmriik sarhedinden kegirilmesine cehd edilanve ya hiiquqpozma predmeti olan 191,4 min qutu xaricde istehsal olunmug siqaret,1949 eded spirtli igki, 58,6 tondan gox spirt, habele zinot egyalan gaklinde 13,5 kq-dan gox qrzrl,3l,3 kiloqram gtimii9,56470 AB$ dollan, 108,6 ton alvan metal,4525kq bahq, 169 kq bahq kiiriisii,27 ton nelt mohsulu, kiilli miqdarda darmanpreparatlan va diger mallar tutularaq miivafiq tedbir gririilmiigdiir.

Gomriik statistikasrnrn va bu sahade informasiya texnologiyalannrn tekmillegdi-rilmasi sahasinda baglanrlmrg igler bu il de davam etdirilmigdir. Bela ki," Azarbaycan Respublikasr xarici ticaretinin g,timriik statistikasr" biilleteninin negritakmilleqdirilmig, miiasir alqoritmik dilde tertib edilmig proqram teminatr esasrndahar ay qagaqmalgrhq ve gomriik qaydalarrnrn pozulmasr faktlan haqqrnda hesabatgomriikxanalardan ahnaraq timumilegdirilmig ve DGK-nrn miivafiq strukturlartnataqdim olunmugdur. "Serhad" bazasr ve beyannamelegdirilmig mallar bazasrnrn qa-

rgrhqh miiqayisesi osasrnda gomriik resmilegdirilmesinden yayrnmasr ehtimalolunan mallar haqqrnda melumatlar hazrrlanmrgdrr. G<irtilen igler neticesinde yerligomriik orqanlarrnda lokal qabeke yaradrlmrg ve iimumi gebekeye qogulmugdur.

Qeyd edek ki, hemginin BMT-nin inkigaf Proqramr ve DGK arasrnda imzala-nmrg "Azerbaycan Respublikasr Dtivlet Gomriik Komitesinin potensiahnrn gtic-lendirilmesi va malumatlarrn titiiriilmesi gebekesinin yaradrlmasr" layihesinin 3-ciimerhelesine uy[un olaraq, elava 6 gomriik orqanrnda "Gomriik resmilegdirilmesiva nazaret" avtomatlaqdrrrlmrg sisteminin tetbiqine baqlanrlmrqdrr. Hanrda 20gomriik orqanrnda bu sistem eksperimental qaydada tetbiq olunur.

Bunlardan elave, riten miiddat orzinde dovlet biidcesinin tertibi ile elaqadar Ma-liyye Nazirliyi ve Hesablama Palatasr terefinden Dovlet Grimriik Komitesino daxil

l1o2 Azarbaycan Gdmriiyri Sabit inkisaf Yolunda

olmug sorlulara miivafiq olaraq yeni yaradrlmrg proqram tominatr osastndahesablamalar apanlmrg va miivafiq formalar hazrrlanmrgdrr. 2004-cii il arzinde res-milegdirilmig yiikler haqqrnda melumatlar giindalik qebul edilmi9, sehvler aragdr-rrlmrg, onlann esasrnda vahid YGB bazasr yaradrlmrgdrr. Bu baza esasrnda aylqmelumatlar Drivlet Statistika Komitesine, Milli Banka, Vergiler Nazirliyine va iq-tisadi inkigaf Nazirliyina gonderilmigdir. Hemginin vergitutumlu mallardan biriolan avtonaqliyyat vasitelsrina gomriik nezaratini giiclendirmek meqsedile yeniavtoneqliyyat grimriik postu yaradrlmrqdrr.

Grimriik orqanlannln maddi-texniki bazasrnrn mcihkamlendirilmasi, onunmiiasir avadanhq vo texniki vasitelarle techiz edilmasi istiqametinde baglanrlmrg igson bir ilde davam etdirilmig, esash tikinti va temir igleri aparrlmrgdrr.

Oten miiddot erzinde gomriik orqanlarrnrn maddi-texniki bazasrnrnmohkamlandirilmasi, onun miiasir avadanhq ve texniki vasitalarle tachiz edilmesiistiqametinda irimiqyash iqler g6riilmiig gdmriik idarelerinde va serhad buraxrhgmentaqelerinde esash tikinti ve temir igleri aparrlmrgdrr.

Grimriik rejimlarinin tam iglak hala getirilmosi tiqiin grimriik orqanlarrterefinden meqsedyonlii igi aparrlrr. Bele ki, evveller gcimriik anbarlarrnrn fealiyyetiiigiin mtivafiq normativ hiiquqi baza olsa da, vesait gatrqmamazh!rndan anbarlarrntikintisini heyata kegirmek miimkiin olmurdu. Respublika hokumatinin desteyi ilesarhedlarde o ciimladan "Samur Gomriik Postu"nun yeniden qurulmasr ve oradangdmriik terminallarrnrn tikilmasine baglanrlmrg, Bakr geharinde briyiik birterminalm tikintisi baga gatdrrrlmrg. respublikarnrn cenub brilgosinde miiveqqatisaxllnc anban tikilib istiladeye verilmigdir. Beynalxalq serhad grimriik buraxrlgmenteqolerinda 24 saathq iE rejimina kegirilmosi temin edilmiqdir.

Movcud grimriik qanunvericiliyina uyfiun olaraq evazsiz maliyya ve texnikiyardrmlar, qrantlar. kreditler va borclar hesabrna idxal olunan mallar habeleinvestisiya teyinath mallar gdmriik riisumlarrna celb olunmur. Gdmriik siyasetininesas istiqametlerinden biri kimi 2001-ci ildon gomriik tarif tenzimlenmesinindillerensiallagdrrrlmrg sistemina kegirilmigdir. Bu giin Azerbaycanda m<ivcud tarifsiyasati daxili istehsah dosteklemekle yanagr yeni texnika ve texnologiya idxahnr dategkil edir.

Azarbaycan Gomrriyrj Sabit Inkisaf Yolunda 103l

Artrq 2001-ci ilden etibaren diinya rilkeleri ile xarici ticaretde vasiteli vergilennahnmasrnrn "son teyinat" prinspine kegilmig, elave deyer vergisinin derecesi 20

laizden l8 faize endirilmigdir.Azerbaycanrn Umumdiinya Ticarat Tagkilatrna iizv olmastnrn danrgrqlar

merhalasi baqa gatmaq i.izredir.Avropa Birliyi ila Azerbaycan Respublikasr arastnda Terefdaghq ve

Omekdaghq Saziqinin imzalanmasr Birliye daxil olan <ilkelerle xarici-iqtisadialaqalerimizi xeyli geniglondirmiqdir.

Oten d<ivr erzinde DGK-nrn beynelxalq elaqeleri de geniqlenmig, keyfiyyetcayeni seviyyeya qalxmrg, Azerbaycantn beynelxalq iqtisadi in teqrasiyasrnrn inkigafetdirilmesi ve mrihkemlandirilmesi istiqametinda meqsadyrinlti i9 apanlmrgdrr. Yerigolmigken, riten ilin may ayrnda Azerbaycan Prezidenti ilham Oliyevin BelgikaKralhprna iqgiizar safari zamant Dovlet Gdmriik Komitesi ve UmumdiinyaGomriik Tegkilatr arastnda niyyet protokolunun imzalanmastnt dtinyanrn niiluzlutegkilatr ile elaqelerin daha da geniglanmesinin bariz niimunasi kimi qiymetlendir-mek olar. Digar terefden, Azerbaycan Prezidentinin bu seferi gergivesinde Briisse-

ldeki Umumdilnya Gomriik Teqkilatrnrn iqametgahr qargrsrnda Azerbaycan xalqr-

nrn ve tiirkdilli xalqlarrn qedim ve mrihtagem abidasi - Dode Qorqud heykalininqoyulmasr, UGt nag katibi Migel Danenin tebirince desek, "UmumdinyaGomriik Teqkilatrna daha briyik tinemlik verir. Bura Azarbaycat evi deyil, ammaburada Azerbaycantn iiroyi doyiiniir. Bu tarixi hadise hem de Azarbaycanla Av-ropa arasrnda daha srx inteqrasiyanrn gristericisidir".

Bu drivrde olkemiz hem de "Gomriik Prosedurlartntn sadalegdirilmasi va Harm-onize edilmasi haqqrnda beynelxalq Konvensiya"ya (Kioto Konvensiyasr) qogul-

mug, Azerbaycan hrikumeti ile Tiirkiya, Yunantstan, Litva hrikumetleri va BelgikaKralhgr arasrnda grimriik mesalaleri iizre emekdaghq va qargrhqh yardrm haqqrndasazigler imzalanmrEdrr. Habelo, Fransa ve Azerbaycan hcikumetleri arasrndagrimriik htiquqpozmalannrn qar$rslnln altnmast, tehqiqatrnrn aparrlmasr, agkar

edilmesi ve aradan qaldrrrlmasrna dair qargrhqh inzibati yardrm, Azerbaycan ve

Ukrayna dovlet g<imriik xidmatleri arastnda qagaqmalgthq ve gtimrtik qaydalarr-nrn pozulmasr, hemginin silahlarrn, diiyiig sursatlarrnrn, partlayrcr maddelerin,

IloA Azarbaycan Gomrriyu Sabit inkigaf Yolunda

narkotik vasitelerin, psixotrop maddelarin ve prekursorlann qanunsuz dtivriyyasiile miibarizo sahosindo emekdaghq haqqrnda saziqler imzalanmrgdrr. Bunlardanbagqa, Azerbaycan hokumeti ile Belarus, Qin va Almaniya hdkumetlari arasrndagrimriik igi sahesinde emekda$hq ve qargrhql yardrm haqqrnda sazig layihalerimiivafiq drivlet strukturlan ila razrlagdrrrlmaq iigiin Nazirler Kabinetine teqdimedilmigdir. Eyni zamanda, "Pakistan islam Respublikasr hcikumeti ve AzerbaycanRespublikasr hokumeti arasrnda narkotik vasitelerin, psixotrop maddelerin veonlann prekursorlarrnln qanunsuz dcivriyyasine qargr miibarize sahesinde emekda-ghq haqqrnda Sazi9" layihesi Xarici igler Nazirliyine gcinderilmigdir. Olava olaraq,"gexsi yol neqliyyat vasitelerinin miiveqqeti idxal haqqtnda Grimriik Konvensiya-sr"nrn (Nyu-York, 4 iyun 1954-cii il), "Turistler i.igiin Grimrtik imtiyazlarrhaqqrnda Konvensiya" (Nyu-York, 4 iyun 1954-cii il) ve "Beynelxalq dagrmalardaistifado olunan, pula verilmig konteynerlere tetbiq olunan gomriik rejimi haqqrndaKonvensiya"nrn (Cenevre, 2l yanvar 1994-cn il) metnleri terciime edilerek veekspertizasr apanlaraq Nazirler Kabinetine teqdim edilmigdir. Bunlardan savayr,DGK-da Umumdiinya Grimriik Tegkilatr, MDB igtirakgr-dovletlerin Grimriik Xid-meti Rehberleri gurasr, iqtisadi Omekdaghq Tegkilatr Grimriik Xidmeti Rehberla-ri gurasr, Asiya inkigaf Bankr tarafinden maliyyelegen Gcimriik Omekdaghq Komi-tesi, Avropa Komissiyasrnrn TASIS proqramr gergivasinde Avropa Gcimriiyii,BMT inkigaf Proqramr va s. niifuzlu beynalxalq tegkilatlarla emekdaghfirn genig-lendirilmesi istiqametinde maqsedyonlii iq apanlrr.

Bir srizle, lexrle deye bilorik ki, 2003-cii il oktyabnn 15-de Azerbaycan xalqrnrntimumi iradasi ile prezident segilmig ilham Oliyev riten miiddet erzinde timummilliliderimiz Heyder Oliyevin siyasi kursunu leyaqetle davam etdirmig, iqtisadi ve sosialsahede movcud problemlerin hellinda meqsedyonlii iq aparmrgdrr. Olkenin gomriikorqanlan da bu igde iizerlerine diigen vezifoleri yerine yetirmakle dcivlat baggrsrna ya-rdrmgr olmuglar. Giimri.ik emokda$lan bundan sonra da Heyder Oliyev siyasi kur-suna sadiq qalaraq Azerbaycanda heyata kegirilen islahatlarda d<ivlet baggrsrm daimdestaklayacek va biitiin ehtiyat menbelarindan semereli istifado etmekla olkemizin iq-tisadi suverenliyinin ve tehliikesizliyin qorunmasr, iqtisadiyyatrmrzrn diinya tasarriil-atr ile inteqrasiyasrnrn temin olunmasr iigiin biitiin imkanlarr seferber edecekler.

A'zatbaycan Gomrtiyu Sabit inkigaf Yolunda 105f

4.3. DU$UNUB-DA$rNMAe UQUN iNponuresiva( 1993-2004-t'ii illar )

Azerbaycanrn xarici tilkalarla idxal-ixrac amaliyyatlarrnrn dinamikasr(ntin AB$ futllart)

Ilhr , fjyJ:,, n*,t -,rt fiDt ,. 11

1991 .ti tl) cnt)_ \,r/.r/

199.1 6977,10.5 100.0 L l rq91l2, r

srJ.6 Iss:rr.r,r00 +11168ll..l

1994 6I7t35:r.(r t11.9 +6,16|t2.0

1995 19',7{)61.\) 7 t.t 589q71.r/ I8(1.8 9l90lr.{)

1996 736518.1 105.6 9.1'1616., I0 dala 20110911.6

1997 75675e.5 tr)r.5 ?b7ll7.rt 2.5 dofa 106It7.5

1998 l

1999

5ell!!.8 1

9019an) a) [9.1q!l!L.' l1270:1.9

'1.0 dolo

3.6 dala

-6.11239.6

l11062.l2{XX) l75l 1 t6.7 l.-i dofa 165508.5 1.7 dolb +585618.1

2001 23082It0.1 :1.:l dafo 4331119.1 +8750t){).8

2tJ1t2

2003

I1668-16.3

258t:0.1.-i

t: .t"t" llor,rl+41.7 dafo 16l918:1.7

+502697.,

3801r).1

2m4 161,1,166,6 5.2 dofo 1501579.6 I |,-l deta + Il)981t7.0

Azarbaycanrn MDB iilkalari ila idxal-ixrac emeliyyatlarrnrn dinamikasr(min AB$ dollan)

ittor

1993 f1226t),1 0u.0 qolx8.5 l0 +2461t81.2

1991 2666ite 11 268621.1 1.8 dafo t9:]].51995 17ull1t.7 1101661 I 8 dala +1t075.0

1996 357511..1 10.1 125659. | .l.l drfo +31863.1

1991 3-5491{0.2 t01.7 I-125t.){ r.,1 iloti +31'721,4

1998 209791.3 61.3 -l97l6t rr .r. I dol., t87569.6

1999 185 r{)().1 5.1.1 19971.1..1 .l.l d.)fr - 1 I-16l.l l2000 242119 1 379091. | :l,q dafa -1369t 1.9

2001 2r-5951.7 6:r.l 14567e.6 '1.6 dofo 229126 02002 2.1-3091. t 71.0 650651.5 6.8 dala 1075-s9.1

200-i 110957.-l 849106.9 8.lt dofo -5181.19.6

20M 613910.4 179.4 t:otts;:,8 I t:.s ,:lete 586647.1

Azcrbavcanrn xarici iilk:lerls ixrac ameliyyatlan 2004-cn ildc 3661 .5 mln. AB$ dollan hrcmindc apanlmu;drr. Bug6sterici 1993-cti ille mtiqayrsede 5.2 deL. ,vvelki illr miiqayisacla isr 1.4 delo goxdLrr.

idxal emaliyyallarr 1993-2004-ctl illar erzinde daha siiretle. ycni 310,9 mln. dollardan 350,1.6 mln. dollara yiiksclmiq-dir kr. bu da ll.3 defe arlrm demJkdir. 2004-cii ilde mtisbet saldo 109.9 mln. AB$ dollafl olmu5dur.

Statistik materiallann tchlili gristarir ki. l99l-cii ildc Azerbaycanln xarici 6lkalarla ixrac ornaliyya tlannrn ,19. I laizi,idxal ameliyyatlarrnrn 30,7 Iaizi MDB c,lkelarinin payr11a dlgdrd Lise, 2004-c0 ildc bu reqomler miivaliq olaraq. ixrac iiz-re 16.99 farze, ldxal iizrc 34.26 faiz olmugdur.

l106 Azarbaycan Gomrriyrl Sabit inki$af Yolunda

1993-cii ilda Azarbaycanrn MDB va uzaq xaric iilkalarilaticarat diivriyyasinin nisbati (it i zla)

t ir.* l

1999-cu ilda Azarbaycamn MDB va uzaq xaric iilkolarilaticaret diivriyyasinin nisbati (faiz I a)

Azarbalcanrn xarici iilkalarlo ticarat dii\rillisinda - idxal iizra MDB iilkolarinin pa-rr l991ciildeki 30,7 faizdon 1999-cu ilda 73,4 faize yiiksolmig, ixrac iizro isa oksina, 49,1 faizdan 26,6 laizaenmiqdir. Tabii olaraq, uzaq xaric tilktlarinin idxalda payr 1993-cii ildaki 69,3 faizdan 1999-cu ilda

79,5 faiza yiikselmig, ixrac iizra isr 50,9 faizdan 20,5 faiza enmi$dir.

1993-cii ilda idxal ve ixrac amaliyyatlannrn iilkelariizra miiqayisali diaqramlarr (xii.susi qakisi fui:la)

*r,,'", I,r,:',.l*l

'*l

4Ciircnstan 1,5'r'.

I

O"L"nf"" rq.:7,1

gU'jII

ilxrac I

qlTY" I:J

_^*J

1999-cu ilda idxal ve ixrac ameliyyatlarrnrn iilkaler iizramiiqayisali diaqramlan ( xiisusi qakisi .fa izla )

1999<u ilda Azerbavcanrn xarici iilkalar iizr, idxal rmali$atlannrr 62,4laizi 7 diivhtin - Rusiva (20,3

faizi),'Inrki)r (14,,t faiz). AB9 (8,1 friz), Bitliik Britani]a (6,6 friz), Almani-ya (4,5 faiz), iran (,1,6 fsiz) rrUkraJnann (3,t faiz) payrna dii$iir. ixrac rmalir r atlaflnd, itali\a (y.7 faiz). Ciirciistan (7,7 faiz), Tiirkiv,(?,7 faiz), Rusi-va (6,6 faiz), Fransa (6,.1faiz). ,{BS (3,3 faiz) rr l-kraynanrn (2,6 faiz) palr birlikdr 69,0 faiztatkil etmi$ir. Halbuki l993-cii ildr Azrrbatcanrn idral amaliytatlarmro 45,5 faizi Rusivamn, 16 faiziiranrn, 8,1 faizi flkra.vnanrn, 5,0 faizi ltaliyaom,2,3 faizi Tiirkiyanin payma ditiirdii.

iraliya 0.81%qalantu.,n ,5,,/.

:I 61

-Bdliik Briranita 'gEl l

Tiirkiye 1r.38% |

EJ

. :ril

^lir1T" I !

-|t.",,,,6.11%

Rusry.r 20.3l'%

Qulanhn26.4v'./,, ,q/%

grf

oN

ot6)

ao

=E

E

=E!F5* lrl.aE trtcsl lrlFt lHlo c lilPs lEl=np

eo6'6.E

g

ltN

c,t

i-c'

ol

i-

o)

c,

=.}:!.: lrlH lel< tits lEls_

cIo,-E'I.xYrE :iii;3=6'o .:-

En,oIdtFo6SEgtl(EEO-h6.o?hi<6

Eo

EE

2004-cii ildo Azarbaycanda idxal-ixrac amaliyyatlannrn sazignaivlari iizra miiqayisoli diaqramlan (x susi QokifaEla\

lir\rbla$rrqlr mJllmn

I rSD\, hc\ablr!'nalanr

tl lQrp l' dijv.lyoh rrl)uhh.*blr,tmrlan r{nndr

5l (Ada\a mal 'nijbadil.s'ihirterr q tdar rl.r malhih

78 (K.mpcnsar)rlr ohdolrllar

El5l rBirbJrr mal miibadrl.)sirbaner) q!!da, ,lo mallann

130 Drg.nin)

lr (Qanrl ddrryyol \alyutah.{blrtrtulrn .\xinda

2004-cii ilda Azarbaycanda idxal-ixrac amaliyyatlannrn iilkelerUzra maiqayisali diaqtamlan (xisusi gaki faizle)

lhrlyaair l

tTd*')ollnn

lr n,o"o

!Tiirkil.

lq-lAlrs

.*l

@1

lala

x'o

:>:=

tr

-co._!!,5!.-oO(,,'tr .-rEox5o.9E'iN.=o.==O!=(Do-Yt!otoNO(E=Eo=>-ee=Er5g.all6ctro;PoO!!oi=I-GxE

2004-cii il arzinde respublikanrn rezident va qeyri-rezidentleri terafindan 123

dlke ile aparrlmrg ticaret emaliyyatlartntn hecmi 71 1 9046,2 min AB$ dollarr

olmugdur. Bu miiddet erzinde 3614466,6 min AB$ dollarr doyerinde 1297 addamal ixrac, 3504579,6 min AB$ dollarr deyarinde 5351 adda mal ise idxal olunmug,

ixrac-idxal ameliyyatlan iizra miisbet saldo 109887,0 min AB$ dollan teqkil

etmigdir. O c[imleden,- respublikaya 40240,3 min AB$ dollarr deyerinda 47106,6 ton dtivlet, hokiimet

ve beynelxalq tegkilatlarrn xettile temennasrz ktimek, humanitar yiik va texnikiyardrm daxil oolmugdur.

2003-cii iline nisbeten 2004-cii ilinde ixrac emeliyyatlarrntn hocmi 40,03 faiz(1031262,1 min AB$ dollarr), idxal emeliyyatlartntn hecmi ise 33,80"/n (885295,9

min AB$ dollarr) artmtgdtr. ldxal emeliyyatlartntn hacmi esasen tebii qazrn,

avadanhqlar vo texniki qurfiularrn, elektrik magtnlart ve onlann hissalarinin, danli

bitkilerin, qara metallar va ondan haztrlanan malumatlartn, naqliyyatvasitelerinin, mebelin ve bagqa mallarrn idxaL hesabtna artmrgdrr.

Miiveqqeti ixrac rejiminde olkamizdan 31635,1 min AB$ dollarr doyerinda mal

ixrac edilmig, 308859,6 min AB$ dollarr deyerinde mal ise rilkeye miiveqqati idxaledilmigdir.

2004-cii ila arzinda 224801 eded neqliyyat vasitesindan istifada edilmakla22448,0 min ton yiik dagrnmrgdrr. Bunlardan 12928,4 min tonu (43366 eded

neqliyyat vasitesi) ixrac emaliyyatlarrntn, 9519,7 min tonu (181435 eded naqliyyatvasitasi) ise idxal emeliyyatlannrn payrna dtigiir. Osasen demir yolu ( 104352 aded

vaqon) vo avtomobil yolu neqliyyatndan (73197 aded) istilade edilmigdir. Xamneftin ve tebii qazrn dagrnmastnda stasionar neql etme vasitesinden (boru kemeri)

istilada edilmigdir.Tranzit olaraq Azerbaycan Respublikasr arazisinden'/677 406,3 ton yiik keqiril-

migdir. Tranzit yiikler asasen Giirctistan (2473913,0t), italiya (1747051,2t), isvegra(1477511.8t), Kipr (441328,0t), Tiirkmanistan (298099,00, Tacikistan (284599,1t).

Tiirkiye (204502,0t),, Rusiya 1l89ll8.lt)va irana (165063,1t) gtinderilmigdir.2004-cii il erzinde ixrac-idxal emoliyyatlarrnrn hecminin aylar tizre dayigmesi

aqalrdakr kimi olmugdur:

-1116 Azarbaycan Gomrriyii Sabrt inkigaf Yolunda

- ixrac emeliyyatlannrn hecminin yiiksak haddi dekabr ayrnda (601869,1 minABg dollan), aga[r heddi ise fevral ayrnda (118118,9 min ABg dollan) olmugdur;

- idxal amsliyyatlannrn hacminin yiiksek haddi sentyabr aytnda (407797,0 minABg dollarr), agagr heddi isa yanvar aynda (201725,6 min ABg dollarr) olmugdur;

- dekabr ayrnda ixrac emaliyyatlarrnrn hocmi nayabr ayr ile mriqayiseda344830,3 min AB$ dollarr hecminda, idxal emaliyyatlarrnrn hacmi isa noyabr ayrile miiqayiseda 19356,0 min ABg dollarr hecminde artrnrgdrr;

- ixrac ameliyyatlannda orta ayhq arnm 42'7 30,3 min ABg dollarr, idxal emaliy-yatlarrnda ise orta aylq artrm 14526,8 min ABg dollan olmugdur.

Fiziki gexsler torefinden respublikaya gatirilen 6607 8,4 min ABg dollan deyarin-de amtea gomriik modaxil orderleri ila rasmilegdirilmiqdir.

idxal-ixrac emaliyyatlarrnrn sazig ndvleri iizra tahlili gosterir ki. 2004-cii ilerzinde 21, 41. 78 va 80 saziq ndvlarina iistiinliik verilib.

23 (dovlet krediti iizre hesablagma) - 0.00%,

0l (milli valyuta ila hesabiagma)2l (SD ila hesablagma)

4l (qapah dovriyyali valyuta)5l (barter sazigi)78 (kompen. rihdelikler hesabrna)80 (digerleri)

Ixracda:

-137%-51,38%,

-t,1t%-0.03%-36,81u1,

-9.3lol'

idxalda:

-0.04,,/o

-50.11%-0,40,'/o

-3,33%-0.01%-0,00%-46.0s%

ldxahn vo ixracrn strukturunda grimriik nezaretinden kegen esas omteelerin pa-yt('%-la) a$aErdakr kimidir (2003-cii ila nisbatan miiqayisa statistik dayare gora apa-nlmrgdrr):

ixracda: xarn nelt - 62.65% (2003-cii ilin ixracrna nisbatan 124,69"1). nelt mah-sullarr 19.31%' (1'7 6,110/o), qara metallar ve onlardan hazrrlanan mamulatlar1.25"1'(161.25u1,). alkoqollu vo alkoqolsuz igkilar 0.12% (106.26/u). kimya rnahsul-larr - 2,13'\' ( I 50,98'%), pambrq - 0,98%' (106.610/,), tttiin va tiitin rnamulatlarr

Azarbaycan Gomrdyu Sabit inkigaf Yolunda 117 |

0,34'% (142,98%), aliiminium ve ondan hazrrlanan mamulatlar - 1}5% (189,19%),meyve-tarevez mahsullan 1,2'7%, (93,90'A), bitki va heyvan mengali yafilar -1,33'% (11'7,40%) tegkil edir. Qalan emteelerin payrna 9,25%, diiqiir.

ixracda: idxalda:

Olkenin adrmin ABg

dollan

itnumiixraca

nisb.'/,-leOlkenin adr

minAB$dollarr

umumlidxala

nisb.%,-le

Italiya 491982.91 37,44 Rusiya 219385.34 14,50

Ti.irkmonistan t4277'7,52 10,86 Qazaxstan 180396,05 11,92

israil l 13298,78 8,62 B/Britaniya 1674t1,03 I 1,06

Rusiya 97077.56 7,39 Tiirkiye 1028'74,ffi 6,80

Iran 76196,31 5,80 Almaniya 888M.68 5,87

Giirciistan 72858,00 5,54 Ukrayna 71w5,25 4,70

Tiirkiye 6'7448,96 5,1 3 Qin 7 t048,36 4,69

Xorvatiya 36r 90.80 )'7\ AB$ 67681.5r 4,4'7

Qin 27t42,33 )fi1 Malayziya 59060,04 3,90

Tacikistan 24411.70 1,86 Yaponiya 5'7978,51 3,83

idxalda: erzaq mehsullan - 10.80% (2003-cii ilin idxahna nisbatan 134.56%),neft qazr ve diger qazaox$ar karbohidrogenler 7 ,21"/o (ll'7 .15%). magrn ve elekt-rik aparatlarr, avadanhqlar, elektrotexniki avadanhqlar ve onlarrn ehtiyat hissala-

ri 30,6501' (157,10%), qara metallar va onlardan hazrrlanan mamulatlar 15,83%(121,66%), naqliyyat vasitalari ve onlarrn hisseleri - 6,90'% (73,71"1,). mebel0,82'% (130,'73'2,), oduncaq ve ondan hazrrlanan mamulatlar - I,l0% (123,52%),xalq istehlak mallan -1.'74"1'(163.290/o), aczagrltq rnahsullarr -0.19% (89,13%,) teg-

kil edir. Qalan amtaalerin payrna 24.11"1' did,S:ir.

111B Azarbaycan Gcimri.lyr.i Sabit inkisaf Yolunda

idxahn strukturunda asas yer tutan amtaalarin miqdan va deyari agafirdakr kimidir:

Miqdart Dayari

(min ABg dol)

2003-cii ilinI yorunilinanetlo Qakinisb.'%-la

1. Ot va st mehsullarr- hurnanitar yardrm2. Bulda- humanitar yardrm3. Un- humanitar yardun4. gekar- humanitar yardrm5. Yag- kara yafr- bitki va heyvan manq. yap64131,7- humanitar yardrm6. Cay7. Spirt8. Spirtli igkiler9. Tiitiin mamulatr10. Qara metallar1 1. Minik avtomobilleri-YGB asasrnda-GMO asasrnda12. Neft mohsullarr13. Elektrik enerjisi14. Nelt qazr vs digarqazaox$ar karbohidrogenla r 4797 692,0 min kub.m 252622,1

)q)Sq ) t

31 ,l t.l 130293,6 t26918,1 t5894,4 t4722,3 L

146894,1 t462,6 t77212,6 t13080,9 r

996.9 t947 4,5 t1371114,0 L2952381 .4 LI194374.8 min od.

184249.8 t

21439 ad.I1839 ed.

249942.0 t2131934,0 min kvt/s

16507,8

466,1185s03,37504,31759,0

1481,1

24358,8185,5

41661,5I 1056,I30605,4955.918285,7

1255,0

4829.918274,387830,9

98416.1

57889,988791 . I

59032,4

114,80

140,0%

8'.7/%

104,4%

I18,8%

2t95%119,5%124,90

1t5,9%97,7%

134.3%

Azarbaycan Gdmrilyo Sabit inkisaf Yolunda 11sl

ixracrn strukturunda asas yer tutan amtealerin miqdarr va deyari agafirdakr kimidir:

1. Nelt (xam)1.1. Boru kemeri ila 01.01.2005-ci ila qeder gedan xam neft(,s ay {ac g d s t ar icil a r ina asa.s a n )

- $imal boru kamsri ila- Supsa boru kemari ile2. Nelt emai mahsullarro ctmledsn, sazig novleri uzre:- serbest drinarli valyuta ila- rnilli valyuta ile- drgarlarr2. 1.01.01.2005-ci ila qedarqerti beyan. ila yola sahn.rasmilaqdirilmamig neltrnehsullan3. Bitki ve heyvan mang. ya!.4. Spirtli igkiler5. Tiitiin6. Tiitiin memulatr7. Qara rnetallar8. Alilminium9 Qav10. Pambrq mahhcrll. Elektrik enerjisi

9'.7842,8 t39345,4 t5423527,5 L6098,9 r

1385230.0 min ed.

161181 .2 t31736,0 t6141 ,5 t36137,6 t313861,9 rnin kvt/s

MiqdarL

9022435.3 t

263'.7507.0 t6348900,2 t2479681.6 t

2069t65,6 t191443,9 t2t3012,0 t

Dayari(min AB$dol )

2264415,0

2003-ci) ilinI yurmtilinanetto Eakinisb.ok-la

69'7994,9

511258,448907,971828,'7

48241,84t02,15269,87101,34))1) 7

48842,218578, I

35551 ,84654,8

92,'7"h

72,40

108,60

156,8%t3'79%163,40

364,1'h108,0%

1120 Azarbaycan Gomrt]yrj Sabit inkigaf Yolunda

Xam neft Azarbaycan Beynolxalq Omeliyyat $irkati (5289808,4 ton (58,63%),Drivlat Nelt girkatinin Marketinq ve iqtisadi Omaliyyatlar idarasi (3673117.3 ton(40,7l'k)) tarahndan ixrac edilmiqdir. Nelt mehsullarrnrn ixracrnda "Azneftya!"istehsalat Birliyi (l121623,9 ton (45,23"L,)), Dovlet Neft girkatinin Marketinq veiqtisadi Omeliyyatlar idarasi (888693,6 tonu (35.84'l')). "Azal Oil" (195595,7 rninton (7,89'%)) ve "Middle East Petrol Farm FZE' girketinin azarbaycandakr filiali(155296,1 min ton (6,2601')) tisttinliik tagkil edir.

Respublikanrn rezident ve qeyri-rezidentlori xarici olkelera (MDB olkalerindenbaqqa) 3000536,2 min AB$ dollarr deyerinde amtee (iimumi ixraca nisbetan83,01%) grxarrnrglar, o ciimledan 157309'7,3 min ABg dollan dayarinde emtee sor-bast drinarli valyuta ila (ixraca nisbaten 52,430/") ve 1330446,1 rnin ABg dollarr do-yerindo omtae kompensasiyah ohdeliklor hesabrna (ixraca nisbeten 44,34%,') va73244,8 min AB$ dollan dayarinda mal diger sazi;lor hesabrna (ixraca nisbatan2.4401) grxanlmrgdrr.

Eyni zamanda respublikaya xarici olkalerden 2304001,8 min ABg dollarr deya-rinde amtaa (timumi idxala nisbatan 65,'74%) getirilmigdir. Onlardan 786738,7 rninAB$ dollan dayarinde emtoo serbest drinarli valyutaya (idxala nisbeten 34,150/o) va1498963.9 min ABg dollan deyerinde emtae digor sazigler hesabrna (ixraca nisbe-ten 65,06"1,) gatirilmiqd ir.

Xarici cilkelar iizre miisbot saldo 696534,4 min ABg dollan tegkil edir (alava 2).Respublikanrn rezident va qeyri-rezidentleri MDB olkelarine 613930,4 rrin ABg

dollarr dayerinde mohsul (iimumi ixraca nisbeten 16p9%) grxarmrglar, o ciimleden2839'70.7 min AB$ dollarr dayarinda amtae sarbest donerli valyuta ila (ixraca nis-betan 46.2501') va 263135,4 rnin ABg dollarr deyerinde diger saziglarla (ixraca nis-batan 42,86"/o) va 40185,9 min AB$ dollan dayerinda emtaa qapal valyutaya he-

sablagmalar ile (ixraca nisbaten 6,55'%) grxanlmrgdrr.

Eyni zarnanda. r'espublikaya MDB olkelerinden 1200577.8 min ABg dollan de-yerinda amtaa (iirnumi idxala nisbetan 34,26%) gatirilmiqdir. Onlardan 911618,2min AB$ dollarr dayarinda amtaa sarbast donarli valyutaya (idxala nisbatan80,93"/o) va 1 12060.4 min AB$ dollarr deyarinda amtae qapah valyutaya hesabla;-

Azarbaycan GOmruyii Sabit inkigaf Yolunda 't211

malar ila (idxala nisbeten 9,33%), 114799,6 min AB$ dollarr dayerinde emtaa digersaziglere (idxala nisbaten 9,56%) getirilmigdir.

MDB olkelari iizre menfi saldo 586647,4 min AB$ dollarr te9kil edir (elave 2).

Azerbaycan Respublikasrnrn ixrac ve idxahnda xiisusi gekisi boyiik olan ijlkaler-dan a9alrdakrlarr gostarmek o1ar.

Yuxarrda gostarilan biitrin gristariciler cari valyuta mazennesi esasrnda hesablan-mrqdrr.

Qeyd etmek lazrmdrr ki, hesabat dovriinda xarici-iqtisadi alaqslerla 8172 hi.iqu-qi ve fiziki gaxs maglul olmugdur. Bunlardan 3104 dovlet va ozel miiessise, 5068 isa

fiziki gaxslardir. ixrac emeliyyatlannda dovlat sektorunun pay 1796926,4 minABg dollan (49,15%'), ozal sektorun payt 1176478,0 min AB$ dollan (49,15%), fi-ziki goxslarin payr ise 41062,2 min AB$ dollan (1,14%,) ohnugdur. idxal amaliyyat-larrnda drivlat sektorunun payr 724814,7 min AB$ dollarr (20,6801), ozel sektorunpayr 2555683,1 rnin ABg dollarr (72,93%), fiziki gexslerin payr ise 224021,7 trlinABg dollarr (6,39"/o) olmugdur.

l'rzz Azarbaycan Gcimriiyt Sabrt inki$af Yolunda

Yekun siizii evazi

Miiasir dovriin qlobal diinya gafrrrglan alimlari va siyasetgileri begariyyotin in-kigahnrn proqnozlaqdrrrlan problemlarini qrsaca ve diiri.ist ilade etmakle seciyyele-nan "adekvat" reaksiya yollarrnr axtarmafa salarber edir. Tadqiqatqtlar bu mese-le daxilinde helli miimkiin 8 problem gostarirlar. Bunlar agafrdakrlardrr:

* ehalinin ve timummilli diinya mehsulunun artrm si.iretinin dayigme imkanr;* demoqrafiya, torpaqdan istifada ve madaxilin i.imumi problemleri;x kend tesarriilatr va qanunla bagl arzaq problemlori;x enerji problemleri;* yeni enerji menbelari problemleri;* ekologiya problemleri:* hem lovqel, hem de postsonaye iqtisadiyyatrn miimkiin yaranr$rna miinasibat-

de gelocek rigiin kontur proqnoz;* kosmik tadqiqatlarrn xiisusi rolu.Amerikanrn strateji tedbirler sisteminde olkanin geosiyasi seylerinin amili kimi

enerji tehliikesizliyi doktrinasrna xiisusi rol aynhr. Bela ki, Amerika rasmilerininsozlerina gora, enerji tahliikesizliyi mesalesi xiisusi ahemiyyet kesb edir. eiinki nef-tin 45 faizi idxal edilir. Halbuki ABg-rn enerji talabatrnn 40 faizi nefrin hesabrnaodanir. Dtinyada yanm esrlik dovr erzinde esas enerji ehtiyatlan manbeyi olan irankorlezi "mliemmahqlar" bolgesi olaraq qalmaqdadrr. Okser tedqiqatgrlarrn fikrin-ca, Saudiyye Orebistanr maliyya baxrmrndan zaiflemiqdir. iran ,a iraq xiisusi siya-si garginlik zonasrnda yerlegir. Bu va diger sebabler iiziinden karbohidrogenindiinya ehtiyatlan sarhedlari qimala dolru qekilir: Qafqaz, Qazaxrstan, Sibir.

"Yeni nelt siyasati" "yeni enerji qaydasl"nrn tezahiiriidiir.Belelikla, diinya iqtisadiyyatrnrn rneyli ehtiyatlara sahibolma kontekstinda va

bir netica oiaraq proqnozlagdrnlan gelecakda enerji problemlarinin hayata kegiril-mesi nazare ahnmaqla geosiyasotdon geoiqtisadiyyata kegilerse, fikrimizce, OPEK-2 tipli (Azerbaycan, Qazaxrstan. Rusiya, Tiirkmenistan) hansrsa hipatetik struktur

Azarbaycan G6mriiyU Sabit inkisaf Yolunda izal

lormalagrr ki, o da qloballaganda ehtiyatlara sahibolma baxtmtndan (enerji ehti-yatlan) dtnya sistemini tarazlagdrra biler. Bu zaman ehtiyatlara yiyalenme kon-tekstinde balans, yeni eksqiitbliiyiin yaranma ehtirnah var. Bu yerda bir miihiimlaktr da qeyd etmek vacibdir: yeni tarixin qeribaliyi ondadrr ki, timumiyyatle, dii-nyanrn vo o ciimladen ehtiyatlara sahibolmanrn eksqiitblii strukturu tazadh anlar-la mesreflare baxmayaraq, indiki struktursuzluqdan gox, sivil giiurun ("sabitlik",proqnozlagdrrma) iimidlerina uy!un galir.

Maraqhdrr ki, ytiksek inkigaf etmig dovlatlorin iqtisadiyyatrnda cilkalerin diinyataserriifatr alaqelerinda raqabat rnovqeyini miiayyenlegdiren tebii ehtiyatlar indi bu

rolu icra etmek qiidretini getdikca itirirler. Buna stibut olaraq tebii ehtiyatlardanmehrum Yaponiyada va yeni senaye olkalarinde yiiksek reqabote qabil iqtisadiyya-trn tegakkiil tapmaslnl gostarmek olar. Bela ki, onlar yeni texnologiyalardan (tex-

niki teskilat amili), maliyye-kredit ve valyuta siyasetindan bacarrqla istilada etrnig,ytiksok ixtisash fehle qiivvesi yetigdirmiglor. inkiqaf etmekde olan olke kimi respub-likamrz sivil inkigahn ana xattino qrxmaq iigiin bize lazrmi beynelxalq strukturlarlabirlegmekden otrii miirokkeb yol keqmeli olacaqdtr.

Azerbaycan artrq dediyimiz miirekkob yolun ilk marhelesini qet etmiqdir. Oziida ufiurla.

Otrahmrza nazer salaq. Sriztin heqiqi rnenastnda Azarbaycan atrahnda rniihari-bo od-alovu, falaketler tiigyan edir. Bu isa Errnanistan iigiin alveriglidir. Qtinkionun konkret siyasoti eslinde qloballaSmaya qati etiraz demokdir. Lakin Azerbay-can erazilarini igfial etmig Ermenistan esline qalsa, miiasir geosiyaset kontekstin-dan kanarda qalmrgdrr. Bu olke rahbarliyinin gah Rusiyanrn, gah da Qerbin qrhgr-

na girmek kimi ulursuz cehdlari, onun regional amekdaglq sisteminden faktikiolaraq grxar masr ile neticelenmigdir. Ermanistantn diinya olkeleri birliyinde yerinainki hela mtieyyenlegmamig, hotta Yerevantn tiziina da melum deyil. Real igda te-zahtriinii tapmayan goxsayh iddialar onun manevr etmok qabiliyyatini son dereco

mehdudlagdrrmrqdrr. Digar terafldan, ermeni diasporu iigiin iizdaniraq "Qarabaglayihesi" artrq oz aktualhlrnr itirmekdedir. i9ga1 edilmiq araziye kapital qoyulugu-nun ne vaxtsa hem geosiyasi, horr de iqtisadi dividend qazandracalr barede xi.il-yalar yox olmaqdadrr. Bu giin Ermenistan donor ianalari hesabrna yagayrr. Lakin,

l'rz+ Azarbaycan Gomrilyrl Sabit inkigaf Yolunda

bu rilkeys sexavetie pul ayrran biznesmenler tobii ki, boyi.ik maliyya itkilerine,meqsedsiz ve naticesiz kapital qoyulu$una artrq drize bilmirler. Giiman ki, miina-qiqenin halli de mohz bu mtistevidan harakate baglayacaqdrr. Bu baxrmdan, Erme-nistanrn regionun enerji layihalerina qogulmaq miiqabilinda igfal etdiyi arazileriqaytarmaq teklifi haradasa. yerine diige biler. Bu, Azarbaycan iigiin da maqbul,kompromis variant ola bilar. Mtimkiindiir ki, yaxrn gelecekde qon$u ddvletde elabir siyasatgi meydana grxsrn ki, bu mtibadilenin serlaliliyini derk etsin. Bela olantaqdirde, Azarbaycanrn indiki rahberliyinin de miinaqigani hell etmak istiqamatin-da laaliyyeti xeyli asanla$ar. Olka baggrsr ilham Oliyevin davam etdirdiyi inkigalst-rategiyasr olkenin iqtisadi i.istiinliiyiine nail olunmasrna yonelmigdir. Bu kamiyyatgostericilari miitlaq artrb keyfiyyete, vetendaglanmrzrn keyhyyetli rifahtna, berpaedilmig erazi btitovliiyiimiiztin keyfiyyatine gevrilecekdir.

Azarbaycan Gomri.lyri Sabil inki$af Yolunda 12sl

MUNDORiCAT

On soz evezi ...

I Fasil. Uzaq Ya yaxrn tariximiz

1.1. Qedimdan golen seslar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1

7.2. Daha yaxrn tarix .... . .. . . 15

1.3. Osrlarin qovugulunda. .......................20

l.4.Kegiddovriindoiqtisaditehltikesizlikamillari ...........23

II Fesil. Geosiyasi diiyiinlar

2.1. TRASEKA: realhqlar, ziddiyyatler ve maraq1ar..............................37

2.1.1. Qazaxrstan diiyiinii ..........................46

2.1.2. Tiirkmenistan diiyiinii ......................41

2.1.3. Azarbaycan diiyiini.i ........................49

2.1.4. $erqi Avropa diiytinii ......................51

2.2. Azerbaycan iki guclii qafrrrg kontekstinde ......................................63

2.2.1. Amerika gagrrrgr ............................63

2.2.2. Rusiya gafirrrgr .........69

III Fasil. Giimriik siyasati - iqtisadi islahatlar kontekstinda

3.l. Azarbaycan gomriiyii - iqtisadi islahatlarrn gediginda .. ... ....... .......81

3.2. MDB gorgivesinda qargrhql ticaratde rnehdudiyyetler ve

onlann aradan qaldrnlmasr

Ii26 Azarbaycan Gomroyu Sabit inkigaf Yolunda

3.3. MDB gergivasinde iqtisadi tahliikasizlik amillari ..............................863.4. Azarbaycan g,iimriiyii vo TRASEKA . ... ... . ........87

IV Yeni camiyyatin modeli

4.i. $exsiyyat va yiiksak pegakarhq ..........934.2. Azerbaycan gomriiyii sabit inkigaf yo1unda......................................964.3. Diigiiniib-dagrnmaq iigiin inlormasiya(1993-2004-cri iller) ............106Yekun soz[ avazi .............. ........ .. ... ....123

Azatbaycan Gomri.lyu Sabit inkrgaf Yolunda 127 |

KEMALODD|N HEYDOROV

AZORBAYCAN GOMRUYUsABiT inriger YoLUNDA

Sifarig 24. Tiarj 1000.

matbeasinda gap olunub.

I tza Azarbaycan Gcimriiyu Sabit inkiqaf Yolunda