Azərbaycan Dövlət Aqrar UniversitetiAzərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti

Gəncə 2009

Azərbaycan Tarixi fənni üzrə interaktiv

Mühazirələr...(Bakalavrlar üçün)

Azərbaycan Tarixi fəlsəfə və hüquq kafedrası B.\M.-Abdullayev M.Z

Azərbaycan XIX əsrin birinci yarısındaAzərbaycan XIX əsrin birinci yarısında.. Azərbaycanın Rusiya və İran arasında Azərbaycanın Rusiya və İran arasında

bölüşdürülməsi.bölüşdürülməsi.

Plan

• Rusiyanın Azərbaycanın Şimal torpaqlarının tutması.Car-Balakən və Gəncənin işğalı.

• Birinci Rusiya-İran savaşı.Gülüstan müqaviləsi.

• İkinci Rusiya ilə İran savaşı.1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi.

XVIII əsrin sonu-XIX əsrin əvvəlində Azərbaycanın daxili və xarici siyasi vəziyyəti

Vahid Azərbaycan dövlətinin olmaması

Ölkənin sosial-iqtisadigeriliyi

Xariciistilalar

- Ayrı-ayrı xanlıqların hakimlərinin yalnız öz xanlığını qorumaq cəhdləri

- Bir-birilərinə güzəştə getməmələri

Azərbaycana göz tikmiş İran,Türkiyə və Rusiyanın

hərbi planlarına qarşı dura biləcək vahid

qüvvə yox idi.

Rusiyanın Cənubi Qafqazla bağlı siyasəti

Yeni torpaqlar zəbt etmək,Rusiya bazarı üçün xammal

mənbəyi və satış bazarıəldə etmək

Qafqaz təkcə iqtisadi deyil,hərbi cəhətdən yeni istinadgah

qazanacağına əminlik

Xəzəri daxili dənizə çevirmək,Qafqazı zəbt etməklə cənuba

yol açmaq

Qərbi Avropa Dövlətləri.

İngiltərə və Fransanın mövqeyi

Onlar çar Rusiyanın qəsbikarlıq planlarını diqqətlə izləyir və İranı Rusiyaya qarşı silahlandırmaq istəyir.

Şərqə münasibətdə hiyləgər siyasət yeridən İngiltərə höküməti1800-ci ildə İranla siyasi-iqtisadi

müqavilələr bağlamışdır.

İranın hər hansı bir dövlətin hücumuna məruz qaldığı təqdirdə

onu silah və hərbi müşavirlə təmin etməli

İşğalın başlanması

1801-ci il sentyabrn 1-də

Rusiya imperatoru I Aleksandr Şərqi Gürcüstanı Rusiyaya

birləşdirilməsi haqqında manifest verdi.

Şərqi Gürcüstanla birlikdə Qazax və Şəmsəddil

sultanlıqlarıda Rusiyanın tərkibinə qatıldı.Bununla da

Azərbaycan torpaqlarınınRusiya tərəfindən işğalının

əsası qoyuldu.

1802 ci ildə dekabrın 26 da Rusiya ilə Quba,Dərbənd və Lənkaran xanları,Həmçinin TərkiŞamxalı və QaraqaytaqUsmisi arasında Georgivski müqaviləsi bağlandı.

Müqaviləni imzalayanlar:•Rusiyanın himayəsinə qəbulolunurlar.•İran hücum edəcəyi halda birgə çıxış etməli idilər.•Cənubi Qafqazda ticarətingenişlənməsi.•Xəzər dənizdə dənizçiliyin inkişaf•Etdirilməsini nəzərdə tuturdular.

Şərqi Gürcüstan tutulandan sonra ilk hədəf Car-Balakən oldu.1803-cü ildə (mart ayında)rus qoşunları Alazan(Qanıx)çayı keçidində baş verən döyüşdə Balakən ələ keçirildi.

1803-cü ildə aprelin 12-də TiflisdəCar-Balakən camaatlığı ilə Rusiya

arasında “Andlı öhdəlik”imzalandı

Öhdəliyə görə:•Car-Balakən əhalisi Rusiya xəzinəsinə ipəklə xərac ödəməli (220 növ ipək)

•Carlılar sədaqət əlaməti olaraq Tiflisə əmanət (girov)verməli.

•Car-Balakən ərazisindərus qoşunları yerləşdirilməli idi

Bu şərtlər yerinə yetrilmədiyinə görə rus ordusu 1804-cü ildə Cara soxuldu və onu yandırdı.General Qulyanov öldürüldü.

Gəncənin işğalı

Sisianovun hədələyici məktublarıCavad Xanın cavab

məktubu.

1803-cü ildə fevralın 25-də.1803-cü ildə noyabrın29-da1803-cü ildə dekabrda təslim olmaq haqda.

“ Mənimlə müharibə etmək fikrinə düşmüsənsə,mən

hazır.Uğur isə allahın əlindədir”

1804-cü il yanvarın 3-də Gəncə işğal olundu.

Qeyri-bərabər döyüşdə Cavad Xan və oğlu Hüseyinqulu xan öldürüldü.

Gəncənin adı dəyişdirildi.

Şəhər inzibati Dairəyə çevrildiÇar I Aleksandrın

arvadının şərəfinə Yelizavetpol adlandırıldı

“Gəncə” sözünü işlədənlər Bir gümüş manat cərimə

verməli idi.

Gəncənin Rusiya tərəfindən işğalı nəticəsində

Azəbaycanın digər xanlıqlarının dataleyi həll olundu

Azərbaycanın digər Cənub bölgələrinədə

yol açıldı.

Gürcüstanın şərq sahələrinin təhlükəsizliyi təmin olundu.

Rus qoşunlarının Xəzər sahillərinə çıxıb,Həştərxanla əlaqə yaratmasına imkan yaradır.

Birinci Rusiya-İran müharibəsi

1804-cü il may ayındaİran rus qoşunlarınınCənubi Qafqazdançıxarılmasını tələb

etdi.

•Tərəflər arasında ilk döyüş 1804-cü il iyulun 27-də Üçmüədzin yaxınlığında•İkinci döyüş İrəvan yaxınlı-ğında –Qəmərli kəndində•Hər iki döyüş rus ordusunun məğlubiyyəti ilə qurtardı.Rədd cavabı alan

İran iyunun 16-da müharibəyə başladı

1805-ci il Kürəkçay müqaviləsi

May ayının 14-də Rusiya iləQarabağ xanlığı arasında

11 maddədən ibarətmüqavilə.

May ayının 21-də Rusiya ilə Şəki xanlığı arasında Kürəkçaymüqaviləsinin təkrarı imzalandı

Müqaviləyə görə

1. Qarabağ xanlığı Rusiya təbəəliyinə qəbul olundu.2. Daxili siyasətdə müstəqilliyini saxlayan xanlıq xaricisiyasət hüququndan məhrum edilirdi.3. Xanlıq hər il Rusiya xəzinəsinə 8 min çervon bac verməli idi.4. Şuşada rus qoşunu yerləşdirilməli idi.

1806-ci ildə artıq Azərbaycanın şimal bölgəsi rus ordusu tərəfindən işğal olunmuşdu.

1805-ci il dekabrın 27-də Şamaxı.1806-cı il iyununda Dərbəndi.1806-cı il oktyabrında Bakını.1806-cı il oktyabrında Şəkini işğal etdilər.Rusiya -1806-cı ilin sentyabrında Fətəli şah

Qacarın sülh təklifini rədd etdi. Fransa və İngiltərədən kömək alan Osmanlı

dövləti1806-cı ildə Rusiyaya müharibə elan etdi.1807-ci ildə Gümrü yaxınlığındakı döyüşdə Osmanlı ordusu məğlub oldu.

1812-ci il Buxarest sülhü

Osmanlıların Cənubi Qafqazın böyük hissəsinin Rusiya tərəfindən işğal olunmasını təsdiq etdi.

1812-ci il Aslandüz və Lənkəran döyüşü.

İran qoşunu məğlub olduRus ordusu Lənkəran qalasını

ələ keçirdi

Bu döyüşlər Rus-İran müharibəsinin taleyini həll etdi

Gülüstan sülhü (1813-cü il 12 oktyabr)

Müqavilənin şərtləri

1. İrəvan və Naxçivan xanlıqlarından başqa,Şimal xanlıqları(Gəncə, Qarabağ, Şəki, Şamaxı, Dərbənd, Bakı, Quba vəLənkəran),həmçinin Şərqi Gürcüstan və Dağıstan Rusiyanın tərkibinə keçdi.2. Xəzər dənizində hərbi donanma saxlamaq hüququ yalnızRusiyaya verildi.3. Rusiya tacirlərinin İranla ticarətində 5%-lik kömrük tarifi müəyyən olundu.4. İran ərazisində rus tacirləri daxili gömrük rüsumlarıödəmədən azad edilirdilər.

Azərbaycanın Rusiya və İran arasında bölüşdürülməsinin Azərbaycanın Rusiya və İran arasında bölüşdürülməsinin

ikinci mərhələsi.İkinci Rus-iran müharibəsiikinci mərhələsi.İkinci Rus-iran müharibəsi

1814-cü il Tehran sazişi.

Rusiyaya qarşı yönəlmişİngiltərə -İran sazişi

Sazişdə İran tərəfi öz sərhədləritərəfindən Hindistanın təhlükəsizliyini təmin etməli.

İngiltərə isə 1809-cu il İran-ingilissazişi ilə müəyyən edilmişməbləğdə maliyyə və hərbi yardım verməyi öhdəsinə götürdü.

1823-cü il İranla Türkiyə arasında Əməkdaşlıqmüqaviləsi bağlandı.

Şimali Qafqazda Dağlıxalqlara qarşı müharibə

aparan Rusiya İranlamüharibədən çəkindi.

Rusiya Qarabağın və Lənkə-ran xanlığının bir hissəsini

İrana güzəştə getməyə hazır olduğunu bildirir.

İkinci Rus-İran müharibəsi 1826-сı il iyulun 19-da başladı.əsas hücum hedəfi

Qarabağ Gəncə

- 1826 cı il sentyabrın 3-də Şəmkir döyüşü.

- 1826-cı il sentyabrın 13-də Gəncə döyüşü.

Gəncə döyüşü müharibənin müqəddəratını həll etdi.

1827-ci il hərbi əməliyyatıqarşısına iki vəzifə qoydu

Naxçıvan xanlığını işğal etmək.1827-ci ildə işğal edildi.

İrəvan xanlığını işğal etmək.1827-ci il Cavanbulaq döyüşüAbbasabad və Sərdarabad

qalası tutuldu.

Bu qələbədən sonra Azərbaycanın cənubuna yol açılmış oldu.

Mərənd,Xoy,TəbrizRusların əlinə keçir

1828-ci ilin yanvarındaUrmiya,fevralında isə Ərdəbil işğal

olundu.

Türkmənçay sülhü1828 ci il fevralın 10

16 maddədən ibarət sülh müqaviləsinə görə.

1.İran Rusiyaya 20 milyon manat gümüş məbləğində təminat ödəyənə kimi Cənubi Azərbaycan rus

qoşunlarının işğal altında qalmalı idi. 2. İran tərəfi əvvəllər Rusiya tərəfindən işğal olunmuş xanlıqlarla yanaşı,İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının Rusiyanın tərkibinə keçməsinə razılıq verdi. 3. Xəzər dənizi Rusiyanın daxili dənizinə çevrildi və

bu dənizdə hərbi donanma saxlamaq hüququ yalnız Rusiyaya verildi.

4. 15-ci maddəyə əsasən İrandan Cənubi Qafqaza erməni ailələri köçürülməli idi.

Türkmənçay sülh müqaviləsi ilə XIX əsrin əvvəllərində baş vermiş Rusiya-İran

müharibəsinə son qoyuldu

Cənubi Azərbaycan torpaqlarıİranın tərkibinə qatıldı

Şimali Azərbaycan Rusiya imperyasının xammal

mənbəyi və satış bazarına çevrildi

1828-ci ildə Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarıləğv edildi,onların ərazisində

“Erməni vilatəti” yaradıldı.