AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ ...Sovet dövründə, 1970-80-ci illərdə elm-istehsalat birlikləri yaradılmışdır və onlar tətbiqi tədqiqatlardan başlayaraq

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN UNİVERSİTETİ

Azərbaycan Universitetinin Elmi Şurasının6 iyun 2013-cü il tarixli iclasının (Protokol № 8)

qərarı ilə çapa tövsiyə edilmişdir.

Áàêû - 2014

AKİF MUSAYEV

İNNOVASİYA İQTİSADİYYATI

VƏ VERGİ STİMULLAŞDIRMASI

Məsləhətçi:

Fazil MəmmədovAzərbaycan Respublikasının vergilər naziri,

II dərəcəli dövlət vergi xidməti müşaviri

Rəyçilər:

Ziyad SəmədzadəAzərbaycan Respublikası Milli Məclisinin

İqtisadi Siyasət Komitəsinin sədri,akademik

Ələkbər MəmmədovAzərbaycan Respublikası vergilər nazirinin müşaviri

Elmi redaktor:Əlövsət Əliyev

iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru,AMEA-nın İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun

şöbə müdiri

AKİf MUSAYEV. İnnovasiya iqtisadiyyatı və vergi stimullaşdırması.Bakı. “Azərbaycan Universiteti” nəşriyyatı, 2014. -184 s.

Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü, iqtisad elmləri doktoru, professorA.F.Musayev uzun illərdir ki, respublikamızda vergilərin iqtisadi problem-lərinin elmi təd qiqi ilə məşğul olur. Fiskal siyasət barədə elmi araşdırmalarıntəşkilində, vergi sisteminin normativ-hüquqi bazasının yaradılmasında onunmühüm xidmətləri vardır. A.F.Musayev vergilər barədə çox qiymətli mono-qrafiyaların, dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin müəllifidir. Görkəmli alimin bukitabında innovasiya potensialı, vergi sistemində güzəşt və imtiyazlar, vergistimullaşdırması, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı problemləri araşdırılmış,yerli və beynəlxalq təcrübə əsasında geniş təhlil edilmişdir.

ISBN: 978-9952-496-00-0

5

ÖN SÖZ

Azərbaycanda aparılan islahatlar, düşünülmüş siyasətölkəmizin hərtərəfli inkişafını təmin edir. Ulu öndər HeydərƏliyev tərəfindən müəyyənləşdirilmiş, möhtərəm cənabPrezident İlham Əliyev tərəfindən müasir qlobal çağırışlarəsasında zəngiləşdirilərək, uğurla davam etdirilən milliinkişaf strategiyası ölkəmizin və xalqımızın gələcəyinəböyük nikbinliklə baxmağa imkan verir.

Son on il ərzində Azərbaycan dünyada ən sürətli temp -lərlə inkişaf edən dövlət kimi tanınır. Bunun başlıca səbəbielmi əsaslara söykənən iqtisadi islahatların siyasi islahat-larla tamamlanması, uzlaşdırılmasıdır. Azərbaycanın butəcrübəsi dünyada maraqla qarşılanır və öyrənilir.

Dövlətimizin başçısının qarşıya qoyduğu ən mühümvəzifələr sırasında sosial-iqtisadi inkişafın innovativ vəkreativ vasitələrlə sürətləndirilməsi mühüm yer tutur.

İnnovasiya proseslərinin intensivliyinin artması hazırdaqlobal iqtisadi sistemdə baş verən dəyişikliklərin mühümistiqamətlərindəndir. İnkişaf etmiş ölkələrdə ÜDM-inartımının 75-90 faizi, MDB ölkələrində isə 10 faizi inno-vasiya sektoru hesabına təmin olunur. Mövcud qiymətlən -dirmələrə əsasən, MDB ölkələri innovasiya sahəsindəkigerilik nəticəsində ildə orta hesabla 1 214 milyard dollarvəsait itirir.

Əgər ölkə yeni dünya bazarlarına çıxışı planlaşdırırsa,onda məhz innovativ iqtisadi artım ona belə imkanı təminedə bilər, çünki innovasiyalar yeni malların yaradılmasınıtəklif edir, bu halda sərt rəqabətlə artıq mövcud olanbazarlarda möhkəmlənməyə çalışmaqdansa yeni bazarların

Ö N S Ö Z

6

yaradılması və onlarda lider mövqeləri tutmaq daha məq -sə dəuyğundur.

Milli müəssisələrin və iqtisadiyyatın rəqabətə davam-lılığının artırılması məqsədi ilə ölkəmizin istehsal və inno-vasiya texnologiyalarının tətbiqi sahəsində başqa aparıcıölkələrdən geriliyini minimuma endirmək əsas hədəflərdənbiridir. Bununla əlaqədar olaraq innovasiya fəaliyyətinininkişafının stimullaşdırılmasına yönəldilmiş müxtəlif təd-birlər işlənməli və tətbiq edilməlidir.

İnnovasiya mühiti üçün əlverişli şəraitin yaradılmasıprosesi olduqca mürəkkəb və resurs həcmlidir və burada“yaradıcı” rol dövlətə məxsusdur. Buna görə innovasiyafəaliyyətinin stimullaşdırılması üsullarından biri əlverişlivergi mühitinin yaradılmasıdır. Bu innovasiya fəaliyyətlimüəssisələrə müxtəlif əlavə vergi güzəşti və imtiyazlarınverilməsi mexanizmi vasitəsilə baş verir.

İqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində innovasiyaların,yeni texnologiyaların tətbiqi ilə yanaşı, iqtisadi münasi-bətlərin etibarlılığı və sabitliyini təmin edən, cəmiyyətinpraktik olaraq əhəmiyyətli məsələlərinin ən effektiv həllinəimkan yaradan hüquqi vasitələr də xüsusi əhəmiyyətdaşıyır. Həmin vasitələrdən biri olan vergi güzəştlərimühüm elmi və praktiki mənaya malikdir.

Azərbaycan Respublikasının vergi qanunvericiliyindəvergi güzəştlərinin geniş siyahısının öz əksini tapması bumövzunun aktuallığını bir daha təsdiq edir. Güzəştlər hərhansı üstünlüklərin verilməsi və ya vəzifələrin icrasındanqismən azadolma və ya onların icrası şərtlərinin sadələş -diril məsilə iqtisadi subyektlərin konkret davranışının sti m-ullaşdırılmasında ifadə olunur.

Vergi güzəştləri ictimai-iqtisadi proseslərə dolayısı ilətəsir edə bilər - fəaliyyətin müəyyən növlərinə, məsələn,ixraca dəstək, gəlirin daxili bölgüsünün nizama salınması,bölgünün səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi, məhsuldaristifadəsinin stimullaşdırılması, müəyyən sosial qruplara

dəstək və s. Buna görə də güzəştlərdən iqtisadi kateqoriyakimi vergi öhdəliklərinin yaranması və icrasını müəyyənedən vergi rejiminin elementlərindən biri kimi bəhs etməkolar.

Vergi güzəştləri vergi ödəyicilərinin ayrı-ayrı kate-qoriyalarına başqa vergi ödəyiciləri ilə müqayisədə müəy -yən üstünlükləri nəzərdə tutan bazar iqtisadiyyatlı istəniləndövlətin vergi sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsidir.

Vergi güzəştləri, eyni zamanda, hüquqi kateqoriya kimidə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu onunla izah olunur ki,vergilərin tənzimləyici və stimullaşdırıcı funksiyaları, ilknövbədə, bu hüquqi vasitə ilə reallaşdırılır. Misal üçün,ABŞ-da ictimai faydalı fəaliyyəti stimullaşdırmaq üçün ildəayrılan vəsait təxminən 500 milyard dollar (müqayisə üçünqeyd edək ki, bu diqqət çəkən məbləğ həmin dövlətinmüdafiə qabiliyyətini təmin etmək üçün nəzərdə tutulanbüdcə vəsaitindən çox olub ÜDM-in təxminən 4%-nəbərabərdir) təşkil edir.

Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, Azərbaycan Respublika -sının Vergi Məcəlləsində nəzərdə tutulan güzəştlərin xüsusiçəkisi də kifayət qədər böyük olub ümumi vergi da xil -olmalarının, təxminən, 30 %-ni, yəni təxminən ÜDM-in4,2 %-ni təşkil edir.

İnnovasiya potensialından məqsədyönlü istifadə edil -məsi, eləcə də ictimai-iqtisadi proseslərin vergi güzəştlərivasitəsilə stimullaşdırılması Azərbaycanda iqtisadi inkişafınmüasir mərhələsində kiçik və orta sahibkarlığın hərtərəfliinkişafının təmin edilməsinə də ciddi təsir göstərir. Kiçikvə orta biznesin inkişafı bir tərəfdən dövlətin fiskal siyasə-tinin təmin edilməsində, əhalinin gəlirlərinin artırılmasında,digər tərəfdən isə dövlətin sosial yükünün azaldılmasındaəhəmiyyətli rol oynayır.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin sahibkarlıqla bağlısöylədiyi fikirlər öz təsdiqini tapır və sahibkarlığın mühümrolunu müəyyən edir: “Sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi,

7

Ö N S Ö Z

sərbəst iqtisadiyyata yol verilməsi, bazar iqtisadiyyatınınyaradılması bizim strateji yolumuzdur”.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlhamƏliyev 2014-cü ili sənaye ili elan etmiş və sənayenininkişafı ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında 3 mart 2014-cü iltarixli 119 nömrəli Fərman imzalamışdır. Məqsəd müasirçağırışlar və yeni təşəbbüsləri nəzərə almaqla sənayeninmodernləşdirilməsi və qeyri-neft sənayesinin şaxələndiril -məsi, mövcud təbii və iqtisadi resursların təsərrüfat döv -riyyəsinə cəlb edilməsi, ənənəvi sənaye sahələrinin, sənayevə texnologiyalar parklarının yaradılması, regionlarda sə-naye potensialının gücləndirilməsi, sənayenin innovasiyalarəsasında inkişafını təmin edəcək imkanları, o cümlədənvergi stimullaşdırması sistemini formalaşdırmaqdan ibarət-dir.

Kitabda kiçik və orta sahibkarlığın inkişafının mühümistiqamətləri üzrə aparılmış araşdırmaların nəticələri ve ril -mişdir.

Kitabın çapa hazırlanmasında köməyi olanlara, ilknövbədə, vergi xidməti əməkdaşları Yunis Quliyev, ZaurQuliyev, Babək İbrahimov və Vüsal Şıxəliyevə xüsusitəşəkkürümüzü bildiririk.

Ümidvarıq ki, bir-bir ilə bağlı olan üç elmi-praktikməsələyə həsr edilmiş bu kitab iqtisadiyyatın vergi prob-lemlərinin öyrənilməsi və həllində faydalı mənbə rolunuoynayacaqdır.

Akif Musayev, Azərbaycan Respublikası vergilər nazirinin

Vergi siyasəti məsələləri üzrə müşaviri,iqtisad elmləri doktoru, professor,

AMEA-nın müxbir üzvü

8

Ö N S Ö Z

İNNoVASİYA potENSİAlıNıN

VErgİ StİMUllAşdırMASı

I fƏSİL

İnnovasiya anlayışı

A.MUSAYEVİNNOVASİYA İQTİSADİYYATI VƏ VERGİ STİMULLAŞDIRMASI

10

“İnnovasiya” termini latın dilində “innovato” sözündənolub, yenilənmə və yaxşılaşma deməkdir. Bu termin elmitədqiqatlarda XIX əsrlərdə meydana gəlib. Bir iqtisadi kate-qoriya kimi “innovasiya” terminini ilk dəfə elmə gətirənAvstriya (sonralar Amerika) alimi Jozef Şumpeter olmuş-dur. O, 1911-ci ildə nəşr etdirdiyi “İqtisadi inkişaf nəzə -riyyəsi” əsərində ilk dəfə “iqtisadi inkişafda yeni kom -binasiyalar” məsələsinə baxmışdır. J.Şumpeter iqtisadiinkişafda innovasiya prosesini şərh etmiş və yeni kombi-nasiyalar dedikdə, məhz innovasiyanı nəzərdə tutmuşdur.

J.Şumpeter, inkişafda aşağıdakı 5 dəyişikliyi müəyyənetmişdir:

1. İstehsalda yeni texnikadan, texnoloji proseslərdən,yaxud bazarlardan istifadə edilməsi;

2. Yeni xüsusiyyətli məhsulun tətbiqi;3. Yeni xammaldan istifadə edilməsi;4. İstehsalın təşkilinin və onun maddi-texniki təmi-

natının dəyişməsi;5. Bazarın yeni təchizat formasının yaranması.J. Şumpeter isbat etmişdir ki, iqtisadiyyatın mərkəzi

fiquru, onun hərəkətverici qüvvəsi yenilikçi - işgüzardır.Şumpeterə görə, innovasiya - tətbiq etmək məqsədilə is-tehlak-əmtəələrinin, istehsal və nəqliyyat vasitələrinin,bazarların və sənayenin təşkili formalarının dəyişdirilməsivə ya yeniləri ilə əvəz olunmasıdır.

İnnovasiya fəaliyyətinin nəticəsi yeni və ya təkmil-ləşdirilmiş məhsul (iş, xidmət), texnoloji proses, həmçinin

1.1.

11

ictimai münasibətlərin müxtəlif sahələrində təşkilati-texniki, maliyyə-iqtisadi və digər həllər hesab edilir. İsteh -salatda elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətləri məhz inno va si -yalar formasında yayılır.

“İnvestisiya fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respub-likası Qanununun 2-ci maddəsinə əsasən, istehsalata vəsosial sahəyə elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərini tətbiqetmək üçün investisiya fəaliyyətinin bir forması kimi inno-vasiya fəaliyyəti həyata keçirilə bilər. İnnovasiya fəaliyyə - tinə aşağıdakılar daxildir:

uzunmüddətli elmi-texniki proqramların həyata keçi -rilməsi;

iqtisadiyyatın strukturunun təkmilləşdirilməsi məqsə -di ilə məhsuldar qüvvələrin vəziyyətində keyfiyyətdəyişiklikləri etmək üçün fundamental tədqiqatlarınmaliyyələşdirilməsi;

texnika və texnologiyanın prinsipcə yeni, qənaətcilnövlərinin işlənib hazırlanması, buraxılması, yayıl-ması və tətbiqi.

İnnovasiyaların tətbiqinə olan ehtiyacın isə çoxlu səbəb -ləri var. Bunlardan, əsasən, aşağıdakılardır:

qloballaşma; daima artan rəqabət; texnologiyaya ayrılan diqqətdə artım; elm və texnologiyanın məqsədyönlü inkişafı.Məhz bu səbəblər firmaları, fasiləsiz olaraq, innovasiya -

ların tətbiqinə məcbur edir. İnnovasiya fəaliyyəti bütünmərhələlərdə yerinə yetiri lən fəaliyyətlə innovasiya prose -silə əlaqədar olan digər fəaliy yətlərin məcmusudur. İnno-vasiya prosesinin aşağıdakı mərhələləri vardır:

1. Fundamental tədqiqatlar. İnnovasiyanın əsası hesabedilən və elmi tədqiqat institutu və mərkəzləri tərəfin -dən elmi kəşf, yaxud araşdırmanın aparılması mərhə -ləsidir.



12

2. Tətbiqi tədqiqatlar. Fundamental tədqiqatların (yeni-liklərin) həyata keçirilmə imkanlarını araşdırantədqiqatlardır.

3. İşləmələr. Yeni ideyanın maddi təzahür formasınınhazırlanmasıdır.

4. Layihələşdirmə. Yeni ideyanın texniki təsvir for-masının (cizgi, düstur, hesablama və s.) hazırlan-masıdır.

5. Yeni məmulat və ya texnologiyanın yaradılması, inşaedilməsi və s. Yeni ideyanın texniki layihəsinin tət-biqini nəzərdə tutan texnologiyanın hazırlanmasıdır.

6. Yeni məmulatın sınaqdan keçirilib mənimsənilməsi.Xüsusi sınaq-təcrübə yerlərində yeni texnologiyanınelmi-tədqiqat mərkəzləri tərəfindən sınaqdan keçi -rilməsi və aşkar olunan çatışmazlıqların aradanqaldırılması.

7. Praktiki, kütləvi, davamlı istehsal. Sınağın nəticəgöstəricisi məqbul olan yeni texnologiyanın tətbiqi,istehsala təsirinin qiymətləndirilməsi.

8. Marketinq. Yeni məhsulun bazara çıxarılması, eynizamanda, innovasiyanın tətbiqinin gözlənilən nəticə -ləri və nailiyyətləri barədə məlumatların açıqlanması.

9. Satış və satışdan sonrakı xidmət. Bu proses fərd vətəşkilatların məşğul olduqları innovasiya fəaliyyə-tinin məzmununa daxildir.

10. İnnovasiya tsikli. İnnovasiya prosesinin bir-biri iləar dıcıllıq üzrə asılılığı olan mərhələlər qrupudur.Tsikl asılı olan bir neçə mərhələnin, bütövlükdə pro -ses isə bir neçə tsiklin ardıcıl birləşməsindən ibarət-dir. Məsələn: fundamental tədqiqat, tətbiqi tədqiqatvə işləmələr bir tsikldir. Layihələşdirmə, yeni tex -nologiyanın hazırlanması və sınaqdan keçirilib mə -nimsənilməsi növbəti tsikldir. Bu tsikllər arasındaasılılıq yoxdur.

13

11. Sınaq və satış. Sovet dövründə, 1970-80-ci illərdəelm-istehsalat birlikləri yaradılmışdır və onlar tətbiqitədqiqatlardan başlayaraq sonuncu satış mərhələsinəkimi innovasiya tsiklinin bütün mərhələlərini özündəbirləşdirmişdir. Hal-hazırda Azərbaycanda bu isti -qamətdə fəaliyyət göstərən iri təşkilatlar var.

İnnovasiya fəaliyyətinin subyektləri aşağıdakılardır: innovasiya fəaliyyəti ilə məşğul olan hüquqi və fiziki

şəxslər; müxtəlif mülkiyyət formalarına malik olan inno-

vasiyanı həyata keçirən innovasiya müəssisələri; innovasiya prosesində reallaşdırılan intellektual mül -

kiyyət sahibləri: ixtira, kəşf, sənaye istehsalın nümu -nəsi, layihə, qurğu, texnoloji proseslər, “nou-hau”,dizayn müəllifləri;

innovasiyanın həyata keçirilməsinə investisiya yö -nəldən investorlar: banklar, fondlar, lizinq firma ları,vençurlar və s.;

innovasiya prosesinə xidmət göstərən və onun infra-strukturunu təmin edən vasitəçilər: konsaltinq və in-jinirinq firmaları, texnoparklar, texnopolislər, texno loji inkubatorlar, texnoloji mərkəzlər, informasiyamərkəzləri və s.;

innovasiya fəaliyyətinin idarə edilməsində, koordi-nasiya edilməsində, tənzimlənməsində iştirak edəndövlət və yerli özünüidarəetmə təşkilatları.

İnnovasiya fəaliyyəti məhsulları aşağıdakılardır: innovasiya layihələri; müəyyən sosial-iqtisadi, ekoloji səmərəni təmin edən

istehsalda mənimsənilmiş texnoloji proseslər; elmi-texniki nailiyyətləri, nəticələri olan – prinsipcə,

yeni və ya yaxşılaşdırılmış məhsullar (xidmətlər) vəs.


İnnovasiya iqtisadiyyatındabeynəlxalq təcrübə


14

1.2.1. İnnovasiya iqtisadiyyatının formalaşmasına dair normativ tədbirlər

İqtisadi inkişafın indiki mərhələsində, iqtisadi inteq -rasiyanın əməkdaşlığın zəruri tərkib hissəsinə çevrildiyi birvaxtda Avropa İttifaqı ölkələrində vahid innovasiya məkanıyaratmaq, tədqiqat və innovasiya fəaliyyətini intensiv -ləşdirmək, bu prosesə məhdudiyyətlər yaradan maneələriaradan qaldırmaq istiqamətində təxirəsalınmaz tədbirlərhəyata keçirilir. Bu proses dünya iqtisadiyyatındakı böhran-dan sonra daha da aktivləşib.

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, innovasiya siyasəti sis-temli xarakterə malikdir. Hələ 1990-cı illərin əvvəllərindəelm, sənaye və qismən də, iqtisadi və regional inkişafınsiyasət istiqamətlərinin, bütövlükdə innovasiya mühitininformalaşdırılması məqsədilə, vahid innovasiya siyasətindəsistemli şəkildə ümumiləşdirilmə prosesi baş verdi.

1990-cı illərin ortalarında isə innovasiya mühitinin sis-temli formalaşdırılması mexanizmi, demək olar ki, bütünQərbi Avropa ölkələri tərəfindən qəbul edildi və yeniliyinyayılması məqsədilə innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırıl -ması proqramları işlənib hazırlandı.

Avropa innovasiya prosesləri Avropa Komissiyasınınhazırladığı innovasiya siyasəti əsasında idarə olunur. Re-gional və milli səviyyəli innovasiya siyasətlərini də əhatəedən bu prosesin əsası 2000-ci ildə Avropa Şurasının Lis -sa bon görüşündən dərhal sonra qoyulmuşdur.

1.2.

15

Məhz Lissabon sammitində nəzərdə tutulmuş strate-giyanın yeni istiqamətləri bu tip yeni mexanizmlər əsasındamüəyyən edilmişdir:

milli innovasiya siyasətinin bütün innovasiya təş -kiledicilərinin gücləndirilməsi və inteqrasiyası hesa -bına innovasiya mühitinin yaxşılaşdırılması;

innovasiyaya meyilli bazarlarda “Lider bazarlar”konsepsiyasından istifadə etməklə bazarın innovasiyatələbini stimullaşdırmaq;

dövlət sektorunun innovasiya fəaliyyətini stimul-laşdırmaq; dövlət administrasiyasının bürokratik kon-servatizmini aradan qaldırmaq;

regional innovasiya siyasətini gücləndirmək.Lissabon prosesinin strateji məqsədi 2010-cu ilə qədər

Avropa İttifaqının dünyada rəqabət qabiliyyətli, dinamikinkişaf edən və biliklərə əsaslanan iqtisadiyyata malik ol-masını təmin etməkdən ibarət olmuşdur.

Avropa İttifaqının innovasiya siyasətinin milli və re-gional tərkib hissəsi ilə yanaşı onun həyata keçirilməsimexanizmi iki prosedurdan, o cümlədən Avropa innovasiyacədvəlindən və innovasiya siyasəti tədbirlərinin informa -siya bazasından ibarətdir. Hazırda informasiya bazasına birçox yeni ölkələr, o cümlədən, Braziliya, Kanada, Çin, Xor-vatiya, İsveçrə, Türkiyə, ABŞ və Ukrayna da daxil edilib.

Bu axırıncı iki prosedur Avropada innovasiya layihələriTrend Chart kimi innovasiya menecmenti üçün güclü prak-tiki instrumentariyanın əsasını təşkil edir.

Vahid innovasiya cədvəli, mahiyyət etibarı ilə, aidiyyətiölkələrin innovasiya tədbirləri, ölkələr üzrə paylanması vəklasterlər üzrə qruplaşdırılması nəticəsində tərtib edilmişaktivlik matrisindən (cədvəlindən) ibarətdir. İlkin olaraq butədbirlər dörd, son zamanlar isə beş qrupda aqreqasiya(ümumiləşmə) olunur. Hər il bu cədvəl təkmilləşir və yeniölkələrin cəlb olunması nəticəsində genişlənir:



16

1. Ticarət markası sahəsində innovasiya.2. Dizayn sahəsində innovasiya.3. Təşkilati innovasiya.4. Marketinq sahəsində innovasiya.5. İnnovasiya və elmi-tədqiqat işlərini aktivləşdirmək

üçün dövlət və fərdi maliyyələşmə cəlb etmiş müəs-sisə və universitetlərin xüsusi çəkisi daxil edilir.

Axırıncı qrupda əksini tapmış tədbirlər dövlət və özəlsektorun innovasiya sahəsində birgə səmərəli fəaliyyətiningöstəricisidir.

2004-cü ildə vahid Avropa innovasiya ərazisində mü-vafiq dövlətlər tərəfindən aparılan innovasiya tədbirlərinimahiyyətinə və təyinatına görə aşağıdakı kimi 4 qrupdaümumiləşdirmək olar:

1.1-1.6 – ictimai-innovasiya bilik səviyyəsinin artırıl-ması və idarə olunması;

2.1-2.6 – innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət tənzim-lənməsi tədbirləri;

3.1-3.5 – tədqiqat və bilik transferi firmalarının səviy -yəsinin və səriştəliklərinin artırılması;

4.1 – digər tədbirlər.İdentifikasiya edilərək ümumiləşdirilmiş və vahid inno-

vasiya cədvəlinə daxil edilmiş tədbirlərin sayı 1737 ol-muşdur.

Bu tədbirlərin 81-i təhsil və kadr hazırlığını, 80-i tə -ləbələrin, tədqiqatçıların və müəllimlərin mobilliyinə, 57-siintellektual mülkiyyətin qorunmasına, 79-u ictimai bilik-lərin artırılmasına, 172-si firmaların tədqiqat fəaliy yə tiningücləndirilməsinə, 92-si ETTKİ-ın strateji inkişafının təş -ki linə, 241-i tədqiqat mərkəzləri, universitetlər və şir -kətlərin kooperasiyasına həsr edilib. Göründüyü kimi,ümumi halda 1737 innovasiya tədbirinin 802-si, yəniümumi tədbirlərin 46.1%-i bilik, elm və təhsillə bağlıdır.

Sonrakı yerləri 207 tədbirlə maliyyələşmə, 126 tədbirlə

17

innovasiya sistemində klasterləşdirmə və kooperasiyanıninkişafı və s. tutur. İnnovasiya siyasətinin ən başlıca tərkibhissələrindən biri innovasiya tədbirlərinin ən yaxşısınınqiymətləndirilməsində tətbiq olunan kriterilər sistemininseçilməsidir.

Yuxarıda qeyd olunan ölkələr üzrə innovasiya tədbirləribazasından ən yaxşı innovativ tədbirlərin seçilməsi üçüntətbiq olunan kriterilər aşağıdakılardır:

1. Əlverişli qiymətləndirmə (favourable evaluation) –mi sal üçün, təklif haqqında hökumətin perspektivliinnovativ tədbir kimi fikri;

2. Fəaliyyət müddətinin davamlılığı (longevity);3. Transferballıq (transverability) – innovativ tədbirin

başqa şəraitə uyğunlaşdırılması və ya başqa şəraitəköçürülməsinin mümkünlüyü;

4. Populyarlıq (popularity) məqsədli qruplara aidlik;5. İstifadəçilərdən əks əlaqə (user feedback) – innovativ

tədbir haqqında yaxşı bir tədbir kimi istifadəçilər,dövlət qurumları tərəfindən və s.-dən daxil olan in-formasiya;

6. Ətrafda (xaricdə) sözsüz qəbul (tanınma) (externalre cognition) – beynəlxalq təşkilatlar (OECD,UNİSCO) və xarici hökumətlər tərəfindən tanınma;

7. İnnovativlik (innovativeness) – milli və ya regionalinnovasiya siyasətindən imtina nəticəsində orijinalüsul və yollar vasitəsilə yeni tədbirlərin hazırlanması;

8. Effektiv miqyas (ölçü) (effective size) – tədbirlərinhər hansı kritik kütləni aşması. (Misal üçün, bu təd-birin milli məqsədi proqramın 5%-dən çoxunu əhatəetməkdir).

9. Çeviklik (flexibility) – tələbatçıların, istehlakçılarınvə ətraf mühitin tələblərinə uyğun dəyişməsi;

10. Strateji oriyentasiya (strategic orientation/cohe -rence) – milli innovasiya siyasəti məqsədlərinə və



18

onun Avropa Birliyinin innovasiya siyasəti priori -tetlərinə uyğunluğu.

Axırıncı 3 kriteri əlavə kimi qəbul olunur.2006-cı ilin oktyabrında, Avropa Parlamenti və Şurası

2007-2013-cü illər üçün rəqabətlilik və innovasiya çərçivəproqramının yaradılması ilə bağlı 1639/2006/EC nömrəliqətnamə qəbul etmişdir. Burada əsas hədəf kiçik və ortabiznes olmaqla, rəqabətlilik və innovasiya çərçivə proq -ramının məqsədi innovasiya fəaliyyətlərini (eko-innovasiyadaxil olmaqla) dəstəkləmək, maliyyə mənbələrinə yol aç -maq və regionlarda sahibkarlığın inkişafı üçün xidmətləringöstərilməsini təmin etməkdir. Proqram eyni zamanda in-formasiya və kommunikasiya texnologiyalarının istifadə -sini və informasiya cəmiyyətinin inkişafını stimullaşdırır.Qeyd olunan məqsədlərin həyata keçirilməsi üçün “Üfüq-2020” (Horizon-2020) 2013-2020-ci illər üçün tədqiqat vəinnovasiya üzrə çərçivə proqramı kimi qəbul edilmişdir.

2008-ci ilin mart ayında İnnovasiya və Texnologiya üzrəAvropa İnstitutu yaradılmışdır. Məqsəd innovasiya qa-biliyyətini gücləndirməklə davamlı inkişaf və rəqabətliliyitəmin etmək, o cümlədən “bilik və innovasiya cəmiy -yətlərinin” yaradılması yolu ilə ali təhsil, araşdırma və in-novasiyanı bir araya gətirməkdir.

2009-cu ilin sentyabrında Avropa Kommissiyası Kom-munikasiya adı altında “Dəyişən dünyada innovasiya siya -sə tinin nəzərdən keçirilməsi” (COM (2009) 442 final) üzrəsənəd qəbul etdi. Sənədə əsasən, Avropa üçün hərtə rəfli in-novasiya strategiyası hazırlamaq məqsədilə əsas diqqət na -ra hatlıq doğuran məsələlər – iqlim dəyişikliyi, enerji sə mə -rə liliyi və sağlam həyat istiqamətində cəmləş dirilir. Burayadövlət sektoru və sosial innovasiya, o cümlədən kommer-siya innovasiyası da daxildir. Məqsəd innovasiya tsiklindəiştirak edən bütün iştirakçıları və regionları əhatə etməkdir.İnnovasiya siyasəti əsas üç istiqamətə yönəlmişdir:

19

Avropanı dünya səviyyəli elm mərkəzinə çevirmək; innovasiya partnyorluğu vasitəsilə dövlət və özəl sek-

torun birgə fəaliyyətinə nail olmaq; bahalı patentləşdirmə, bazar fraqmentasiyası, zəif

standartlaşdırma və səriştə yetərsizliyini aradan qal -dırmaqla ideyaların bazara tez yol açmasına nailolmaq.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Avropa Komissiyası “Avro -pa-2020” strategiyasının bir hissəsi olaraq Avropanı dünyasəviyyəli elm mərkəzinə çevirmək, innovasiya partnyor-luğu vasitəsilə dövlət və özəl sektorun birgə fəaliyyətinənail olmaq, bahalı patentləşdirmə, bazar fraq men tasi yası,zəif standartlaşdırma və səriştə yetərsizliyini aradan qaldır-maqla ideyaların bazara tez yol açmasına nail olmaqməqsədi daşıyır.

Avropa innovasiyalar partnyorluqları (AİP) da inno-vasiya ittifaqının bir hissəsini təşkil edir və əsas sosial və -zi fələrin həyata keçirilməsi üçün çərçivə rolunu oynayır.

Son illər müəyyən qədər diqqət çəkən məsələlərdən biridə elmi-tədqiqat və təcrübi-konstruktor işlərinin (ETTKİ-nin) maliyyələşdirilməsində Avropa və onun əsas rəqibləriarasında struktur fərqinin olmasıdır. Mütəxəssislər ETTKİüzrə özəl sektor tərəfindən maliyyələşmənin artırılmasınaçalışaraq onu Yaponiya və ABŞ-dakı səviyyəyə çatdırmağaçalışırlar. Avropa Araşdırma Mərkəzi (AAM) bu istiqa -mətdə maneələri aradan qaldırmaq üçün müəyyən pro-qramlar hazırlayırlar.

2011-ci ilin noyabrında Avropa Komissiyası “Üfüq-2020” proqramını elan etməklə araşdırma və innovasiyaüçün 80 000 milyonluq investisiyaya yol açdı. 2014-cüildən 2020-ci ilə qədər davam edən bu proqram Avropadayeni inkişafın və yeni iş yerlərinin yaradılmasına təkanverəcək Aİ dəstəyinin bir hissəsini təşkil edir.



20

1.2.2. Əsas statistik nəticələr

Avropa İttifaqı (Aİ) ölkələri, arasında 2008-ci ildə inno-vasiyaya doğru daha çox meyil edən ölkələrin sırasında birinci yeri Almaniya (bütün müəssisələrin 79.9 %-i), ikinciyeri isə Lüksemburq (64.7 %) tutur. Adı çəkilən hər ikiölkə yeganə Aİ ölkələridir ki, müəssisələrin 60 %-i inno -vativ istiqamət götürmüşdür. İnnovasiyaya doğru ən aşağımeyillilik Latviyada (24.3 %), Polşada (27.9 %) və Macarı-standa (28.9 %) – innovativ müəssisələrin sayı 30%-dənaşağı təşkil edir. Estoniya, Kipr və Çexiya Respublikasıyeganə Aİ ölkələridir ki, 2004-cü ildə Aİ-na qoşulmalarınabaxmayaraq innovasiyaya meyililiyin Aİ göstəricisindənyuxarı olduğunu rəsmi olaraq bildirmişdilər. Nəzərə almaqlazımdır ki, böyük müəssisələr kiçik və orta müəssisələrənisbətdə innovasiyaya daha çox meyilli olurlar.

2008-ci ildə innovativ müəssisələrin məhsullarısatışların böyük hissəsini təşkil etmişdir. Bu göstərici Mal-tada 24.7 %, Bolqarıstanda 17.0 %, Macarıstanda 16.6 %,Çexiyada 16.1 % və Slovakiyada 14.9 % olmuşdur. Orta vəkiçik müəssisələrlə müqayisədə iri müəssisələr (250 və yadaha artıq işçisi olan) bazara daha çox innovasiya məh-sulları gətirmişdir. Litva yeganə Aİ ölkəsidir ki, innovasiyaməhsulları üzrə kiçik müəssisələr orta göstəricidən yuxarıgöstərici nümayiş etdirir.

ETTKİ xərcləri Aİ-27-də 2010-cu ildə 245 673 mlntəşkil edirdi, bu, 2009-cu illə müqayisədə 3.8 % artım,2000-ci illə müqayisədə isə 43.5 % artım deməkdir.

Aİ-də ETTKİ xərclərinin ÜDM-də payı 2002-ci iləqədər 1.88 % təşkil etmiş, 2005-ci ildə nisbətən aşağıdüşmüş (1.83 %), 2009-cu ildə yenidən yuxarı qalxaraq2.01 %-ə bərabər olmuşdur. 2010-cu ildə isə çox kiçik bireniş müşahidə olunmuşdur (2.00 %).

Aİ-yə üzv ölkələr arasında 2010-cu ildə ən yüksək

ETTKİ intensivliyi Finlandiyada (3.87 %), İsveçdə (3.42%) və Danimarkada (3.06 %) qeydə alınmışdır (cədvəl 1.1).2010-cu ildə ETTKİ xərclərinin ÜDM-in 1%-ə qədərinitəşkil etməsi səkkiz üzv ölkədə müşahidə olunmuşdur. Yu-nanıstanda da bu göstərici 1%-dən aşağı olmuşdur, lakinbu, 2007-ci ilə qədər olan göstəricilər arasındadır. Ən aşağıETTKİ intensivliyinə malik olan üzv ölkələr ümumilikdəCənubi və Şərqi Avropanı əhatə edir.

Ölkələr 2000 2005 2008 2009 2010Aİ -27 1.86 1.83 1.92 2.01 2Azərbaycan 0.34 0.23 0.17 0.25 0.22Belçika 1.97 1.83 1.97 2.03 1.99Çexiya 1.17 1.35 1.41 1.48 1.56Danimarka 2.24 2.46 2.85 3.06 3.06Almaniya 2.47 2.51 2.69 2.82 2.82Estoniya 0.6 0.93 1.28 1.43 1.62İspaniya 0.91 1.12 1.35 1.39 1.39Fransa 2.15 2.11 2.12 2.26 2.26İtaliya 1.04 1.09 1.21 1.26 1.26Macarıstan 0.81 0.94 1 1.17 1.16Niderland 1.94 1.9 1.77 1.82 1.83Avstriya 1.93 2.46 2.67 2.72 2.76Polşa 0.64 0.57 0.6 0.68 0.74Portuqaliya 0.73 0.78 1.5 1.64 1.59Rumıniya 0.37 0.41 0.58 0.47 0.47Finlandiya 3.35 3.48 3.7 3.92 3.87İsveç - 3.56 3.7 3.61 3.42Böyük Britaniya 1.81 1.73 1.79 1.86 1.77Norveç - 1.52 1.61 1.8 1.71İsveçrə 2.53 - 2.99 - -Türkiyə 0.46 0.58 0.73 0.85 -Yaponiya 3.04 3.32 3.45 - -ABŞ 2.69 2.56 2.79 - -

Cədvəl 1.1. Dünya ölkələri üzrə ETTKİ xərclərininÜDM-də payı (%-lə)

21


ÖlkələrÖzəl

sektorDövlət sektoru

Ali təhsil sektoru

2005 2010 2005 2010 2005 2010Aİ-27 1.15 1.23 0.25 0.27 0.41 0.49Azərbaycan 0.05 0.04 0.17 0.16 0.01 0.02Belçika 1.24 1.32 0.15 0.19 0.41 0.46Bolqarıstan 0.1 0.3 0.31 0.22 0.05 0.07Çexiya 0.86 0.97 0.27 0.3 0.22 0.28Danimarka 1.68 2.08 0.16 0.06 0.6 0.9Almaniya 1.74 1.9 0.35 0.41 0.41 0.51Estoniya 0.42 0.81 0.11 0.17 0.39 0.62İspaniya 0.6 0.71 0.19 0.28 0.33 0.39Fransa 1.31 1.38 0.37 0.37 0.4 0.48İtaliya 0.55 0.67 0.19 0.18 0.33 0.36Latviya 0.23 0.22 0.11 0.14 0.23 0.24Litva 0.15 0.23 0.19 0.14 0.41 0.42Macarıstan 0.41 0.69 0.26 0.21 0.24 0.23Niderland 1.01 0.87 0.24 0.22 0.66 0.75Avstriya 1.72 1.88 0.13 0.15 0.61 0.72Polşa 0.18 0.2 0.21 0.26 0.18 0.27Portuqaliya 0.3 0.72 0.11 0.11 0.28 0.59Rumıniya 0.2 0.18 0.14 0.17 0.06 0.12Sloveniya 0.85 1.43 0.35 0.38 0.24 0.29Slovakiya 0.25 0.27 0.15 0.19 0.1 0.17Finlandiya 2.46 2.69 0.33 0.36 0.66 0.79İsveç 2.59 2.35 0.18 0.17 0.78 0.9Böyük Britaniya 1.06 1.08 0.18 0.17 0.44 0.48Norveç 0.81 0.88 0.24 0.28 0.47 0.55Türkiyə 0.2 0.34 0.07 0.11 0.32 0.4Yaponiya 2.54 2.7 0.28 0.29 0.45 0.4ABŞ 1.79 2.02 0.31 0.3 0.36 0.36

Cədvəl 1.2. Sektorlar üzrə ETTKİ xərclərinin ÜDM-dəpayı (%-lə)


22

2010-cu ildə özəl sektor daxilin də həyata keçirilənETTKİ-nin payı Aİ-27-nin ÜDM-nin 1.23 %-ni təşkil et -miş, Yaponiyada bu rəqəm 2.7 %, Birləş miş Ştatlarda isə2.02 % olmuşdur (cədvəl 1.2.).

Cədvəl 1.3. Maliyyə mənbələri üzrə ETTKİ xərclərininpay bölgüsü (%-lə)

ÖlkələrÖzəl

sektorDövlət sektoru

Xarici şirkətlər

2005 2010 2005 2010 2005 2010Aİ-27 54.1 54.1 34.5 34.9 9 8.4Avro Ərazi 56.1 55.7 35.4 35.4 7 7Azərbaycan 19.8 19.4 74.1 73.6 6.1 7Belçika 59.7 58.6 24.7 25.3 12.4 12.1Bolqarıstan 27.8 30.2 63.9 60.5 7.6 8.4Çexiya 53.2 48.9 40.9 39.9 4.9 10.4Danimarka 59.5 60.3 27.6 27.7 10.1 8.8Almaniya 67.6 66.1 28.4 29.7 3.7 3.8Estoniya 38.5 43.4 43.5 44.3 17.1 11.5İspaniya 46.3 43.4 43 47.1 5.7 -Fransa 51.9 51 38.6 39.7 7.5 7.3İtaliya 39.7 44.2 50.7 42.1 8 9.4Latviya 34.3 38.8 46 26.4 18.5 33.4Litva 20.8 24.1 62.7 47.5 10.5 20Macarıstan 39.4 47.4 49.4 39.3 10.7 12.4Niderland 46.3 45.1 38.8 40.9 12 10.8Avstriya 45.6 44.3 35.9 38.9 18 16.4Polşa 33.4 24.4 57.7 60.9 5.7 11.8Portuqaliya 36.3 44 55.2 45.3 4.7 4.1Rumıniya 37.2 32.3 53.5 54.4 5.3 11.1Sloveniya 54.8 58.4 37.2 35.3 7.3 6Finlandiya 66.9 66.1 25.7 25.7 6.3 6.9İsveç 63.9 58.8 24.5 27.5 8.1 10.4Böyük Britaniya 42.1 45.1 32.7 32.1 19.3 16.4Norveç 46.8 43.6 43.6 46.8 8.1 8.2Türkiyə 43.3 41 50.1 34 0.8 1.1Yaponiya 76.1 78.2 16.8 15.6 0.3 0.4ABŞ 64.3 67.3 30.2 27.1 - -

23

Aİ üzv ölkələrinin məlumatlarının qiymətləndirilməsitəsdiqləyir ki, ETTKİ üzrə özəl sektor xərclərinin nisbətənyüksək payı müşahidə olunan ölkələrdə – daha dəqiq desək-Finlandiya, İsveç, Danimarka, Avstriya və Almaniyada



24

ETTKİ üzrə ümumi daxili xərclərin nisbətən yüksəksəviyyəsi qeydə alınır. Dövlət sektorunun ETTKİ üzrə xərc -lərinin ÜDM-ə nisbəti Almaniyada, Sloveniyada, Fransadavə Finlandiyada ən yüksək rəqəmlərlə qeydə alınmışdır.

Maliyyə mənbələri üzrə ETTKİ xərclərinin təhliligöstərir ki, Aİ-27 çərçivəsində 2009-cu ildə ümumi xərc-lərin yarıdan çoxu (54.1 %) özəl sektor tərəfindən, üçdə birhissəsi (34.9 %) dövlət sektoru tərəfindən, 8.4 %-i isə xaricimənbələr tərəfindən maliyyələşdirilmişdir. Özəl sektortərəfindən maliyyələş dirilən ETTKİ Yaponiyada ümumiETTKİ xərclərinin 78.2 %, ABŞ-da isə 67.3 %-ni təşkil et-mişdir. Cədvəl 2.3 təsdiqləyir ki, həmçinin Lüksemburqda,Finlandiyada və Almaniyada özəl sektor ETTKİ üzrəmaliyyə mənbəyi kimi vacib rol oynayır. Əksinə Kipr,Bolqarıstan, Polşa və Rumıniyada ETTKİ üzrə maliyyəmənbəyi kimi əsas pay dövlət sektoruna aiddir.

Azərbaycanın innovasiya potensialıvə onun stimullaşdırılması tədbirləri

25

Dünya təcrübəsi göstərir ki, innovasiya texnologiya -larından geniş istifadə olunması ölkənin hərtərəfli inkişa -fına xidmət edir. Bu texnologiyalar əhalinin sosial-iqtisadivəziyyətində müşahidə olunan problemlərin həlli, həmçininyoxsulluq səviyyəsinin azaldılması üçün tutarlı vasitələr -dəndir.

İqtisadiyyatın inkişafının innovasiya mərhələsinin əsashədəfi milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyinin yük-səldilməsinə və dünya təsərrüfat sisteminə səmərəli inteq -rasiyasına nail olmaqla, uzunmüddətli perspektivə ölkədədinamik sosial-iqtisadi inkişafın davamlılığını təmin et-məkdən ibarətdir. Bunlara ölkənin malik olduğu iqtisadipotensialın gücləndirilməsi və bu potensialın kompleks şə -kildə səmərəli reallaşdırılması, o cümlədən qeyri-neft sek-torunun inkişaf etdirilməsi (neftdən asılı olmayan güclüAzərbaycan iqtisadiyyatının formalaşdırılması), hər bir re-gionun malik olduğu potensialdan tam və səmərəli istifadəolunması və onların inkişafının tarazlaşdırılması, çoxlusayda yeni iş yerlərinin açılmasına şərait yaradılması,sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi, sosial xidmətlərin həc -minin, keyfiyyətinin və ünvanlılığının əhəmiyyətli dərəcədəartırılması, yoxsulluğun azaldılması kimi vəzifələri aidetmək olar.


1.3.


26

Azərbaycanın iqtisadi strategiyasında insan kapitalınınformalaşdırılması prioritet məqsəd kimi, müasir bilik vənanotexnologiyalar isə innovasiyanın inkişaf vasitələri kimimüəyyən edilmiş, strategiyanın elmi cəhətdən təhlili vəəsaslandırılması mövcud uğurların davamlılığının və ef-fektivliyinin təminatı kimi qiymətləndirilir.

Ölkənin hər hansı bir fəaliyyət sahəsində innovasiyanıtətbiq etməzdən əvvəl bu sahənin innovasiya potensialınımüəyyən edirlər. İnnovasiya potensialı innovasiya fəaliyyə-tinin həyata keçirilməsi üçün zəruri olan maddi, maliyyə,intellektual, elmi-texniki və digər resursların məcmusudur.

Ölkənin innovasiya potensialı aşağıdakı elementlərinməcmusundan ibarətdir:

1.3.1. Elmi-kadr potensialı

Hazırda müstəqillik şəraitində Azərbaycan iqtisadiyya -tının inkişafının əsas amillərindən birini ölkənin innovasiyapotensialı təşkil edir. Məhz ona görə də respub li kanıngələcək sosial-iqtisadi inkişafı ilk növbədə iqtisadiyyatıninnovasiya yoluna keçirilməsindən, yeni texnoloji proses-lərin yaradılması və tətbiqi ilə rəqabətə davamlı məh-sulların, əmək və maliyyə ehtiyatlarının artırılmasındanasılıdır. Yalnız effektiv elmi biliklərin olması şəraitindədövlət istehsala elmi-texniki tərəqqinin nəticələrini tətbiqedə bilər.

Elmi biliklərin əldə edilməsində həmişə elmi işçilərhəlledici rol oynayır. Onların hazırlanması inkişaf etmiş vəinkişaf etməkdə olan dövlətlərin elmi-texniki siyasətindəaparıcı yer tutur (cədvəl 3.1.).

Ölkənin elmi-kadr potensialı innovasiya prosesininbütün mərhələlərində əsas elementlərdən biri kimi iştiraketməklə fundamental və tətbiqi tədqiqatların əsasını təşkiledir.

2000

2005

2008

2009

2010

2011

2012

İlin

son

un

aT

ədqi

qat v

ə iş

ləm

ələr

i yer

inə

yeti

rən

təşk

ilat

ları

n sa

yı13

714

614

614

814

514

314

0T

ədqi

qat v

ə iş

ləm

ələr

lə m

əşğu

l ol

an h

eyət

in s

ayı,

nəfə

r15

809

1816

417

942

1740

117

924

1868

721

573

elm

lər

dokt

orla

rı67

870

575

077

784

393

313

29fə

lsəf

ə do

ktor

ları

3343

3322

3360

3321

3554

3727

5443

Bun

dan

başq

a, e

lmi-

tədq

iqat

böl

məl

ərin

in ş

tatı

nda

olm

ayan

, la

kin

tədq

iqat

və

işlə

məl

əri

yeri

nə y

etir

ən a

li tə

hsil

m

üəss

isəl

ərin

də ç

alış

an e

lmi p

edaq

oji i

şçil

ərin

say

ı, nə

fər

1056

111

583

1188

212

640

1037

910

229

1021

7

onla

rdan

:el

mlə

r do

ktor

ları

834

956

1 07

41

141

1 04

51

016

938

fəls

əfə

dokt

orla

rı50

3752

6954

0456

5248

4747

8750

11A

kade

mik

ləri

n sa

yı -

cəm

i31

5865

6257

5552

Müx

bir

üzvl

ərin

say

ı - c

əmi

4810

211

311

110

910

510

0İl

ərz

ində

Döv

lət b

üdcə

sind

ən e

lmə

çəki

lən

xərc

lər:

mil

yon

man

at9.

328

.862

.183

.392

.810

6.1

116.

7Ü

mum

i dax

ili m

əhsu

la n

isbə

tən,

fai

zlə

0.2

0.2

0.2

0.2

0.2

0.2

0.2

dövl

ət b

üdcə

sini

n xə

rclə

rinə

nis

bətə

n, f

aizl

ə1.

21.

30.

60.

80.

80.

70.

7Tə

dqiq

at v

ə iş

ləm

ələr

ə çə

kilə

n da

xili

xərc

lər:

mil

yon

man

at15

.927

.566

.488

.992

.110

9.8

117.

3Ü

mum

i dax

ili m

əhsu

la n

isbə

tən,

fai

zlə

0.3

0.2

0.2

0.3

0.2

0.2

0.2

Təd

qiqa

t və

işlə

məl

ərdə

isti

fadə

olu

nan

əsas

vəs

aitl

ər, m

ilyo

n m

anat

54.9

79.9

85.1

82.3

97.6

95.2

88

Cəd

vəl

1.4.

Azə

rbay

can

Res

pu

bli

kas

ınd

a el

min

əsa

s gö

stər

icil

əri

27


2011-ci ildə respublika üzrə tədqiqat və işləmələri yeri -nə yetirən təşkilatların sayı 143, bu işlərlə məşğul olanheyətin sayı isə 18687 nəfər təşkil etmişdir.

Azərbaycanda elmi-tədqiqat müəssisələri həm funda-mental, həm də tətbiqi tədqiqatlar aparır. Fundamentaltədqiqatlar, əsasən, Azərbaycan Milli Elmlər Akademi -yasının institutları tərəfindən təbiət, texniki, humanitar elm-lər sahəsində aparılır. AMEA-da 2011-ci ildə 55 akademik,105 müxbir-üzv olmuşdur. 2011-ci ildə respublikada elm-lər doktorlarının sayı 1949, fəlsəfə doktorlarının (elmlərnamizədləri) sayı isə 8574 olmuşdur.

Təsvir olunan diaqramdan göründüyü kimi, son iki ildətədqiqat və işləmələrlə məşğul olan heyətin sayı artan is-tiqamətdə hərəkət etmişdir. Heyətin böyük əksəriyyəti (74,1faiz) dövlət sektorunda çalışır. Yerdə qalan 16,1 faiz ali təh-sil sektoru, 9,8 faiz heyət isə sahibkarlıq sektorundafəaliyyət göstərir.

1.3.2. Elmi-texniki potensial

Elmi-texniki potensial dedikdə, dövlətin elm sahəsinəaid kadr, maddi, maliyyə resursları, ictimai, təbii və texnikielm sahələrində əldə olunmuş biliklər, istehsal təcrübəsininməcmusu başa düşülür. Həmçinin elmi-texniki potensialda

Diaqram 1.1. Tədqiqat və işləmələrlə məşğul olan heyət


28

iqtisadi proseslərin idarə edilməsi üçün informasiyanıntoplanması, işlənməsi və verilməsi proseslərini əhatə edəninformasiya potensialı da mühüm rol oynayır.

Hazırda Azərbaycan elmi, təhsili və mədəniyyəti genişinteqrasiya proseslərinə cəlb olunmuşdur. Son iki ildətədqiqat və işləmələri yerinə yetirən təşkilatların sayındacüzi azalma müşahidə olunmasına baxmayaq, bu sahədə is-tifadə olunan əsas vəsaitlərin dəyəri artmışdır.

2000-2011-ci illər ərzində elmə dövlət büdcəsindənayrılan xərclərin həcmi 10 dəfədən çox artmış, 2011-ci ildə106,1 milyon manat təşkil etmişdir. Ümumi xərclər isə bun-dan bir qədər çox, yəni 111 milyon manat təşkil etmişdir.Təsvir olunan diaqramdan göründüyü kimi, tədqiqat vəişləmələrə çəkilən xərclərin tərkibində daxili xərclər böyükəksəriyyəti təşkil edir. Bu xərclərə cari və əsaslı xərclər da -xildir ki, bunun da 97 faizə qədəri cari xərclərdən ibarətdir.

Diaqram 1.2. Tədqiqat və işləmələrə çəkilən xərclər mln.manat

Diaqram 1.3. İşlərin növlərinə görə tədqiqat və işləmələrəçəkilən daxili cari xərclər %-lə

29


Diaqramdan göründüyü kimi, cari xərclər işləmələr, tət-biqi tədqiqatlar və fundamental tədqiqatlara çəkilən xərc-lərdən ibarətdir. Bu xərclərin yarısından çoxunu, daha dəqiqdesək 51,1 faizini fundamental tədqiqatlara çəkilən xərclərtəşkil edir. Tətbiqi tədqiqatlar və işləmələrə çəkilən xərclərisə müvafiq olaraq 33,9 və 14,9 faiz təşkil edir.

Bundan əlavə, tədqiqat və işləmələrə çəkilən xərclərinmaliyyə mənbəyi də maraq doğuran məsələlərdən biridir.Bununla əlaqədar olaraq yuxarıda təsvir olunan diaqramanəzər salsaq maliyyə mənbələrinin müəssisənin öz vəsaiti,büdcə vəsaiti, sifarişçinin vəsaiti, büdcədənkənar vəsait vədigər mənbələrin olduğunu görürük. Amma burada da əsaspay büdcə vəsaitinin (89,7 faiz) hesabına düşür. Digər mən-bələr içərisində isə müəssisənin öz vəsaiti (6,3 faiz) üstün-lüyə malikdir.

Diaqram 1.4. Tədqiqat və işləmələrə çəkilən daxili xərclər%-lə

Diaqram 1.5. Tədqiqat və işləmələri yerinə yetirəntəşkilatların sektorlar üzrə bölgüsü


30

31

Elmi işçilər iqtisadiyyatın bütün sahələrində və cəmiy -yətdə innovasiyanın banisi hesab olunurlar. Hazırda Azər-baycanda 143 elmi-tədqiqat müəssisəsi və təşkilatı fəaliyyətgöstərir ki, onun da 92-si elmi-tədqiqat təşkilatı, 36-sı aliməktəb müəssisəsi və 5-i konstruktor agentliyidir. Yuxarı-dakı diaqramdan göründüyü kimi bu sahədə fəaliyyətgöstərən müəssisələrin əksəriyyəti dövlət və ali təhsil sek-toruna aiddir. Sahibkarlıq sektorunda isə cəmi 13 müəssisətədqiqat və işləmələri yerinə yetirir.

Elmi-tədqiqat müəssisələrinin 80 faizi Bakı şəhərindəyerləşir ki, bu da elmi-texniki potensialın mərkəzlə regionarasında fərqinə gətirib çıxarır.

1.3.3. İqtisadi potensial

İqtisadi potensial dedikdə sənaye, kənd təsərrüfatı məh-sulları istehsalı, kapital qoyuluşu, tikinti, nəqliyyat və xid-mət göstərilməsinin təmin edən sahələrin kompleks birliyibaşa düşülür.

İqtisadi potensialı təmin edən amillər içərisində əməkehtiyatı, sənayenin istehsal gücü, kənd təsərrüfatı, tikinti,ölkənin nəqliyyat şəbəkəsinin genişləndirilməsi, sosial in-frastruktur və elmi-texniki inkişaf fərqləndirilir.

İstənilən dövlətin iqtisadi potensialını qiymətləndirməküçün ölkənin əmək ehtiyatları, əsas istehsal və qeyri-is-tehsal fondları, ümumi daxili məhsul (ÜDM), ümumi milligəlir (ÜMG), sənaye və kənd təsərrüfatı məhsullarınınhəcmi, sənaye, kənd təsərrüfatı istehsalının artımı, enerji,su, mineral-xammal və digər resursların həcmi təhlil edilir.

2011-ci il üzrə Azərbaycan Dövlət Statistika Komitə -sinin mövcud məlumatlarına əsasən, Azərbaycanın iqtisadipotensialını qiymətləndirə bilərik.

Beləliklə, bəhs olunan dövrdə Azərbaycanın əmək ehti -yatları 6101.2 min nəfər təşkil etmiş, o cümlədən onlardan



32

5974.6 min nəfəri əmək qabiliyyətli yaşında əmək qa-biliyyətli əhali, 126.6 min nəfəri iqtisadiyyatda məşğul olanəmək qabiliyyətli yaşdan yuxarı şəxslər olmuşdur. İqtisadifəal əhalinin cəmi sayı qeyd olunan dövrdə 4626.1 minnəfər, onlardan 250.9 min nəfəri işsizlər olmuşdur.

Ölkənin inkişafını xarakterizə edən əsas makro göstərici-ümumi daxili məhsul istehsalı 52.1 milyard manata çat-mışdır. ÜDM-in 53,9 faizi sənayedə, 5,5 faizi kəndtəsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıqda, 8,3 faizi tikin-tidə, 6,5 faizi ticarət və nəqliyyat vasitələrinin təmiri üzrəxidmətlər sahəsində, 4,9 faizi nəqliyyat və anbar təsərrü-fatında, 1,2 faizi turistlərin yerləşdirilməsi və iaşə xid-mətləri sahəsində, 1,7 faizi informasiya və rabitədə, 12,0faizi sosial və digər xidmət sahələrində istehsal olunmuş,məhsula və idxala görə ödənilmiş xalis vergilərin payı isə6,0 faiz təşkil etmişdir.

İqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunda əlavə dəyərin 9,4faiz artımı müşahidə olunmuş, onun ÜDM-də xüsusi çəki -si 48,3 faiz təşkil etmişdir. Ümumi daxili məhsulun 51,7faizi neft-qaz istehsalı və emalı sahələrinin payına düşmüşvə əvvəlki ilə nisbətən 9,3 faiz azalmışdır.

Bununla yanaşı, 2011-ci ildə iqtisadiyyatın qalansahələrində nəzərəçarpacaq artım müşahidə edilmişdir.Əlavə dəyər turistlərin yerləşdirilməsi və iaşə xidmətlərisahələrində 22,6 faiz, tikintidə 20,0 faiz, informasiya və ra-bitədə 11,8 faiz, ticarət və nəqliyyat vasitələrinin təmiri üzrəxidmətlər sahəsində 10,2 faiz, kənd təsərrüfatı, meşə təsər-rüfatı və balıqçılıqda 5,8 faiz, sosial və digər xidmətlərsahəsində 5,7 faiz artmışdır.

2011-ci ildə sənayedə fəaliyyət göstərən sahibkarlıq sub-yektləri tərəfindən 34,6 milyard manatlıq məhsul istehsalolunaraq 2010-cu illə müqayisədə 5.0 faiz azalmışdır. Sə-naye məhsulu istehsalı qeyri-neft bölməsində 11.1 faiz art-mış, neft sektorunda isə 8.5 faiz azalmışdır. Sənaye

33

məhsulunun 77,9 faizi mədənçıxarma bölməsində, 17,1faizi emal bölməsində, 4,5 faizi elektrik enerjisi, qaz vəbuxar istehsalı, bölüşdürülməsi və təchizatı bölməsində, 0,5faizi isə su təchizatı, tullantıların təmizlənməsi və emalıbölməsində istehsal olunmuşdur.

Özəl bölmədə istehsalın həcmi sənaye məhsulunun 81,5faizini təşkil etmiş, ümumi istehsalın 92,7 faizi sənaye mal-larının (əmtəələrin), 7,3 faizi isə sənaye xarakterli xid-mətlərin istehsalı hesabına yaradılmışdır.

Mədənçıxarma bölməsində istehsalın həcmi 26,9 mil-yard manat olmaqla ötən ilin müvafiq dövrününsəviyyəsindən 8,4 faiz aşağı olmuşdur. Sahənin əsas məh-sullarından olan xam neft hasilatı 45,4 milyon ton, təbii qazhasilatı isə 25,7 milyard kub-metr olmuş, neft hasilatı 10,5faiz, qaz hasilatı isə 2,2 faiz azalmışdır.

Emal bölməsinin müəssisələri və fərdi sahibkarları (evtəsərrüfatlarının sənaye istehsalı da nəzərə alınmaqla)tərəfindən 5,9 milyard manatlıq məhsul istehsal olunmuş,sənaye xarakterli xidmətlər göstərilmişdir. Bu sahədə is-tehsalın həcmi 7,1 faiz artmaqla daha çox hissəsi – qidaməhsullarının istehsalının payına düşmüşdür.

2011-ci ildə ölkənin iqtisadi və sosial sahələrinin inkişafıüçün bütün maliyyə mənbələrindən əsas kapitala 12,8 mil-yard manat vəsait yönəldilmiş, onun 61,2 faizi və ya 7821,0milyon manatı tikinti-quraşdırma işlərinin yerinə yetiril -məsinə sərf edilmişdir. Əvvəlki illə müqayisədə əsas kapi-tala yönəldilmiş vəsaitin həcmi 27,3 faiz, tikinti-qu raş- dırma işlərinə sərf edilmiş vəsait isə 17,5 faiz çox olmuşdur.Dövlət mülkiyyətli müəssisə və təşkilatlar əsas kapitala7482,3 milyon manat, qeyri-dövlət müəssisələri isə 5294,1milyon manat vəsait sərf etmişlər. Məhsul istehsalı obyekt -lərinin inşasında 5502,8 milyon manat, xidmət sahələri üzrəobyektlərin tikintisində 7273,6 milyon manatlıq vəsaitdənistifadə edilmişdir. Əsas kapitala yönəl dilmiş vəsaitin 80,3



34

faizini daxili, 19,7 faizini isə xarici mənbələrdən yö -nəldilmiş vəsaitlər təşkil etmiş, daxili mənbələrdənyönəldilən vəsaitlərin 67,3 faizi dövlət müəssisə və təşki-latlarının, 32,7 faizi qeyri-dövlət müəssisələrinin payınadüşür.

Əsas kapitala yönəldilmiş bütün vəsaitin 38,0 faizi sə-naye sahələrinin inkişafına, 21,1 faizi nəqliyyat və anbartəsərrüfatına, 9,2 faizi daşınmaz əmlakla əlaqədar əməliy -yatlara (ondan 9,1 faizi mənzil tikintisinə), 5,6 faizi isti-rahət, əyləncə və incəsənətə, 5,1 faizi dövlət idarəetməsinə,3,8 faizi ticarətə, 3,7 faizi kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatıvə balıqçılığa, 3,2 faizi inzibati və yardımçı xidmətləringöstərilməsinə, hər birində 2,4 faiz olmaqla təhsil və səhiy -yəyə, 2,2 faizi informasiya və rabitəyə, 1,6 faizi turistlərinyerləşdirilməsi və ictimai iaşəyə, 1,4 faizi tikintiyə, 0,3 faiziisə digər sahələrə sərf edilmişdir.

Əsas kapitala yönəldilmiş ümumi vəsaitin 9811,5 mil -yon manatı (76,8 faizi) qeyri-neft bölməsinin, o cümlədən1884,2 milyon manatı (14,7 faizi) qeyri-neft sənaye sahə -lərinin, 2964,9 milyon manatı (23,2 faizi) neft bölməsinininkişafında istifadə edilmişdir.

2011-ci ildə xarici mənbələrdən əsas kapitala yönəl -dilmiş vəsaitin həcmi 2,5 milyard manat təşkil edərək,əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nisbətən 3,2 faiz çox olmuş,yönəldilmiş xarici vəsaitin 2117,5 milyon manatı (84,2faizi) Böyük Britaniya, ABŞ, Yaponiya, Fransa, Norveç,Çexiya, Türkiyə və Koreya investorları tərəfindən həyatakeçirilmişdir.

İlkin məlumatlara görə 2011-ci ildə xarici ölkələrdən vəonların firmalarından ölkəmizə 8.7 milyard ABŞ dollarıməbləğində xarici investisiya daxil olmuş və onun 39.3faizi neft sektoruna yönəldilmişdir.

Ölkə iqtisadiyyatının əsas infrastrukturlarından biri olannəqliyyat sektoru dayanıqlı inkişaf edir. Əvvəlki illərdə

35

olduğu kimi, 2011-ci ildə də nəqliyyat sektoruna in-vestisiyaların yönəldilməsi, nəqliyyatın hərəkət heyətininyeniləşməsi, yeni avtomobil yollarının çəkilişi, yenidən qu-rulması və s. işlər davam etmiş, həyata keçirilmiş transmillilayihələr sahənin inkişafına öz müsbət təsirini göstərmişdir.

Nəqliyyat sektorunda fəaliyyət göstərən təsərrüfat sub-yektləri tərəfindən iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə vəəhaliyə göstərilmiş xidmətlərin üçdə iki hissəsi dəmir yolunəqliyyatı, avtomobil və boru kəməri, 9,0 faizi dəniz, 15,3faizi hava nəqliyyatı, qalan hissəsi isə köməkçi və əlavənəqliyyat fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisələr tərəfindəngöstərilmişdir.

İnformasiya və rabitə sektoru dinamik inkişaf etmiş,təsərrüfat subyektlərinə və əhaliyə 1,2 milyard manatlıq vəya əvvəlki ilə nisbətən 11,8 faiz çox xidmət göstərilmişdir.

Əhaliyə göstərilmiş informasiya və rabitə xidmətlərininpayı 72,7 faiz təşkil etmişdir.

2011-ci ildə kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunun fak-tiki qiymətlərlə dəyəri 4525,2 milyon manat olmuş, onunsabit qiymətlərlə dəyəri 2010-cu ildəkinə nisbətən 5,8 faiz,o cümlədən bitkiçilik məhsulları üzrə 8,0 faiz, heyvandar-lıq məhsulları üzrə isə 3,5 faiz artmışdır. Kənd təsərrü-fatının ümumi məhsulunda bitkiçilik məhsullarının xüsusiçəkisi 51,7 faiz, heyvandarlıq məhsullarının isə müvafiqolaraq 48,3 faiz olmuşdur.

Azərbaycan Dünya İqtisadi Forumunun hazırladığı“Qlobal rəqabətlilik 2012-2013 hesabatı”nda 46-cı yeri tut-muşdur. Bu nəticəyə görə ölkəmiz MDB məkanında lider-liyini qorumuş, postsovet məkanında isə yalnız Estoniya(34) və Litvadan (45) sonra sıralamada yer tutmuşdur.

Azərbaycan BMT İnkişaf Proqramının əhalinin rifahsəviyyəsini əks etdirən İnsan İnkişafı Hesabatında son yed -di ildə 19 pillə irəliləyərək İnsan İnkişafı İndeksinə görə169 ölkə arasında 2005-ci ildə tutduğu 101-ci yerdən 2012-



36

ci ildə 82-ci yerə yüksəlib. Bununla da Azərbaycan “ortainsan inkişafı” qrupu ölkələrini tərk edərək “yüksək insaninkişafı” kateqoriyasına daxil olub. Qeyd edək ki, İnsanİnkişafı İndeksi – adambaşına gəlir, təhsil və səhiyyəsəviyyəsi əsas götürülərək hesablanır.

Kredit reytinqi (country credit rating) 2011-ci ilinmayında “Fitch Ratings” beynəlxalq reytinq agentliyi Azər-baycanın uzunmüddətli yerli və xarici valyutada reytinqini“BBB” investisiya səviyyəsində saxlayaraq, reytinq üzrəproqnozu “Sabit”dən “Pozitiv”ə dəyişdirib. Azərbaycanınaz məbləğdə dövlət borcu, cari əməliyyatlar hesabı və icmalbüdcəsi üzrə yüksək müsbət saldosu, dövlət borcu üzrə de-folt riskinin aşağı olması, habelə neft gəlirlərinin uğurlaidarə edilməsi və iqtisadiyyatın getdikcə diversifikasiyaolunması belə yüksək nəticə üçün zəmin yaradıb.

Azərbaycan Dünya Bankı (DB) və Beynəlxalq MaliyyəKorporasiyasının (BMK) “Doing Business 2013: “Sahib -karlıq üçün şəraitin yaxşılaşdırılması” birgə hesabatınınnəticələrinə əsasən, sahibkarlıq fəaliyyəti üçün əlverişlişərait reytinqində 185 ölkə arasında 67-ci yeri tutub.

1.3.4. İnvestisiya potensialı

Hazırda ölkə iqtisadiyyatına investisiyaların cəlb olun-ması məqsədilə dövlət tərəfindən “açıq qapı” siyasəti həya -ta keçirilir. Ölkədə iqtisadi islahatların davam etdirilməsi,biznes mühitinin daha da yaxşılaşdırılması, neft sektoru iləbərabər, qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsi ilə bağlıtədbirlər həyata keçirilir.

Dövlətin 2011-2014-cü illər üçün innovasiya yönümlüinvestisiya siyasətinin əsas istiqamətləri aşağıdakılardır:

- investisiya axınının innovasiya yönümlü qeyri-neftsektorunun və regionların inkişafına yönəldilməsinin sti -mullaşdırılması;

37

- regionlar arasında innovasiya yeniliklərinin təchizi vətətbiqi ilə bağlı fərqlərin aradan qaldırılması üçün inves -tisiyaların bölüşdürülməsinin optimallaşdırılması;

- ölkədə investisiya fəaliyyətinin sosial istiqamətiningüc ləndirilməsi, insan kapitalına, infrastruktura qoyulan in-vestisiyaların prioritetliyi;

- müəssisələrin texnoloji yenidən qurulması məqsədiləmüasir texnoloji avadanlıqların, innovasiyaların Azərbay-cana gətirilməsi üçün xarici ticarət rejiminin təkmil-ləşdirilməsi;

- daxili investisiyalarla yanaşı birbaşa xarici in-vestisiyaların innovasiya yönümlü və əlavə dəyərin xüsusiçəkisi yüksək olan sahələrə yönəldilməsi;

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2012-ci ildə ölkə iqtisadiyyatına 25,6 milyard ABŞ dolları həc-mində investisiya cəlb olunmuşdur. 2013-cü ildə isə bugöstərici 28 milyard dollara bərabər olmuşdur. Bunun 17,5milyardı daxili investisiyalardır, 10,5 milyardı isə xarici in-vestisiyalar təşkil edir.

Azərbaycanda innovasiyaya əsaslanan iqtisadi sisteminqurulması, ölkə iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətininartırılması məqsədilə bir sıra kompleks tədbirlər həyatakeçirilmişdir.

“2002-2005-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında kiçikvə orta biznesin inkişafı Dövlət Proqramı”nda ölkə iqti-sadiyyatında özəl bölmənin inkişafını sürətləndirmək, busahəyə investisiyaların cəlb olunmasını həvəsləndirməkməqsədilə kiçik və orta biznes subyektlərinin innovasiyalayihələrinin maliyyələşdirilməsinə kömək göstərilməsi,Vençur fondundan istifadə mexanizminin yaradılması, Bakışəhərində texnoloji biznes inkubatorun yaradılması is-tiqamətində innovasiya yönümlü sahibkarlığın inkişafınaəlverişli şərait yaradılması üzrə dövlət orqanları, nazirlik-lərə konkret tapşırıqlar verilmiş, nəticədə İsrailin müxtəlif



38

növlü texnoloji inkubatorların yaradılması, ikitərəfli fond-ların təşkili, biznes və investisiya üzrə məsləhət xid-mətlərinin göstərilməsi sahələrində fəaliyyət göstərən“Wazana Group Ltd” şirkətinin İqtisadi İnkişaf Nazirliyinəmüraciət edərək Azərbaycanda texnoloji inkubatorunyaradılmasında marağını ifadə etmişdir. Şirkət texnolojiinkubatorun fəaliyyəti ilə əlaqədar qarşılıqlı razılıq əsasındainnovativ texnologiyaların tətbiqi əsasında inkubatorun tamfəaliyyət göstərməsi üçün mexanizmin yaradılması, inku-batorun fəaliyyəti ilə bağlı hər hansı layihə və ya ideya üzrəhüquqi şəxsin təsis olunması (səhmdarların strukturu dadaxil olmaqla) təkliflərini irəli sürmüşlər.

2007-ci ildə qəbul edilmiş “Azərbaycan Respublika -sında nanotexnologiyanın inkişaf proqramı” 3 mərhələdə(І mərhələ - 2010-cu ilə qədərki dövr, ІІ mərhələ - 2010 -2012-ci illər, ІІІ mərhələ - 2012 - 2015-ci illər) Azərbay-canda nanomaterialların və nanotexnologiyanın elmi, təh-sil və texnoloji bazasının əsaslarını hazırlamağı, nanotex -nologiya sahəsində işlərin inkişafı üçün elmi tədqiqat, in-novasiya infrastrukturlarının yaradılması və təkmilləşdi -rilməsini qarşıya məqsəd qoymuşdur.

Bunlarla yanaşı, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin15.09.2008-ci il tarixli 3043 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiqedilmiş “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasındayoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf Dövlət Proq -ramı”nda Sənaye və Energetika Nazirliyinə, İqtisadi İnkişafNazirliyinə və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasınasahibkarlığın, xüsusilə regionlar üzrə inkişaf etdirilməsində“Mövcud və yaradılacaq sənaye müəssisələrində inno-vasiya yönümlü texnologiyaların tətbiqinin stimullaşdırıl-ması” tapşırılmışdır.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 avqust 2010-cu il tarixli 1056 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş“Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texno -

39

logiyalarının inkişafı üzrə 2010 - 2012-ci illər üçün DövlətProqramı”nda isə “Elektron Azərbaycan” informasiyacəmiyyətinin qurulması istiqamətində vahid elmi-texnikivə innovasiya siyasətinin həyata keçirilməsi əsas məqsədkimi qoyulmuşdur.

Dövlətin innovasiya siyasətinin müəyyənləşdirilməsindəAzərbaycan Respublikası Prezidentinin 04.05.2009-ci iltarixli 255 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbay-can Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafıüzrə Milli Strategiya” xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki,Milli strategiyada innovasiya fəaliyyəti infrastrukturununinkişaf etdirilməsi, o cümlədən texnoparklar, texnolojiinkubatorlar şəbəkəsinin genişləndirilməsi nəzərdə tutul-muşdur.

Qeyd olunanlardan əlavə dünyanın qabaqcıl ölkələrinində innovasiya sahəsində təcrübəsi mühüm əhəmiyyətdaşıyır.

1.3.5. Beynəlxalq əməkdaşlıq və təcrübə mübadiləsi imkanları

1.3.5.1. Finlandiyaİqtisadiyyatın innovasiya sektorunun inkişafı ilə bağlı

Finlandiya təcrübəsi daha faydalı ola bilər. Belə ki, Fin-landiya kiçik vaxt çərçivəsində özünün ağac emalı sə-nayesini ən qabaqcıl və innovasiya tutumlu sahəyəçevirməklə xammal sənayesinin bazasında iqtisadiyyatıninnovasion transformasiyasının mümkün olduğunu təs-diqləmişdir.

Digər tərəfdən, Finlandiya kiçik riskli biznesin dövləttərəfindən uğurlu stimullaşdırılması və böyük korpo-rasiyaların bu sahəyə marağının yaradılması yolu ilətelekommunikasiyalar sektorunun innovasiyalı inkişafındamüvəffəqiyyətlər əldə etməyi bacarmışdır (NOKİA).



40

1.3.5.2. İsrailİsrailin innovasiya təcrübəsi - dünya iqtisadiyyatına in-

teqrasiya etmiş innovasiya sektorunun sürətli formalaşmasıtəcrübəsidir və eyni zamanda, fərdi innovasiya texnolo -giyalarının yaradılmasına əsaslanır. İsrail güclü dövlətdəstəyinin mövcud olduğu ABŞ-ın innovasiya iqtisadiy -ya tına inteqrasiya etməyi bacarmışdır. Daha doğrusu inno-vasiyaya yüksək xarici tələbat milli innovasiya sektorununinkişafına təkan verməklə onu strukturlaşdırmışdır.

1.3.5.3. HindistanHindistanda daxili bazar üçün güclü dövlət planlaşdır-

ması və oriyentasiya mövcuddur. Kasta cəmiyyəti iləşərtlənən Hindistanın mədəni özəllikləri möhkəm postsə-naye iqtisadiyyatının qurulmasına imkan vermişdir. Hindis-tanın daha bir rəqabət üstünlüyü əhalinin böyük hissəsininingilis dilini bilməsi oldu ki, bu da dünya korporasiyalarınadaşınmanı stimullaşdırdı.

1.3.5.4. ABŞMövcud qiymətləndirmələrə görə, ABŞ iqtisadiyyatının

inkişafında innovasiyaların rolu çox böyükdür (50% həc-mində). ABŞ-da böyük sayda yüksək intellektlərin bir-ləşməsi və digər ölkələrin onunla rəqabət apara bilməməsibu inkişafın əsas səbəblərindən biridir.

İnnovasiya inkişafının stimullaşdırılması ilə bağlı ABŞ-da İnnovasion Biznesə Dəstək Milli Proqramı xüsusilə fay-dalı təcrübədir. Bu proqram innovasiya layihələrininmüsabiqəsini nəzərdə tutur ki, mövcud statistikaya görə,orta hesabla, 13 layihədən yalnız 1 layihə qalib gəlməklə,qrant alır. Qrantdan istifadənin təhlili nəticələrinə əsasənşirkət 500000 ABŞ dolları məbləğində daha bir qrantın alın-masına ümid edə bilər ki, bundan sonra uğur qazanıldığıhalda məhsulun bazara çıxarılması üçün bir neçə milyonməbləğində kredit ala bilər.

41

ABŞ-ın öz istehsalçılarını xarici bazarlarda aqressivşəkildə dəstəkləməsi innovasiyaya tələbatın artmasını sti -mullaşdırır.

1.3.5.5. YaponiyaYaponiya misalında o məsələ aydın görünür ki, təbii

ehtiyatların olmaması emal sənayesinin inkişafı üçünmaneə yox, əksinə bir stimul olur.

Yaponiyada (eləcə də Cənubi Koreyada) innovasiya iqti-sadiyyatının inkişafı orientirlərini müəyyən edən iri korpo-rasiyalar fəaliyyət göstərir. Yaponiyanın təcrübəsi həm dəona görə nəzərə çarpandır ki, burada milli istehlakmədəniyyəti istehlak sektorunda innovasiyaya yüksək tələ-batı formalaşdırır. Yaponiyada iki ildə bir dəfə ev tex -nikasının dəyişdirilməsinin qəbul edilməsi, qeyd olunansektorda yeni innovasiya mallarının meydana çıxmasınıstimullaşdırır. Məhsulun satılması üçün istehlakçı inan-malıdır ki, o, innovasion məhsuldur. Həm də innovasiyaməhsullarına tələbin tətbiqi əhalinin həyat tərzi səviyyə sinəuyğun olmalıdır.

1.3.5.6. Cənub-Şərqi AsiyaCənub-şərqi Asiya ölkələrində innovasiyaya tələb

transsərhəd korporasiyalarla əlaqələrin inkişafı hesabınatəmin edilmişdir. Malayziyada belə inteqrasiya prosesi sə-nayeləşdirmə mərhələsini keçərək postsənaye cəmiyyətinəsıçrayışı həyata keçirməyə imkan yaratdı.

1.3.5.7. AvstraliyaAvstraliyanın təcrübəsi iqtisadiyyatın, elmin və

həmçinin bəzi mədəni aspektlərin nisbətləri fonunda ayrı-ayrı xammal sahələrinin dəstəyi hissəsində faydalıdır.


Sənaye vətexnologiya parkları


42

1.4.1. Sənaye və texnologiya parkları anlayışı, onlarınfunksiya və vəzifələri

Texnoparklar innovasiya iqtisadiyyatının formalaşma -sının əsas alətlərindən biridir. İlk texnoparklar 1930-cu il-lərdə yaradılsa da, onların aktivləşməsi prosesi 60-80-ciil lərə aid edilir. Həmin dövrdə dünyada yüksək texnolojisahələrin inkişaf etdirilməsi prioritet istiqamətlərdən biriidi.

Texnopark şirkətlərin yerləşdirilməsi üçün yüksəksəviyyəli elmi-tədqiqat institutları və laboratoriyalara malikərazidir.

Texnoparklar 50 ildən çox mövcud olmasına baxma-yaraq, hazırda onlar haqqında ümumi qəbul olunmuş an-layış və yaxud dəqiq təsnifat mövcud deyil. BeynəlxalqTexnoparklar Assosiasiyası texnoparklara aşağıdakı kimitərif verməyi təklif etmişdir:

“Texnoloji park – innovasiya mədəniyyətini stimul-laşdırma və innovasiya biznesinin və elmi təşkilatlarınrəqabət qabiliyyətinin artırılmasına istiqamətlənən, mütə -xəs sislər tərəfindən idarə olunan təşkilatdır. Bu təşkilat in-novasiya şirkətlərinin yaradılması və artırılmasını inkubatorprosesləri və mövcud şirkətlərin yenilərə çevrilmə (spin-off processes) imkanı ilə sadələşdirir.

1.4.

43

Beynəlxalq Texnoparklar Assosiasiyası “texnoloji park”,“texnopol”, “texnoloji mərkəzlər”, “tədqiqat parkı” və“elmi park” anlayışlarının ekvivalentliyini xüsusilə qeydedir. Böyük Britaniyada adətən “elmi park”, ABŞ-da“tədqiqat parkı” anlayışlarından istifadə olunur.

Bəzi tədqiqatçılar bu anlayışlardan da istifadə edirlər: Texnoloji inkubatorlar; Elmi-tədqiqat parkları; Texnoloji mərkəzlər.Texnoloji inkubatorlar elmi işləmələrin kommersiyalaş-

ması sahəsində ixtisaslaşırlar. Elmi-tədqiqat parkları texno -parklarla müqayisədə universitetlərlə daha sıx əlaqəyəma lik dirlər, onlarda daha çox yüksək ixtisaslı kadrlar çalışırvə daha çox elmtutumlu tədqiqatlar aparılır. Texnolojimərkəzlər qarşılıqlı əlaqəli bir sahədə və ya qarşılıqlı asılısahələrdə işləyən, bir coğrafi regionda yerləşən müəssisələrqrupudur.

Texnoparkların bir neçə təşkilati idarəetmə formalarımövcuddur. Universitet və yaxud elmi-tədqiqat institutları(ETİ) texnoparkın yeganə təsisçisi ola bilər. Eyni zamanda,texnopark 2-dən 20-yə qədər təsisçiyə malik ola bilər. Buidarəetmə mexanizmi vahid təsisçi olan mexanizmdənmürəkkəb olsa da, daha effektivli sayılır. Bir neçə təsisçiolduğu halda, ya birgə müəssisə, ya da məhdud məsuliy -yətli cəmiyyət formalaşır. Bu halda hər bir təsisçinin, for-masından asılı olaraq, onun yatırımı aşağıdakılardan ibarətolur:

ali məktəb – texnologiyalar, torpaq, dövriyyə kapi-talı;

yerli icra hakimiyyəti – torpaq, infrastruktur, qrant-lar;

bank – kapital qoyuluşları, maliyyə ekspertizası,vençur kapital;

sənaye müəssisələri – torpaq, infrastruktur, kapitalqoyuluşları, layihələrin ekspertizası.



44

Təşkilati və idarəetmə formasından asılı olmayaraq,effektiv fəaliyyət göstərən texnopark regionun iqtisadiy -yatına aşağıda qeyd edilənlərin hesabına xüsusi təsir göstərəbilər:

İqtisadi regionun stimullaşdırılması; İqtisadi inkişafı möhkəmləndirən və dayanıqlılığı

təmin edən yerli iqtisadiyyatın diversifikasiyası; Kiçik və orta biznesin inkişafına dəstək; Yerli büdcənin gəlirlərinin artırılması.Sənaye parkı dedikdə, ümumi infrastruktura və qarşılıqlı

istehsal əlaqələrinə malik olan istehsal və digər müəs-sisələrin birləşdiyi xüsusi ərazi nəzərdə tutulur. Sənayeparkları vasitəsilə ümumi fəaliyyət sferası və vahid mühən -dis infrastrukturu, o cümlədən vahid enerji obyektləri, elek-trik və istilik şəbəkələri, su, kanalizasiya qurğuları olanmüəssisələrin birgə fəaliyyəti təşkil olunur. Fəaliyyətin beləformada təşkil olunması sənaye parkının bütün iştirakçı -larına infrastruktur xərclərinin azaldılmasını təmin etməkləonların hər birinin fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırıl-masına imkan yaradır. Texnologiya parkları dedikdə isəelmi-texniki ixtiraların, nou-hau və digər elmtutumlutexnologiyaların yaradılması məqsədilə innovasiyafəaliyyəti göstərən müəssisələrin təşkil olunduğu və onlarınsəmərəli fəaliyyətinin təşkili üçün maddi-texniki, sosial-mədəni, servis, maliyyə və digər bazadan ibarət olan əmlakkomplekslərinin yerləşdiyi ərazi başa düşülür. Ümu-miyyətlə, texnologiya parklarının yaradılması elm və is-tehsal müəssisələrinin vahid ərazi üzrə birləşdirilməsini vəonların birgə fəaliyyətini nəzərdə tutur.

Kimya sənayesində, adətən, kimya parkı anlayışındanistifadə olunur. Əsas xüsusiyyətləri:

Torpaq; Kapital tikintisinə məxsus olan xüsusi obyektlər; Mühəndis infrastrukturu;

45

İdarəedən təşkilatın (operatorun) mövcudluğu; Tələb olunan hüquqi şərait. Sənaye parklarının yaradılması ölkə iqtisadiyyatının

inkişafına və modernləşməsinə, sahibkarlığın dəstəklən-məsinə, ölkənin ixrac qabiliyyətinin genişlənməsinə, məş -ğulluq səviyyəsinin yüksəlməsinə əhəmiyyətli təsir göstərir.Qlobal trendlərə effektiv uyğunlaşdırılan çevik iqtisadisiyasətin prioritet sahələrindən biri də sənaye sektoruolduğundan, ölkəmizdə də bu sahənin inkişafı diqqətmərkəzində saxlanılır. "İnkişaf etmiş ölkəyə çevrilmək"məramını tərəqqinin yeni hədəfi kimi müəyyənləşdirənAzərbaycanda iqtisadi inkişaf strategiyası artıq modern-ləşmə xəttinə əsaslanmaqla tam innovativ yönümdə həyatakeçirilir. "Azərbaycan 2020 gələcəyə baxış" İnkişaf Kon-sepsiyasının əsas istiqamətlərindən olan sənayenin davamlıinkişafının təmin edilməsi məqsədilə dövlət tərəfindənçoxsaylı layihələr hazırlanır, ən müasir infrastrukturyaradılır, islahatlar aparılır. Ölkə rəhbərliyinin müəyyən-ləşdirdiyi sosial - iqtisadi inkişaf siyasətinin prioritet is-tiqaməti iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, qeyri-neft sek -torunun dinamik inkişafının təmin edilməsi, rəqabətqa-biliyyətliliyinin artırılması və bu sahəyə investisiya qoyu-luşunun sürətləndirilməsidir. Qeyd edim ki, bu sahədə artıqmüvafiq qanunvericilik bazası yaradılmışdır. AzərbaycanRespublikası Prezidentinin 24 aprel 2013-cü il tarixli fər-manı ilə təsdiq edilmiş "Sənaye parkları haqqında Nü-munəvi Əsasnamə" sənaye parklarının yaradılması, idarəedilməsi və onlarda sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçi -rilməsi ilə bağlı məsələləri tənzimləyən çox mühüm bazasənədidir. Bu siyahıya həm də, “Azərbaycan Respub-likasında 2014-cü ilin “Sənaye ili” elan edilməsi ilə bağlıTədbirlər Planı”nın təsdiq edilməsi haqqında və “Azər-baycan Respublikasında kosmik sənayenin yaradılması vətelekommunikasiya peyklərinin orbitə çıxarılması”



46

haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərən-camlarını əlavə etmək olar. Xüsusilə qeyd etmək lazımdırki, Azərbaycanda kosmik sənayenin yaradılması ölkədəiqdisadiyyatın yeni sahəsinin inkişafına təkan verməkləölkə iqdisadiyyatının müasir dünyaya inteqrasiyasınısürətləndirir.

Bu siyasətə uyğun olaraq, görülmüş işlərin nəticəsidirki, son illər ÜDM-nin artımı qeyri-neft sektoru hesabınatəmin edilir, rəqabətədavamlı məhsul istehsalı artır. Belə ki,2012-ci ildə qeyri-neft ÜDM-i 9,7 faiz, 2013-cü ilin Irübündə isə 11,4 faiz artmışdır. Ölkəmizdə qeyri-neft sek-torunun əsas sahələrindən olan qeyri-neft sənayesinininkişafına xüsusi diqqət yetirilir. Bu sahənin inkişafının in-tensivləşdirilməsi məqsədilə sənaye müəssisələrinin müasirtexnologiyalar əsasında yenidən qurulması, onların mo -dernləşdirilməsi, yerli resurs və xammalla işləyən, ixracqabiliyyətli məhsullar istehsal edən müasir sənaye kom- plekslərinin yaradılması, rəqabətədavamlı sənaye isteh -salının genişləndirilməsi istiqamətində kompleks təd birlərhəyata keçirilir. Bu prosesdə dövlət sektoru ilə yanaşı, özəlsektor da fəal iştirak edir.

Qeyd edək ki, Bakı, Sumqayıt və Gəncə şəhərlərindətexnoparkların yaradılması prosesinə artıq başlanılmışdır,həmçinin Mingəçevirdə də müasir sənaye kompleksininyaradılması istiqamətində işlər görülür.

Sənaye parklarının yaradılması, ölkə iqtisadiyyatının,xüsusilə qeyri-neft sektorunun inkişafına, iqtisadiyyatınmodernləşməsinə, innovativ və elmtutumlu iqtisadiyyatınformalaşmasına, yüksək texnologiyalar əsasında rəqabətqa-biliyyətli sənaye istehsalının genişləndirilməsinə, in-vestisiya mühitinin cəlbediciliyinin artmasına, sahibkarlığındəstəklənməsinə, ölkənin ixrac qabiliyyətinin genişlən-məsinə, eləcə də məşğulluq səviyyəsinin yüksəlməsinəəhəmiyyətli təsir göstərəcəkdir.

1.4.2. Texnologiya parklarının beynəlxalq təcrübəsi

Birinci elmi parkın təsisçisi kimi Stendford Universite-tinin adı qeyd olunur (cədvəl 1.5). Fəaliyyətə başlayandansonra əsas mənbəyi alimlərin tədqiqatlarının nəticələri olanStendford parkı, kommersiya fəaliyyətinin mərkəzinəçevrildi. Burada təsis olunan şirkətlərin bir çoxu daha sonratransmilli korporasiyalara çevrildi. Buna əyani sübut kimi“Hewlett-Packard” şirkətini göstərmək olar.

İstənilən qiymətləndirmə meyarlarına əsasən Stendfordçox iri texnoparkdır. Onun ərazisi 280 hektara bərabərdir.

ABŞ-da elmi parklar əvvəllər ləng inkişaf ediblər. Lakin80-ci illərdə bu proses sürətlənməyə başladı. Daha çoxmaraq doğuran Şimali Karolinada yerləşən “Tədqiqat üçbu-

Tarix Baş verən hadisə

1939 Paolo Altoda Stendford məzunları tərəfindən “HewlettPackard”ın yaradılması. “Silikon vadisinin” yaran-masının ilkin mərhələləri.

1951 Stendford tədqiqat parkı təsis olunub. Bu, ABŞ-da Uni-versitet ərazisində yerləşən ilk tədqiqat parkıdır.

1956 Novosibirsk elmi şəhərciyi yaradılıb.

1959 Şimali Karolinada “Tədqiqat üçbucağı” yaradılıb (Re-search Triangle Park).

1980 Avropada texnoparkların sürətli inkişafının onilliyi.

1983 Yaponiyada texnopolislər haqqında qanunun qəbul olu -nub.

1984 İrlandiya Milli Texnoloji Parkının təsis olunub.(Limerk).

1991 Hindistan proqram təminatı texnoloji parklarını yaradıb(Software Technology Parks of India)

Cədvəl 1.5. Texnologiya parklarının inkişafında əsastarixlər

47



48

cağı” və Pensilvaniyada yerləşən “Filadel fiya Şəhərparkı”dır. Bunlardan birincisi “parkland” (yəni parkdünyası), ikinci isə “şəhərin mərkəzində park” konsep-siyasının nümunəsidir. Hazırda ABŞ-da 60 hektardan, 2600hektara qədər əraziyə malik olan 200-dən çox park vardır.

Avropada elmi parklar 1970-ci illərin əvvəllərindəninkişafa başlamışdılar. Bunlardan birincilər Heriot-UattUniversitetinin Tədqiqat parkı, Edinburq; Triniti kollecininElmi parkı, Kembric; Leven-la-New, Belçika; Sofiya-An-tipolis, Nitsa; ZİRST (istehsalın elmi və texniki innovasiyazonası) Grenobl, Fransa olmuşdur. Bu parklar öz inki -şafında ABŞ-ın ilkin modelini təkrarlayırdılar.

Bu modelin əsas xüsusiyyəti bir təsisçinin olması vəbunlar tərəfindən elmtutumlu şirkətlərə torpağı icarəyə ver-mə sindən ibarətdir.

ABŞ-da olduğu kimi, Avropa texnoparkları 1980-ci il-lərdən sonra inkişafa başladı. Bu parklar əsasən kiçik vəorta biznesin formalaşmasına dəstək verdi.

Asiya ölkələrində də texnoparklar XX əsrin 80-ci il-lərinin sonunda yaranmağa başladı. Ən iri texnoparklarYaponiya, Çin, Sinqapur, Honq-Konq, Malayziya və Hin -dis tanda yerləşir.

Dünyada çox az sayda texnoparklar bir təsisçi təşkilattərəfindən yaradılıb. Onların əksəriyyəti bir neçə müəs-sisənin maraqlarının eyniliyi əsasında yaradılmışdır.

Texnoparklar ölçülərinə və ərazilərində yerləşən ob yekt - lərə görə fərqlənir:

Biznes parklar ofislərin icarəsilə məşğul olduğu zaman,sənaye parklarında istehsal sahələri daha çox üstünlük təşkiledir. Texnopolislər elmi, işgüzar və istehsal infrastruktu-runa malikdirlər. MDB məkanında onları elmi şəhərcik ad-landırırlar.

Biznes inkubatorlar əsasən kiçik biznesi dəstəkləməküçün yaradılır və ona hər cür dəstək göstərir (ofislərin

49

icarəsi, maliyyə, informasiya və digər resursların təqdimolunması ilə). Biznes inkubatoru kiçik müəssisəyə təşki-lati məsələlərin həllinə yox, öz biznesinin inkişaf et-dirilməsinə yönəlməyə imkan yaradır. Kiçik müəssisələrədəstək onlar üçün bütün lazımi şəraitin yaradılmasınınəzərdə tutur.

Biznes inkubatorunun iş prinsipi aşağıdakılardan ibarət-dir:

Ümumi verilən ərizələrdən potensial rezidentin se -çilməsi;

Seçilmiş layihələrin inkubatora düşməsi və birmərhələdən keçərək tədricən bazar şəraitinə yaxın-laşması;

Formalaşmış şirkətlərin inkubatoru tərk etməsi, uğur-suz layihələrin isə ləğv olunması.

Dünya təcrübəsində biznes inkubatorunun vahid qəbulolunmuş modeli mövcud deyil. Bütün hallarda işin para-metri texnoparkın ixtisaslaşmasından, regionun innovasiyapotensialından, rəqabətin mövcudluğundan asılı olaraqfərqlənir.

Beynəlxalq təcrübədə, böhranlar texnoparklarıninkişafına təkan vermişdir, buna misal olaraq Böyük Bri-taniyanı, Fransanı, Almaniyanı qeyd etmək olar.

1.4.3. Texnologiya parklarının modelləri

Xarici texnoparkları şərti olaraq üç qrupa aid etmək olar– amerikan modeli (ABŞ, Böyük Britaniya), yapon modeli(Yaponiya) və qarışıq model (Fransa, Almaniya, Fin-landiya). Qeyd etmək lazımdır ki, bu üç tip model bu günərazi prinsipinə malik deyillər, belə ki, Böyük Britaniyadaamerikan modelli texnopark, ABŞ-da isə yapon modellitexnopark yaradıla bilər. Bu modellərin əsas fərqləri Cəd-vəl 1.6-da göstərilir.


Əsasxüsusiyyətlər

Amerikanmodeli

Qarışıqmodel

Yaponmodeli

1 2 3 4

Yaradılmaməqsədləri

Elmin kom-mersiyalaş-ması, dünyatəsirinin geniş -ləndiril məsi

Ayrı-ayrı regionların iqtisadiyya -tında strukturislahatı

Dünya liderliyitendensiyası

Əsas işti-rakçılar

Universitetlər, özəl şirkətlər vəbanklar, hissəvi olaraq dövlət

Dövlət, yerli icrahakimiyyəti,özəl şirkətlər,universitetlər

Effektivlikamili

Universitetlərdə elmi tədqiqat-ların yüksək səviyyəsi, effektivinfrastruktur, yaradıcılıq təşəb-büsü, sahibkarlıq ruhu

Yeni məhsullarbazarının yük -sək di na mikası,kiçik və ortaşirkətlər şəbə -kəsi, infor ma -siyanın pay -lanma surəti

İxtisaslaşma Mikroelektronika, hərbitexnologiyalar, bio-texnologiyalar, aerokosmiktexnika, nüvə tədqiqatı, ətrafmühitin mühafizəsi

Robot texnika -sı, keramika,mexatronika,optika, dənizresurslarınınmənim-sənilməsi

Xüsusiyyətlər Tədqiqatlarınhərbi meyil li -liyi, strukturuntəcrübəliliyi,funksional me -xanizmlərintəkmilliyi

Xüsusi planlaşdırma, regionalproblemlərin həllinə yönəlmə

Cədvəl 1.6. Texnologiya parklarının əsas inkişaf modelləri vəonların xüsusiyyətləri


50

1 2 3 4Nümunələr Silikon vadisi

(Paolo Alto,Kaliforniya)Peyk Xiyabanı(Merilend),cəmi 400-dənçox texnoparkvə texnopolis

Sofiya-Ani-tipolis (Nitsa,Fransa),“İnnopoli”Helsinki, Fin-landiya), Bari(İtaliya), cəmi300- dən çoxtexnopark vətexnopolis

Utsunomiya(Utsunomiya),Silikon adası(Küsü adası),cəmi 35texnopark vətexnopolis

51

Texnoparklara dövlət dəstəyi sahəsində Çin Xalq Res -publikasının təcrübəsi xüsusilə maraqlıdır. Bu ölkədə dövləttexnoparkların idarə olunmasında əhəmiyyətli rol oynayırvə onların inkişafı üçün bütün mümkün şəraiti yaradır.

1.4.4 Sənaye və texnologiya parklarının müasir iqtisadiyyatda yeri və rolu

Hazırda dünyada 700-dən çox texnoparklar fəaliyyətgöstərir. Onlardan 42%-i ABŞ-ın, 34%-i Avropa Birliyiölkələrinin, 11%-i Çinin, qalan 13%-i digər ölkələrinpayına düşür.

Birinci yer tutan ABŞ-da 1990-cı ildə 70 texnopark varidisə, 2008-ci ildə bu rəqəm 290-a çatdı. Məşhur “Silikonvadisi” yüksək texnologiyalar sahəsində heyətin sayınagörə Nyu-York və Vaşinqtondan geri qalaraq üçüncü yerdədurur. Müxtəlif məlumatlara görə, “Silikon vadisi”ndəişçilərin sayı 225300-dən 386000-ə qədər təşkil edir. Ortaəmək haqqı isə ildə 144800 ABŞ dollarına bərabərdir.Texnoparkda dünyada məşhur transmilli şirkətlərin (TMŞ)filialları qeydiyyatdan keçib. Onların arasında Symantec,İntel, Hewlett-Packard, eBay, Google, Apple Inc, AMD,Cisco, Nvidia, Yahoo kimi şirkətləri qeyd etmək olar.



52

Texnoparklar və onların digər növləri dünyanın müxtəlifölkələri üçün yeni iqtisadi inkişaf siyasətinin alətinə çevri -liblər. Onların əsas məqsədi aşağıdakılardır:

elmi tədqiqatların keçirilməsi; texnologiyaların işlənməsi və onların nəticələrinin

kommersiyalaşması; texnoloji sənayenin yaradılması; iqtisadi islahatlara dəstəyin həyata keçirilməsi; milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadiyyatına inteqrasi -

yasının stimullaşdırılması; yüksək səriştəli elmi kadrların hazırlanması; park və milli iqtisadiyyat arasında dayanıqlı əlaqə -

lərin təmin olunması.Bəzi ölkələrdə, xüsusən, Şərqi Asiyanın yüksək sənaye

iqtisadiyyatları üçün (Sinqapur, Tayvan, Koreya Respub-likası) belə zonalar struktur islahatının əsası olmuşdur.Nəticədə ixrac yönümlü iqtisadiyyatdan yüksək tex no -logiyalara əsaslanan innovasiya iqtisadiyyatına keçid təminolunmuşdur. Qeydə alınmış bütün parkların yarısında 100-dən az, 20%-ində 200-dən çox rezident şirkət fəaliyyətgöstərir. Cəmi 16% parklarda qeydiyyata alınmış şirkətlərinsayı 100-200 arasıdır və 3%-ində 1000-dən çox və 1%-də600-1000 arası şirkət fəaliyyətdədir.

1.4.5. Azərbaycanda sənaye və texnologiya parklarının yaradılması və onların stimullaşdırılması

Sənaye və texnologiyalar parklarının yaradılması sahə -sində xarici ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, dünya iqti-sadiyyatında qloballaşma proseslərinin sürətləndiyi vəbazara çıxışla bağlı rəqabətin gücləndiyi bir şəraitdə busahədə fəaliyyət göstərən sahibkarlıq subyektlərinə dövlətdəstəyinin verilməsi ölkə iqtisadiyyatının dayanıqlı inkişa -fını təmin edən müsbət amillərdən biridir.

Adı

Su

mq

ayıt

Kim

ya S

ənay

e P

ark

ıB

alax

anı

Sən

aye

Par

kı

Yü

ksə

k T

exn

olog

iyal

ar P

ark

An

layı

şıS

ənay

e pa

rkı -

sah

ibka

rlıq

fəa

liyy

ətin

inhə

yata

keç

iril

məs

i üçü

n zə

ruri

infr

astr

uk-

tura

və

idar

əetm

ə qu

rum

ları

na m

alik

ola

n,m

üasi

r te

xnol

ogiy

alar

ın t

ətbi

qi y

olu

ilə

rəqa

bət q

abil

iyyə

tli m

əhsu

llar

iste

hsal

ı və

xidm

ətlə

r gö

stə r

ilm

əsi m

əqsə

dlər

i üçü

n is

tifa

də e

dilə

n, s

ahib

karl

arın

səm

ərəl

i fəa

-li

yyət

inə

və in

kişa

fına

köm

ək e

dən

əraz

idir

.

“YT

Par

k” -

info

rmas

iya

və k

omm

unik

asiy

ate

xnol

ogiy

alar

ı, te

leko

mm

unik

asiy

a və

kos

mos

,en

erji

səm

ərəl

iliy

i sah

ələr

ində

tədq

iqat

lar

apar

ıl-

mas

ı, ye

ni v

ə yü

ksək

texn

olog

iyal

arın

haz

ırla

n-m

ası ü

çün

zəru

ri in

fras

truk

turu

, mad

di-t

exni

kiba

zası

və

idar

əetm

ə qu

rum

ları

ola

n ər

azid

ir.

Yar

adıl

ma

məq

səd

iÖ

lkəd

ə in

nova

tiv

və y

üksə

k te

xnol

ogiy

alar

əsas

ında

rəq

abət

qab

iliy

yətl

i sən

aye

is-

tehs

alın

ın in

kişa

fı ü

çün

mün

bit ş

ərai

t yar

at-

maq

, bu

sahə

də s

ahib

karl

ığı d

əstə

kləm

ək,

qeyr

i-ne

ft s

ekto

runu

n da

vam

lı in

kişa

fını

təm

in e

tmək

və

əhal

inin

iste

hsal

sah

əsin

dəm

əşğu

lluğ

unu

artı

rmaq

.

Sah

ibka

rlığ

ın d

əstə

klən

-m

əsi,

müa

sir

texn

olo -

giya

lara

əsa

slan

ansə

na ye

müə

ssis

ələr

inin

təşk

ili v

ə əh

alin

in is

teh -

sal s

ahəs

ində

məş

ğul-

luğu

nun

artı

rılm

ası.

İqti

sadi

yyat

ın d

avam

lı in

kişa

fını

və

rəqa

bətq

abi -

liyy

ətin

in a

rtır

ılm

asın

ı, m

üasi

r el

mi v

ə te

xnol

oji

nail

iyyə

tlər

ə əs

asla

nan

info

rmas

iya

və k

omm

u-ni

kasi

ya te

xnol

ogiy

alar

ı sah

ələr

inin

gen

işlə

n di -

rilm

əsin

i, el

mi t

ədqi

qatl

ar a

parı

lmas

ını v

ə ye

niin

form

asiy

a te

xnol

ogiy

alar

ının

işlə

nilm

əsi ü

zrə

müa

sir

kom

plek

slər

yar

adıl

mas

ını t

əmin

etm

ək.

Yar

adıl

ma

tari

xi21

dek

abr

2011

-ci i

l28

dek

abr

2011

-ci i

l5

noy

abr

2012

-ci i

l

Yer

iS

umqa

yıt ş

əhər

iB

akı ş

əhər

iS

umqa

yıt ş

əhər

i

Əra

zisi

167,

66 h

ekta

r7

hekt

ar30

hek

tar

İdar

əed

ici

təşk

ilat

“Sum

qayı

t Kim

ya S

ənay

e P

arkı

” M

əhdu

dM

əsul

iyyə

tli C

əmiy

yəti

“Təm

iz Ş

əhər

” A

çıq

Səh

mda

r C

əmiy

yəti

“Yük

sək

Tex

nolo

giya

lar

Par

kı –

“Y

T P

ark”

Məh

-du

d M

əsul

iyyə

tli C

əmiy

yəti

Cəd

vəl 1

.7. A

zərb

ayca

nın

yar

adıl

mış

sən

aye

və t

exn

olog

iyal

ar p

ark

ları

haq

qın

da

məl

um

at

53



54

Sənaye və texnologiya parklarının iqtisadi inkişafdakımüsbət rolu barədə beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla,Azərbaycanda da bu sahənin inkişaf etdirilməsi dövlə-timizin həyata keçirdiyi uğurlu iqtisadi siyasətin tərkibhissələrindən birinə çevrilmişdir. Azərbaycan Respub-likasının Prezidenti İlham Əliyevin fərmanı ilə təsdiqedilmiş «Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış» İnkişaf Kon-sepsiyasının istiqamətlərindən biri də innovativ sahibkar-lığın inkişaf etdirilməsini, elmtutumlu məhsulların vətexnologiyaların işlənilməsi və tətbiqi üçün texnoparklarınvə innovasiya zonalarının yaradılmasını nəzərdə tutur. Ölkəbaşçısının fərman və sərəncamları ilə artıq Bakı şəhərindəBalaxanı Sənaye Parkı, Sumqayıt şəhərində Kimya SənayeParkı və Yüksək Texnologiyalar Parkı yaradılmışdır.

Ölkə Prezidentinin tapşırığına əsasən Sənaye parklarıhaqqında Nümunəvi Əsasnamə hazırlanaraq AzərbaycanRespublikası Prezidentinin 24 aprel 2013-cü il 865 nömrəliFərmanı ilə təsdiq edilmişdir. Bu əsasnamə dövləttərəfindən sənaye parklarının yaradılması, idarə edilməsivə onlarda sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi iləbağlı məsələləri tənzimləməklə, dövlət tərəfindən yaradılansənaye parklarına şamil olunur. Əsasnaməyə əsasən sənayeparkı sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçünzəruri infrastruktura və idarəetmə qurumlarına malik olan,müasir texnologiyaların tətbiqi yolu ilə rəqabət qabiliyyətliməhsul istehsalı və xidmət göstərilməsi məqsədləri üçün is-tifadə edilən, sahibkarların səmərəli fəaliyyətinə vəinkişafına kömək edən ərazidir.

Sənaye parkının fəaliyyətinin təşkilini, idarə olunmasınıvə inkişaf etdirilməsini həyata keçirən dövlətə məxsushüquqi şəxs onun idarəedici təşkilatı, səlahiyyətli orqantərəfindən (Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişafNazirliyi) müsabiqə əsasında seçilən və idarəedici təşkilatlabağlanan idarəetmə sazişi çərçivəsində sənaye parkının

55

idarə olunmasını təmin edən hüquqi şəxs isə sənayeparkının operatoru adlanır.

Sənaye parkının rezidenti dedikdə isə “Hüquqi şəxslərindövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında” AzərbaycanRespublikasının Qanununa uyğun olaraq dövlət qeydiy -yatına alınmış, sənaye parkının ərazisində sahibkarlıqfəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün əsasnamə müəyyənedilmiş qaydada sənaye parkının qeydiyyat şəhadət-naməsini almış və operatorla sənaye parkında sahibkarlıqfəaliyyətinin həyata keçirilməsinə dair müqavilə bağlamışhüquqi və fiziki şəxslər başa düşülür.

Sənaye parkının yaradılmasının məqsədləri aşağı-dakılardır:

1. İnnovativ və yüksək texnologiyalar əsasında rəqabətqabiliyyətli sənaye istehsalının inkişafı, xidmətləringöstərilməsi üçün münbit şəraitin yaradılması və busahədə sahibkarlığın dəstəklənməsi;

2. İqtisadiyyatın, o cümlədən qeyri-neft sektorunundavamlı inkişafının təmin edilməsi;

3. Ölkənin yerli və xarici investisiyalar üçün əlve riş -liliyinin artırılması;

4. Əmək qabiliyyətli əhalinin istehsal sahəsində məşğul-luğunun artırılması.

Sənaye parkı dövlət, bələdiyyə və xüsusi mülkiyyətdəolan torpaqlarda yaradıla bilər. Dövlət mülkiyyətində olantorpaq sahələrində sənaye parkının yaradılması haqqındaqərar səlahiyyətli orqanın təklifi əsasında Azərbaycan Res -publikasının Prezidenti tərəfindən qəbul edilir. Sənayeparkına xüsusi və bələdiyyə mülkiyyətində olan torpaqsahələri onların mülkiyyətçiləri ilə bağlanılan icarə və yaalğı-satqı müqavilələri əsasında cəlb edilir.

Sənaye parkının fəaliyyət müddəti 30 il təşkil edir. Sə-naye parkının fəaliyyət müddəti Azərbaycan Respub-likasının Prezidenti tərəfindən uzadıla bilər.



56

Sənaye parkının yaradılması haqqında qərar qəbuledildikdən sonra, 5 (beş) il ərzində sahibkarlıq fəaliyyətininhəyata keçirilməsinə dair heç bir müqavilə bağlanmadıqdavə ya əvvəl bağlanmış müqavilələr qüvvədən düşdükdə, sə-naye parkı ləğv edilir. Sənaye parkının ləğv edilməsihaqqında qərar qəbul edildiyi tarixdən 1 (bir) ay sonraqüvvəyə minir. Sənaye parkının ləğv edilməsi onunidarəedici təşkilatının və operatorunun ləğvinə səbəb olmur.Sənaye parkının ləğv edilməsi onun rezidenti olmuş hüquqivə fiziki şəxslərin həmin ərazidə fəaliyyətlərini davam et-dirmələrinə mane olmur.

Sənaye parkının fəaliyyətinin təşkili, idarə olunması vəinkişafı idarəedici təşkilat tərəfindən həyata keçirilir.İdarəedici təşkilat və operator sənaye parkının fəaliyyətinəgörə cavabdehdirlər. İdarəedici təşkilat və operator sənayeparkının rezidenti kimi fəaliyyət göstərə bilməz. Sənayeparkının daha səmərəli idarə edilməsini təmin etməkməqsədi ilə səlahiyyətli orqanın müsabiqə əsasında opera-tor cəlb etmək hüququ vardır. Operatorun müsabiqəəsasında seçilməsi qaydası səlahiyyətli orqan tərəfindənmüəyyən edilir.

Sənaye parkı ilə bağlı aşağıdakı stimullaşdırıcı tədbirlərmüəyyən edilə bilər:

vergi və gömrük sahəsində stimullaşdırıcı tədbirlər; sənaye parkının infrastrukturla təmin edilməsi; torpaq sahəsinin icarə haqqının aşağı həddində

müəyyən edilməsi; güzəştli kreditlərin verilməsi; inzibati prosedurların sadələşdirilməsi; sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərəli həyata keçirilməsi

üçün xidmətlərin təşkili; istilik və elektrik enerjisinin, suyun və qazın satışına,

tullantı sularının axıdılmasına və məişət tullan-tılarının yığılmasına görə güzəştli tariflərin tətbiqi.

57

Vergi Məcəlləsində edilmiş dəyişikliklərə əsasən, sənayevə texnologiyalar parklarında sahibkarlıq fəaliyyəti gös -tərən fiziki şəxslərin gəlirlərinin 7 il müddətinə gəlir ver-gisindən (102.1.21-ci maddə), parkların idarəedici təş -kilatının və operatorunun mənfəətinin parkın infrastruktu-runun tikintisinə və saxlanılmasına yönəldilmiş hissəsimüddət qoyulmadan mənfəət vergisindən (106.1.12-cimaddə), sənaye və texnologiyalar parklarının rezidenti olanhüquqi şəxslərin bu fəaliyyətdən əldə etdikləri gəlirləri 7 ilmüddətinə mənfəət vergisindən (106.1.13-cü maddə), sə-naye və texnologiyalar parklarının infrastrukturunun, is-tehsal sahələrinin yaradılması və tikintisi məqsədiləidarəedici təşkilat və operator tərəfindən idxal ediləntexnikaların, texnoloji avadanlıqların və qurğuların id -xalının müddət qoyulmadan ƏDV-dən (164.1.15-ci mad -də), parkların rezidenti olan şəxslər tərəfindən qeyd olunanməqsədlər üçün gətirilən texnika, texnoloji avadanlıq vəqurğuların idxalının 7 il müddətinə ƏDV-dən (164.1.16-cımaddə) azad edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Eyni zamanda, parkların idarəedici təşkilatı və opera-toru, parkların rezidenti olan hüquqi və fiziki şəxslər park-lardakı əmlaka və istifadə etdikləri torpaqlara görə əmlak vətorpaq vergilərindən 7 il müddətinə (199.7-ci və 207.3-cümaddələr), parkların idarəedici təşkilatı və operatoru park-lardakı əmlaka və istifadə etdikləri torpaqlara görə əmlak vətorpaq vergilərindən müddət qoyulmadan (199.8-ci və207.4-cü maddələr) azad edilmişdir.


Beynəlxalq təcrübədəinnovasiya fəaliyyətinin vergi stimullaşdırmasıalətləri


58

Dövlət vergi mexanizmi vasitəsilə başlıca və perspek-tivli sahələrdə, o cümlədən elmi tədqiqat və innovasiyasahəsində kapitalın sürətli yığımına əlverişli şərait yarat-maqla ictimai təkrar istehsalın strukturuna təsir edir.

İnnovativ fəaliyyətinin iqtisadi tənzimlənməsində əsasyeri dövlət nöqteyi nəzərindən inkişafı zəruri olan korpo-rasiyaların fəaliyyətini həvəsləndirmə istiqamətli vergigüzəştləri tutur. Bu güzəştlərə elmi-texniki inkişafın, ixra-cat və innovativ biznesin işgüzar aktivliyinin stimullaşdırıl -ması aiddir.

Dünya ölkələrinin qanunvericiliklərində iqtisadi inkişa -fın stimullaşdırılması, əlverişli investisiya mühitinin for-malaşdırılması və vergi ödəyicilərinin hüquqlarının geniş -lən di ril məsi məqsədləri üçün müxtəlif növ və formalı vergigüzəştləri nəzərdə tutulur. Vergi güzəştlərinin tətbiqi dövlə -tin iqtisadi siyasətində innovasiya sahəsində fəaliyyətinstimullaşdırılmasının mükəmməl və geniş istifadə olunanalətlərindən biridir.

Vergi güzəştlərinin köməyi ilə iqtisadiyyatın sonrakıinkişafı üçün fundamental əhəmiyyətə malik elmi-texnikibazanın hazırlanması, ekoloji layihələr və beynəlxalq bazarüçün rəqabət qabiliyyətli məhsulların buraxılmasına imkanverən yüksək texnologiyaya malik yeni istehsallarınyaradılması stimullaşdırılır.

1.5.

59

İstənilən dövlətdə güzəştlərin verilməsinin forma vəmetodları daim dəyişilir və inkişaf edir. Daha çox istifadəolunan tipik formalı vergi güzəştlərinə aşağıdakıları misalgöstərmək olar: gəlirin, mənfəətin və yaxud digərvergiqoyma obyektinin tam və ya qismən vergidən azadedilməsi; zərərin növbəti illərin mənfəəti hesabına silin-məsi; aşağı vergi dərəcələrinin tətbiqi; müəyyən fəaliyyətnövünün və ya həmin fəaliyyət növündən alınan gəlirin tamvə ya qismən vergidən azad edilməsi; ayrı-ayrı sosial qrup -ların vergiyə cəlb edilməməsi; ödənişə möhlət verilməsi vəonun təxirə salınması və s.

İnnovasiya fəaliyyətinin vergi stimullaşdırması tədbir-lərinin xarici təcrübəsinə nəzər saldıqda qeyd olunan təd-birləri aşağıdakı kimi təsnif edə bilərik.

1. İlk növbədə innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırmatədbirləri subyektiv prinsipə görə vergi növlərindən asılıolaraq təsnif edilir.

2. İnnovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırması alətləriniobyektiv əlamətinə görə təsnif etmək də məntiqidir. Belətəsnifata aşağıdakı qruplar daxildir:

fiziki şəxslərə tətbiq olunan vergi güzəştləri; buradafiziki şəxslər dedikdə, ixtiraçılar, innovasiya fəaliy -yətində iştirakla əlaqədar gəlir əldə edən novatorlarbaşa düşülür;

elmi və ya innovasiya fəaliyyətini həyata keçirəntəşkilatlara tətbiq edilən vergi stimullaşdırması təd-birləri;

innovasiya müəssisələrində həyata keçirilən fəa -liyyətin istiqaməti və yerindən asılı olaraq ayrı-ayrıkateqoriyalarına ünvanlanmış əlavə stimullaşdırmatədbirləri; məsələn, xüsusi iqtisadi zonanın rezi-dentlərinə, innovasiya müəssisələrinə tətbiq olunanspesifik vergi stimullaşdırma tədbirləri;

innovasiya müəssisələrinin əmlakının güzəştli şərt -



60

lərlə vergiyə cəlb olunması; bura elmi texniki fəaliy -yətdə istifadə olunan əsas vəsaitlərin amorti za-siyasının güzəştli rejiminin müəyyən edilməsi, inno-vasiya müəssisələrinə torpaq və əmlak vergisi iləbağlı güzəştlərin tətbiq edilməsi tədbirləri daxildir;

elmi və innovasiya fəaliyyətinin nəticəsi olan mal-larla (işlər və xidmətlərlə) bağlı əməliyyatlara tətbiqedilən vergi stimullaşdırıcı tədbirləri; belə tədbirlərəyüksək texnologiyalı avadanlıqların idxalının “0”dərəcə ilə ƏDV-yə cəlb edilməsi, əqli mülkiyyətinobyektləri ilə bağlı patentlərin və lisenziyaların veril -məsinin, yeni məhsulun yaradılması yaxud təkmil-ləşdirilməsi ilə bağlı araşdırma və tədqiqat işlərinin(xidmətlərinin) ƏDV-dən azad edilməsi daxildir.

3. Vergi stimullaşdırmasının alətlərini, həmçinin elmivə ya innovasiya fəaliyyətinin müəyyən elementlərinə(mərhələlərinə) təsirindən asılı olaraq təsnif etmək olar. On-lardan birincisinə elmi və innovasiya fəaliyyətinin müəyyənmərhələlərini stimullaşdıran vergi alətləri aid edilir. Buraöz növbəsində:

araşdırma və inkişaf işlərinin aparılması; intellektual fəaliyyətin nəticələrinin hüquqi rəs-

miləşdirilməsi və ötürülməsi; sənaye istehsalına innovasiyaların cəlb edilməsi (yeni

avadanlıqların əldə edilməsi, təcrübə nümunələrininburaxılışı, sınaqlar keçirilməsi və əlavə araşdırmalar);

innovasiya məhsullarının buraxılışı (əmlak və gəlirvergisinə dair güzəştlər);

hazır innovasiya məhsullarının təqdim edilməsi, ocümlədən məhsulun bazara çıxarılması daxildir.

Bu tədbirlər gəlir və ƏDV üzrə müəyyən güzəştlərhesabına reallaşdırıla bilər.

İkinci kateqoriyaya innovasiya fəaliyyətinin, eyni za-manda, bir neçə, yaxud bütün elementlərini stimullaşdıran

61

tədbirləri aid etmək olar (məsələn, investisiya vergi kredi-tinin əldə edilməsi imkanı). Vergi stimullaşdırması elmi vəinnovasiya fəaliyyətinin ayrı-ayrı mərhələlərində, eləcə dəbütövlükdə həyata keçirilməlidir. Bu istiqamətdə inno-vasiya məhsullarının ayrı-ayrı növlərinin (yüksəktexnologiyalı motor yanacağı, nanomateriallar, yüksəktexnologiyalı avadanlıqlar) təqdim edilməsinə ƏDV vəaksiz dərəcələrinin aşağı salınması tədbirlərini qeyd edəbilərik.

4. Stimullaşdırma tədbirlərinin istiqamətindən asılıolaraq bu tədbirləri aşağıdakı dörd qrupa ayırmaq olar:

Birinci qrupa elmi araşdırmalara və innovasiya məhsu-luna tələbatın genişlənilməsi üçün iqtisadi stimullarınyaradılmasına yönəldilmiş tədbirləri aid etmək lazımdır. Öznövbəsində bu tədbirləri də aşağıdakı qaydada fərqlən -dirmək olar:

а) Bilavasitə elmi və innovasiya məhsulunun qiymətinətəsir edən vergi güzəştləri:

- malların (işlər, xidmətlər) təqdim edilməsi vaxtı tət-biq edilən birbaşa xarakterli güzəştlər; məsələn, in-novasiya məhsuluna aşağı dərəcəli ƏDV-nin tətbiqi;

- elmi nəticələr və innovasiya məhsulunun əldə olun-ması xərclərinin aşağı salınmasına yönəlmiş dolayıtədbirlər; bura elmi tədqiqat və araşdırma işlərinin,əqli mülkiyyət hüququ obyektlərinin təqdimedilməsinin ƏDV-dən azad edilməsi aid edilə bilər.

b) Özünün istehsal-texnoloji bazasının yenilənməsindəinnovasiya məhsullarının istehlakçısı qismində çıxış edəntəşkilatların stimullaşdırılmasına yönəlmiş tədbirlər. Belətədbirlərə misal olaraq sürətli amortizasiyanın tətbiqi,əmlak vergisinə güzəştlər daxildir.

İkinci qrupa elm və innovasiya sferası üçün investisiyastimullarının yaradılmasını aid etmək olar. Bu qrupu öznövbəsində aşağıdakı iki alt qrupa bölmək olar:



62

а) Elmi və innovasiya təşkilatları üçün güzəştlər(araşdırma və tədqiqat işlərinin məqsədli maliyyələş -dirməsi vəsaitlərinə münasibətdə gəlir vergisi üzrəgüzəştlər, əsas vəsaitlərin sürətli amortizasiyası, əldəolunan yüksək texnologiya, elmtutumlu avadanlıqlaramünasibətdə əmlak vergisi üzrə güzəştlər);

b) İnnovasiya fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsində işti-rak edən donor və investorlar üçün vergi güzəştləri.Məsələn, araşdırma və tədqiqat işlərini maliyyələş -dirən fondlara münasibətdə mənfəət vergisi güzəşt -lərinin tətbiqi.

Üçüncü qrupa innovasiya fəaliyyətində iştirak edənşəxslərə tətbiq olunan vergi stimullaşdırma tədbirlərinidaxil etmək olar.

Bura ilk növbədə ixtiraçılar və novatorlar üçün aldıqlarıqrantlar və həvəsləndirici mükafatlara münasibətdə gəlirvergisi güzəştlərini, peşəkar vergi çıxmalarını tətbiq etməkhüququnun verilməsi aiddir.

Nəhayət, dördüncü qrupa elmi və innovasiya fəaliyyətizamanı çəkilən xərclərin aşağı salınması məqsədilə tətbiqolunan vergi stimullaşdırma tədbirləri daxildir. Bu qrupabirbaşa olaraq innovasiya məhsullarının yaradılması və re-alizəsi prosesi ilə əlaqədar olmayan güzəştlər aid edilir.Məsələn, investisiya vergi kreditlərinin alınması, elmi vəinnovasiya təşkilatlarının torpaq, əmlak vergisindən azadolunması, kiçik (vençur) innovasiya müəssisələri üçünvergi kanikulları və s.

Tədqiqat və araşdırma işlərinin vergi stimullaşdırmasıilə bağlı xariciölkələrin təcrübəsi

63

Dünyanın bir sıra inkişaf etmiş ölkələrində innovasiyafəaliyyətinin stimullaşdırılması tədbirlərinin bir növü kimielmi tədqiqat və araşdırma işlərinə güzəştlər tətbiq olunur.Həmin ölkələrin elmi tədqiqat və araşdırma işlərinə tətbiqetdikləri vergi güzəştlərinin əsas formalarına aşağıdakılarıaid etmək olar:

tədqiqat və araşdırma işlərinə, faktiki olaraq, sərfedilmiş maliyyə vəsaitini xərc kimi hesablamaqlavergi tutulan gəlir məbləğindən çıxılması (mənfəətvergisindən güzəşt);

tədqiqat və araşdırma işlərinə əvvəlki il ilə müqa -yisədə cari ildə sərf olunmuş maliyyə vəsaitininartımının müəyyən faizinin əlavə olaraq vergi tutu-lan gəlir məbləğindən çıxılması (mənfəət vergisindəngüzəşt);

tədqiqat və araşdırma işlərində istifadə olunan qurğu-ların dəyərinin tam və yaxud qismən cari ilin xərcikimi hesaba alınması (amortizasiya mükafatı);

sürətli amortizasiya (əmsalın tətbiqi ilə); vergi tətili; tədqiqat və araşdırma işləri ilə məşğul olan işçi heyə-

tinin gəlir və sosial vergilərinə güzəştli dərəcələrintətbiqi.


1.6.


64

1.6.1. Amerika Birləşmiş Ştatlarının təcrübəsi

1954-cü ildən etibarən vergi ödəyicilərinə elmi-tədqiqatvə araşdırma işlərinə çəkdikləri maliyyə vəsaitini cari ilinvergi hesabatında xərc kimi hesaba almaq, yaxud qeyri-maddi aktiv yaratmaqla ona amortizasiya hesablaya bilməkhüququ verilmişdir. Vergi ödəyicilərinə bu hüquq ve rildiyiandan əksər şirkətlər elmi-tədqiqat və araşdırma iş lərinəsərf etdikləri maliyyə vəsaitini xərc kimi hesablamaqla cariilin vergitutma bazasını maksimal dərəcə azaltmağaçalışırdılar. Bu da onlara gələcək hesabına cari ildə büd-cəyə ödəniləcək vergi məbləğini azaltmaq imkanı verirdi.

ABŞ-da vergi ödəyicilərinə araşdırmalar və eksperi-mental inkişaf xərcləri üçün əlavə vergi çıxılması hüququ(Research and Experimental Development Tax credit)1981-ci ildə qəbul edilmiş “İqtisadiyyatın bərpası üzrəmaliyyə tədbirləri barədə” Qanunla (Economic RecoveryTax Act) verilmişdir.

Əlavə vergi çıxılması (tax credit) dedikdə, tədqiqat vəaraşdırma işlərinə çəkilən xərclərin ümumi gəlirdən artı -rılmış çıxımı başa düşülür. Məsələn, əgər şirkət tədqiqat vəaraşdırma işlərinə 100 ABŞ dolları xərcləmişdirsə, o ümumigəlirindən çəkdiyi xərclərdən 20 faiz artıq, yəni 120 ABŞdolları çıxa bilər.

Artırılmış vergi çıxımı dedikdə, ümumi gəlirdən əlavəməbləğ çıxımının tədqiqat və araşdırma işlərinə çəkilənxərclərin artımından asılı olması başa düşülür. Məsələn,əgər şirkət keçən il tədqiqat və araşdırma işlərinə 100 ABŞdolları xərcləmiş, cari ildə isə 150 ABŞ dolları xərclə miş -dirsə, bu zaman əlavə vergi çıxımı yalnız keçən ildən artıqolan 50 ABŞ dollarına 20 faiz tətbiq edilir. Bu zamannövbəti ildə xərclənmiş 150 ABŞ dollarından əlavə olaraqvergi ödəyicisi 10 ABŞ dolları xərcə sala bilir və cəmiümumi gəlirdən çıxılan xərc 160 ABŞ dolları təşkil edir.

65

Göründüyü kimi, növbəti ildə şirkət güzəşt əldə etmək üçüncari ildə tədqiqat və araşdırma işlərinə ötən il çəkdiyi xərc -dən artıq məbləğdə maliyyə vəsaiti sərf etməlidir.

Növbəti dövrlərdə vergi güzəştləri dəfələrlə öz şəklinidəyişmişdir. ABŞ hökuməti tədqiqat və araşdırma işlərinətətbiq olunmuş vergi güzəştlərinin yalnız büdcə itkisi ilənəticələnib-nəticələnmədiyini müəyyən etmək məqsədiləgüzəştlərin təfsilatı ilə səmərəlilik monitorinqini həyatakeçirmişdir.

Aparılmış monitorinqin nəticəsi olaraq tədqiqat vəaraşdırma işlərinə tətbiq olunan vergi güzəştlərinin formasıdəyişdirilmişdir. Növbəti güzəşt formasına əsasən vergiödəyiciləri güzəşt hüququnu əldə etmək üçün ötən üç ildətədqiqat və araşdırma işlərinə çəkilmiş xərclərin cəmi cariilin eyni təyinatlı xərclərinin 50 faizindən az olmamalı idi.Məsələn, ötən üç ildə tədqiqat və araşdırma işlərinə çəkil -miş xərclərin cəmi 50 ABŞ dolları təşkil edirdisə, bu il eynitəyinatlı xərclər 100 ABŞ dollarından artıq olmamalı idi.Bu qayda gözlənildiyi halda şirkət cari ildə tədqiqat vəaraşdırma işlərinə çəkilmiş xərclərin tam yarısının 25 faiziməbləğində əlavə çıxım güzəşti əldə edirdi. Bu zaman əlavəçıxım güzəştinin məbləği aşağıdakı kimi hesablanır: (100ABŞ dolları / 2) x 25% = 12,5 ABŞ dolları. Beləliklə, vergiödəyicisinin cari ildə əldə etdiyi əlavə çıxım güzəştininməbləği 12,5 ABŞ dollarıdır.

1986-cı ildə 25 faizlik əlavə çıxım güzəşti 20 faizəendirilmişdir.

1990-cı ildə 1987-ci ildən sonra yaradılan şirkətlərə tət-biq edilmək üçün xüsusi güzəşt forması müəyyənedilmişdir. Burada tətbiq olunacaq güzəştin məbləği cəd-vəl 5.1-də göstərilmiş düstura əsasən hesablanırdı.

Hazırda tədqiqat və araşdırma işlərinə çəkilmiş xərc lərəvergi çıxılması növündə tətbiq olunan vergi güzəşti 13 faizəbərabərdir.


Dövr Əlavəçıxımın

faizi

Gəlir ver-

gisinindərəcəsi

Çıxılmaməbləğlərinin

müəyyən edilməsibazası

Güzəştin şamil olunduğu

tədqiqat vəaraşdırmalar

İyul1981–dekabr1985

25% 46%(1981-ci

ildə48%)

Son üç ildə tədqiqatvə araşdırmalara sərforta xərc məbləği(cari ilin xərclərinin50%-dən az olma-maqla)

İstisnalar:1) ABŞ sərhədləri

xaricində hə -yata keçiriləntədqiqat vəaraşdırmalar

2) İctimai və hu-manitar sahədətədqiqat vəaraşdırmalar;

3) üçüncü şəxslərtərəfindənmaliyyələşdiri -lən tədqiqatlar.

Yanvar1986–yanvar1990

20% 34% eyni Texnologiyasahəsində təd -qiqatlara (techno-logical research)daha dar anlayışverilir

Yanvar1990–dekabr1991

20% 34% (R&D84-88 / S84-88) *Sc

• R&D84-88 – 1984-87-ci illərdətədqiqat və araşdır-malara çəkilənxərclər,

• S84-88 – 1984-87-ciillərdə ümumigəlir,

• Sc – cari ilin ümumigəliri

eyni

Hal-hazırda

13% 15-35% eyni eyni

Cədvəl 1.8. ABŞ-da müxtəlif dövrlərdə tədqiqat və araşdırmaişlərinə çəkilmiş xərclərə vergi çıxılması növündə tətbiq olunan vergi güzəştləri


66

Cədvəl 1.9. Kanada qanunvericiliyində güzəştin şamil olun-duğu fəaliyyət növləri

Güzəştli xərclər Güzəştin şamil olunmadığıfəaliyyət sahələri

• Yeni materiallar, ərzaqlar,proseslər və qurğularınyaradılmasına nail olmaqməqsədilə aparılan eksperi-mental araşdırmalar;

• Tətbiqi araşdırmalar;• Fundamental araşdırmalar;

• İctimai və humanitar elmsahələri üzrə tədqiqat vəaraşdırma işləri;

• Yeni və yaxşılaşdırılmış ma-terialın kommersiyaməqsədilə istehsalı;

• Bazarın tədqiqatı;

67

1.6.2. Kanadanın təcrübəsi

Kanadada tədqiqatlar və eksperimental araşdırmalarüzrə əlavə vergi çıxılmaları XX əsrin 70-ci illərindən tətbiqolunmağa başlanmışdır. Hazırda əksər şirkətlər cari ildətədqiqatlar və eksperimental araşdırmalara sərf olunanxərclərin artımının 20 faizi həcmində əlavə çıxım etməimkanı əldə edə bilərlər. Əlavə çıxımın növbəti, yaxudondan sonrakı vergi dövrlərinə də keçirmək imkanı vardır(cari dövrdə vergi bazasının müsbət olmadığı halda).

Qeyd etmək lazımdır ki, bu güzəştin Kanada da tətbiqolunduğu ilk vaxtlarda (1978-1984-cü illərdə) vergi ödəyi-ciləri güzəşt hüququnu əldə etmək üçün ötən üç ildətədqiqat və araşdırma işlərinə çəkilmiş xərclərinin cəmi cariilin eyni təyinatlı xərclərinin 50 faizindən az olmamalı idi.Lakin bu sistemin aşağıdakı mənfi cəhətləri var idi:

bu güzəşt nəticəsində şirkətin yararlanacağı vergi qə-naəti çox kiçik olduğundan müvafiq güzəştdən isti-fadə olunmurdu;

cari ilin güzəştlərinin həcmi tədqiqat və araşdırmaişlərinə çəkilmiş xərclərin həcmindən asılı deyildi.


Güzəştli xərclər Güzəştin şamil olunmadığıfəaliyyət sahələri

• Tədqiqat və araşdırmaişlərinə kömək xarakterlifəaliyyət (məlumatlarıntoplanılması, mühəndisaraşdırması, test etmə və s).

• Tədqiqat və araşdırmaişlərinin həyata keçirilmədiyihalda keyfiyyətin yoxlanıl-ması, yaxud materiaların test edilməsi;

• Tədqiqat və araşdırmaişlərinin həyata keçirilmədiyihalda məlumatların toplanıl-ması;

• Geoloji kəşfiyyat işləri;• Adi mühəndis fəaliyyəti

çərçivəsindəki araşdırmalar.


68

1.6.3. Avstraliya İttifaqının təcrübəsi

Avstraliyada tədqiqat və araşdırmalara sərf olunan in-vestisiyaların həcmini artırmaq məqsədilə 1985-ci ildə buişlərə sərf olunan xərclərin artımına 50 faiz həcmində vergiçıxılması tətbiq olunmağa başlanmışdır.

1996-cı ildən etibarən iki tip güzəştin tətbiqinə başla -nılmışdır.

Birinci tip tədqiqat və araşdırmalara sərf olunan xərcinümumi məbləğinin 25 faizi həcmində gəlirin çəkilmiş xərc-dən əlavə olaraq azaldılmasına icazə verilir.

Eyni zamanda, vergi ödəyicisinə alternativ olaraq (yənivergi ödəyicisi iki güzəştdən yalnız birini seçə bilər) ötəndövrlə müqayisədə xərclərin artımından 75 faiz həcmindəəlavə çıxma hüququ verilmişdir. Bu güzəşti əldə etməküçün şirkətin tədqiqat və araşdırmalara xərclədiyi məbləğ20000 Avstraliya dollarını (AUD) (1 USD=0,9554 AUD)keçməlidir. Qeyd olunanlarla yanaşı, tədqiqat və araşdırmaişləri məqsədləri üçün istifadə olunan qurğular 3 il ərzində1,25 əmsalı ilə amortizasiya olunur.

69

Vergi ödəyiciləri bu güzəşt hüququnu əldə etmək üçünzəruri şərt kimi apardıqları tədqiqat və araşdırma işlərinisəlahiyyətli dövlət orqanında qeydiyyata aldırmalıdır.

1.6.4. Niderland Krallığının təcrübəsi

Niderlandın tədqiqat və araşdırma işləri ilə bağlı güzəştsisteminin unikallığı iki aspektdə təzahür edir.

Birincisi, bu güzəşt tədqiqat və araşdırma işlərini həya -ta keçirən işçilərin əmək haqlarına tətbiq edilir.

İkincisi, bu güzəştin tətbiqi nəticəsində ənənəvi olaraqmüəssisənin mənfəət vergisinin məbləği yox, əmək haqqıfondu vergisinin və sığorta ödəmələrinin məbləği aşağıdüşür.

Vergi güzəşti əldə etmək üçün aparılan tədqiqat vəaraşdırma işləri aşağıdakı kriterilərə cavab verməlidir:

tədqiqat və araşdırma işləri müəssisənin öz hesabınahəyata keçirilməlidir;

tədqiqat və araşdırma işləri sistemli xarakter daşı-malıdır;

tədqiqat və araşdırma işləri Niderland ərazisindəhəyata keçirilməlidir;

tədqiqat və araşdırma işləri birbaşa olaraq texniki vəelmi araşdırmalar, yaxud malların, proseslər və proq -ram təminatlarının işlənilməsi ilə əlaqədar olmalıdır.

Fərdi sahibkarlar və şirkətlər güzəşt hüququnu əldəetmək üçün xüsusi səlahiyyətli orqan olan SENTER –Niderlandın İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Agentliyə ərizəilə müraciət etməlidirlər. Ərizə təqvim ilinin, yaxud yarım -illiyin başlanmasından 4 həftə əvvəl verilməlidir. Şirkəthəyata keçirməyi planlaşdırdığı layihəni tam olaraq təsviretməlidir. Həmin təsvir elə tərtib olunmalıdır ki, SENTER-in əməkdaşlar tərəfindən planlaşdırılan layihənin yeniliyiniqiymələndirməyə imkan versin.



70

Bu güzəştin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, işəgötürənişçilərin əmək haqqı və sosial müdafiə fonduna ayırmalarıaşağıdakı şəkildə azaltmaq hüququna malikdir:

tədqiqat və araşdırma işləri üzrə əmək haqlarının ilkin90756 avrosundan 40 faiz;

yerdə qalan məbləğdən 13 faiz.SENTER subsidiya və vergi güzəştlərinin təqdim olun-

ması ilə bağlı milli, habelə yüksək texnologiya, energetika,eksport və beynəlxalq əməkdaşlıq üzrə dövlət proqram-larının icrasına cavabdehdir. Bununla yanaşı, SENTER tamolaraq müstəqil təşkilatdır və proqramların icrası ilə bağlıişlərin maksimal effektivliyini təmin etmək üçün cavab-dehlik daşıyır.

Bütövlükdə SENTER tam, yaxud hissəvi olaraq layi-hələrin 85 faizinə müsbət rəy verir. SENTER-in hesabatınaəsasən müraciət edən şirkətlərin tələb olunan şərtləridüzgün anladıqları üçün belə yüksək göstərici müşahidəolu nur. 2004-cü ilin məlumatlarına əsasən SENTER-inişçilərinin sayı 50-dir. Onlardan 35-i ali təhsilli texnoloq,yaxud mühəndislərdir. Onların malik olduğu təcrübətəqdim olunan layihələrin düzgün qiymətləndirilməsinəimkan verir.

Tədqiqatlara əsasən, Niderlandda tətbiq olunan güzəştsisteminin digər ölkələrdən aşağıdakı fərqli cəhətlərinimüəyyən etmək olar:

1. Güzəştlər yalnız əmək haqlarına münasibətdə qüvvə -dədir.

2. Bu sistem mənfəətsiz müəssisələr üçün daha az çətin-lik yaradır.

3. Ərizə təqdim etmiş şirkətlərdə planlaşdırılan tədqiqatvə araşdırma işləri texnoloji cəhətdən yeni olmalıdır.

4. Şirkətlər ərizəni müəyyən olunmuş müddətdən əvvəltəqdim etməlidirlər.

71

1.6.5. Böyük Britaniya Krallığının təcrübəsi

Böyük Britaniya Krallığında 2000-ci ilə qədər qüvvədəolan qanunvericiliyə əsasən şirkətlər tədqiqat və araşdırmaişlərinə xərclədiyi məbləği və bu məqsədlə istifadə edilməküçün alınan qurğuları və tikililərin dəyərini xərc kimihesablamaqla vergi tutulan gəlirdən çıxa bilərdilər. 2000-ci ildən etibarən dövlət tərəfində kiçik və orta, 2002-ci ildənetibarən isə iri istehsalat müəssisələrinə əlavə vergi gü -zəştləri təqdim olundu. Buna əsasən kiçik müəssisələr əlavətədqiqat və araşdırmalara xərclədikləri maliyyə vəsaitinin50 faizini, orta müəssisələr 25 faizini, iri müəssisələr isə 30faizini vergi tutulan gəlirlərindən çıxa bilərlər. Bu işlər həmölkənin sərhədləri daxilində, həm də xaricində aparıla bilər,lakin dövlət büdcəsi hesabına aparıla bilməz.

1.6.6. Almaniya Federativ Respublikası və Finlandiya Respublikasının təcrübələri

Almaniyanın vergi reformasında iqtisadi inkişafın sti -mul laşdırılması və bazar mexanizminin aktivləşdiriməsinəyönəlmiş dövlət proqramları mühüm rol oynayır. Aparılanreformanın əsas məqsədi əlverişli investisiya mühitininyaradılması, istehsalatın özünü maliyyələşdirməsininartımına nail olunması, kiçik və orta müəssisələrin təşviqedilməsi, istehsal olunan malların yeniləşdirilməsi vətexniki yeniliklərin tətbiq olunmasıdır.

Almaniya və Finlandiya təcrübəsinin araşdırılması bizəonu deməyə əsas verir ki, bu ölkələrdə tədqiqat vəaraşdırma işlərini stimullaşdırmaq məqsədilə vergi gü -zəştləri tətbiq olunmur.

Dövlətin bununla bağlı siyasəti müxtəlif istiqamətli in-novativ müəssisələrə subsidiyaların ayrılmasından ibarət-dir.



72

1.6.7. Rusiya Federasiyasının təcrübəsi

Rusiya Federasiyasında tədqiqat və araşdırma işləri iləbağlı vergitutmanın özünəməxsusluğu mənfəət (tədqiqat vəaraşdırma işləri xərclərinin uçotu qaydaları, amortizasiyasiyasəti), əlavə dəyər (Elmi təşkilatların tədqiqat vəaraşdırma işlərinin və intellektual fəaliyyətin nəticələrininreallaşdırılması əməliyyatlarının ƏDV-dən azad olunması)və əmlak vergilərində (vergidən azad olunması) ifadəolunur.

Rusiya Federasiyasının Vergi Məcəlləsinin 149-cu mad-dəsinə əsasən tədqiqat və araşdırma işləri ilə bağlı aşağı-dakı əməliyyatlar ƏDV-dən azad edilmişlər:

Büdcə vəsaitləri hesabına tədqiqat və araşdırma iş -lərinin həyata keçirilməsi.

Rusiyanın fundamental tədqiqatlar, texnoloji inkişaffondlarının, eləcə də Rusiya Federasiyasının nazir-likləri, dövlət müəssisələri və birliklərinin büd-cədənkənar fondlarının vəsaitləri hesabına tədqiqatvə araşdırma işlərinin həyata keçirilməsi.

Təhsil və elm müəssisələrinin təsərrüfat müqavilələriəsasında tədqiqat və araşdırma işlərinin həyata keçi -rilməsi.

Tədqiqat və araşdırma işlərinin həyata keçirilməsi za-manı, yeni məhsul və texnologiyaların yaradılması,yaxud məhsulların istehsalı və texnologiyaların tək-milləşdirilməsi.

Əvvəllər Rusiya Federasiyasında elm müəssisələrinəəmlak vergisi ilə əlaqədar güzəştlər tətbiq olunsa da hal-hazırda həmin güzəşt qüvvədən düşmüşdür.

Rusiya Federasiyasının Vergi Məcəlləsində tədqiqat vəaraşdırma işləri ilə bağlı əsas güzəştlər 262-ci maddədə özəksini tapmışdır. Qeyd olunan maddəyə 2009-cu ilin yan-varın 1-dən edilmiş dəyişikliyə əsasən vergi ödəyicilərinin

73

tədqiqat və araşdırma işləri ilə bağlı çəkdikləri xərclərRusiya Federasiyasının hökuməti tərəfindən təsdiq olun-duqdan sonra 1,5 əmsalı tətbiq olunmaqla vergi tutulangəlirdən çıxılır. Lakin çətinlik doğuran məsələlərdən biriodur ki, qüvvədə olan qanunvericilikdə tədqiqat vəaraşdırma işlərinə aid olan xərclərin siyahısı dəqiqmüəyyən olunmamışdır. Belə ki, tədqiqat və araşdırmaişlərinə aid olan xərclərin siyahısı dəqiq müəyyən olun-madan qanunvericiliklə bu işlərə güzəştin tətbiq olunmasıvergi ödəyiciləri tərəfindən sui-istifadə hallarına gətiribçıxaracağı şübhə doğurmur. Bu cür halların qarşısının alın-ması məqsədilə 7 iyun 2011-ci il tarixində Rusiya Fede -rasiyasının Vergi Məcəlləsinə bir sıra dəyişiklərin edilməsiilə bağlı Qanun qəbul edilmişdir ki, bu da 1 yanvar 2012-ci il tarixindən qüvvəyə minmişdir. Həmin dəyişiklər Rusi -ya Federasiyasının Vergi Məcəlləsinin 250, 258, 262,267.2,332.1 və 381-ci maddələrini əhatə edir.

Dəyişikliklərdə, ilk olaraq, tədqiqat və araşdırma işlərinəaid olan xərclərin daha dəqiq anlayışı verilmişdir. Belə ki,tədqiqat və araşdırma işləri ilə bağlı xərclər dedikdə, yeniməhsulların yaradılması, yaxud istehsal olunan məhsulların(mallar, işlər, xidmətlər) təkmilləşdirilməsi, habelə istehsalvə idarəetmənin təşkilinin metodlarının və tətbiq olunantexnologiyaların yenisinin yaradılması, yaxud təkmil-ləşdirilməsi ilə bağlı xərclər başa düşülməlidir.

Tədqiqat və araşdırma işləri ilə bağlı xərclərə aşağı-dakılar aid edilir:

tədqiqat və araşdırma işlərində istifadə olunan əsasvəsaitlər və qeyri maddi aktivlər üzrə amortizasiyaməbləğləri;

tədqiqat və araşdırma işlərində iştirak edən işçilərinəmək haqları;

tədqiqat və araşdırma işlərinin həyata keçirilməsi iləbağlı maddi xərclər;



74

tədqiqat və araşdırma işləri ilə bilavasitə əlaqəli olandigər xərclər, əməyin ödənilməsi ilə bağlı xərclərin75 faizdən artıq olmamaqla;

müqavilə üzrə tədqiqat və araşdırma işlərinin yerinəyetirilməsi qiyməti;

“Elm və dövlətin elmi-texniki siyasəti haqqında”Federal Qanuna uyğun olaraq elmi, elmi-texniki vəinnovativ fəaliyyətin himayə edilməsi fondlarının for-malaşdırılması məqsədilə ayrılan vəsaitlər, Məcəl-lənin 249-cu maddəsi ilə müəyyən edilən gəlirlərin1,5 faizindən çox olmamaqla.

Qəbul edilən dəyişikliklərdən biri də tədqiqat vəaraşdırma işləri ilə bağlı gələcək xərclər üçün ehtiyatınyaradılması ilə əlaqədardır. Vergi ödəyiciləri tədqiqat vəaraşdırma işlərinin planlaşdırıldığı müddətə (2 ildən artıqolmamaq şərtilə) həyata keçirilməsi məqsədilə ehtiyat fondyarada bilərlər. Ehtiyatın məbləği planlaşdırılan layihəninhəyata keçirilməsi üçün tələb olunan maliyyə vəsaitininməbləğindən artıq olmamalıdır. Ehtiyat fonda ayrılacaqmaliyyə vəsaitinin məbləği aşağıdakı kimi hesablanmışməbləği keçməməlidir:

N=0,03* I – S,

burada:N – ehtiyat fonda ayrılacaq vəsaitin məbləği;I – Vergi Məcəlləsinin 249-cu maddəsinə əsasən

hesablanan cari ilin gəlirlərinin məbləği;S – Vergi Məcəlləsinin 262-ci maddəsində göstərilən

xərclərin məbləği.Əgər ehtiyat fondun məbləği faktiki çəkilmiş xərclərin

məbləğindən az olarsa, fərq tədqiqat və araşdırma işləri iləbağlı xərc kimi hesablanacaqdır. Ehtiyat fondun istifadəolunmamış hissəsi vergi tutulan ümumi gəlirə daxilediləcəkdir.

75

Vergi siyasəti iqtisadiyyatın tənzimlənməsi və inkişa -fının əsas alətlərindən biridir. Ənənəvi olaraq vergi sistemimaliyyə aləti kimi qəbul edilir, ancaq bu alət stimullaşdırıcıkimi istifadə oluna bilər. İnnovasiya fəaliyyətinin tədqiqatvə araşdırma işlərinə vergi qoyulması şərtləri konkretölkədən və regiondan asılı olaraq əhəmiyyətli dərəcədəfərqlənir. Güzəştlərə aid innovasiya fəaliyyətinin, elmiaraşdırmaların və tədqiqatların anlayışları, tətbiq ediləngüzəştlərin tipləri və onların son forması da müxtəlifdir.

Bütovlükdə, qeyd etmək olar ki, inkişaf etmiş və yainkişaf etməkdə olan ölkələrdə hal-hazırda vergi güzəştlərişəklində innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması tədbir-ləri həyata keçirilir (“Vergi sistemində güzəşt və imtiyaz lar”fəslinə bax: səh. 79).


Azərbaycan Respublikasında innovasiyaların stimullaşdırılması iləbağlı mövcud qanunvericilik bazası


76

Vergi sti mullaşdırması tədbirləri Azərbaycan Respub-likası Vergi Məcəlləsinin ayrı-ayrı maddələrində, Azərbay-can Respublikası qanunlarında və Nazirlər Kabinetininqərarlarında öz əksini tapmışdır.

Vergi Məcəlləsinin 221 maddəsinin 25-də vergi stimul-laşdırılması ilə bağlı normalar vergi güzəştləri və imtiyaz -ları formasında öz əksini tapmışdır. Vergi güzəştləridaxi lində vergi istisnalarını, vergi endirimlərini və vergiazadolmalarını qeyd edə bilərik. Məsələn, Vergi Məcəl-ləsinin Xüsusi hissəsində vergi stimullaşdırması tədbirləriniözündə əks etdirən fiziki şəxslərin gəlir vergisində “gəlirvergisindən azadolmalar və güzəştlər” (102-ci maddə),hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi üçün “azadolmalar vəgüzəştlər” (106-cı maddə), ƏDV üçün “vergi ödəməkdənazadedilmə” (164-cü maddə) və “verginin sıfır dərəcə ilətutulması” (165-ci maddə), aksizlər üçün “azadolmalar”(188-ci maddə), əmlak vergisi üzrə “vergi güzəştləri vəazadolmalar” (199-cu maddə), torpaq vergisində “vergigüzəştləri” (207-ci maddə) kimi maddələr vardır.

Vergi Məcəlləsindən əlavə, vergi stimullaşdırması təd-birləri Azərbaycan Respublikasının qanunlarında da özəksini tapmışdır. Belə ki, 2001-ci il tarixli 218 nömrəli,2003-cü il 28 noyabr tarixli 521 nömrəli, 2006-cı il 186nömrəli qanunlarla əhalinin əmanətləri üzrə ödənilən faiz -

1.7.

77

lər, habelə investisiya qiymətli kağızları üzrə divident vəfaizlərdən olan gəlirlər 2002-ci ilin yanvarın 1-dən 2010-cuilin yanvarın 1-dək gəlir vergisindən azad edilmişlər. Bun-dan əlavə, 2009-cu il 27 dekabr tarixli 903 nömrəli və 2012-ci il tarixli 542 nömrəli qanunlarla banklar və digər kredittəşkilatları tərəfindən fiziki şəxslərin əmanətləri üzrəödənilən faizlər 2014-cü il yanvarın 1-dək gəlir vergisindənazad edilmişdir.

“Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına müddətlivergi güzəştlərinin verilməsi haqqında” Azərbaycan Re-spublikasının 27 noyabr 2001-ci il tarixli Qanununa vəhəmin Qanunun qüvvədəolma müddətinin uzadılmasıbarədə Azərbaycan Respublikasının 25 noyabr 2008-ci iltarixli Qanununa əsasən, Azərbaycan Respublikası əra -zisində kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə məşğul olanhüquqi şəxslər 1 yanvar 2014-cü il tarixədək AzərbaycanRespublikasının Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmişhüquqi şəxslərin mənfəət vergisini, əlavə dəyər vergisini,sadələşdirilmiş sistem üzrə vergini və həmin fəaliyyət pros-esində istifadə olunan obyektlərdən əmlak vergisini, fizikişəxslər isə əlavə dəyər vergisini və həmin fəaliyyət pros-esində istifadə olunan obyektlərdən əmlak vergisiniödəməkdən azaddırlar.

Azərbaycan Respublikasının 28 oktyabr 2008-ci il tarixliQanununa əsasən bankın, sığorta və təkrarsığorta şirkətininmənfəətinin nizamnamə kapitalının artırılmasına yönəl -dilmiş hissəsi 2009-cu il yanvarın 1-dən 3 il müddətindəmənfəət vergisindən azad edilmişdir.

Sadalanan vergi stimullaşdırma tədbirləri birbaşa olaraqinnovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırmasına yönəlməsə dədolayısı ilə bu fəaliyyətin inkişafına hər hansı dərəcədə özmüsbət təsirini göstərir.

Lakin qeyd olunanlarla yanaşı, Vergi Məcəlləsində bir-başa olaraq innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılmasınaistiqamətlənən vergi güzəştlərinin də adlarını çəkmək olar.



78

Onlardan ilk olaraq, Vergi Məcəlləsinə sonuncu, yəni2012-ci il 21 dekabr tarixli qanunla edilmiş dəyişikliklərləvergi ödəyicilərinə təqdim olunan güzəştləri qeyd edəbilərik. Belə ki, qüvvədə olan Vergi Məcəlləsinə əsasən,İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin qərarına əsasən yaradılan sə-naye, yaxud texnologiyalar parkının rezidentlərinə 7 ilərzində gəlir, mənfəət, əmlak, torpaq vergiləri, o cümlədənƏDV ilə bağlı tətbiq olunan vergi güzəştləri mühüm sti -mullaşdırma tədbirlərindəndir.

Bu maddələrin bir neçəsini xüsusilə qeyd etməklazımdır. Belə ki, Vergi Məcəlləsinə yuxarıda qeyd olunantarixdə edilmiş əlavələrə əsasən (102.1.21) sənaye vətexnologiyalar parkının rezidenti olan hüquqi şəxs yarat-madan sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən fiziki şəxs-lərin sənaye və texnologiyalar parkındakı fəaliyyətdən əldəetdikləri gəlir (əmək haqqından tutulan gəlir vergisi istisnaolmaqla) - qanunvericiliyə uyğun olaraq, sənaye vətexnologiyalar parkında qeydiyyata alındıqları hesabatilindən başlayaraq - 7 il müddətində gəlir vergisindən,(106.1.12) sənaye və texnologiyalar parkının idarəedicitəşkilatının və ya operatorunun mənfəətinin sənaye vətexnologiyalar parkının infrastrukturunun tikintisinə vəsaxlanılmasına yönəldilmiş hissəsi və (106.1.13) sənaye vətexnologiyalar parkının rezidenti olan hüquqi şəxslərin sə-naye və texnologiyalar parkındakı fəaliyyətdən əldə etdik-ləri gəlir - qanunvericiliyə uyğun olaraq sənaye vətexnologiyalar parkında qeydiyyata alındıqları hesabatilindən başlayaraq - 7 il müddətində mənfəət vergisindən,həmçinin (164.1.15) sənaye və texnologiyalar parkının in-frastrukturunun, istehsal sahələrinin yaradılması və tikin-tisi, habelə elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləriningörülməsi məqsədi ilə sənaye və texnologiyalar parkınınidarəedici təşkilatı və ya operatoru tərəfindən müvafiq icrahakimiyyəti orqanının təsdiqedici sənədi əsasındatexnikanın, texnoloji avadanlıqların və qurğuların idxalı və

79

(164.1.16) sənaye və texnologiyalar parkında istehsalsahələrinin tikintisi, elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktorişlərinin görülməsi və istehsal məqsədi ilə sənaye vətexnologiyalar parkının rezidenti olan hüquqi şəxslər vəhüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyətini həyatakeçirən fiziki şəxslər tərəfindən müvafiq icra hakimiyyətiorqanının təsdiqedici sənədi əsasında idxal olunantexnikanın, texnoloji avadanlıqların və qurğuların idxalı -rezidentin sənaye və texnologiyalar parkında qeydiyyataalındığı tarixdən 7 il müddətində ƏDV – dən azadedilmişdir. Bundan başqa məcəlləyə həmin tarixdə edilmişdigər əlavələrə əsasən (199.7) sənaye və texnologiyalarparkının rezidenti olan hüquqi şəxslər və hüquqi şəxs yarat-madan sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən fiziki şəxs-lər qanunvericiliyə uyğun olaraq, sənaye və texnologiyalarparkında qeydiyyata alındıqları hesabat ilindən başlayaraq,7 il müddətində sənaye və texnologiyalar parkındakı əm-laklarına görə və həmçinin (199.8. ) sənaye və texnolo -giyalar parkının idarəedici təşkilatı və ya operatoru sənayevə texnologiyalar parkının ərazisində yerləşən əmlaklarınagörə əmlak vergisini, torpaq vergisi ilə bağlı edilən əlavəyəəsasən isə (207.3) sənaye və texnologiyalar parkının rezi-denti olan hüquqi şəxslər və hüquqi şəxs yaratmadansahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən fiziki şəxslər qa-nunvericiliyə uyğun olaraq, sənaye və texnologiyalarparkında qeydiyyata alındıqları hesabat ilindən başlayaraq,sənaye və texnologiyalar parkında istifadə etdikləri tor-paqlara görə 7 il müddətində və həmçinin (207.4) sənaye vətexnologiyalar parkının idarəedici təşkilatı və ya operatorusənaye və texnologiyalar parkının ərazisində istifadə etdiyitorpaqlara görə torpaq vergisini ödəməkdən azaddırlar.

Bu güzəştlər ölkədə innovativ və yüksək texnologiyalarəsasında rəqabətqabiliyyətli sənaye istehsalının inkişafıüçün münbit şəraitin formalaşdırılması, bu sahədə sahibkar-lığın dəstəklənməsi, qeyri-neft sektorunun davamlı



80

inkişafının təmin edilməsi və əhalinin istehsal sahəsindəməşğulluğunun artırılması məqsədilə tətbiq edilmişdir.

İnnovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılmasına yönələnnorma kimi Vergi Məcəlləsinin 113-cü maddəsini qeyd edəbilərik. Həmin maddəyə əsasən, gəlir götürmək məqsədi iləaparılan elmi-tədqiqat, layihə-axtarış və təcrübə-konstruk-tor işlərinə çəkilən xərclər (əsas vəsaitlərin alınması və qu-rulması ilə bağlı xərclər, habelə kapital xarakterli xərcləristisna olmaqla) gəlirdən çıxılır. Bu da vergi ödəyicisininvergi tutulan gəlirini azaltmaqla onun sərəncamında əlavəmaliyyə vəsaitinin qalmasına gətirib çıxarır və bununla dainnovasiya yönümlü investisiya fəaliyyətini təşviq edir.

Bundan əlavə, innovasiya fəaliyyətinin əsas element -lərindən olan təhsil müəssisələrinə ƏDV ilə bağlı tətbiqolunan vergi güzəştlərini də xüsusilə qeyd etmək lazımdır.Həmin güzəştlə ödənişli təhsil xidmətlərinin göstərilməsiƏDV-dən azad edilmişdir. Buna, əsasən, təhsil xidmətlərigöstərən müəssisələrin maliyyə imkanları genişlənməkləonların elmi-texniki bazasının təkmilləşdirilməsinə, yenitexniki avadanlıqların alınıb quraşdırılmasına, labora-toriyaların zənginləşdirilməsinə, elmi tədqiqatların miqya -sının genişləndirilməsinə və bu sahədə fəaliyyət göstərənişçilərin sosial vəziyyətinin daha da yaxşılaşdırılmasınamünbit şərait yaradılmış olur.

Göründüyü kimi, vergi qanunvericiliyində innovasiyafəaliy yətini həm birbaşa, həm də dolayısı ilə stimullaşdıranvergi güzəştləri öz əksini tapmışdır. Lakin bu stimullaş -dırma tədbirləri innovasiya fəaliyyətinin tam olaraq möv -cud dövrün tələblərinə uyğun stimullaşdırma imka nındadeyildir. Bununla əlaqədar olaraq xarici ölkələrin qüvvədəolan qanunvericilik təcrübəsi öyrənilməklə vergi qanun-vericiliyinə birbaşa olaraq innovasiya fəaliyyətini stimul-laşdıracaq, bu fəaliyyətin miqyasının və sürətinin artımınamüsbət təsir edəcək vergi güzəştlərinin tətbiqi üçün zəminyaranmışdır.

VErgİ SİStEMİNdə

güZəşt Və İMtİYAZlAr

II fƏSİL

Vergi sistemində güzəşt və imtiyazlaranlayışı


82

Vergi siyasətinin həyata keçirilməsinin səmərəli alət -lərindən biri də vergi güzəştləri və imtiyazlarıdır. Dövlətvergi ödəyicilərinə bu və ya digər vergi güzəşt və imtiyaz -larını verməklə müxtəlif iqtisadi proseslərə vergi tənzim-ləyicisinin təsirini aktivləşdirir. İstənilən dövlətdə vergigüzəşt və imtiyazlarının verilməsinin forma və üsullarıdaim dəyişir.

Vergi güzəştləri və imtiyazlarından danışarkən, ilknövbədə, bu iki anlayışın fərqləndirilməsinə ehtiyac vardır.“Vergi güzəştləri” dedikdə, qüvvədə olan qanunvericiliyəuyğun olaraq, fiziki və hüquqi şəxslərin vergilərdən tam vəya qismən azad olunması, yaxud vergi ödəyicisinin vergiyükünün yüngülləşdirilməsi başa düşülür.

Vergi imtiyazları isə konkret qrup şəxslərə şamil olunanmüstəsna hüquqları ifadə etməklə, güzəştlərdən fərqliolaraq daha dəqiq və fərdiləşdirilmiş formada təsbit olunur.

Vergilər müəyyən edildikdə, müvafiq əsaslarla vergigüzəştləri də müəyyənləşdirilir. Vergi güzəştləri vergitut-manın fakultativ elementlərinə aiddir. Azərbaycan Respub-likasının vergi qanunvericiliyində vergi güzəştlərininanlayışı verilməmişdir.

Rusiya Federasiyasının Vergi Məcəlləsinin 56-cı (Vergigüzəştləri vergi ödəyicilərinin ayrı-ayrı kateqoriyalarına,

2.1.

83

digər vergi ödəyicilərindən fərqli olaraq, müəyyən verginivə rüsumları ödəməmək və ya az miqdarda ödəməklə bağlıvergilər və ödənişlər barədə qanunvericiliklə verilənimkandır), Ukraynanın Vergi Məcəlləsinin 30-cu (Vergigüzəştləri vergi və gömrük qanunvericiliyində nəzərdə tu-tulmuş qaydada, bu Məcəllənin 30.2-ci maddəsindəmüəyyən edilmiş əsaslar olduqda, vergi ödəyicilərinin vergivə ödənişlərin hesablanması və ödənilməsi vəzifəsindənazad olunması, yaxud vergi və ödənişlərin daha az miq-darda ödənilməsində ifadə olunur), Belarusiyanın VergiMəcəlləsinin 43-cü (Vergi güzəştləri vergi ödəyicilərininayrı-ayrı kateqoriyalarına, digər vergi ödəyicilərindən fərqliolaraq, müəyyən vergini və rüsumları ödəməmək və ya azmiqdarda ödəməklə bağlı bu Məcəllə və ya digər vergi qa-nunvericiliyi aktları ilə verilən imtiyazdır), ÖzbəkistanınVergi Məcəlləsinin 30-cu (Vergi güzəştləri vergi ödəyi-cilərinin ayrı-ayrı kateqoriyalarına, digər vergi ödəyi-cilərindən fərqli olaraq, müəyyən vergiləri və digər məcburiödənişləri ödəməmək və ya az miqdarda ödəməklə bağlı buMəcəllə, digər qanunlar və Özbəkistan RespublikasınınPrezidentinin qərarlarında nəzərdə tutulan imkandır) mad-dələrində vergi güzəştlərinin anlayışı verilmişdir.

Bütün vergi güzəştlərinin vahid ümumi məqsədi vergiödəyicilərinin vergi öhdəliklərinin məbləğini azaltmaqdır.Bəzən isə güzəştlər ödəmənin təxirə salınması və ya möh-lət verilməsi məqsədi daşıyır ki, bu da dolayı olaraq, vergiöhdəliklərinin ixtisarına gətirib çıxarır.

Burada güzəştlərin tətbiqi ilə bağlı çox vacib olan bir as-pektə diqqət yetirilməlidir. Belə ki, nəzərə alınmalıdır ki,bütün vergi güzəşt və imtiyazlarından istifadə vergi ödəyi-cilərinin müstəsna hüququdur və onlardan istifadədə vergiödəyicisi hər hansı bir hüquqi öhdəliklə vəzifələndiril -məyib. Yəni hər bir vergi ödəyicisi bu hüquqların bəzi -lərindən istifadədə sərbəstdir, digər qrup güzəştlərin tətbiqi



84

isə məcburidir. Misal üçün, hər hansı hüquqi şəxs mənfəətvergisinə cəlb olunan gəliri hesabladıqda gəlirdən çıxıl-masına yol verilən xərci hipotetik olaraq çıxmaya və bu -nunla da daha artıq vergi ödəyə bilər. Lakin həmin vergiödəyicisi agent kimi hər hansı işçinin əməkhaqqındanve ril məli güzəşti tətbiq etməyə bilməz.

Müxtəlif ölkələrin qanunvericiliklərində vergi güzəşt -lərinin müəyyən və tətbiq edilməsinin ayrı-ayrı əsaslarınarast gəlmək olar. Həmin əsasları ümumi şəkildə aşağıdakıkimi qruplaşdırmaq olar:

- vergi ödəyicilərinin maddi, maliyyə və iqtisadivəziyyəti;

- vətəndaşların vətən qarşısında xüsusi xidmətləri;- iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrinin və subyektlərinin,

regionların inkişaf etdirilməsi zərurəti;- vətəndaşların ictimai və ailə vəziyyəti;- ətraf mühitin mühafizəsi və s.Vergi güzəştlərinin tətbiqinin əsas məqsədləri aşağı-

dakılardır: müəyyən regionda təsərrüfat fəaliyyətinin prioritet

növlərinin geniş yayılmasında təsərrüfat subyekt -lərinin iqtisadi marağının təmin edilməsi;

maliyyə vəsaitlərinin zəruri olan malların (xid-mətlərin) istehsalına yönəlməsinin stimullaşdırılmasıvə regionun sosial-iqtisadi inkişafı proqramının yeri -nə yetirilməsi;

investisiya və innovasiya fəaliyyətinin inkişafı üçünzəruri iqtisadi şəraitin yaradılması;

yeni iş yerləri yaradan müəssisələrin fəaliyyəti üçünəlverişli iqtisadi şəraitin yaradılması;

müəyyən region üçün prioritet sosial vəzifələri ye rinəyetirən vergi ödəyicilərinə iqtisadi köməyin gös -tərilməsi.

Vergi güzəştlərinin təsnifatı

Sxem 1. Vergi güzəştlərinin təsnifatı.

85

Hazırda vergi güzəştlərinin xüsusiyyətləri və təsnifatınaiqtisadi və hüquqi ədəbiyyatlarda vahid yanaşma mövcuddeyil və bu məsələlər müzakirə obyekti olaraq qalır. Bu,əsasən, onunla bağlıdır ki, problemin vahid konsepsiyasıindiyədək işlənib hazırlanmamışdır. Burada güzəştlərinhüquqi aspektlərinə toxunmadan onların iqtisadi mahiyyə t-inə baxılır. Qanunvericilikdə vergi güzəştlərinin genişsiyahısının öz əksini tapması onların sistemləşdirilməsizərurətini yaradır. Məhz bu səbəbdən də vergi güzəştlərimüxtəlif meyar və əsaslara görə təsnif olunur.


2.2.


86

Qüvvədə olma müddətinə görə: daimi vergi güzəştləri; müddətli vergi güzəştləri.Daimi vergi güzəştləri qeyri-müəyyən müddətə qüvvədə

olur. Belə ki, vergi qanunvericiliyində öz əksini tapan vergigüzəştlərinin böyük hissəsinin qüvvədəolma müddəti mü -əy yən edilmədiyindən onlar daimi vergi güzəştləri hesabedilir.

Müddətli vergi güzəştləri isə konkret müddətə tətbiqedilir və müəyyən olunmuş müddətin sonunda qüvvədəndüşür. Azərbaycanın Respublikasının Vergi Məcəlləsi iləsənaye və texnologiyalar parkının rezidenti olan fizi ki şəxs-lərin 7 il müddətinə gəlir vergisindən azad edilməsi müd-dətli vergi güzəştlərinə əyani misaldır.

Əhatə dairəsinə görə: bütün vergi ödəyicilərinə şamil olunan vergi gü zəşt -

ləri; vergi ödəyicilərinin müəyyən kateqoriyasına şamil

olunan vergi güzəştləri.Bütün vergi ödəyicilərinə şamil olunan vergi güzəştləri

vergi ödəyicilərinin qeyri-məhdud dairəsinə tətbiq olunur.Misal olaraq, Azərbaycan Respublikasına avtomobillərləgələn şəxslər üçün həmin avtomobilin texniki pasportu ilənəzərdə tutulmuş bakındakı yanacağın aksizdən azadedilməsini göstərə bilərik.

Vergi ödəyicilərinin müəyyən kateqoriyasına şamil olu-nan vergi güzəştlərinə istehsalatdan ayrılmaqla təhsil al-mağa göndərilmiş tələbələrə, aspirantlara (magistrlərə)mü əssisə və təşkilatların hesabına ödənilən təqaüd məb ləğ -lərinə tətbiq olunan vergi güzəştlərini misal göstərmək olar.

Subyektinə görə: fiziki şəxslərə şamil olunan vergi güzəştləri; hüquqi şəxslərə şamil olunan vergi güzəştləri.

87

Məlum olduğu kimi, vergi qanunvericiliyində öz əksinitapan vergi güzəştlərinin müəyyən hissəsi fiziki şəxslərə,digər hissəsi isə hüquqi şəxslərə tətbiq olunur. Bunlaramisal olaraq, fiziki şəxslərin gəlir və hüquqi şəxslərin mən-fəət vergilərinə dair güzəştləri göstərmək olar.

Məqsədinə görə: ümumiqtisadi vergi güzəştləri; sosial vergi güzəştləri.Qanunvericilikdə təsbit olunan güzəştlərinin böyük

hissəsi ümumiqtisadi məqsədlərə malikdir. Lakin bir sıravergi güzəştləri isə sırf sosial məqsəd daşıyır. Məsələn,müharibə veteranlarına, əlillərinə, həlak olmuşdöyüşçülərin ailə üzvlərinə tətbiq olunan vergi güzəştləri.

Xarakterinə görə: şərti vergi güzəştləri; şərtsiz vergi güzəştləri.Şərti vergi güzəştlərinin tətbiqi qanunvericiliklə müəy -

yən olunmuş şərtlərlə əlaqələndirilir. Məsələn, vergi ödəyi-cisinin azı 3 il ərzində əsas yaşayış yeri olduğu daşınmazəmlakının təqdim edilməsindən əldə olunan gəlirinvergidən azad edilməsi. Şərtsiz vergi güzəştləri isə heç birşərt olmadan tətbiq edilir.

Tətbiq olunduğu vergi elementinin dəyişilməsindən asılıolaraq:

istisnalar; endirimlər; azadolmalar.İstisnalar dedikdə, vergilərin hesablanması zamanı ver-

gitutmanın ayrı-ayrı predmetlərinin istisna edilməsi başadüşülür. İstisnalar daimi və ya müddətli ola bilər. İstisnalarhəm bütün, həm də müəyyən kateqoriya vergi ödəyicilərinətətbiq oluna bilər .



88

Gəlir və mənfəət vergisinə münasibətdə istisnalardedikdə, vergi ödəyicisi tərəfindən müəyyən fəaliyyətnövlərindən əldə olunmuş mənfəət və gəlirin vergi tutulangəlir daxilində istisna olunması başa düşülür. Qanunverici-likdə gəlir və mənfəət vergisi ilə bağlı çoxlu sayda vergigüzəştlərinin bir növü olan istisnalar təsbit olunmuşdur.Məsələn, Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin106.1.1-ci maddəsinə əsasən xeyriyyə təşkilatlarınınsahibkarlıq fəaliyyətindən əldə etdikləri gəlirdən başqagəlirləri mənfəət vergisinə, 102.1.13-cü maddəsinə əsasənfiziki şəxslərin müvafiq qaydada müvafiq icra hakimiyyətiorqanında qeydiyyatdan keçmiş lotereyalardan, habelədövlət daxili uduşlu istiqrazlardan əldə olunan uduşlarındəyəri gəlir vergisinə cəlb olunmur.

Əmlak vergisinə münasibətdə istisnalar ayrı-ayrı əmlaknövlərinin vergiqoymadan azad olunmasında ifadə olunur.Məsələn, Vergi Məcəlləsinin 199.5-ci maddəsinə əsasənşəhərlərdə sərnişin daşımaları üçün istifadə olunan trolley-buslar və tramvaylar əmlak vergisindən azaddır. Dolayıvergilərdə də bu növ güzəştlərdən istifadə olunur. Məsələn,Vergi Məcəlləsinin 164.1.2-ci maddəsinə əsasən maliyyəxidmətlərinin göstərilməsindən ƏDV tutulmur.

Endirimlər vergi güzəştlərinin bir növü olmaqla vergi-tutma bazasının azalmasına gətirib çıxarır. İstisnalar kimiendirimlər də həm bütün, həm də müəyyən kateqoriya vergiödəyicilərinə tətbiq oluna bilər. Vergitutmanın nəticələrinəetdiyi təsirinə görə endirimlər limitli (endirim məbləği bir-başa və ya dolayı olaraq məhdudlaşdırıla bilər) və limitsizola bilər.

Mənfəət və gəlir vergisinə münasibətdə endirimlər vergiödəyicisinin gəliri ilə yox, onun xərcləri ilə bağlıdır. Başqasözlə desək, vergi ödəyicisinə xeyriyyə fondlarına, təhsil,mədəniyyət və səhiyyə müəssisələrinə və təbiəti mühafizəməqsədilə sərf etdiyi maliyyə vəsaitlərini xərc kimi

89

hesablamaqla vergi tutulan gəlirini azaltmaq hüququ veriləbilər. Məsələn, Vergi Məcəlləsinin 108-ci maddəsinə əsa -sən, gəlirin əldə edilməsi ilə bağlı olan bütün xərclər,həmçinin qanunla nəzərdə tutulmuş icbari ödənişlər gə -lirdən çıxılır.

Azadolmalar dedikdə, vergi dərəcəsinin, yaxud hesab -lanmış ümumi verginin azalmasına istiqamətlənən vergigüzəştləri başa düşülür. Azadolma vergi ödəyicisinin vergiöhdəliklərinin birbaşa olaraq ixtisar edilməsi deməkdir.Azadolmalar digər güzəşt növlərindən fərqli olaraq vergiödəyicisinin əmlak vəziyyətini daha çox nəzərə almağaqadirdir. Məsələn, Vergi Məcəlləsinin 207.2-ci maddəsinəəsasən, Azərbaycan Respublikasının Milli Qəhrəmanları -nın, Sovet İttifaqı və Sosialist Əməyi Qəhrəmanlarının,müharibə əlillərinin və qanunvericiliklə müəyyən edilmişdigər şəxslərin mülkiyyətində olan torpaqlara görə torpaqvergisinin məbləği 10 manat azaldılır.


Vergi ödəməkdənazadolmanın formaları


90

2.3.1. Ümumi vergi məbləğinin azaldılması

Ümumi vergi məbləği tam, yaxud müəyyən hissəsidaimi və ya müəyyən müddətə azaldıla bilər. Müəyyənmüddətə tam olaraq vergi ödəməkdən azadolmaya vergitətili deyilir. Bu yolla vergidən azadolma bütün vergi ödəyi-ciləri və yaxud onların müəyyən kateqoriyası üzrə məhdudzaman intervalında verilə bilər. Vergi tətilləri adətən yeniyaradılmış fəaliyyət sahələrinin dəstəklənməsi və yaxudinkişaf etdirilməsi prioritet sayılan fəaliyyət növlərini hə -ya ta keçirən müəssisələrə əlverişli iqtisadi şəraitin yaradıl-ması üçün verilir.

İlk baxışdan vergi tətillərinin verilməsi mexanizmi vəonun inzibatçılığı sadə görünsə də, nəzəriyyədə vergimütəxəssisləri tərəfindən onun üstün və çatışmayancəhətləri vurğulanır.

Çatışmayan cəhətlərdən ən başlıcası odur ki, vergi tətil-lərinin verildiyi dövr ərzində dövlət xəzinəsi birbaşa itki lərəməruz qalır və həmin müddət ərzində güzəştli vergi ödəyi-cilərinin gəlirlərinin artmasına baxmayaraq, bunun dövlətxəzinəsinin gəlirlərinə heç bir təsiri olmur. Bundan başqa,mütəxəssislərin fikrincə vergi ödəyiciləri istənilən yollavergi tətili müddətlərinin uzadılmasına nail olmağa çalışır-

2.3.

91

lar və bu da onlarda böyük məbləğdə vergilərdən yayın-mağa meyilliyin artmasına gətirib çıxara bilər.

Qeyd olunanlarla yanaşı, vergi tətillərinin üstün cəhətlərinəzərə alınmaqla onunla bağlı ümumi yanaşmalar da for-malaşmışdır. Bunlara aşağıdakıları aid etmək olar:

- vergi tətillərinin kiçik və orta sahibkarlığın inkişafındaəhəmiyyətli rolu vardır;

- vergi tətilləri vergilərlə yanaşı eyni zamanda gömrüködənişləri üzrə verildikdə daha səmərəli olur;

- vergi tətillərinə nəzarət dəqiq kriteriyalar əsasındaaparılmalıdır;

- vergi tətilləri təkcə yeni yaradılan müəssisələrə deyil,həm də yeni fəaliyyət sahələri açmış müəssisələrə veri -lə bilər;

- vergi tətillərinin innovasiyaları tətbiq edən müəs-sisələrə daha çox verilməsi önəmlidir.

Azərbaycanda da həyata keçirilən iqtisadi islahatlarınəsas məqsədlərindən biri sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafetdirilməsi, investisiya qoyuluşlarının və innovasiyalarınstimullaşdırılması ilə bağlıdır. Bu məqsədə nail olunmasıüçün müasir iqtisadi alətlərdən, o cümlədən vergi tətil-lərindən geniş istifadə olunur.

Azərbaycanda vergi tətillərinin verilməsi ilə bağlı birsıra qanunlar qəbul edilmişdir ki, bunlara “Kənd təsərrüfatıməhsulları istehsalçılarına müddətli vergi güzəştlərinin ve -ril məsi haqqında” (1 yanvar 2019-cü il tarixinədək qüv -vədədir), “Banklar və digər kredit təşkilatları tərəfindənəhalinin əmanətləri üzrə ödənilən faiz məbləğlərindən, ha-belə investisiya qiymətli kağızları üzrə dividend və faiz -lərdən gəlir vergisinin tutulması üzrə güzəştlərin müəyyənedilməsi haqqında” (1 yanvar 2010-cu il tarixinədək qüv -vədə olub), “Banklar və digər kredit təşkilatları tərəfindənfiziki şəxslərin əmanətləri üzrə ödənilən faizlərin gəlir ver-gisindən azad edilməsi haqqında” (1 yanvar 2014-cü il ta -



92

rixinədək qüvvədədir), “Bankların, sığorta və təkrar sığortaşirkətlərinin kapitallaşma səviyyəsinin artırılmasının sti -mullaşdırılması haqqında” (1 yanvar 2012-ci il tarixinədəkqüvvədə olub, həmin Qanunla bankların, sığorta və təkrarsığorta şirkətlərinin mənfəətinin nizamnamə kapitalınınartırılmasına yönəldilmiş hissəsi 3 il müddətinə mənfəətvergisindən azad edilmişdir) Azərbaycan Respublikasınınqanunlarını misal göstərmək olar.

2.3.2. Vergi ödəmələrinin təxirə salınması və ya möhlət verilməsi. Vergi krediti

Vergi krediti, eləcə də vergi ödəmələrinin təxirə salın-ması və ya möhlət verilməsi vergilərin ödənilməsi müddə-tinin dəyişdirilməsi formalarıdır. Beynəlxalq təcrübədəvergi öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi müddətinin dəyiş -dirilməsi qısa və uzun müddətə ola bilər. Qısa müddətlikreditlər adətən 2 aydan 6 ayadək və yaxud 3 aydan 12ayadək olan müddətləri əhatə edir. Uzun müddətli vergikreditləri isə 1 ildən 5 ilədək olan dövrə verilir. Uzun müd-dətli vergi kreditləri müəyyən investisiya layihəsinin yerinəyetirilməsi məqsədləri üçün verilir və vergi termi-nologiyasında “investisiyalı vergi krediti” kimi adlandırılır.Qısa müddətli vergi kreditləri ilə investisiyalı vergi kre -ditləri arasındakı əsas fərq ondan ibarətdir ki, qısa müddətlikreditlərin verilməsi vergi ödəyicisinin çətin maliyyəvəziyyətindən irəli gəlir, investisiyalı vergi kreditləri isədaha uzun müddətə verilir və investisiya qoyuluşu edilənlayihələrin stimullaşdırılmasını nəzərdə tutur.

Qeyd olunmalıdır ki, istər qısamüddətli, istərsə də uzun-müddətli vergi kreditləri verilməklə vergi öhdəliklərininyerinə yetirilməsi müddətlərinin dəyişdirilməsi heç birhalda vergi öhdəliyinə xitam verilməsi sayılmır. Bu, sadəcəolaraq, yalnız vergi öhdəliyinin yerinə yetirilməsi müddə-

93

tinin daha gec olan müddətə dəyişdirilməsini nəzərdə tutur.Buna görə də vergi krediti verildiyi halda, vergi ödəyicisitərəfindən müvafiq vergi öhdəliyinin qanunvericilikləmüəyyən olunmuş müddətdə yerinə yetirilməməsi vergi qa-nunvericiliyinin tələblərinin pozulması halı sayılmır vəverginin vaxtında ödənilməməsinə görə ona qarşı faizlərhesablanmır. Lakin, bütün hallarda vergi kreditləri müəy -yən şərtlər daxilində və vergi ödəyicisi tərəfindən verilmişmüəyyən zəmanət əsasında həyata keçirilir. Bununla əlaqə-dar olaraq vergi kreditlərinin verilməsi şərtləri vergi ödəyi-cisi tərəfindən pozulduğu halda, vergi kreditinə xitamverilir və verginin vaxtında ödənilməməsinə görə faizlərinhesablanması bərpa olunur.

Azərbaycan Respublikasında vergi ödəyicilərinə vergikreditlərinin verilməsini tənzimləyən normalar VergiMəcəlləsində öz əksini tapmışdır. Vergi Məcəlləsində hərbir verginin ödənilmə müddətləri müəyyən olunmuş vəvergilərin ödənilmə müddəti pozulmaqla ödənilməsinə görəvergi ödəyicisindən hər bir ötmüş gün üçün ödənilməmişvergi məbləğinin 0,1 faizi həcmində faiz tutulur.

Vergi öhdəliyinin yerinə yetirilməsi müddətinin dəyiş -dirilməsi (vergi kreditinin verilməsi) Vergi Məcəlləsinin85-ci maddəsi ilə müəyyən olunmuşdur. Həmin maddəyəəsa sən, vergi öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi müddətləri 1aydan 9 ayadək aşağıda göstərilən halların biri olduqdadəyişdirilə bilər:

- təbii fəlakət və digər qarşısı alınmaz qüvvə nəticəsindəvergi ödəyicisinə zərər dəydikdə;

- vergini bir dəfəyə ödədiyi təqdirdə vergi ödəyicisininiflasa uğramaq təhlükəsi olduqda.

Göstərilən müddət ərzində vergi ödəyicisinə faizlərhesablanmır. Vergi öhdəliyinin yerinə yetirilməsi müddə-tinin uzadılması vergi ödəyicisinin yazılı şəkildə əsaslan -dırılmış və onun tərəfindən vergi öhdəliyinin yerinə



94

yetirilməsi üçün müvafiq girovun və ya zəmanətin ve -rildiyini özündə əks etdirən müraciəti əsasında vergiorqanının çıxardığı qərara uyğun olaraq həyata keçirilir.

2.3.2.1 İnvestisiya vergi kreditləri Bu güzəşt müəssisələrə elmi-tədqiqat və təcrübi-kons -

truktor işləri, istehsalatın təchizat vasitələrini tamamilə ye-niləşdirmə, yeni texnologiyaların yaradılması, habeləregionların ictimai-iqtisadi inkişafını təmin edəcək əsas si-farişləri icra edilməsi məqsədilə vergi ödəmələrinimərhələlərlə azaltmaq hüququnun verilməsini ifadə edir.Əgər vergi kreditinin maksimal müddəti 1 ildirsə, in-vestisiya vergi kreditləri 1 ildən 5 ilə qədər verilə bilir. İn-vestisiya vergi krediti barədə müqavilədə verginin növü,kreditin məbləği, müqavilənin bitmə tarixi, faizin dərəcəsi,ödəniş qaydası, müqavilənin icra olunmasının təminiüsulları və tərəflərin məsuliyyəti əks olunur.

2.3.2.1 Məqsədli vergi krediti Bu güzəşt vergi ödəməsinin natural şəkildə icra olun-

masında ifadə olunur. Vergi ödəyicisi vergi məbləğini büd-cəyə ödəmək əvəzinə büdcə təşkilatlarına öz məhsulunu,işlər və xidmətlərini təqdim edir. Belə bir güzəşt RusiyaFederasiyasının 20 dekabr 1991-ci il tarixli “İnvestisiyavergi kreditləri barədə” Qanununda öz əksini tapmışdır.Həmin Qanuna əsasən vergi ödəyicisinə yerli büdcəyəhesablanan vergi məbləği həddində ərazinin ictimai-iqti-sadi inkişafı və yeri əhaliyə xüsusi əhəmiyyətli xid-mətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar güzəştlər verilmişdir.Əgər vergi ödəyicisi belə bir vergi güzəştini əldə etməkistəyirdisə, yerli hakimiyyət orqanı ilə saziş bağlamalı idi.Ödəyici sazişin tələblərini pozduğu halda ona yerli büdcəyəhesablanan vergi məbləğinin 25%-i həddində cərimə tətbiqolunurdu.

95

2.3.3. Vergi aministiyası

Vergi amnistiyası dedikdə, vergi ödəyicilərinə vergi qa-nunvericiliyi ilə ödənilmə müddəti bitmiş vergi məbləğ -lərinin ödənilməsi imkanının verilməsi ilə bağlı tədbirlərməcmusu başa düşülür. Vergi amnistiyasının aşağıdakı sə-ciyyəvi əlamətləri vardır:

Vergi amnistiyası vasitəsilə dövlət şəxslərə öz gəlir-lərini leqallaşdırmaq hüququ verir;

Vergi amnistiyasının məqsədi büdcəni təmin etməkyox, vergi ödəyicisi ilə dövlətin münasibətlərinihüquqi müstəviyə keçirməkdir;

Vergi amnistiyası onu zəruri edən şərait yarandıqdatətbiq edilir;

Vergi amnistiyası vergi ödəyicilərinə cinayət mə-suliyyətinə cəlb olunmaqdan, cərimə, yaxud maliyyəsanksiyalarından azad olmaq imkanı verir.

Vergi amnistiyasının tətbiq olunduğu ölkələr sırasındaArgentina, Belçika, Hindistan, İrlandiya, İtaliya, Almaniya,Pakistan, Filippin, Fransa, Cənubi Afrika Respublikasınıgöstərmək olar. Vergi amnistiyası heç də tətbiq olunduğubütün ölkələrdə müsbət nəticə verməmişdir. Lakin 1988-ciildə İrlandiyada tətbiq olunan vergi amnistiyası müsbətnəticələr vermişdir. Belə ki, vergi amnistiyası nəticəsindəbüdcənin əldə etdiyi daxilolmalar ÜDM-in 2,5%-ni təşkiletməklə, büdcə defisitinin bağlanmasına kifayət etmişdir.Bundan əlavə ABŞ-da müntəzəm olaraq vergi amnistiyalarıtətbiq olunur ki, bunun nəticəsində də 2,1 milyard dollarınbüdcəyə daxilolması təmin edilmişdir.

2.3.4. Vergi dərəcəsinin aşağı salınması

Verginin dərəcəsinin aşağı salınması müəyyən vergiödəyiciləri və konkret fəaliyyət növlərinə münasibətdə



96

verginin baza dərəcəsinin azaldılmasını ifadə edir. Məsələn,Vergi Məcəlləsinin 106.2-ci maddəsinə əsasən əlillərin vəya sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların ictimai təşkilat-larına məxsus olan işçilərinin ümumi sayının azı 50 faiziəlillərdən və ya sağlamlıq imkanları məhdud 18 yaşınadəkşəxslərdən ibarət olan istehsal müəssisələrinin mənfəət ver-gisinin dərəcəsi 50 faiz azaldılır.

2.3.5. Əvvəl ödənilmiş verginin hesablanması

Azadolmanın bu növü ikiqat vergitutmanın aradanqaldırılması məqsədilə geniş tətbiq olunur. Məsələn, VergiMəcəlləsinin 127-ci maddəsinə əsasən rezidentin Azərbay-can Respublikasının hüdudlarından kənarda Azərbaycanmənbəyindən olmayan gəlirindən ödənilmiş gəlir vergisininvə ya mənfəət vergisinin məbləğləri Azərbaycanda vergiödənilərkən nəzərə alınır. Buna uyğun olaraq nəzərə alınanməbləğ Azərbaycan Respublikasında həmin gəlirdən və yamənfəətdən müəyyən edilmiş dərəcələrlə tutulan vergininməbləğindən çox olmamalıdır.

Mövcud qanunvericilikdəöz əksini tapmış vergi güzəştlərininmonitorinqi

97

Vergi qanunvericiliyində öz əksini tapan əksər vergigüzəştləri, azadolmalar və imtiyazlar vergi ödəyiciləritərəfindən vəzifələrin icrasının dövləti əhəmiyyətindən, in-vestisiya və innovasiya fəaliyyəti sahəsində onların fəal-lığının əlavə stimullaşdırılması zərurətindən, sahələrin vəayrı-ayrı fəaliyyət növlərinin inkişafına dəstəyin məqsədəuyğunluğundan, habelə vətəndaşların ictimai cəhətdənaztəminatlı kateqoriyalarına dəstəyin zəruriliyindən tətbiqolunur.

Qanunvericilikdə öz əksini tapmış vergi güzəştlərininmonitorinqi sahəsində Rusiya Federasiyasının FederalVergi Xidmətinin təcrübəsi diqqətə layiqdir. Belə ki, RusiyaFederal Vergi Xidmətinin həyata keçirdiyi monitorinqinnəticəsinə görə qiymətləndirilməsi mümkün olan vergigüzəştlərinin sayı 2009-cu ildə 152, 2010-cu ildə isə 184olmuşdur. 2011-ci ildə də onların sayı bir qədər artmışdır.Monitorinqin aparılması yalnız Federal vergi xidmətininvergi hesabatı statistikası əsasında mümkün olmuşdur.2011-ci ilin sonuna büdcənin əsas vergi xərcləri investisiyavə innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması, habeləsahələrin inkişafına istiqamətlənmişdir. İnvestisiya fəa -liyyətinin stimullaşdırılmasına yönələn güzəştlər arasındaəsas istehsalat fondunun aktiv hissəsinin yenilənmə pro se -sinə kömək məqsədilə tətbiq olunan sürətli amortizasiya


2.4.


98

xüsusi yer tutur. Bu güzəştdən böyük miqyasda istifadəolunması onun tələb olunan güzəşt olduğunu deməyə əsasverir. Bununla yanaşı intellektual fəaliyyətin nəticələrinəmüstəsna hüququn realizəsi əməliyyatlarının ƏDV-dənazad olunmasını da tələb olunan güzəşt kimi qeyd edəbilərik.

Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində vergigüzəştləri və imtiyazları Vergi Məcəlləsinin ayrı-ayrı mad-dələrində, Azərbaycan Respublikasının qanunlarında vəNazirlər Kabinetinin qərarlarında öz əksini tapmışdır.

Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində vergigüzəştləri və imtiyazlarını nəzərdə tutan normaların təsbitolunduğu maddələr aşağıdakılardır:

1. Maddə 74. Hesabatın verilməsi müddətinin uzadıl-ması;

2. Maddə 85. Vergi öhdəliyinin yerinə yetirilməsi müd-dətləri və həmin müddətlərin dəyişdirilməsi;

3. Maddə 102. Gəlir vergisindən azadolmalar və gü -zəştlər;

4. Maddə 106. Azadolmalar və güzəştlər (mənfəət ver-gisi);

5. Maddə 108. Gəlirin əldə edilməsi ilə bağlı xərclər(mənfəət və gəlir vergisi);

6. Maddə 109. Gəlirdən çıxılmayan xərclər (mənfəət vəgəlir vergisi);

7. Maddə 110. Gəlirdən faizlər üzrə çıxılan məbləğlərinməhdudlaşdırılması (mənfəət və gəlir vergisi);

8. Maddə 111. Ümidsiz borcların gəlirdən çıxılması(mənfəət və gəlir vergisi);

9. Maddə 112. Ehtiyat sığorta fondlarına ayırmalarıngəlirdən çıxılması (mənfəət və gəlir vergisi);

10. Maddə 113. Elmi-tədqiqat, layihə-axtarış və təcrübə-konstruktor işlərinə çəkilən xərclərin gəlirdən çıxılması(mənfəət və gəlir vergisi);

99

11. Maddə 114. Amortizasiya ayırmaları və gəlirdənamortizasiya olunan aktivlər üzrə çıxılan məbləğlər (mən-fəət və gəlir vergisi);

12. Maddə 115. Təmirlə bağlı xərclərin gəlirdən çıxıl-ması (mənfəət və gəlir vergisi);

13. Maddə 116. Sığorta haqlarının gəlirdən çıxılması(mənfəət və gəlir vergisi);

14. Maddə 117. Geoloji-kəşfiyyat işlərinə və təbii ehti -yatların hasilatına hazırlıq işlərinə çəkilən xərclərin gəlir -dən çıxılması (mənfəət və gəlir vergisi);

15. Maddə 118. Qeyri-maddi aktivlərə çəkilən xərcləringəlirdən çıxılması (mənfəət və gəlir vergisi);

16. Maddə 119. Gəlirdən çıxılan məbləğlərin məhdud-laşdırılması (mənfəət və gəlir vergisi);

17. Maddə 120. Əmlakın təqdim edilməsindən yarananzərər (mənfəət və gəlir vergisi);

18. Maddə 121. Zərərin keçirilməsi (mənfəət və gəlirvergisi);

19. Maddə 164. Vergi ödəməkdən azad edilmə (ƏDV);20. Maddə 165. Verginin sıfır (0) dərəcəsi ilə tutulması

(ƏDV);21. Maddə 188. Azadolmalar (Aksizlər);22. Maddə 199. Vergi güzəştləri və azadolmalar (Əmlak

vergisi);23. Maddə 207. Vergi güzəştləri (Torpaq vergisi);24. Maddə 211. Yol vergisinin dərəcələri;25. Maddə 218. Sadələşdirilmiş verginin ödəyiciləri.Vergi güzəştlərini nəzərdə tutan Azərbaycan Respub-

likasının digər Qanunları:1. Azərbaycan Respublikasının “Banklar və digər kredit

təşkilatları tərəfindən fiziki şəxslərin əmanətləri üzrəödənilən faizlərin gəlir vergisindən azad edilməsi haq -qında” 28 dekabr 2012-ci il tarixli 542 nömrəli Qanunu;

Adı çəkilən Qanunla banklar və digər kredit təşkilatları


tərəfindən fiziki şəxslərin əmanətləri üzrə ödənilən faizlər2013-cü il yanvarın 1-dən 1 (bir) il müddətinə gəlir ver-gisindən azad edilmişdir.

2. Azərbaycan Respublikasının "Kənd təsərrüfatı məh-sulları istehsalçılarına müddətli vergi güzəştlərinin veril -məsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının 2001-ci il 27noyabr tarixli 222-IIQ nömrəli Qanununun qüvvədə olmamüddətinin uzadılması barədə“ 25 noyabr 2008-ci il tarixli719 nömrəli Qanunu.

Bu Qanunla Azərbaycan Respublikası ərazisində kəndtəsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə məşğul olan hüquqi şəxs-lər 1 yanvar 2014-cü il tarixinədək Azərbaycan Respub-likasının Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş hüquqişəxslərin mənfəət vergisini, əlavə dəyər vergisini, sadə -ləşdirilmiş sistem üzrə vergini və həmin fəaliyyət prose -sində istifadə olunan obyektlərdən əmlak vergisini, fizikişəxslər isə əlavə dəyər vergisini və həmin fəaliyyət prose -sində istifadə olunan obyektlərdən əmlak vergisiniödəməkdən azad edilmişlər.

Vergi güzəştlərini nəzərdə tutan Azərbaycan Respub-likasının Nazirlər Kabinetinin Qərarı:

1. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin “Azər-baycan Respublikasının ərazisinə gətirilən, əlavə dəyər ver-gisindən azad olunan malların siyahısı haqqında” 31 yanvar2005-ci il tarixli 11 nömrəli Qərarı.

Qeyd olunan qərarla Nazirlər Kabineti ölkədə sahibkar-lığın inkişaf etdirilməsi üçün əlverişli şəraitin yaradılmasıvə daxili bazarın qorunması məqsədi ilə Azərbaycan Res -publikasının ərazisinə gətirilən bir sıra malları əlavə dəyərvergisindən azad etmişdir.

100


Vergi güzəştlərinin effektivliyinin qiymətləndirilməsivergi ödəyicilərinə tətbiq olunan vergi güzəştlərinin tər ki -binin optimallaşdırılması, nəticələrin proqnozlaşdırılmasıvə strateji hədəflərə uyğunluğunun müəyyən edilməsiməqsədilə həyata keçirilir. Qiymətləndirmədə vergi gü -zəştlərinin müəyyən olunması şərtləri, vergi güzəştlərinintərkibi, proseslərin ardıcıllığı, habelə nəticələrinin tətbiqinəolan tələblər araşdırılmalıdır.

Güzəştlər sistemi dəyişkən olduğundan qiymətləndirməmexanizmi, habelə meyar və göstəricilər sistemi də dəyişirvə bu da vergi güzəştlərinin tətbiqinin effektivliyinin qiy -mət ləndirilməsində çətinliklər yaradır. Ümumi halda vergigüzəştlərinin səmərəliliyinin qiymətləndirmə meyarlarıkimi əsasən, aşağıdakı göstəricilərdən istifadə olunur:

2.5.1. Büdcə effektivliyi

Büdcə effektivliyi dedikdə, vergi güzəştinin büdcəninvergi daxilolmalarına təsiri başa düşülür. Bu göstəricigüzəştin tətbiqi nəticəsində azalmış gəlirlərin vergi ödəniş -lərinin artımı ilə müqayisəsi yolu ilə təyin edilir.

Vergi güzəştinin büdcə effektivliyi əmsalının hesablan-ması aşağıdakı düstur üzrə həyata keçirilir:

101

Vergi güzəştlərinin effektivliyininqiymətləndirilməsi


2.5.

burada:ƏBE – büdcə effektivliyi əmsalı;VDt – qiymətləndirilən dövrdə büdcənin vergi daxilol-

malarının həcmi;VDt-1 – qiymətləndirilən dövrdən əvvəlki dövrdə büd-

cənin vergi daxilolmalarının həcmi;Gt – qiymətləndirilən dövrdə tətbiq olunan vergi güzəş-

tinin həcmi.Büdcənin effektivlik əmsalı 1-dən artıq, yaxud 1-ə

bərabər olduğu halda vergi güzəştlərinin effektivliyi mü-nasib hesab edilir. Bu onunla izah olunur ki, güzəşt verilənildən əvvəlki ilin vergi daxilolması ilə güzəşt verilən ilinvergi daxilolması bərabər olduqda (yəni, VDt = VDt-1),büdcənin effektivlik əmsalı 1-ə bərabər olur. Bu əmsalın 1-dən artıq olması güzəşt veriləndən sonra vergi daxilol-masının nəinki azaldığını, hətta artığını deməyə əsas verir.Effektivlik əmsalı 1-dən aşağı olduqda effektivlik qeyri-münasib hesab edilir.

Bəzi müəlliflər qeyd edirlər ki, metodiki baxımdan buhesablama vergi güzəştlərinin vergi daxilolmalarına təsirinimüəyyən etməyə imkan vermir.

Belə ki, qeyd olunan hesablama vasitəsilə praktiki olaraqvergi daxilolmasının hansı faktorun (güzəştlər, imtiyazlar,qanunvericiliyə dəyişikliklər, iqtisadi konyunkturun yax -şılaşması) hesabına dəyişdiyini müəyyən etmək mümkündeyil. Belə hesablama güzəştin verilməsi effektinin qısa -müddətli dövr üçün keçərli olduğu hal üçün yararlıdır.

Vergi tənzimlənməsinin özünəməxsus cəhətlərindən biridə zaman laqıdır, daha doğrusu, vergi güzəştinin tətbiqolun mağa başladığı zamanla son hədəfə nail olunduğuzaman arasındakı dövrdür. Buna görə də vergi imtiyaz -

Ə


102

103

larının effektivliyinin hesablaması zamanı uzunmüddətlidövrə aid (ən azı 2-3 il) göstəricilərə nəzər salmaq lazımdır.

2.5.2. İqtisadi (maliyyə) effektivlik

İqtisadi effektivlik dedikdə, vergi güzəştindən istifadəedən vergi ödəyicisinin təsərrüfat göstəricilərinin yaxşılaş-ması başa düşülür. Bu zaman əmək haqqı fondu, yeni iş yer-lərinin yaranması, məhsul istehsalının həcminin dinamikasıqiymətləndirilir.

Təcrübədə həmçinin, vergi güzəştlərinin iqtisadi effek-tivliyinin qiymətləndirilməsinin bir sıra göstəricilərinin(əmək haqqı fondunun artması, yeni iş yerlərinin yaradıl-ması, əmək şəraitinin yaxşılaşması) monitorinqi və ballarınyekun miqdarının hesablaması ilə bağlı metodikalarına rastgəlinir.

Bu halda ilk növbədə müvafiq vergilər üzrə vergitutmabazasının genişlənilməsi nəticəsində vergi daxilolmalarınınartımı, vergi ödəyicilərinin sayının artımı ilə büdcə gəlir-lərinin aşağı düşməsi müqayisə edilir. Bundan başqa, vergiödəyicilərinin investisiya aktivliyində dəyişikliklər, yenidənburaxılan məhsulların rəqabətə davamlılığı, yeni iş yer-lərinin yaradılması, əmək haqqının artımı, işçilərin əməkşəraitinin yaxşılaşması, sosial müdafiənin yüksəlməsi kimiamillər təhlil edilir.

2.5.3. İctimai effektivlik

İctimai effektivlik dedikdə, vergi ödəyiciləri tərəfindənəhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə istiqamətlənəntədbirlər sisteminin realizəsi nəticəsində göstərilən xid-mətlərin keyfiyyət və həcm dəyişikliklərində ifadə olunanictimai əhəmiyyətli effektə nailolma səviyyəsinin qiymət -ləndirilməsi başa düşülür. İctimai effektivliyin qiy mət -



104

ləndirilməsi zamanı yeni iş yerlərinin yaradılması, əhaliningəlirlərinin və yaşayış minimumunun artımı, istehsal edilənməhsulun bir işçiyə düşən həcm göstəricilərinə nəzərsalınır.

Vergi güzəştlərinin növləri tətbiq olunduğu ölkədən asılıolaraq fərqlidir və müxtəlif şirkətlərə müxtəlif şəraitdəfərqli təsir edirlər. Xarici ölkələrin vergi siyasətində mün-təzəm olaraq baş verən dəyişikliklər vergi güzəştləri va-sitəsilə vergi ödəyicilərinin fəaliyyətinin nəticəliliyi vəeffektivliyini tədqiq eləmək üçün böyük material verir.

Səlahiyyətli orqan tərəfindən vergi güzəştlərinin effek-tivliyinin qiymətləndirilməsi zamanı aşağıdakı göstəri-cilərdən istifadə olunur:

müəyyən edilmiş dövrün əvvəli və sonuna vergitutmabazası;

vergi dərəcəsi; güzəştli vergi dərəcəsi; hesabat dövründə istisna edilən vergitutma bazasının

məbləği (vergitutma bazasının tam yaxud qismənvergidən azad edilməsi zamanı);

müəyyən edilmiş hesabat dövrünün əvvəli və sonunaəməkhaqqının fondu;

hesablanmış vergilərin cəmi (məbləği); ödənilmiş vergilərin cəmi (məbləği); vergi güzəştlərinin verilməsi nəticəsində azad olun-

muş vəsaitlərin yaxud vergi güzəştlərinin hesabınavergi ödəyicisinin qənaət etdiyi məbləğlərin cəmi.

Sonra vergi güzəştlərinin verilməsi ilə şərtlənən vergifaydasının məbləği müəyyən edilir. Qiymətləndirməaşağıda qeyd olunan düsturlar üzrə aparılır :

1. Güzəştin verilməsi vergitutma bazasının bir hissəsininvergidən azad olması ilə bağlı olduqda:

Mvf = Mvb * Vd,

105

burada:Mvf – vergi faydasının məbləği; Mvb – vergi güzəştinin tətbiqi nəticəsində vergitutma

bazasının ixtisar olunan hissəsinin miqdarı; Vd – güzəştin tətbiq olunduğu dövrdə qüvvədə olan vergi

dərəcəsi.2. Güzəştin verilməsi vergitutma bazasının bir hissəsinə

aşağı dərəcələrin tətbiqi ilə bağlı olduqda: Mvf = Mvb * (Vd – Vgd),

burada:Mvf – vergi faydasının məbləği; Mvb – güzəştli dərəcənin tətbiq olunduğu vergitutma

bazasının miqdarı; Vd – güzəştin tətbiq olunduğu dövrdə qüvvədə olan vergi

dərəcəsi; Vgd – verginin güzəştli dərəcəsi. Elmi ədəbiyyatda qeyd edilir ki, vergi ödəyiciləri tərə -

findən vergi güzəştlərindən istifadə nəticəsində sərəncamdaqalan əlavə vəsaitlərin investisiya fəaliyyətinin güclən -dirilməsi ilə iqtisadi artım məqsədləri üçün istifadə edilməliolması ilə bağlı təminatların qanunvericiliyə əlavə edilməsizəruridir.

Vergi güzəştlərinin effektivliyinin qiymətləndirilməsikeyfiyyətini artırmaq üçün aşağıdakı əsas istiqamətlərədiqqət ayırmaq təklif olunur:

1. Müxtəlif vergi növləri üzrə vergi güzəştlərinin tətbiqitəcrübəsini təhlil etmək üçün vergi güzəştlərinin effek-tivliyinin qiymətləndirilməsinin vahid metodikasının hazır-lanması;

2. İnvestisiya xarakterli vergi güzəştləri investisiya ef-fektivliyi mövqeyindən qiymətləndirilməlidir ki, bu zamanəsas istehsal fondlarına kapital qoyuluşlarının və inves -tisiyaların maliyyələşdirilməsində xüsusi maliyyə vəsait -lərinin vergi daxilolmalarının artımında payı hesaba alınsın.



106

3. Vergi güzəştlərinin iqtisadi effektivliyinin qiymət -ləndirilməsi zamanı sənaye istehsalının artımı, ÜDM vəinkişafın ictimai-iqtisadi göstəriciləri nəzərə alınmalıdır.

2.5.4. Vergi güzəştlərinin vergi xərcləri vasitəsi iləbüdcə, sosial, iqtisadi və fiskal effektivliyininqiymətləndirilməsi

Vergi güzəştlərinin effektivliyini müəyyən etmək üçünonların qiymətləndirmə metodologiyası və tətbiqi nəticə -sində büdcə itkilərinin qiymətləndirmə mexanizmi for-malaşdırılmalıdır.

Vergi güzəştləri dövlət tənzimlənməsinin və iqtisadiproseslərin stimullaşdırılmasının ideal instrumenti deyil.Vergi güzəştlərinin çoxluğu vergi sisteminin neytrallığınıaşağı salır, vergi inzibatçılığı xərclərini artırır və nəticədəbütün vergi sisteminin effektivliyini və ədalətliliyini azaldır.Dövlət stimullaşdırılmasının alternativ üsulu qismində bir-başa maliyyələşmə (subsidiyalar, qrantlar, kreditlər) çıxışedir.

Vergi və büdcə stimullaşdırması arasında rəqabət onlar-dan birini seçməyə məcburiyyət yaradır.

Bu məqsədlə vergi xərclərinin effektivliyi müəyyənedilməlidir. Ümumiyyətlə, vergi xərclərinə vergi güzəşt -lərinin tətbiqi nəticəsində büdcə itkiləri tərifini vermək olar.Vergi güzəştləri nəticəsində müəyyən qrup ödəyicilər üstün-lüklər əldə edir.

Vergi xərclərinin qiymətləndirilməsi hər bir xərc mad-dəsi üzrə ayrıca aparılmalıdır. Belə qiymətləndirmə bir neçəaddımdan ibarətdir:

1) bu verginin normativ strukturunun işlənib hazırlan-masından;

2) bu verginin normativ strukturundan kənarlaşmasınınqiymətləndirilməsindən;

107

3) vergi güzəştinin effektivliyinin hesablanmasınınkəmiyyət metodunun seçilməsindən;

4) bu metodla hesablama aparılması üçün statistikməlumatların əldə edilməsindən;

5) kəmiyyət qiymətləndirilməsinin həyata keçirmə -sindən.

Vergi xərclərinin qiymətləndirilməsi məqsədilə İqtisadiƏməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı – OECD üç metod təklifedir:

1) itirilmiş gəlirlər üzrə vergi xərclərinin qiymətlən -dirilməsi – bu metod büdcə sisteminin almadığıvergilərin cəmi kimi qiymətləndirilməsini nəzərdətutur;

2) bərpa edilmiş gəlirlər üzrə vergi xərclərinin qiymət -ləndirilməsi – bu metod vergi güzəştinin ləğvi nəti -cəsində büdcənin əldə etdiyi gəlir kimi qiymətlən -dirilməsini nəzərdə tutur;

3) uyğun xərclər üzrə vergi xərclərinin qiymət lən -dirilməsi – bu metod vergi xərclərini vergi güzəş -tindən istifadə edən bütün vergi ödəyiciləri tərəfindənödənməli olan büdcənin birbaşa xərclərinin cəmikimi başa düşülür. Bu onların güzəştin büdcədən bir-başa transfert ilə əvəz olunması nəticəsində vergiödəyicisinin vergi tutulmadan sonra qalan gəlirininvergi tutulan zamanki gəlirinə bərabər olmasınınəzərdə tutur.

Qeyd olunan metodlardan ən çox istifadə olunan iti ril -miş gəlirlər metodudur.

Bu metodun mövcud olmaması və olması şəraitindəvergi məbləğinin fərqi kimi başa düşülür. Lakin bu fərqgüzəştin inzibatçılığı nəticəsində olan xərc məbləği qədərdəqiqləşdirilməlidir.


2.5.5. Təhlil olunan güzəşt üzrə illik vergi xərclərinin qiymətləndirilməsi

Bu hesablama aşağıdakı düstur vasitəsi ilə həyata keçi -rilir :

VXi = VDib/g – VDig + ∆VİXi + ∆VRXi

burada:VXi – vergi xərclərinin cəmi;i – (vergi güzəşti tətbiq olunan);VDib/g – bu güzəşti istifadə edən vergi ödəyicilərin güzəşt

olmayan şəraitdə vergi daxilolmaları;VDig – güzəşti istifadə edən vergi ödəyicilərinin vergi

daxilolmaları;∆VİXi – güzəştin istifadəsi nəticəsində vergi inzibatçılığı

xərclərinin artımı;∆VRXi – güzəştin istifadəsi nəticəsində vergi ödəyicisi

üçün vergi razılaşdırılması xərclərinin artımı.

2.5.6. Müəyyən dövr üçün təhlil olunan güzəşt üzrə vergi xərclərinin qiymətləndirilməsi

Vergi güzəştinin effektivliyini qiymətləndirilməsi məq -sədilə, onu bir il yox, müəyyən dövr ərzində qiymətlən -dirmək zəruridir. Bu məqsədlə dövrləri diskontlaşdırmavasitəsilə bərabərləşdirmək olar.

– t dövrü ərzində vergi daxilolmalarının cəmi;

t – vergi güzəştinin daxil edildiyi andan effekt bitənədəkolan dövrdür;

– bu güzəşti istifadə edən vergi ödəyicilərinin


108

güzəşt olmayan şəraitdə t dövrü ərzində vergi daxilol-malarının cəmidir;

– güzəşti istifadə edən vergi ödəyicilərinin t-dövründə vergi daxilolmalarının cəmidir;

– t-dövrü ərzində güzəştin istifadəsi nəticəsindəvergi inzibatçılığı xərclərinin artımının cəmidir;– t-dövrü ərzində güzəştin istifadəsi nəticəsindəvergi ödəyicisi üçün vergi razılaşdırılması xərc -

lərinin artımının cəmidir.Bu yolla hesablanan qiymətdə kənarlaşma olacaq və bu

kənarlaşmaya əsas səbəb verilən güzəşt nəticəsində itənverginin dəqiq hesablanmasının, vergi inzibatçılıq xərc-lərinin artımının kəmiyyətinin qiymətləndirməsinin müm -kün olmamasıdır.

Bu düsturu sadələşdirilmiş şəkildə aşağıdakı kimi ifadəetmək olar.

Güzəştlərin qiymətləndirilməsinin effektinin artırılmasıməqsədilə onları iqtisadi, sosial, fiskal və büdcə nöqteyinəzərdən effektivliyini qiymətləndirmək zəruridir.

Vergi güzəştinin fiskal effektivliyi gələcəkdə vergi da -xil olmalarında vergi xərclərinə nisbətən artımı nəzərdə tut-malıdır. Bütün göstəricilər t zamanına nisbətən hesablanırvə müvafiq dövrə eyniləşdirilməsi üçün diskontlaşdırılır.

Əgər vergi daxilolmaları vergi xərclərini üstələyirsə, ozaman fiskal effekt cəmi xərclərdən çoxdur, yəni:

Vergi güzəştinin fiskal effektivliyi güzəştin fiskal effek-tinin vergi xərclərinin cəminə münasibətidir, yəni:

109


Efisk vahiddən kiçik olsa güzəşt effektiv deyil, vahidəbərabər olsa neytraldır və yalnız vahiddən böyük olduğudaxilolmalarının vergi xərclərini üstələyir.

Vergi güzəştinin sosial effektivliyi güzəşt nəticəsindəəhalinin və cəmiyyətin həyat səviyyəsindəki artım, sosialmüdafiə olunmamış təbəqənin həyat səviyyəsindəki artımkimi əks olunur.

Lakin bu göstərici hesablanarkən, onun ümumi iqtisadiinkişaf nəticəsindəki sosial artım effektindən kənarlaşdır-maq zəruridir.

Bu göstəricinin hesablanması üçün iki yanaşmadan isti-fadə etmək olar.

Birinci yanaşma müvafiq ərazi sosial göstəricilərinhəmin güzəşt göstəricisi ilə müqayisəsindən ibarətdir. Misalüçün əlillərə verilən gəlir vergisi üzrə güzəşt və əlillərinməşğulluq səviyyəsi.

Bu sahədə sosial effekt vergi xərclərini üstələsə onunməqsədəmüvafiqliyindən söz gedə bilər.

burada: – vergi güzəşti təqdim olunan t ilində, qiymətgöstəricilərinin cəmidir. – vergi güzəşti təqdim olunan t ilində, güzəştolmayan şəraitdə qiymət göstəricilərinin

cəmidir.İkinci yanaşma bir sosial sahəni bir neçə vergi gü -

zəştləri əhatə etdiyi təqdirdə vergi güzəştlərinin ortagöstəricisi kimi hesablanmasını nəzərdə tutur.

n- sosial effekti əhatə edən güzəştlərin cəmidir.


110

Vergi güzəştinin sosial effektivliyi güzəştin tətbiqinəticəsində sosial effektin vergi xərclərinin cəminə müna-sibəti kimi ifadə olunur.

Esos vahiddən kiçik olsa, güzəşt effektiv deyil, vahidəbərabər olsa, neytraldır və yalnız vahiddən böyük olduğudaxilolmalar vergi xərclərini üstələyir.

Vergi güzəştinin iqtisadi effektivliyi güzəşt tətbiqinəticəsində iqtisadi agentlərin maliyyə imkanlarınınyaxşılaşmasını xarakterizə edir.

burada:İE – iqtisadi effektivlik;

– bu güzəşti istifadə edən vergi ödəyicilərinin tdövrü ərzində vergi daxilolmalarının cəmidir

– bu güzəşti istifadə edən vergi ödəyiciləriningüzəşt olmayan şəraitdə t dövrü ərzində vergi

daxilolmalarının cəmidirVergi güzəştinin iqtisadi effektivliyi güzəştin tətbiqi

nəticəsində iqtisadi effektin vergi xərclərinin cəminə mü-nasibəti kimi ifadə olunur.

Eiqt vahiddən kiçik olsa, güzəşt effektiv deyil, vahidəbərabər olsa, neytraldır və yalnız vahiddən böyük olduğuhalda daxilolmaların vergi xərclərini üstələyir.

Vergi güzəştinin büdcə effektivliyi təkcə vergi bazasınıngenişləndirilməsi nəticəsində büdcə daxilolmalarının artımıkimi yox, həm də güzəştlərin tətbiqi nəticəsində, iqtisadivə sosial sferanın inkişafı nəticəsində, həmin sahələrə

111


büdcə xərclərinin azaldılması və nəticədə büdcənin dahaçox sərbəst vəsaiti qaldığını nəzərdə tutur. Yəni büdcə ef-fekti fiskal, sosial və iqtisadi effektin cəminə bərabərdir.

Yəni:

Vergi güzəştinin büdcə effektivliyi güzəştin tətbiqinəticəsində büdcə effektivliyinin vergi xərclərinin cəminəmünasibəti kimi ifadə olunur.

Yəni:

Sbüdcə vahiddən kiçik olsa, güzəşt effektiv deyil, vahidəbərabər olsa, neytraldır və yalnız vahiddən böyük olduğuhalda daxilolmaların vergi xərclərini üstələyir.

Nəticə. Vergi güzəştinin hər bir göstəricisi kifayət qədərəhəmiyyətli olsa da, onlarda yalnız büdcə effektivliyi digərüçünü əhatə etdiyinə görə məcmu göstərici kimi çıxış edəbilər.

2.5.7. İnnovasiya yönümlü vergi güzəştlərinin effektivliyinin qiymətləndirilməsi

İnnovasiya yönümlü vergi güzəştlərinin növləri tətbiqolunduğu ölkədən asılı olaraq fərqlidir və müxtəlif şirkət -lərə müxtəlif şəraitdə fərqli təsir edirlər. Xarici ölkələrinvergi siyasətində müntəzəm olaraq baş verən dəyişikliklərbir tərəfdən vergi güzəştləri vasitəsilə innovasion fəaliy -

büdcə


112

yətin nəticəliliyi və effektivliyini tədqiq eləmək üçün böyükmaterial verir.

İnnovasiya fəallığının stimullaşdırılması üçün vergigüzəştlərindən istifadəyə qarşı müəyyən arqumentlər dəmövcuddur. Xüsusən də, təsərrüfat fəaliyyətinin subyekt -ləri innovasiya layihələrini onlara güzəştlərin verilməsindənasılı olmayaraq həyata keçirə bilərlər. Bu halda innovasiyafəaliyyətini həyata keçirən müəssisəyə vergi güzəştinin tət-biq olunması faktı heç bir təsir göstərmir, ancaq həminmüəssisənin vergi itkilərini azaldır.

Güzəştlərin tətbiqinin məhsuldarlığı məsələsinin həlliiki sualla ifadə olunur:

inflyasiya nəzərə alınmaqla bu və ya digər vergigüzəştinin tətbiqi elmi tədqiqat və araşdırmalara çəki -lən xərclərin məbləğinə nə qədər təsir göstərmişdir;

büdcənin məhrum olduğu məbləğlərin innovasiyafəaliyyətinə vergi güzəştləri tətbiq etməklə xərclən-məsi nə qədər effektlidir.

Daha dəqiq nəticələrin əldə edilməsi üçün statistikməlumatların işlənməsinə əsaslananlar analitik metoddanistifadə etmək olar.

Bu metod klassik reqressiya modelinə əsaslanır. Ehtimalolunur ki, tədqiqat və araşdırmaların xərc səviyyəsi t vaxtıərzində bir sıra dəyişənlərin funksiyasıdır. Belə dəyişənlərmüxtəlif faktorlar ola bilər - əvvəlki dövrdə tədqiqatlara vəaraşdırmalara çəkilən xərclərin səviyyəsi, gözlənilən pulaxınları, istehsal edilən məhsula gözlənən tələbat səviyyəsi,inflyasiya və s. ETTKİ-nə çəkilən xərclərin səviyyəsinətəsir edən amillərin seçilməsi, təklif edilmiş metodika üzrəgüzəştin məhsuldarlığının hesablanmasının əhəmiyyətlimərhələlərindən biridir. Bu məqsədlə, aşağıdakı kimi ifadəolunan reqressiya asılılığına baxılır:

Yt =B0 + B1*X11t + B2*X2t + B3*X3t + +B4*X4t + B5*X5t +B6*X6t + Ut ,

113



114

burada:Yt - t vaxtı müddətində tədqiqatlara və araşdırmalara çə -

ki lən xərclərin səviyyəsi;B0 – sabit toplanan - amillər arasında qeyri-funksional

əla qəni əks etdirən sabit;B1 – vergi güzəştindən istifadə olunmuş tədqiqat və

araşdırmalara çəkilən əlavə xərcləri ifadə edən əhəmiy -yətlilik əmsalı;

Xit –1, əgər vergi güzəşti istifadə edilirsə;0, əgər vergi güzəşti istifadə edilmirsə;

X2t-1, – t-1 dövründə tədqiqatlara və araşdırmalara çək-ilən xərclərin səviyyəsi;

X3t, – t dövründə məhsula gözlənilən tələb;X4t – t dövründə pul axınlarının ehtimal edilən saldosu;X5t – t ilində dövlət elmi təşkilatların birbaşa büdcə

maliyyələşməsinin həcmi;X6t – t ilində şirkətlər tərəfindən tədqiqat və araşdır-

maların həyata keçirilməsi üçün alınmış qrantlar və yardım-ların ölçüsü.

Dövlət dəstəyinin göstərilən formaları yüksək riskli layi - hələri,eləcə də ETTKİ-yə əlavə xərcləri stimullaşdıra bilər;

X2t, X3t, X4t, X5t, X6t, – hər bir şirkət və ya iqtisadi sub-yekt üçün t dövründə tədqiqatlara və araşdırmalara çəkilənxərclərin ölçüsünə təsir edən mümkün amillərdir. Müxtəliftədqiqatlarda belə dəyişənlərin sayı və növləri fərqlənəbilər;

B2, B3, B4, B5, B6, – dəyişənlərin əhəmiyyətlilik əmsallarıX2t, X3t, X4t, X5t, X6t, faktorları statistik emal nəticəsindəmüəyyən edilir;

Ut – təsadüfi (stoxastik) faktor.Bu modelin qiymətləndirilməsi üçün aşağıdakılar tələb

olunur:1) Tədqiqat və araşdırmaların səviyyəsinə təsir edən

amilləri müəyyən etmək;

115

2) Statistik məlumatlara əsaslanan müşahidə aparmaq; 3) Məlum qiymətləndirmə üsullarının birinin (misal

üçün, ən kiçik kvadratlar üsulu) köməyilə B0, B1, B2, B3, B4,B5, B6 və Ut-ni qiymətləndirmək. Beləliklə, konkret güzəştintətbiqi ilə, tədqiqatlara və araşdırmalara çəkilən xərclərindəyişməsini qiymət ləndirmək olar;

4) Güzəştin tətbiqi nəticəsində tədqiqat və araşdırmalaraçəkilən xərclərin artımı ilə güzəşt nəticəsində büdcənin itki -sini müqayisə etmək. Əgər xərclər itkiləri üstələyirsə, ondagüzəşt effektlidir. Əgər büdcə itkisi xərclərin artımınıüstələyirsə onda ETTKİ-nin birbaşa maliyyələşdirilməsidaha effektlidir;

5) Güzəştin təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlərin görül -məsi.

Ayrı-ayrı şirkətlər səviyyəsində tədqiqatın üstünlüyü alı-nan nəticələrin dəqiqliyindən ibarətdir. Məlumatlar dövr-lər üzrə ümumi göstəricilərdən ibarətdirsə, o zamanalınmış nəticələr daha az dəqiq ola bilər, digər tərəfdən,tədqiqat daha az əməktutumlu olacaq.


Vergi güzəştlərininvergi daxilolmalarınınhəcminə təsirinin müəyyən edilməsi


116

Vergi qanunvericiliyinə güzəştlərlə bağlı dəyişikliklərinedilməsi barədə təkliflərin hazırlanması və təqdim olunmasıprosesində ən vacib məsələlərdən biri həmin dəyişikliklərindövlət büdcəsinin vergi daxilolmalarının həcminə təsirininoperativ və düzgün müəyyən edilməsinin təmin olun-masından ibarətdir.

Bu məsələnin həlli üçün Vergi Məcəlləsinə ediləcəkəlavə və dəyişikliklərin vergi daxil ol malarına təsirininmüəyyən olunması ilə bağlı formulların hazırlanmasızəruridir.

1. Vergi Məcəlləsində fiziki və ya hüquqi şəxslərinvergiyə cəlb edilən gəlirlərindən tutulan gəlir və ya mən-fəət vergisinin dərəcəsinin azaldılması ilə bağlı dəyişiklik-lərin edilməsi nəticəsində vergi daxilolmalarında il ərzindəbaş verəcək azalmanın həcmi aşağıdakı kimi hesablanabilər:

H = G . (V2 – V1) burada:

G - fiziki və ya hüquqi şəxslərin xalis gəlirlərinin illikməbləği;

V2 - gəlir və ya mənfəət vergisinin yeni dərəcəsi; V1 - gəlir və ya mənfəət vergisinin əvvəlki dərəcəsi;H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

manın həcmi.

2.6.

Şəkil 1.1. Vergi Məcəlləsinin 101.3-cü maddəsi üzrə güzəştinhesablanması

Şəkil 1.2. Vergi Məcəlləsinin 105-ci maddəsi üzrə güzəştinhesablanması

117

2. Vergi Məcəlləsində ƏDV-nin dərəcəsinin azaldılmasıilə bağlı dəyişikliklərin edilməsi nəticəsində vergi daxilol-malarında il ərzində baş verəcək azalmanın həcmi aşağı-dakı kimi hesablana bilər:

H = D . (V2 – V1) – D . Əx/ç . K,burada:

D - ƏDV-yə 18 faiz dərəcə ilə cəlb olunan mallar (işlər,xidmətlər) üzrə dövriyyənin orta illik həcmi;

Əx/ç - əvəzləşdirilən ƏDV məbləğinin mallar (işlər, xid-mətlər) üzrə dövriyyədə xüsusi çəkisi;


V1 - ƏDV-nin əvvəlki dərəcəsi; V2 - ƏDV-nin yeni dərəcəsi; K - ƏDV-nin dərəcəsinin azalma əmsalı;H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

ma nın həcmi.3. Vergi Məcəlləsində aksiz dərəcələrinin azaldılması

ilə bağlı dəyişikliklərin edilməsi nəticəsində vergi daxilol-malarında il ərzində baş verəcək azalmanın həcmi aşağı-dakı kimi hesablana bilər:

H = D . (V2 – V1) burada:

D - il ərzində istehsal olunan aksizli malların həcmi vəya dəyəri;

V1 - aksizin əvvəlki dərəcəsi; V2 - aksizin yeni dərəcəsi; H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

ma nın həcmi.

4. Vergi Məcəlləsində torpaq vergisinin dərəcəsininazaldılması ilə bağlı dəyişikliklərin edilməsi nəticəsindəvergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azalmanınhəcmi aşağıdakı kimi hesablana bilər:



118

H = T . (V2 – V1) burada:

T - mülkiyyətdə və ya istifadədə olan torpağın yer-ləşdiyi ərazi və təyinatı üzrə sahəsi;

V1- verginin əvvəlki dərəcəsi;V2 - verginin yeni dərəcəsi;H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

manın həcmi.

5. Vergi Məcəlləsində mədən vergisinin dərəcələrininazaldılması ilə bağlı dəyişikliklərin edilməsi nəticəsindəvergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azalmanınhəcmi aşağıdakı kimi hesablanır:

H = D . (V2 – V1), burada:

D - il ərzində çıxarılan faydalı qazıntıların dəyəri və yahəcmi;

V1 - verginin əvvəlki dərəcəsi;V2 - verginin yeni dərəcəsi;H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

ma nın həcmi.

Şəkil 1.4. Vergi Məcəlləsinin 206-cı maddəsi üzrə güzəştinhesablanması

119


6. Vergi Məcəlləsində sadələşdirilmiş verginin dərəcə -sinin azaldılması ilə bağlı dəyişikliklərin edilməsi nəticə -sində vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal -manın həcmi aşağıdakı kimi hesablana bilər:

H = D . (V2 – V1), burada:

D - ümumi hasilatın və satışdankənar gəlirin illik məb -ləği;

V1 - verginin əvvəlki dərəcəsi;V2 - verginin yeni dərəcəsi;H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

manın həcmi.

7. Vergi Məcəlləsində gəlir vergisindən azad olunanməbləğin artırılması ilə bağlı dəyişikliklərin edilməsinəticəsində, vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcəkazalmanın həcmi aşağıdakı kimi hesablana bilər:

H= F . (G2 – G1) . V,burada:

F - güzəştdən istifadə edən fiziki şəxslərin faktiki sayı;G1 - güzəştin VM-ə dəyişikliklərin edilməsinədək olan

məbləği;

Şəkil 1.5. Vergi Məcəlləsinin 216-cı maddəsi üzrə güzəştinhesablanması


120

G2 - güzəştin VM-ə dəyişikliklərin edilməsindən sonrakıməbləği;

V - gəlir vergisinin dərəcəsi;H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

manın həcmi.

8. Vergi Məcəlləsində vergi güzəştindən istifadə edənşəxslərin əhatə dairəsinin genişləndirilməsi ilə bağlı dəyi -şikliklərin edilməsi nəticəsində vergi daxilolmalarında ilərzində baş verəcək azalmanın həcmi aşağıdakı kimihesablana bilər:

H= (F2 – F1) . G . V, burada:

F1 - güzəştdən istifadə edən fiziki şəxslərin VM-ə dəyi -şikliklərin edilməsinədək olan sayı;

F2 - güzəştdən istifadə edəcək fiziki şəxslərin VM-ə də -yi şikliklərin edilməsindən sonrakı sayı;

G - güzəştin məbləği;V - gəlir vergisinin dərəcəsi;H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

manın həcmi.


121



122

9. Vergi Məcəlləsində aylıq gəlirin güzəşt verilən aşağıhəddinin artırılması ilə bağlı dəyişikliklərin edilməsinəticəsində vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcəkazalmanın həcmi aşağıdakı kimi hesablana bilər:

H = F . Ə . A . V,burada:

F - aylıq gəliri 250 manatdan yeni müəyyən olunmuşhəddədək olan fiziki şəxslərin sayı;

Ə - əmək qabiliyyətli əhali üçün ölkə üzrə yaşayış mini -mumunun 1 misli;

V - gəlir vergisinin dərəcəsi;A - təqvim ili üzrə ayların sayı;H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

manın həcmi.

10. Vergi Məcəlləsində mənfəət vergisi üzrə güzəşt veri-lən fəaliyyət sahələrinin əhatə dairəsinin genişləndirilməsiilə bağlı dəyişikliklərin edilməsi nəticəsində vergi daxilol-malarında il ərzində baş verəcək azalmanın həcmi aşağı-dakı kimi hesablana bilər:

H = G . V . R / (100+R),burada:

G - güzəşt verilən sahədə fəaliyyət göstərən subyektlərinillik gəliri;

V - mənfəət vergisinin dərəcəsi;R - rentabellik norması;H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

manın həcmi.

11. Vergi Məcəlləsində güzəşt hüququnun verilməsiüçün müəssisənin işçilərinin ümumi sayında əlillərin və yasağlamlıq imkanları məhdud 18 yaşınadək şəxslərin faizhəddinin aşağı salınması ilə bağlı dəyişikliklərin edilməsinəticəsində vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcəkazalmanın həcmi aşağıdakı kimi hesablana bilər:

Şəkil 1.7. Vergi Məcəlləsinin 164-cü maddəsi üzrə güzəştinhesablanması

123

H = G . V . R / (100+R),burada:

G - işçilərinin ümumi sayında əlillərin və ya sağlamlıqimkanları məhdud 18 yaşınadək şəxslərin faiz həddi yenimüəyyən olunmuş həddən 50 faizədək olan müəssisələringəliri;

V - mənfəət vergisinin dərəcəsi;R - rentabellik norması;H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

manın həcmi.

12. Vergi Məcəlləsində ƏDV-dən azad olunan malların,işlərin və xidmətlərin əhatə dairəsinin genişləndirilməsi iləbağlı dəyişikliklərin edilməsi nəticəsində vergi daxilol-malarında il ərzində baş verəcək azalmanın həcmi aşağı-dakı kimi hesablana bilər:

H = D . V – D . Əx/ç ,burada:

D - VM-ə edilmiş dəyişikliklərə əsasən ƏDV-dən azadmallar (işlər, xidmətlər) üzrə dövriyyənin orta illik həcmi;

Əx/ç - əvəzləşdirilən ƏDV məbləğinin VM-ə edilmiş də -yi şikliklər şamil olunan mallar (işlər, xidmətlər) üzrə döv -riy yədə xüsusi çəkisi;



124

V - ƏDV-nin dərəcəsi;H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

manın həcmi.

13. Vergi Məcəlləsində ƏDV-yə 18 faiz dərəcə ilə cəlbolunan malların (işlərin, xidmətlərin) ƏDV-yə sıfır (0)dərəcəsi ilə cəlb olunan mallara (işlərə, xidmətlərə) aidedilməsi ilə bağlı dəyişikliklərin edilməsi nəticəsində vergidaxilolmalarında il ərzində baş verəcək azalmanın həcmiaşağıdakı kimi hesablana bilər:

H = D . V,burada:

D - VM-ə edilmiş dəyişikliklərə əsasən ƏDV-yə sıfır (0)dərəcəsi ilə cəlb olunan mallar (işlər, xidmətlər) üzrədövriyyənin orta illik həcmi;

V - ƏDV-nin dərəcəsi;H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

manın həcmi.

14. Vergi Məcəlləsində aksizdən azad olunan mallarınəhatə dairəsinin genişləndirilməsi ilə bağlı dəyişikliklərinedilməsi nəticəsində vergi daxilolmalarında il ərzində başverəcək azalmanın həcmi aşağıdakı kimi hesablana bilər:

H = D . V,burada:

D - VM-ə edilmiş dəyişikliklərə əsasən aksizdən azadolunan malların idxalının orta illik həcmi;

V - aksizin dərəcəsi; H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

manın həcmi.

15. Vergi Məcəlləsində əmlak vergisindən azad olunantəşkilatların əhatə dairəsinin genişləndirilməsi ilə bağlı də -

yişikliklərin edilməsi nəticəsində vergi daxilolmalarında ilərzində baş verəcək azalmanın həcmi aşağıdakı kimihesablana bilər:

H = Q . V,burada:

Q - VM-ə edilmiş dəyişikliklərə əsasən əmlak vergi -sindən azad edilən təşkilatların əsas vəsaitlərinin orta illikqalıq dəyəri;

V - verginin dərəcəsi; H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

manın həcmi.

16. Vergi Məcəlləsində əmlak vergisindən azad olunanfəaliyyət növlərinin (fiziki şəxslər üzrə) əhatə dairəsiningenişləndirilməsi ilə bağlı dəyişikliklərin edilməsinəticəsində vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcəkazalmanın həcmi aşağıdakı kimi hesablana bilər:

H = (B - F . 5000) . V,burada:

B - VM-ə edilmiş dəyişikliklərə əsasən əmlak vergi -sindən azad olunan fəaliyyət sahəsində istifadə edilən və

Şəkil 6.8. Vergi Məcəlləsinin 199.1-ci maddəsi üzrə güzəştinhesablanması

125



126

bu sahədə fəaliyyət göstərən fiziki şəxslərə məxsus bi-naların inventar dəyəri;

F - VM-ə edilmiş dəyişikliklərə əsasən əmlak vergi -sindən azad olunan fəaliyyət sahəsində sahibkarlıqfəaliyyəti göstərən fiziki şəxslərin sayı;

V - verginin dərəcəsi; 5000 - binaların inventar dəyərinin əmlak vergisinə cəlb

olunmayan hissəsi, manat;H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

manın həcmi.

17. Vergi Məcəlləsində ödənilməli olan əmlak ver-gisindən çıxılan məbləğin artırılması ilə bağlı dəyişiklik-lərin edilməsi nəticəsində vergi daxilolmalarında il ərzindəbaş verəcək azalmanın həcmi aşağıdakı kimi hesablanabilər:

H = F . (G2 – G1), burada:

F - güzəştdən istifadə edən fiziki şəxslərin faktiki sayı; G1 - güzəştin əvvəlki məbləği;G2 - güzəştin yeni məbləği;H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

manın həcmi.

18. Əmlak vergisi üzrə vergi güzəştindən istifadə edənfiziki şəxslərin əhatə dairəsi genişləndirildikdə vergi daxil -olmalarında il ərzində baş verəcək azalmanın həcmi aşağı-dakı kimi hesablana bilər:

H = (F2 – F1) . G,burada:

F1 - güzəştdən istifadə edən fiziki şəxslərin VM-ə dəyi -şikliklərin edilməsinədək olan sayı;

F2 - güzəştdən istifadə edəcək fiziki şəxslərin VM-ə də -yi şikliklərin edilməsindən sonrakı sayı;

127

G - güzəştin məbləği;H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

manın həcmi.

19. Vergi Məcəlləsində əmlak vergisindən azad olunanfəaliyyət sahələrinin (hüquqi şəxslər üzrə) əhatə dairəsiningenişləndirilməsi ilə bağlı dəyişikliklərin edilməsi nəticə -sində vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-manın həcmi aşağıdakı kimi hesablana bilər:

H = Q . V,burada:

Q - VM-ə edilmiş dəyişikliklərə əsasən əmlak vergi -sindən azad edilən fəaliyyət sahəsində istifadə olunan əsasvəsaitlərin orta illik qalıq dəyəri;


manın həcmi.

20. Vergi Məcəlləsində torpaq vergisindən azad olunantəşkilatların əhatə dairəsinin genişləndirilməsi ilə bağlı də -yi şikliklərin edilməsi nəticəsində vergi daxilolmalarında ilərzində baş verəcək azalmanın həcmi aşağıdakı kimihesablana bilər:

H = T . V,burada:

T - VM-ə edilmiş dəyişikliklərə əsasən torpaq vergi -sindən azad edilən təşkilatların mülkiyyətində və ya isti-fadəsində olan torpaq sahəsinin ölçüsü;


manın həcmi.

21. Vergi Məcəlləsində ödənilməli olan torpaq vergi -sindən çıxılan məbləğin artırılması ilə bağlı dəyişikliklərin



128

edilməsi nəticəsində vergi daxilolmalarında il ərzində başverəcək azalmanın həcmi aşağıdakı kimi hesablana bilər:

H= F . (G2 – G1), burada:

F - güzəştdən istifadə edən fiziki şəxslərin faktiki sayı; G1 - güzəştin əvvəlki məbləği;G2 - güzəştin yeni məbləği;H - vergi daxilolmalarında il ərzində baş verəcək azal-

manın həcmi.

KİÇİK Və ortA BİZNESİN

İNKİşAFıNdA VErgİ

təNZİMləNMəSİ

III fƏSİL

Kiçik və orta biznes sahəsində inkişaf etmiş və etməkdəolan ölkələrin təcrübəsinin təhlili göstərir ki, onun inkişafıiqtisadi, təşkilati-idarəetmə, sosial-psixoloji və bu kimiamillərlə əlaqədar olaraq səmərəliliyin təmin olunmasın-dan birbaşa asılıdır.

Məşhur iqtisadçı alimlərdən A.Smit, D.Rikardo,C.Keyns, A.Marşal və başqaları azad bazar iqtisadiyyatışəraitində sahibkarlığın rolunu qeyd edərkən onlar arasındakiçik və orta sahibkarlığın xüsusi çəkisini ayrıca vurğu-lamışlar. Onların fikrincə, bu biznesin inkişafını səciy -yələndirən amilləri qruplaşdırmaqla kiçik və orta biznesininkişaf etdirilməsinin aşağıdakı üstünlüklərini müəyyənetmək olar:

- fəaliyyətdə və qərar qəbul etməkdə çeviklik və opera-tivlik;

- yerli şəraitə adaptasiya qabiliyyəti; - məşğulluğun təmin olunmasında aktivlik və xüsusi

çəkinin yüksək olması;- istismar xərclərinin yüksək olmaması;- fəaliyyətin asılı olmaması;- yüksək maddi müvəffəqiyyət imkanı;- şəxsi müvəffəqiyyət imkanı.Göstərilən üstünlüklərə əsaslanaraq qeyd etmək olar ki,

130


Kiçik və orta biznesinnəzəri-metodolojiəsasları

3.1.

kiçik və orta müəssisələrin ölçüləri yol verir ki, az bir müd-dətdə, ucuz yeni təchizat vasitələri ilə təmin edilsin, yenitexnologiya tətbiq edilsin və sınaqdan keçirilsin, istehsalınmüəyyən aşınmış hissəsi ixtisar olunsun, yüksək texno -logiyalı əməklə əl əməyinin optimal nisbətinə nail olun-sun.

Bu baxımdan hesab olunur ki, yüksək ixtisaslı işçilərdən,tədqiqatçılardan, kapital tutumlu fondlardan və avadan-lıqlardan istifadə edən iri şirkətlərə nisbətən kiçik və ortamüəssisələr daha səmərəli olur və sosial-iqtisadi problem-lərin həlli üzrə gözlənilən nəticələrə qısa müddətdə nailolu nur.

Kiçik və orta biznesi səciyyələndirən bir neçə amil xü-su si qeyd edilməlidir. Bunlara aşağıdakıları aid etmək olar:

- bazarda rəqabətin dəyişməsinə daha çevik reaksiya ver-mək;

- müştəriləri yaxından tanımaq;- yerli bazara daha yaxın olmaq;- çevik qərar qəbul etmək;- elmi-texniki tələblərə tez adaptasiya olunmaq və uy -

ğunlaşmaq.Tədqiqatçıların və iqtisadi inkişafla məşğul olan insti-

tutların rəyinə görə, kiçik və orta müəssisələrin fəaliyyə -tində təşkilati-idarəetmə amilini ön plana çəkən xüsusiyyətondan ibarətdir ki, müəssisənin miqyası kiçik olduqda o,hər cür bürokratçılıqdan azaddır və real istehsal problemləriilə məşğul olmaq üçün daha geniş imkana malikdir.

Kiçik iqtisadi subyektdə sosial-psixoloji mühitin yaxşı -laşdırılması nisbətən asandır. Bu zaman işçilər ümumi mə-nafe naminə bütün imkanlardan istifadə etməyə hazırolurlar. Həmçinin, ayrı-ayrı şəxslərin xüsusiyyətləri nəzərəalınmaqla çevik kadr siyasətini yürütmək mümkün olur.Kiçik kollektivlərdə birgə səylər daha uğurlu olur və daxiliməsələləri asan idarə etmək mümkündür.

131


Göstərilənlərlə yanaşı, iqtisadçı alimlər kiçik və orta biz-nesin bir sıra mənfi xüsusiyyətlərinin olduğunu da qeydedirlər. Bu xüsusiyyətlərə aşağıdakılar aid edilir:

- iqtisadi dəyişikliyə yüksək dərəcədə həssas olması;- maliyyə problemləri;- iri məbləğdə maliyyə ehtiyatlarına malik olmaması;- məhsulların rəqabət qabiliyyətliliyinin nisbətən aşağı

olması; - işçilərin müəssisəyə cəlb edilməsinin çətinliyi;- sosial müdafiənin zəif olması;- işgüzar menecerlərin kifayət dərəcədə səriştəli olma-

ması və s. Bütövlükdə kiçik və orta biznesin müsbət xüsusiy -

yətlərinin üstünlüyünü nəzərə alaraq, hazırda kiçik və ortasahibkarlığın inkişafının sürətləndirilməsi, bu sektorunsəmərəli bazar iqtisadiyyatı sisteminin formalaşmasında vəbeynəlxalq iqtisadi mühitə uyğunlaşmasında, ölkənin iqti-sadi və sosial problemlərinin həllində rolunun güclən -dirilməsi dövlətin iqtisadi siyasətinin prioritet istiqa -mətlərindən biri kimi dəyərləndirilir. Kiçik və orta sahib -karlığın inkişafına ölkənin iqtisadi inkişaf siyasətinin tərkibhissəsi kimi baxılır.

İqtisadiyyatda çeviklik və uyğunlaşma xüsusiyyətlərinəgörə kiçik və orta müəssisələrin əlverişliliyi bu sahədə müx-təlif formalı müəssisələrin təşkilini şərtləndirilmişdir. Bumüəssisələrdən Vençur firmalar daha geniş yayılmışdır.Vençur firmalar - kiçik innоvasiya müəssisələri içərisindəxüsusi yer tutur və оnlara çоx vaxt «riskli firmalar» deyilir.Ümumiyyətlə Vençur sözünün mənası (ingilis dilində -Venture) risk etmək, riskli fəaliyyət deməkdir. Vençur fir-malar – böyük investisiya layihələrinin tərkib hissəsi olaraqyeni məhsul və xidmətlərin tədqiq edilməsi, hazırlanmasıvə istehsalı, innovativ layihələrin yerinə yetirilməsi is-tiqamətində ixtisaslaşırlar. Bu firmaların yaradıcıları alim-

132


lər-tədqiqatçılar, mühəndislər və ixtiraçılardır. Vençur fir-malar əsasən elmtutumlu və innovativ sahələrdə daha genişyayılmışdır. Bir qayda olaraq Vençur firmalar bir neçəhüquqi və fiziki şəxsin müqavilələri və vəsaitləri əsasındayaradılır.

Vençur biznesini investisiyalaşdırma fоrması başqa in-vestisiyalaşdırma fоrmasından fərqlənir. Vençur biznesinəmaliyyə vəsaiti zəmanətsiz, material təminatı оlmadanqоyulur, оdur ki, investоrlar daha böyük riskə gedirlər.

Müasir kiçik vençur müəssisələr çevik və səfərbər struk-turlara malik оlub yüksək və məqsədyönlü fəallığına görəfərqlənirlər. Bununla əlaqədar inkişaf etmiş dövlətlərVençur firmaların fəaliyyətini təşviq edir və hərtərəflidəstəkləyirlər.

Vençur firmalarının təsis edilməsində Vençur (riskli)kapital vasitəçi rоlunu оynayır. Vençur kapital – əsaslıqоyuluşun riskli оlmasını əks etdirir. Vençur kapital – yenifəaliyyət sahələrinə qоyulan böyük risklərlə bağlı in-vestisiyadır. Vençur kapital əsaslı qоyuluşun daha tezödənilməsi hesabı ilə bir-biri ilə əlaqədar оlmayan in-vestisiya layihələrinə qоyulur. Əsaslı qоyuluş bir qayda оla-raq, müəssisə-müştərilərin səhmlərinin bir hissəsininalınması yоlu ilə həyata keçirilir və ya bоrcların səhmlərəkоnversiya edilməsi hüquqlarını özündə saxlamaq şərti iləоna bоrc verir. Kapitalın riskli qоyuluşu yeni texnоlоgiyasahələrində kiçik innоvasiya firmalarının maliyyələşdiril -məsi zərurəti ilə bağlıdır. Riskli kapital özündə bоrc, səhm -dar, sahibkarlıq kapitallarını cəmləşdirir.

133


İqtisadiyyatın dinamik inkişafının təmin edilməsində vəonun davamlı xarakter daşımasında kiçik və orta biznesininkişafı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu biznesin inkişafıbir tərəfdən əhalinin gəlirlərini artırır, digər tərəfdən isəyeni iş yerlərinin yaranmasına, məşğulluq səviyyəsinin art-masına təsir göstərir. Onun inkişafı məşğulluq strategiyası -nın həyata keçirilməsinin əsas tərkib hissələrindən biridir.İqtisadi inkişafın təmin edilməsində, real sektorun rolu əsasamillərdən biridir. Real sektorun inkişafı isə əmək bazarınıngenişlənməsini, bu isə öz növbəsində daha mobil xarakterdaşıyan kiçik və orta sahibkarılığın yeni prinsiplər əsasındaformalaşmasını nəzərdə tutur.

Son zamanlar dünya iqtisadiyyatının inkişafında başverən qloballaşma və inteqrasiya xüsusiyyətlərinin təhliligöstərir ki, kiçik və orta sahibkarlığın yüksək inkişafı hissedilməkdədir. Bu proses xüsusilə böyük miqdarda maliyyəvəsaitlərinə, avadanlıqların və əmək ehtiyatlarının böyükhəcminə o qədər də ehtiyac olmayan sferalarda mövcudolur. İstehsalın kiçik formalarının səmərəli fəaliyyət göstər-mək imkanları iri istehsalla müqayisədə bir sıra üstünlük-lərə malikdir.

Kiçik müəssisələrin yaradılması və inkişafı eyni za-manda istehlak bazarının təmin edilməsinə, ixrac poten-sialının yüksəldilməsinə, yerli xammal ehtiyatlarından

134


İqtisadi inkişafda kiçik və orta biznesinrolu

3.2.

səmərəli istifadə edilməsinə aparan magistral yol hesabedilir. Lakin kiçik və orta sahibkarlığın inkişafının təminedilməsinə və iqtisadi inkişafın stimullaşdırılmasına həmmakro və həm də mikro səviyyələrdə maneələr mövcuddur.

Makro səviyyədə bu maneələri aqreqasiya olunmuş for-mada aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar:

hər bir şəxsin sahibkarlıq fəaliyyəti sahəsində təşəb-büskarlıq bacarığının və səmərəli əməyinin tətbiqiimkanlarının məhdudluğu;

effektiv əməyə olan tələbatın genişləndirilməsi üçüniqtisadi-institusional mühitdə çatışmazlıq;

əmək bazarında əməyə olan tələblə onun təklifiarasında olan uyğunsuzluğun mövcudluğu.

Mikro səviyyədə isə bu maneələri aşağıdakı kimi qrup -laşdırmaq olar:

maliyyə mənbələrinə çıxışın məhdud olması; vergi öhdəliyinin yerinə yetirilməsində vaxt itkisinin

mövcudluğu; inzibati maneələrin mövcudluğu; lisenziyanın əldə olunmasındakı çətinliklər.Kiçik müəssisələr təkcə istehsal sferasında deyil, həm

də müəssisələr üçün əlverişli olmayan məhsul buraxılışındada səmərəlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, kiçik və orta biz-nesin inkişafı iqtisadiyyatı təbii resurslardan asılı vəşaxələnməmiş ölkələr üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Bundan əlavə kiçik müəssisələrin səmərəliliyi son məhsu-lun istehsalı üçün zəruri olan yarımfabrikatın və s. bu-raxılışında da özünü göstərir. Bütün bunlar isə cəmiyyətiniqtisadi həyatında kiçik müəssisələrin rolu və yerininmüəyyən edilməsinə inkaredilməz amil kimi kompleksyanaşmanın zəruriliyini tələb edir. Kiçik və orta müəs-sisələrin fəaliyyətinə əsaslanan sahibkarlığın çox böyükehtiyat mənbələri mövcuddur.

Bu amillər göstərir ki, kiçik və orta müəssisələrin fəa -

135


liyyətinə əsaslanan kiçik sahibkarlıq ictimai-zəruri əməyintəşkilinin yeni forması olub bütün ölkələrdə sosial-iqtisadimənafelərə cavab verir. Bu fəaliyyət növü istər bütövlükdəölkənin iqtisadiyyatı üçün və istərsə də fərdi qaydada ayrı-ayrı vətəndaşlar üçün eyni dərəcədə əlverişli olduğundandövlət tərəfindən tanınır və yardım edilir. Kiçik müəs-sisələrə əlavə əməyə əsaslanan ictimai istehsal prosesləridə daxil olur. Bu zaman isə yeni dəyər yaratmaqla milligəliri və milli sərvəti artırmaq olur. İnkişaf etmiş ölkələrinzən gin təcrübəsi göstərir ki, kiçik sahibkarlıq indi və gə -ləcəkdə də səmərəli iqtisadi inkişafın ən mühüm mənbələriolacaqdır. Eyni zamanda, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafıəhalinin məşğulluğunun təmin edilməsinin, yeni iş yerlə -rinin açılmasının əsas mənbəyidir. Ona görə də kiçik müəs-sisələrin inkişafına əksər ölkələrdə yardım göstərilir.

Ölkəmizdə kiçik və orta sahibkarlığın dövlət tərəfindəntənzimlənməsi sahəsində bir çox işlər görülmüş və müvafiqdövlət proqramları qəbul edilmişdir.

Gələcəkdə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan tədbirlərsırasında kiçik və orta sahibkarlıq üçün təhsil, məsləhət vəinformasiya xidmətlərinin təşkili, kiçik və orta biznesləməşğul olan sahibkarlar üçün vergi yükünün azaldılmasını,xüsusi razılıq (lisenziya) tələb olunan fəaliyyət növlərininsayının azaldılmasını, hüquqi şəxslərin qeydə alınma prose-durunun sadələşdirilməsini, sahibkarlıq fəaliyyətinə əsassızmüdaxilələrin qarşısının alınması üçün müəyyən tədbirlərinhəyata keçirilməsini, kiçik sahibkarlar üçün mikrokreditlərverilməsi prosesinin genişləndirilməsini və s. göstərməkolar.

136


Kiçik müəssisələrin çevikliyi, 3.1 və 3.2-ci bölmələrdəqeyd olunmuş bir çox digər üstünlükləri beynəlxalq təcrü -bədə də xüsusi qeyd olunur. İnkişaf etmiş və inkişaf et-məkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatında kiçik müəssisələrmüxtəlif adlar altında fəaliyyət göstərirlər. Belə ki, Al-maniyanın iqtisadiyyat elmində kiçik müəssisələr ortamüəssisələrdən fərqlənmir və «Mittelştant» adı ilə bu müəs-sisələrə «orta təbəqə» kimi baxılır, lakin digər ölkələrdə,xüsusilə ABŞ-da və İngiltərədə «kiçik biznes və kiçikfirma», Fransada «sənətkarlıq», Latin Amerikasında «kiçiksənaye», Afrikada «kiçik istehsalat», bəzi ölkələrdə qeyri-formal sektor, Polşada «kiçik biznes», Macarıstanda «kiçikbiznes və yardımçı təsərrüfat», yeni müstəqillik əldə etmişkeçmiş sovet respublikalarının hamısında «kiçik sahibkar-lıq və kiçik biznes» adlandırılır. İstər Qərb, istərsə də sabiqSovet tədqiqatçıları kiçik müəssisələri öyrənərkən onları yakiçik firma, ya da kiçik biznes adlandırırlar.

Bütün yuxarıda qeyd olunan ölkələrdə kiçik və orta biz-nesi xarakterizə edən parametrlərin müxtəlifliyinə və əhatədairəsinin fərqliliyinə baxmayaraq onların təsnifləşdirilməmeyarları, demək olar ki, eynidir.

Almaniyada kiçik, orta və iri müəssisələr ayrı-ayrısahələr üzrə işləyənlərin sayına, satılan əmtəələrin və

137


Kiçik və orta biznesininkişafında beynəlxalq təcrübə

3.3.

göstərilən xidmətlərin həcminə görə təsnifləşdirilir. Fəa -liyyət sahələrində dövriyyə kapitalının spesifik xüsu -siyyətləri nəzərə alınmaqla kiçik biznesi müəyyən edənmeyarlar dəqiq hədlərə ayrılmışdır. Məsələn, sənayedədövriyyə kapitalı uzun müddətli olan sahələrdə kiçik biz-nesin fəaliyyət göstərməsi üçün böyük ilkin kapital tələbolunur. Məşğul olanların say meyarının fərqlənməsisayəsində kiçik müəssisələrin forması dəyişir. Sənayedəkiçik müəssisələri müəyyən edən meyarlar (işçilərin sayıvə satışın həcmi) nəqliyyat və xidmət sahələrində ortamüəssisələri müəyyən edən meyarlarla eynidir. Deməli,kapital qoyuluşu firmanın ölçüsünün müəyyən edilməsindəmühüm rol oynayır və bu ölçü ölkələrdən asılı olaraq şərtixarakter daşıyır. Kiçik biznesin sürətli inkişafı vəgenişləndirilməsinin əsasını hər şeydən əvvəl, istehsalaelmi-texniki tərəqqinin obyektiv amil kimi təsiri, həmçininiqtisadi, təşkilati və sosial səbəblərin də təsiri təşkil edir.Eyni zamanda kiçik və iri müəssisələr bir-birini inkar etmir,əksinə, bir-birini tamamlayır.

Məsələn, ABŞ firmalarının 97%-i (kənd təsərrüfatı sahə -sindən başqa) rəsmi olaraq kiçik kateqoriyasına aid edilir.Bunların əksəriyyəti kiçik müəssisələrdir, Kiçik firmaların90%-ində 5 nəfərdən az işçi çalışır. 80%-ində isə işçilərinsayı 10 nəfərdən çox deyildir.

Kiçik fimaların 20%-ndə illik satışın həcmi 500 min dol-lara yaxındır, 80%-ində isə 100 min dollardan artıq deyil -dir. Buna baxmayaraq Amerikanın məcmu məhsulunun40%-i və özəl sektorun məcmu məhsulunun yarısı kiçikbiznesin payına düşür.

Eyni zamanda kiçik firmalarda çalışan işçilərin sayı işqabiliyyətli ümumi işçilərin sayının 58%-ni təşkil edir. Sonzamanlar yaradılan yeni iş yerlərinin 80%-i kiçik firmalarınpayına düşür. 80-ci illərin ortasında kiçik biznes birbaşa,yaxud dolayı yolla 100 milyon Amerika vətəndaşının

138


yaşayışını təmin etmişdir. ABŞ-ın statistik hesabatlarındagöstərilmişdir ki, topdansatış ticarət sahəsində kiçik biz-nesə məhsul satışından qazanılan illik gəliri 0.5-2 milyondollar olan firmalar aid edilir. Pərakəndə satış sahə sində 2milyon dollara qədər, tikintidə 7.5-12 milyon dollar, rabitəsahəsində 2-3 milyon dollar, anbar təsərrüfatında işçilərinsayı 500 nəfərədək olan təşkilatlar da kiçik biznesə aidedilir. Sənayenin müxtəlif sahələrində işçilərin sayı 250-1500 nəfərədək olan firmalar da kiçik biznesə daxildir.

ABŞ-da biznes fəaliyyətinin əsas subyekti şəxsi, tərəfmüqabilli və şirkət tipli üç formada xüsusi firmalardır.

Beynəlxalq təcrübədə kiçik müəssisələr nəinki işsizliyinaradan qaldırılması və sosial problemlərin həlli vasitəsikimi, həm də iqtisadiyyatın tənzimlənməsi aləti kimi dətəşkil edilə bilər. Məsələn, inhisar əleyhinə təşkilatın qərarıilə, yaxud da müəssisələrin yenidən təşkili məqsədiləyaradılan kiçik biznes subyektlərindən geniş istifadə olunur.

Kiçik biznesin ən sadə forması elə firmalardır ki, onlarıntəsərrüfatçılığı vahid şəxsin əlindədir.

Tərəf-müqabilli firmaların birgə idarəedilməsi öz ara -larında müqavilələr bağlamış iki və yaxud ikidən çox şəxstərəfindən ola bilər. Şirkət tipli biznes subyekti isə iri vəorta biznes xüsusiyyətinə malikdir. ABŞ-ın bütün şirkət -lərinin 90%-i kiçik şirkətlərdir və bunların 98%-i ailəyəməxsusdur. Şirkətlərin formal idarə edilməsi, tələbə uyğunolaraq onun sahibindən ayrı olmalıdır.

Yaponiyada kiçik biznesin təşkili təcrübəsi xüsusi maraqdoğurur. Bu sahəyə reallaşan sənaye məhsulunun 55%-i,topdansatış ticarəti həcminin 60%-i və pərakəndə satışhəcminin 80% -i düşür.

Emaledici sənaye sahəsində 6,5 milyon kiçik müəssisəfəaliyyət göstərir, başqa sözlə, ümumi sayın 99%-i kiçikbiznesə aiddir, təxminən 40 milyon adam bu sahədə çalışır,yaxud bütün işçilərin 80%-dən artıq hissəsi kiçik firmalarda

139


çalışırlar. Ayaqqabı, tikiş, dərman istehsalı, dəstləyici mə-mulatlar və konstruksiyalar, tikinti və xidmət sferasında(texnikaya xidmət də daxil oimaqla) kiçik müəssisələr xü-susi rola malikdir.

Müəssisələr qəbul edilmiş əsas kapitalın ölçüsünə,işçilərin sayına və sahə mənsubiyyəti əlamətlərinə görəkateqoriyalara ayrılırlar.

Hasilat və emal sahələrində, nəqliyyatda, rabitə və tikintimüəssisələrində kapitalı 100 milyon ienədək (660 min dol-lar) və işçilərin sayı 300 nəfərədək olan, topdansatışticarətində müvafıq olaraq 30 milyon ien (200 min dollar)və 100-ə qədər işçisi olan, pərakəndə ticarət və xidmətsferasında 10 milyon ienədək (66 min dollar) və əlliyədəkişçisi olan müəssisələr orta və kiçik firmalara aid edilir.

Yaponiyada kiçik müəssisələr öz məhsullarına və xid-mətlərinə görə yüksək rəqabətlilik qabiliyyətinə nail ol-muşlar. Onların dövlət, ictimai və fərdi maliyyə təşkilatlarıilə əlaqələri qarşılıqlı faydaya əsaslanır.

Yaponiyada kiçik müəssisələrə məqsədli büdcə maliy -yələşdirilməsi də tətbiq edilir. Bir çox nazirliklərin və idarə -lərin xərc smetasında xüsusi xərc maddələri vardır ki, buda hər il kiçik müəssisələrə maliyyə vəsaiti ayrılması üçünnəzərdə tutulur. 1989-cu ilin maliyyə ilinə kiçik biznesinsaxlanılması xərcləri təxminən ümumi büdcə xərclərinin3%-ni təşkil edir.

Bu vəsaitlərin əsas hissəsindən milli maliyyə şirkəti,kiçik biznesin maliyyələşdirilməsi şirkəti, kiçik bizneskreditinin sığorta şirkəti və digər təşkilatlar əmanət kimi is-tifadə edirlər. Bu təşkilatlardan vəsaitlər xüsusi kommer-siya-investisiya, sığorta və digər şirkətlərin banklarına daxilolur. Bundan başqa, maliyyə ehtiyatları ölkənin və regio-nun kiçik işgüzarlığının inkişafı ilə maraqlanan yerlihakimiyyət orqanlarının, şirkətlərin maliyyə və sığorta in-situtlarının yatırdıqları əmanət hesabına yaradılır.

140


Yaponiya hökuməti kiçik biznesin aşağıdakı əsas xü-susiyyətlərini daimi nəzarətdə saxlayır və həllində dəstəkgöstərir:

1) kiçik və orta müəssisələrin inkişaf proq ramının dövləthesabına maliyyələşdirilməsi imka nının yaradılması;

2) yaradılan müəssisələrin yüksək texnoloji səviyyəsininöz daxili imkanları hesabına təmin edilməsinin qeyri-mümkünlüyünün əksəriyyətinin dar ixtisaslaşdırlmışmüəssisələr olduğundan onların yüksək məhsuldarlığamalik az əmək tutumlu texnologiya tələb etdiyininnəzərə alınması;

3) ölkədə sənaye riskinin və kreditinin hər hansı sığortasisteminin olmaması (bu, xüsusilə, kiçik və orta müəs-sisələr üçün daha vacibdir, belə ki, onların investisiyaxarakterli işləri daha çoxdur, maliyyə imkanları isəaşağıdır);

4) işgüzarlıq biliyinə və bacarığına malik mütəxəssis-lərin çatışmaması;

5) kiçik biznesi hər cür gözlənilməzlikdən və müflis-ləşmədən qoruyan sığorta mexanizminin və yardımtəşkilatlarının olmaması.

Yaponiyada kiçik biznesin maliyyələşdirilməsi üçünolan büdcə vəsaitinin xeyli hissəsi dövlət investisiya və is-tiqraz proqramının tərkibində xüsusi büdcə hesabına daxilolur. Proqramın gəliri-poçt əmanət kassaları, insan həya -tının sığortasının poçt fondu, təqaüd fondu, təyinatlı dövlətistiqrazının buraxılışı hesabına formalaşdırılır.

Məlumdur ki, kiçik və orta müəssisələrə кredit almaq birо qədər də asan olmur. Borcun ödənilməsi imkanının ol-ması haqqında təminat verilməlidir. Hətta onu almaqmümkün olarsa belə, iri müəssisəyə nisbətən bu kreditinfaiz dərəcəsi yüksək olur. Yaponiyada kiçik müəssisələrəverilən kredit iri müəssisələrə verilən kreditdən 1% yüksəkolur. Kredit təminatının cavabdehliyini öz üzərinə götürən

141


xüsusi assosiasiyalar yaradılır ki, bunlar da kommersiyaəsasında fəaliyyət göstərən ictimai təşkilatlardır.

Təminat verməyə görə, assosiasiya ssuda məbləğinin birfaizini alır. Bu vəsait və həmçinin üzv yazılmağa görə kiçikbiznes tərəfindən verilən üzvlük haqqı hesabına onlar özsığorta fondlarını yaradırlar. Eyni zamanda, zəmanət məb -ləğinin 70-80% kiçik biznes kreditinin sığortası şirkətitərəfindən sığorta edilir.

Kiçik və orta biznesin inkişafına yönəldilən vəsaitinyaradılmasında büdcədən də istifadə edilir. Müəssisə özborcunu ödəyə bilmədikdə, kredit tam həcmdə zəmanətverən tərəfindən ödənilir. Zəmanət verən isə öz növbəsindəödənilən məbləği müəssisədən tələb etmək şərtilə zəmanətməbləğini müvafiq təşkilatlardan alır. Kredit zəmanəti as-sosiasiyalarının fonduna daxil olan vəsait yerli hakimiyyəttəşkilatlarına da bildirilir ki, onlar da, həmçinin bu təşki-latların işlərinə nəzarət edə bilsin. Bütün bunlar kiçik firmasahibkarlarının kredit almaq imkanlarının asanlaşdırıl-masına köməklik göstərir. Kredit faizinin yüksəldilməsimüəssisələri öz istehsal xərclərini aşağı salmağa vadar edirvə kreditin müəyyən hissəsi kiçik müəssisələrə qoyulanvergilərin azaldılması yolu ilə müvazinətləşdirilir.

Vergilər müəyyən edilərkən gəlirin məbləğinin nəzərəalınması, hər şeydən əvvəl, istehsalda inhisar əleyhinə va-sitə kimi istifadə edilir. Gəlir güzəştləri məlum fəaliyyətnövlərini və istiqamətlərini həvəsləndirmək məqsədilə yeri-nə yetirilir. Assosiasiyanın ehtiyat fondlarının yaradıl-masına yönəldilən vəsaitdən vergi alınmır. Mütərəqqiavadanlıqların dəyərinin müəyyən hissəsinə vergi güzəştləriedilir, vergi güzəştlərinin məbləği mütərəqqi avadanlıqlarınmüəyyən hissələrinin dəyərini ödəmək üçün nəzərdə tutu-lur və sürətli amortizasiya tətbiq edilir. Kiçik və orta müəs-sisələr vergi güzəşlərindən yerli vergilərin ödənilməsizamanı istifadə edirlər. Əgər şirkətin gəliri 3,5 milyon

142


iendən azdırsa, onda yerli büdcəyə 6% vergi verilməlidir,gəlir 3,5-7 milyon ien olduqda vergi faizi 9, yeddi milyon-dan artıq olduqda isə bu verginin məbləği 12% olur.

Azərbaycanda kiçik biznesi əsasən ictimai təşkilatlarınmüəssisələri, kooperativlər, məsləhət firmaları, kiçik müəs-sisələr təmsil edirlər. Son vaxtlar xüsusi mülkiyyət əsasındatəşkil edilmiş kiçik biznes və vençur biznesinin inkişafınəzərəçarpacaq dərəcədə sürətlənmiş, işçilərin sayı, is-tehsalın ölçüsü, fəaliyyət müstəqilliyi kimi meyarlara görəsəhmdar cəmiyyətlərinin müəyyən hissəsi də kiçik biznesəaid edilə bilər.

143


Hər bir ölkə iqtisadi fəaliyyətində kiçik sahibkarlıq sub-yektlərinin inkişafına xüsusi diqqət yetirir. İnkişaf etmişölkələrdə kiçik və orta müəssisələr ümumi müəssisələrin75%-ni təşkil etməklə, milli məhsulun 2/3 hissəsini istehsaledirlər. MDB ölkələrində isə kiçik və orta müəssisələrininkişafı hələ də qənaətbəxş səviyyədə deyil. Buna baxma-yaraq, son illər bu sahədə müşahidə edilən tərəqqi ölkə iqti-sadiyyatının sürətlə inkişafında kiçik və orta sahibkarlıqsubyektlərinin özünəməxsus rolunun dəyişən iqtisadi mühi -tə daha tez uyğunlaşması, müasir texnologiyaları istehsalatasürətlə tətbiq etmə imkanları və ən əsası əhalinin əksər his -səsinin məşğulluğunda əvəzolunmaz rolu post-sovet ölkə -ləri tərəfindən diqqətdə saxlanıldığını söyləməyə əsas verir.

MDB dövlətləri üzrə müvafiq qanunvericiliklərin təhliligöstərir ki, kiçik və orta biznesin müəyyənləşdirilməsi me-yarı kimi əsasən iki göstəricidən (orta illik işçi sayı vədövriyyə) istifadə olunur. Bəzi üzv dövlətlərdə isə qeyd olu-nan iki meyardan əlavə aktivlərin balans dəyəri meyarı dageniş istifadə olunur. Qeyd olunan meyarlara görə MDBölkələrində kiçik və orta biznes subyektləri 3 qrupda təsni-fləşdirilir:

- mikro müəssisələr;- kiçik müəssisələr;- orta müəssisələr.

144


Kiçik və orta biznesinMDB ölkələri üzrə təhlili

3.4.

Aşağıdakı cədvəllərdə MDB-yə üzv dövlətlərin bir qis-mində istifadə olunan meyarlar göstərilmişdir.

145


Cədvəl 1.10. Azərbaycanda iqtisadi fəaliyyət növləri üzrəkiçik sahibkarlıq subyektlərinin müəyyənləşdirilməsi meyar -larının hədləri

Cədvəl 1.11. Belarusda kiçik və orta sahibkarlıq subyekt -lərinin müəyyənləşdirilməsi meyarları

Cədvəl 1.12. Moldovada kiçik və orta sahibkarlıq subyekt- lərinin müəyyənləşdirilməsi meyarları

Sahibkarlıq kateqoriyası İşçilərinorta siyahısayı (nəfər)

İllik dövriyyə(ƏDV, aksiz daxil

olmadan)

Sənaye və tikinti < 50 ≤ 500 min manat

Kənd təsərrüfatı < 25 ≤ 250 min manat

Topdansatış ticarət < 15 ≤ 1 mln. manat

Pərakəndə satış ticarət,nəqliyyat, xidmət və digəriqtisadi fəaliyyət növləri

< 10 ≤ 250 min manat

Kiçik və orta sahibkarlıq subyektləri İşçilərin sayı

Mikro sahibkarlıq subyektləri 15 nəfərədək

Kiçik sahibkarlıq subyektləri 16-100 nəfərədək

Orta sahibkarlıq subyektləri 101-250 nəfərədək

Kiçik və ortasahibkarlıqsubyektləri

İşçilərin sayı

Satış gəlirləri,ötən il

Aktivlərin balans dəyəri,

ötən il1 2 3 4

Mikro müəssisələr

9nəfərədək

243,1 min dollardan artıq

olmamaqla

243,1 min dollardan artıq

olmamaqla

Kiçik müəs-sisələr

49nəfərədək

2 025,9 min dollardan artıq

olmamaqla


olmamaqla

Məlum olduğu kimi, kiçik və orta biznesin müəyyən-ləşdirilməsi meyarları bilavasitə ölkədə kiçik və ortasahibkarlıq subyektlərinin sayına təsir göstərir. Diaqram1.6-da MDB ölkələri üzrə kiçik və orta sahibkarlıq sub-yektlərinin sayı əks olunmuşdur.

Məlumat üçün qeyd edək ki, bu diaqramlarda 2010-cuilin məlumatlarından istifadə olunmuşdur.

146


1 2 3 4Orta müəssisələr

249nəfərədək


olmamaqla


olmamaqla

Cədvəl 1.13. Rusiyada kiçik və orta sahibkarlıq subyekt -lərinin müəyyənləşdirilməsi meyarları

Diaqram 1.6. Kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin sayı

Kiçik və orta sahibkarlıqsubyektləri

İşçilərinsayı

Satış gəlirləri, ötən il

Mikro müəssisələr 15 nəfərədək

1 909,5 min dollardanartıq olmamaqla

Kiçik müəssisələr 16-100nəfərədək

3 182,5 min dollardanartıq olmamaqla

Orta müəssisələr 101-250nəfərədək

31 825,1 min dollar-dan artıq olmamaqla

Göründüyü kimi kiçik və orta müəssisələrin sayına görəRusiya 1-ci yerdədir, növbəti yerləri Qazaxıstan, Azərbay-can, Ermənistan, Belarus, Moldova tutur. Ən aşağı göstəriciQırğızıstandadır. Lakin bu müəssisələrin sayının çoxluğuheç də bu ölkədə onların fəaliyyətinin genişliyindən xəbərvermir. Ölkə iqtisadiyyatında kiçik və orta müəssisələringeniş vüsət almasının göstəricilərindən biri onların hər minnəfər əhaliyə düşən kiçik və orta müəssisələrin sayıdır. Di-aqram 1.7-də MDB ölkələri üzrə hər min nəfər əhaliyədüşən kiçik və orta müəssisələrin sayının müqayisəsi göstə -rilmişdir.

Diaqramdan göründüyü kimi, hər min nəfərə düşən kiçikvə orta müəssisələrin sayına görə Azərbaycan Rusiyadan1,8 dəfə, Ermənistandan 2 dəfə, Qazaxıstandan isə 2,6 dəfəgeridə qalır. Bu göstəricinin ən aşağı səviyyəsi Qırğızıstan(2) və Belarusda (8) qeydə alınmışdır.

Kiçik və orta müəssisələrin ölkə iqtisadiyyatında rolu vəpayını müəyyənləşdirən real göstərici onların məhsul bu-raxılışının (əlavə dəyərin) Ümumi Daxili Məhsulda xüsusiçəkisidir. Diaqram 3-də MDB-yə üzv 7 ölkəni əhatə edənməlumatlar əks olunmuşdur.

147


Diaqram 1.7. Hər min nəfərə düşən kiçik və orta sahibkarlıqsubyektlərinin sayı

Diaqram 1.8-dən məlum olur ki, göstərilən müəs-sisələrin ÜDM-də xüsusi çəkisi üzrə ən aşağı göstəriciAzərbaycanda qeydə alınmışdır. 2010-cu ildə kiçiksahibkarlıq subyektləri tərəfindən (qeyri-neft sektoru üzrə)yaradılmış əlavə dəyərin ÜDM-ə nisbəti 5,2 faiz təşkil et-mişdir. Bu göstərici Belarus və Qazaxıstanda 3,6 dəfə,Rusiyada 4 dəfə, Moldovada 6,3 dəfə, Qırğızıstanda 7,4dəfə, Ermənistanda 7,7 dəfə çoxdur.

ÜDM-dəki payına görə ən aşağı göstərici qeydə alın-maqla yanaşı Azərbaycanda belə müəssisələrdə çalışanişçilərin xüsusi çəkisi də qənaətbəxş səviyyədə deyil. Kiçik

148


Diaqram 1.8. Kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin ÜDM-də payı, faizlə

Diaqram 1.9. Kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərində çalışanişçilərin məşğulluqda xüsusi çəkisi

və orta sahibkarlıq subyektlərinin ümumi məşğulluqda xü-susi çəkisinin yüksək olması KOB-un sosial həyatda ro lunabirbaşa təsir edir.

Diaqram 1.9-dan göründüyü kimi, kiçik və orta sahib -karlıq subyektlərində çalışan işçilərin ümumi məşğulluqdaxüsusi çəkisi Rusiyada 24,3 faiz, Belarusda 28 faiz, Er-mənistanda 42,2 faiz, Moldovada 58,8 faiz, Qırğızıstanda58,9 faiz olduğu halda Azərbaycanda bu göstərici cəmi 6,9faiz təşkil etmişdir.

MDB ölkələri üzrə təhlillər ölkə daxilində ümumilikdəözəl sektora bank kreditlərinin ÜDM-də payı göstəricisi dəölkəmizdə aşağı səviyyədədir (diaqram 1.10).

Buna baxmayaraq kiçik və orta sahibkarlıq subyekt -lərinə dövlət tərəfindən verilən güzəştli kreditlərin həcminəgörə Azərbaycan ilk yerlərdən birini tutur. Misal üçün qeydedək ki, kiçik və orta biznesə 2010-2011-ci illərdə Ermənis -tanda 368,9 min ABŞ dolları və Belarusda 8,1 milyon ABŞdolları güzəştli kredit ayrıldığı halda Azərbaycanda bumüddət ərzində sahibkarlara 395,1 milyon ABŞ dolları həc-mində güzəştli kreditlər verilmişdir.

2007-2010-cu illər üzrə ölkə daxilində özəl sektora bankkreditlərinin ÜDM-də payı cədvəl 1.14-də verilmişdir.

149


Diaqram 1.10. Ölkə daxilində özəl sektora bank kreditlərininpayı (ÜDM-də, faizlə)

Yuxarıda aparılan təhlilləri ümumiləşdirərək belənəticəyə gəlmək olar ki, MDB-yə üzv dövlətlərin əksərindəkiçik və orta sahibkarlıq subyektləri ÜDM-də əhəmiyyətlixüsusi çəkiyə malikdir və əhalinin məşğulluğunda mühümrol oynayır. Bu baxımdan onların dəyişən iqtisadi mühitədaha tez uyğunlaşması, müasir texnologiyaları istehsalatasürətlə tətbiq etməsi və ən əsası əhalinin əksər hissəsininməşğulluğunun təmin olunması üstünlüklərini nəzərə alaraqAzərbaycanda kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin təş -viqi tədbirlərinin davam etdirilməsi, orta müəssisələrinmüəyyənləşdirilməsi meyarlarının qəbul edilməsi, ortamüəssisələr üzrə statistik uçotun aparılması məqsədəmü-vafiqdir.

150


Cədvəl 1.14. Ölkə daxilində özəl sektora bank kreditlərininpayı (ÜDM- də, %)

Mənbə: World Bank Indicators http://data.worldbank.org/indicator/FS.AST.PRVT.GDZS.

Ölkələr – MDB üzvləri 2007 2008 2009 2010

Azərbaycan 14.4 15.6 19.1 18.3

Ermənistan 13.6 17.8 23.3 26.5

Belarus 24.8 28.6 37.2 44.8

Qazaxıstan 58.9 49.6 50.3 39.3

Moldova 36.9 36.5 36 33.3

Rusiya 38.8 42.2 46.2 45.1

Ukrayna 58.2 73.9 73.4 61.7

Müasir iqtisadi inkişaf tendensiyası əvvəlki illərə nis-bətən hazırkı dövrdə iqtisadi subyektlərin iqtisadiyyatdarollarının həm forma, həm də mahiyyətcə dəyişdiyinigöstərir. İqtisadi subyekt dedikdə kiçik, orta və iri sahibkar-lıq subyektləri (müəssisələr) nəzərdə tutulur. İqtisadi sub-yektlərin iqtisadiyyatdakı payları nisbətinin dəyişməsi(kiçik və orta müəəsisələrin xeyrinə) bir daha dövlətlərtərəfindən həyata keçirilən iqtisadi siyasətlərə yanaşmanıdəyişməyə sövq edir. Kiçik və orta müəssisələrin bir çoxüstünlükləri, o cümlədən çeviklik, mobillik, iqtisadiyyatauyğunlaşma, əhalinin işlə təmin olunması və s. belə müəs-sisələrin daha tez inkişaf etməsinə imkan yaradır.

Kiçik və orta müəssisələrin beynəlxalq kontekstdəmüqayisəli təhlili qeyd olunanları bir daha təsdiqləyir.

Kiçik və orta müəssisələrin ÜDM-də payı üzrə ən yük-sək göstəricisi Çində (60%) qeydə alınmışdır. Ən aşağıgöstərici isə Azərbaycanda (5,2%) müşahidə olunur. Təhlil-lər göstərir ki, inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkə -lərin iqtisadiyyatlarında bu müəssisələrin rolu böyükdür.Bu ölkələrdə onlar nəinki iqtisadi sferada, həm də sosialsferada aktiv fəaliyyətə malikdirlər.

Diaqram 1.11-də Avropa regionu və bir sıra dünya ölkə -lə ri üzrə kiçik və orta müəssisələrin ÜDM-də payı verilmişdir.

151


Kiçik və orta biznesindünya ölkələri üzrəmüqayisəli təhlili

3.5.

Avropa region üzrə, yəni Avropa Birliyinə 27 üzv ölkəüzrə kiçik və orta müəssisələrin ÜDM-də payının ortagöstəricisi 58,1 faiz təşkil edir. Bu kifayət qədər yüksəkgöstəricidir və onu deməyə əsas verir ki, Avropa regionuüzrə KOM-lar iqtisadiyyatın formalaşmasında xüsisi çəkiyəmalikdir. Avropa regionu üzrə qeyd etmək olar ki, bu re-gionda ümumilikdə kiçik və orta müəssisələrin ümumimüəssisələrdə xüsusi çəkisi 99,8 faizdən ibarətdir.

Çində isə bu cür müəssisələr ümumi qeydiyyatdan keçənmüəssisələrin 99 faizini təşkil edir.

Kiçik və orta müəssisələrin məşğulluqda xüsusi çəkisimüqayisə olunan regionlarda əhəmiyyətli dərəcədə yük-səkdir.

Diaqram 1.12-dən göründüyü kimi Avropa İttifaqınaüzv 27 dövlət üzrə kiçik və orta müəssisələr ümumiməşğulluğun 67,4 faizini təmin edirlər. Ümumilikdə Avro -pada kiçik və orta müəssisələrin sayı 20,7 milyon və bumüəssisələrdə çalışanların sayı 87,5 milyon nəfərdir.

152


Diaqram 1.11. KOM-ların ÜDM-də payı

Malayziya

Çində bu göstərici daha yüksəkdir – 75 faiz. Çində kiçikvə orta müəssisələrin ÜDM-də payı 60 faiz, ixracda payıisə 68 faizdir.

Qeyd olunanlarla yanaşı, Rusiyada belə müəssisələrümumi məşğulluğun 24,3 faizini təşkil etdiyi halda Azər-baycanda bu göstərici 6,9 faiz təşkil edir.

Müqayisələri ümumiləşdirərək belə nəticəyə gəlməkolar ki, dünyada ən güclü iqtisadiyyatlardan birinə sahibolan Çində kiçik və orta sahibkarlıq bütün göstəricilər üzrəiqtisadiyyatdakı payı və roluna görə öndə gedir. Avropa re-gionunda da kiçik və orta müəssisələr həm ÜDM-in, həmdə məşğulluğun formalaşmasında əhəmiyyətli paya ma-likdirlər.

153


Diaqram 1.12. KOM-ların məşğulluqda payı

Ölkə iqtisadiyyatının hərtərəfli inkişafı öz növbəsindəkiçik və orta müəssisələrin sayının da artımına vəfəaliyyətlərinin genişlənməsinə təkan vermişdir. Azərbay-canda kiçik və orta müəssisələr iki qrupa bölünür: fərdisahibkarlar (yəni hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıqlaməşğul olan şəxs), kiçik və orta muəssisələr (yəni hüquqişəxslər). Fərdi sahibkarlar birmənalı olaraq hüquqi baxım-dan kiçik muəssisələr hesab olunurlar, hüquqi şəxs kimiqeydiyyata alınanlar isə iki göstəriciyə (işçilərin sayına vəillik dövriyyəyə) əsasən təsnif olunurlar.

Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan hüquqi şəxslərinsayı 2006-cı ilə nisbətən 2012-ci il 1 may tarixinə 90,7%artaraq 70020 vahidə çatmışdır. Artım iqtisadiyyatın, de -mək olar ki, bütün sahələrində qeydə alınmışdır.

Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta biznesfəaliyyətinin inkişafı və tənzimlənməsi ilə əlaqədar zərurinormativ hüquqi baza yaradılmışdır. Normativ hüquqibazaya daxil olan mühüm sənədlərdən biri “Kiçik sahibkar-lığa dövlət köməyi haqqında” Azərbaycan Respublikasının4 iyun 1999-cu il tarixli 673-IQ nömrəli Qanunudur. BuQanun hər kəsin Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasıilə müəyyən olunmuş azad sahibkarlıq fəaliyyəti və qanunlaqadağan edilməyən digər iqtisadi fəaliyyət növü ilə məşğul

154


Kiçik və orta biznesininkişafında dövlət siyasətinin rolu

3.6.

olmaq hüququnun həyata keçirilməsi məqsədi daşıyır vəAzərbaycan Respublikasında kiçik sahibkarlığa dövlətköməyinin iqtisadi, hüquqi, təşkilati əsaslarını, forma vəüsullarını müəyyən edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, kiçik sahibkarlıq subyektləriişçilərinin orta siyahı sayı (mövsümi cəlb edilən işçilərnəzərə alınmadan) və illik dövriyyələrinin həcmi əsasgötürülməklə müəyyənləşdirilir. Belə ki, Azərbaycan Res-publikası Nazirlər Kabinetinin 2009-cu il 18 dekabr tarixli,192 nömrəli qərarı ilə “İqtisadi fəaliyyət növləri üzrə kiçiksahibkarlıq subyektlərinin müəyyənləşdirilməsi meyar -larının hədləri” təsdiq edilmişdir.

Bu qərara əsasən:1. Sahibkarlıq subyektinin kiçik sahibkarlıq sektoruna

aid edilməsi üçün hər iki göstərici bu sektor üçün müəyyən-ləşdirilmiş hədlər daxilində olmalıdır.

2. Yeni fəaliyyətə başlayan sahibkarlıq subyektləri üçünbir il müddətində bu hədlərlə müəyyən edilmiş işçilərin saymeyarı əsas götürülür.

3. Hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti iləməşğul olan fiziki şəxslərin kiçik sahibkar kimi müəyyən-ləşdirilməsinə illik dövriyyə meyarı əsas götürülür.

Hüquqi şəxs yaratmadan kiçik sahibkarlıq fəaliyyəti iləməşğul olan fiziki şəxslərin vergi orqanlarında vergi ödəyi-cisi kimi uçota alınması Azərbaycan Respublikasının vergiqanunvericiliyi ilə tənzimlənir.

Hüquqi şəxs yaratmaqla kiçik sahibkarlıq fəaliyyəti iləməşğul olan şəxslərin dövlət qeydiyyatını qanunvericilikləmüəyyən edilmiş qaydada Azərbaycan RespublikasınınVergilər Nazirliyi həyata keçirir.

Kiçik sahibkarlıq subyektlərinə dövlət köməyi aşağıdakıistiqamətlərdə həyata keçirilir:

- kiçik sahibkarlığın dəstəklənməsinin və inkişafının in-frastrukturunun formalaşdırılması;

155


- kiçik sahibkarlığa kömək proqramlarının hazırlanmasıvə həmin proqramların həyata keçirilməsinin təşkili;

- kiçik sahibkarlıq subyektlərinə maliyyə, maddi, elmi-texniki və informasiya resurslarının əldə etmələri üçüngüzəştli şəraitin yaradılması;

- kadrların hazırlanması, yenidən hazırlanması və ixti-saslarının artırılması sahəsində kiçik sahibkarlıq subyekt -lərinə kömək göstərilməsi;

- kiçik sahibkarlıq subyektlərinin xarici-iqtisadi fəa -liyyətinə, o cümlədən xarici tərəf-müqabilləri ilə istehsalat,maliyyə-kredit, ticarət, elmi-texniki və informasiya əlaqə-lərinin inkişafına kömək göstərilməsi;

- kiçik sahibkarlıq subyektləri üçün dövlət qeydiyyatının(uçotunun), statistik və mühasibat hesabatlarının təqdimedilməsinin, onların fəaliyyətinin lisenziyalaşdırılmasınınvə istehsal etdikləri məhsulun (işin, xidmətin) sertifikat-laşdırılmasının sadələşdirilmiş sisteminin tətbiqi;

- kiçik sahibkarlığın inkişafı üzrə tədqiqatların təşkili.Kiçik sahibkarlığa dövlət maliyyə yardımını Azərbay-

can Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyi AzərbaycanRespublikasının Maliyyə Nazirliyinə hər ay məlumat ver-məklə həyata keçirir.

Kiçik sahibkarlığa dövlət maliyyə yardımı məqsədli pro-qramlar çərçivəsində güzəştli kreditlər, subsidiyalar, kom-pensasiyalar, qrantlar, kreditlərə təminatlar verilməsi,lizinqin təşkili, sahibkarlara xidmət göstərən maliyyə-kreditqurumlarına stimullaşdırıcı tədbirlərin tətbiqi formasındahəyata keçirilir.

Kiçik sahibkarlığa dövlət maliyyə yardımının formalarıvə mexanizmi Azərbaycan Respublikasının Prezidentitərəfindən müəyyən olunur.

Kiçik sahibkarlıq subyektlərinin maliyyə qaynaqların-dan istifadə imkanlarını genişləndirmək məqsədilə kredittəminatı fondu yaradılır.

156


Eyni zamanda, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabi-netinin 1997-ci il 29 sentyabr tarixli 110 nömrəli qərarı ilə“Dövlət büdcəsinin “Kiçik sahibkarlığa investisiya yar -dımı” maddəsində nəzərdə tutulan vəsaitin bölüşdürül məsivə istifadəsi haqqında Əsasnamə” təsdiq edildikdən sonraSahibkarlığa Kömək Milli Fondunun vəsaitlərinin yer-ləşdirilməsi qaydalarında edilmiş dəyişikliklər nəticə sindəsahibkarlıq subyektlərinə güzəştli kreditlərin veril məsiDövlət Antiinhisar Siyasəti və Sahibkarlığa Kömək Ko -mitəsinin təklifləri əsasında Azərbaycan RespublikasıNazirlər Kabinetinin müvafiq qərarları ilə Azərbaycan Re-spublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən ayrılan vəsaithesabına həyata keçirilmişdir. Lakin Sahibkarlığa KöməkMilli Fondunun vəsaitlərinin sahibkarlıq subyektlərinə çat-dırılmasının ilk mexanizmi, dövlət büdcəsindən ayrılmışvəsaitlərin tam istifadə olunmasını, güzəştli kreditlərinsahibkarlıq subyektlərinə onlara lazım olan müddətdə ve -ril məsini, eləcə də kreditlərin səmərəli istifadəsi və geriqaytarılmasında tələb olunan kəmiyyət və keyfiyyət gös -təricilərinə nail olunmasını yetərincə təmin edə bilmə -diyindən, dövlət büdcəsindən güzəştli kreditlərin verilməsiüçün ayrılımış 13.2 milyon manat vəsaitin 2001-ci ilədəkolan dövrdə yalnız 1.1 milyon manatı, başqa sözlə cəmi 8faizi istifadə olunmuşdu. Yaranmış vəziyyət SahibkarlığaKömək Milli Fondunun Əsasnaməsində və onun vəsaitininistifadəsi qaydalarında əsaslı dəyişikliklər etmək zərurətiniyaratmışdı.

Dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına verilən güzəştli kre -ditlərin istifadəsində yaranmış problemlərin aradan qaldırıl-ması, Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun fəaliyyətininAzərbaycan iqtisadiyyatının inkişafının prioritetləri vəmərhələlər üzrə həlli tələb olunan vəzifələrlə uzlaşdırılması,sahibkarlığa dövlət dəstəyinin gücləndirilməsi və bufəaliyyətin genişləndirilməsinin təmin edilməsi məqsədilə

157


ümummilli lider Heydər Əliyevin 2002-ci il 27 avqust ta -rixli, 779 nömrəli Fərmanı ilə “Azərbaycan RespublikasıSahibkarlığa Kömək Milli Fondu haqqında Əsasnamə”ninvə “Azərbaycan Respublikası Sahibkarlığa Kömək MilliFondunun vəsaitinin istifadəsi Qaydaları”nın təsdiq edil -məsi ilə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun fəaliyyəti vəsahibkarlıq subyektlərinin investisiya layihələrinin güzəştlişərtlərlə maliyyələşdirilməsi mexanizminin yenidən qurul-ması bu maliyyə qurumunun inkişafında dönüş nöqtəsi ol-muşdur. Bu Qaydaların tətbiqi güzəştli kreditlərin ve -ril məsində olduqca əhəmiyyətli rol oynamışdır. Qayda larauyğun olaraq, Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun və-saitləri İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Maliyyə Nazirliyi və MilliBankın nümayəndələrindən ibarət yaradılmış MüsabiqəKomissiyası tərəfindən seçilmiş müvəkkil banklar vasi -təsilə yerləşdirilməklə, sahibkarlıq subyektlərinə ən aşağıfaizlə (illik 7%-lə; kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafıyönümlü layihələr üzrə isə illik 5%-lə) milli valyutadakreditlərin verilməsinə başlanılması, həmçinin kreditlərinmüddətinin ilk üçdə iki hissəsinədək güzəşt dövrününmüəyyən edilməsi və kredit faizinin aşağı olması, sahibkar-lıq subyektlərində bu kreditlərdən istifadəyə hədsiz marağınyaranmasına səbəb olmuşdur. Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin 2006-cı il dekabr 504 nömrəli Fərmanı ilə təs-diq olunmuş "Azərbaycan Respublikası SahibkarlığaKömək Milli Fondu haqqında Əsasnamə”nin və “Azərbay-can Respublikası Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun və-sait istifadəsi Qaydaları” ilə Sahibkarlığa Kömək MilliFondunun fəaliyyət mexanizmi dəyişdirilərək regionlardaFondun nümayəndəliklərinin yaranması və sahibkarlıq sub-yektlərinin birbaşa Fonda və regionalarda yaranmış nü-mayəndəliklərinə müraciət etməsi, Fondun idarəetməorqanı olan Müşahidə Şurasının yaranması və güzəştli kre -ditlərin verilməsi kimi dəyişiklər baş verdi.

158


Son zamanlar kiçik və orta sahibkarlığın inkişafında əldəedilmiş nailiyyətlərə baxmayaraq bu sahədə kifayət qədərhəll edilməmiş problemlər mövcuddur. Bu problemlərmüəssisələrin durumuna təsir göstərir və onların fəaliyyə-tinin dayandırılması ilə nəticələnir. Kiçik və orta sahibkar-lıq subyektlərinin fəaliyyətini dayandırmasının səbəblərinibeynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq əsas siniflər üzrə qrup -laşdırmaq olar:

- maliyyə problemləri;- iqtisadi problemlər;- inzibati problemlər.Kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin fəaliyyətini

dayandırmasının səbəblərinin əsası maliyyə vəsaitlərininəldə edilməsi ilə bağlı çətinliklərlə əlaqəli olmuşdur. Kiçikvə orta sahibkarlıq subyektlərinin fəaliyyət göstərə bil -mələri üçün maliyyə resurslarının 2 əsas növündən istifadəolunur:

1. Əsas fondlar şəklində uzunmüddətli maliyyə vəsaiti; 2. Qısamüddətli tələbatı (əməkhaqqı, xammal və mate-

rial, cari xərclərin ödənilməsi) ödəməyə yönəldilənmaliyyə vəsaiti.

Qeyd etmək lazımdır ki, müəssisə müxtəlif maliyyəmənbələrindən istifadə edir:

159


Kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərininfəaliyyətinə təsir edən amillər

3.7.

bank kreditləri; kredit ittifaqları vasitəsilə alınan kreditlər; şəxsi əmanət; yaxın qohum və tanışlardan alınan vəsaitlər; birgə borclular qrupu vasitəsilə alınan kreditlər; qrant proqramları vasitəsilə alınan vəsaitlər.Yuxarıda sadalanan mənbələrin hər hansı birində prob-

lemin olması müəssisənin fəaliyyətinin dayandırılması ilənəticələnə bilər.

Eyni zamanda kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərininsəmərəli fəaliyyətinə təsir edən aşağıdakı amilləri xüsusiqeyd etmək lazımdır:

İqtisadi mühit amili kiçik və orta sahibkarlıq subyekt-lərinin fəaliyyətini dayandırmasına əhəmiyyətli dərəcədətəsir edir. Belə ki, inflyasiya istehlakçının alıcılıq qa-biliyyətini azaldır. Azərbaycanda son dövrlər inflyasiyanınbir rəqəmli səviyyəsində qalması və hökumət tərəfindənəhalinin gəlirlərinin (əmək haqları, pensiyalar və s.) artırıl-ması istiqamətində kompleks tədbirlərin görülməsi iqtisadimühit amilinin təsirini minimuma endirmişdir.

Hüquqi mühitə gəldikdə isə, qanunvericilikdə olan də-yişikliklər kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin fəaliyyə-tinə mənfi və ya müsbət təsir edə bilər, yəni sahibkarlarıhəvəsləndirə və ya ləngidə bilər.

Yeni texnologiya. Əgər kiçik və orta sahibkarlıq sub-yektləri özü yeni texnologiyadan istifadə edirsə, istehsalısəmərəli edir. Əgər rəqibi yeni texnologiyanı istehsala tət-biq edirsə, bu sahibkar üçün mənfi nəticələrə gətirib çıxarır.

İnhisarçılığın və haqsız rəqabətin olması bazardafəaliyyət göstərən iri sahibkarlıq subyektlərinin kiçik vəorta sahibkarlıq subyeklərini bazardan sıxışdırıb çıxar-masına səbəb olur.

Qlobal iqtisadi böhran. Qlobal iqtisadi böhran zamanıəsasən kiçik və orta sahibkarlıq subyektləri rəqabət apara

160


bilmirlər. Böhran zamanı alıcılıq qabiliyyəti aşağı düşür vəmüəssəsələr fəaliyyətlərini dayandırmaq məcburiyyətindəqalırlar. 2008-ci ildə dünyada baş verən qlobal maliyyəböhranı bir çox dövlətlərdə iri şirkətlərə nisbətən kiçik vəorta sahibkarlıq subyektlərinin maliyyə vəziyyətlərinindaha da pisləşməsi və bir çoxlarının fəaliyyətini ümu-miyyətlə dayandırmasına səbəb olmuşdur.

Azərbaycanda isə böhran dövründə hökumət tərəfindənqabaqlayıcı tədbirlərin görülməsi nəticəsində kiçik və ortabiznes nümayəndələrinin iqtisadi aktivliyi aşağı düş mə -mişdir.

Güzəştli kreditlərin kifayət qədər olmaması. Əsasənböhran zamanlarında kiçik və orta sahibkarlıq subyektləriyuxarıda qeyd olunmuş maliyyə mənbələrindən, banklar-dan güzəştli maliyyə resursları ala bilmirlər və bu da on-ların fəaliyyətlərini dayandırmaqlarına gətirib çıxarır.

İnvestisiya qoyuluşunun azalması. Böhran dövründəqoyulan investisiyaların böyük hissəsi sahibkarların şəxsivəsaiti hesabına maliyyələşdirilir. Sahibkarların yalnız kiçikhissəsi investisiyalar üçün maliyyə yardımı almaqməqsədilə maliyyə-kredit təşkilatlarına müraciət edir.Mütəxəssislərin fikrincə, gəlirin sabit artması, bazarıninkişaf perspektivləri, habelə onların biznesdə təcrübəsi on-lara lazımi dövriyyə əldə etməyə imkan verir.

Azərbaycanda bu sahədə mövcud vəziyyət 3.8-cibölmədə ətraflı təhlil edilmişdir.

Prosedur və şərtlərin çətinliyi. Kredit almaq üçünmüraciət etmə prosesi və kredit şərtləri maliyyə vəsaitlərinəçıxışın təmin edilməsində əsas problem mənbələridir. İs-tehlak bazarında borc ödəmə tarixləri və faizlər kiçik vəorta müəssisələrin kreditləşməsi ilə müqayisədə banklarüçün daha cəlbedicidir. Ödənişlərin verilmədiyi hallardabankların həmişə kreditlə alınmış malları geri almaq imkanıvar.

161


Azərbaycanda hazırkı vəziyyətə əsaslanaraq qeyd etməkolar ki, yuxarıda sadalanan amillər arasında güzəştli kred-itlərin məhdudluğu, qlobal iqtisadi böhran, inhisarçılığın vəhaqsız rəqabətin olması, investisiya qoyuluşunun azalması,hüquqi mühit amilləri ölkəmizdə mövcud deyildir. Əvvəlkiparaqraflarda aparılan araşdırmalar bir daha dövləttərəfindən sahibkarlıq subyektlərinə köməyin göstərilməsi,güzəştli kreditlərin verilməsi, şəffaf qanunvericilik bazası,ədalətli rəqabət mühitini təmin edən inzibati normalar vəstrukturların mövcudluğunu təsdiq edir.

Azərbaycanda 01.01.2006-cı il tarixə vergi ödəyici lə -rinin sayı 128541 olmuşdursa (onlardan 28,6%-i hüquqişəxs, 71,4% fiziki şəxs), 01.01.2013-cü il üzrə məlumatlaragörə ödəyicilərin sayı 481710 (15,6%-i hüquqi şəxs,84,4%-i fiziki şəxs) təşkil edərək 3,7 dəfədən çox artmışdır.

Vergi ödəyicilərinin sayının artmının əsas səbəbləri: ölkədə yüksək iqtisadi-inkişaf tempinin mövcud ol-

ması; daxili və xarici investisiya qoyuluşunun sürətlə art-

ması; dövlət tərəfindən sahibkarlığın inkişafı üçün əlverişli

mühitin yaradılması.

162


İllər 01.01.2006-cı il tarixə

01.05.2012-ci iltarixə

Hüquqişəxs

Fiziki şəxs

Hüquqişəxs

Fiziki şəxs

Qeydiyyatdaolan vergiödəyicilərininsayı

128541 481710

36720 91821 75082 406628

Cədvəl 1.15. Vergi ödəyiciləri barədə məlumat

Araşdırmalar nəticəsində sahibkarlıq subyektlərininfəaliyyətinə mənfi təsir edən bəzi amillər müəyyən olun-muşdur. Bunlar aşağıdakılardır:

- kreditlərin alınmasının çətinlikləri;- lisenziyaların alınmasında yaranan çətinliklər;- vergilərin ödənilməsində yaranan maddi çətinlik;- inzibati maneələr;- digər amillər.Məhz bu amillər beynəlxalq maliyyə qurumları və yerli

qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən aparılan sorğular za-manı da müəyyən edilmişdir. Dünya Bankının BeynəlxalqMaliyyə Korporasiyasının (İFC) fərdi sahibkarlar, kiçik vəorta müəssisələr üzrə apardığı araşdırmanın nəticələrinəəsasən bu sahədə mövcud vəziyyət qiymətləndirilmiş vəsahibkarlığa təsir edən maneələr müəyyən olunmuşdur.Qeyd etmək lazımdır ki, araşdırma təsadüfi seçmə qay-dasında müəyyən olunmuş fərdi sahibkarlar, kiçik və ortamüəssilərin nümayəndələri ilə keçirilmiş sorğu zamanı ve -rilmiş cavablara əsasən həyata keçirilmişdir.

Araşdırma zamanı sahibkarlıq fəaliyyətinə təsir edənəsas maneələr diaqramlarda verilmişdir. Fərdi sahibkarlıqüzrə biznesin inkişafında əsas maneə kimi maliyyələşməyəçıxış (72%) göstərilmişdir. Bu maneələrə misal olaraq, ko-rrupsiya (21%), yüksək vergilər (21%), rəqibin gizli iqti-sadi sektorda işləməsi (14%) və digər amilləri göstərməkolar (diaqram 1.13.).

Araşdırmanın nəticələrinə əsasən, kiçik və orta müəs-sisələrin biznes inkişafındakı əsas maneə – maliyyələşməçətinliyinin xüsusi çəkisi 77 faiz təşkil etmişdir. Digər amil-lərin xüsusi çəkisi, yəni yüksək vergilər – 18%, korrupsiya– 17%, rəqibin gizli iqtisadi sektorda işləməsi – 13% təşkiledir (diaqram 1.14.).

Göründüyü kimi, kiçik və orta müəssisələrin fəaliyyə - tinə təsir edən maneələr arasında xüsusi çəkisi böyük olan

163


maneə maliyyə vəsaitlərinə çıxışdır ki, bu da kiçik və ortabiznesin inkişafına və genişlənməsinə bilavasitə mənfi təsiredir.

164


Diaqram 1.13. Fərdi sahibkarlar: biznesin inkişafında əsasmaneələr

Diaqram 1.14. Kiçik və orta müəssisələr: biznesin inkişafındaəsas maneələr

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il7 okt yabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq olunmuş "AzərbaycanRespublikasının Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu haqqındaƏsasnamə”si və ”Azərbaycan Respublikası SahibkarlığaKömək Milli Fondunun vəsaitlərinin istifadəsi Qayda -ları”nda Fondun fəaliyyət mexanizminin, hüquq və vəzi-fələrinin, fəaliyyətinə dair qanunvericilik bazasının vəidarəetmə strukturunun daha da təkmilləşdirilməsi, o cüm-lədən fəaliyyəti üzrə nəzarətin daha dəqiq və effektiv hə-yata keçirilməsi kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edən tədbirlərnəzərdə tutulmuşdur.

Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu 2002-ci ildən başla-yaraq kiçik və orta biznesə kreditlər verməyə başlamışdır.Qaydalara uyğun olaraq 2002-ci ildə ilk dəfə 6 kommer-siya bankı müvəkkil kredit təşkilatı qismində seçilərək, özadları və riskləri hesabına Sahibkarlığa Kömək Milli Fon-dunun vəsaitinin sahibkarlıq subyektlərinə çatdırılmasındaiştirak etməyə başlamışdır. Qaydaların tətbiqi sahibkarlıqsubyektlərinin dövlətin güzəştli kreditlərinə çıxış və kreditehtiyaclarının daha dolğun ödənilməsi imkanlarınıngenişlənməsinə şərait yaratmaqla, dövlət büdcəsindənayrılan vəsaitin tam istifadə olunmasına və növbəti illərdəhəmin vəsaitin həcminin əhəmiyyətli dərəcədə artırılmasınamüsbət təsirini göstərmişdir.

165


Kiçik və orta biznesininkişafına maliyyə dəstəyi

3.8.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlhamƏliyevin diqqəti və qayğısı sayəsində sahibkarlıq mühitinininkişafı üçün yaradılan əlverişli şəraitə uyğun olaraq Sahib -karlığa Kömək Milli Fondunun vəsaitinin istifadəsi Qayda- larının təkmilləşdirilməsi istiqamətində də tədbirlər görül -müşdür. Bununla əlaqədar Azərbaycan Respublikası Prezi-dentinin “Azərbaycan Respublikası Sahibkarlığa KöməkMilli Fondunun vəsaitinin istifadəsi mexanizminin təkmil-ləşdirilməsi haqqında” 2004-cü il 4 may tarixli 58 saylı Fər-manı ilə “Azərbaycan Respublikası Sahibkarlığa KöməkMilli Fondunun vəsaitinin istifadəsi Qaydaları”nda dəyi -şikliklər edilmişdir.

Bu dəyişikliklərə əsasən, Sahibkarlığa Kö mək MilliFondunun vəsaitlərinin yerləşdirilməsində banklarla yanaşıbank olmayan kredit təşkilatlarının da cəlb edilməsinə, qay-tarılan kredit vəsaitlərinin, habelə digər da xil olmalarınSahibkarlığa Kömək Milli Fondunun hesabı nda saxla -nılaraq yenidən Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadiinkişafının öncül istiqamətləri üzrə sahibkarlıq subyekt -lərinin layihələrinin maliyyələşdirilməsinə yö nəl dilməsinəşərait yaradılmış, dövlət büdcəsindən güzəştli kreditlərinverilməsinə ayrılan vəsaitlərin həcmi ilbəil artırılmışdır.

Ölkəmizdə uğurla davam etdirilən neft strategiyasınınməntiqi davamı kimi, iqtisadiyyatın qeyri-neft sekto rununda sürətli inkişaf yoluna çıxması nəzərə alınaraq, Azərbay-can Res publikası Prezidentinin “Azərbaycan Respublikasıİqtisadi İnkişaf Nazirliyinin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsiilə bağlı tədbirlər haqqında” 2006-cı il 28 dekabr tarixli 504saylı Fərmanı ilə “Azərbaycan Respublikasının Sahibkar-lığa Kömək Milli Fondu haqqında Əsasnamə” və “Azər-bay can Respublikası Sahibkarlığa Kömək Milli Fondununvəsaitinin istifadəsi Qaydaları” yenidən təsdiq edilmiş, buqaydalara çox mühüm dəyişikliklər edilmişdir:

Fondun idarə edilməsi məqsədilə Fondun Müşahidə

166


Şurası yaradılmışdır; Fondun iqtisadi rayonlarda nümayəndələri fəaliyyətə

başlamışdır; Fondun kreditlərinin hədləri milli valyuta ilə ifadə

olunmuşdur; Güzəştli kreditlərin maksimum həddi 3 milyon ma -

na tadək artırılmışdır; Mikrokredit və kiçik həcmli kreditlərin müddətləri

uzadılaraq 2 ilədək, iri həcmli kreditlərin müddəti isə7 ilədək müəyyən edilmişdir.

Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun vəsaitlərinin isti-fadəsi istiqamətləri:

1). Kənd təsərrüfatı məhsullarının intensiv istehsalı, ocümlədən:

ətlik və südlük istiqamətli müasir cins iribuynuzluheyvandarlıq komplekslərinin, damazlıq təsərrüfat-larının yaradılması;

ətlik və damazlıq istiqamətli müasir quşçuluq təsər-rüfatlarının yaradılması və ya yeni texnologiyalarıntətbiqi ilə yenidən qurulması;

intensiv bağçılıq, tingçilik, tərəvəzçilik və toxumçu-luq təsərrüfatlarının inkişaf etdirilməsi;

müasir texnologiyaların tətbiqi ilə meyvə və tərəvəzməhsullarının saxlanılması üçün soyuducu anbarkomplekslərinin yaradılması;

2). rəqabətqabiliyyətli və ixrac yönümlü yeyinti sənayesiməhsullarının istehsalı, o cümlədən:

müasir meyvə və tərəvəz məhsullarının emalı müəs-sisələrinin yaradılması və ya yeni texnologiyalarıntətbiqi ilə yenidən qurulması;

müalicəvi, mineral və süfrə sularının mənbəyindəqablaşdırılması üzrə müasir müəssisələrinin yaradıl-ması və ya yeni texnologiyaların tətbiqi ilə yenidənqurulması;

167


müasir tələblərə cavab verən çörək istehsalı müəs-sisələrinin yaradılması;

müasir tələblərə cavab verən texnologiyaların tətbiqiilə digər sənaye məhsullarının istehsalı (qablaşdırma,yüngül sənaye və başqa sahələr).

3). Kiçik sahibkarlığın dəstəklənməsi. Kiçik və orta sahibkarların maliyyə vəsaitlərinə olan

tələbatının ödənilməsinin real mənbəyi kimi sahibkarlığadövlət maliyyə yardımı mexanizmi formalaşdırılmışdır ki,bu da əsas etibarilə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondununvəsaiti hesabına güzəştli maliyyələşmə mexanizmlərinintətbiqi ilə səciyyələnir. Fondun vəsaiti hesabına regionlardaistehsal və emal sahələrinin inkişaf etdirilməsi istiqamə -t ində, həmçinin turizmin inkişafına yönəldilən kreditlərinhəcmində hər il nisbi artım müşahidə olunur. Qeyd edilən-lərin reallaşdırılması üçün Sahibkarlığa Kömək Milli Fon-dunun əsas vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:

Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişa -fının prioritet istiqamətləri üzrə sahibkarlıq subyekt -lərinin investisiya layihələrini qanunvericiliyə uyğunmaliyyələşdirmək;

maliyyə bazarlarından ehtiyatların cəlb olunmasıüçün tədbirlər görmək və uyğun kredit mənbələriniformalaşdırmaq;

sahibkarlıq subyektlərinin maliyyələşdirilməsi üçünverilmiş vəsaitlərin səmərəli və təyinatı üzrə isti-fadəsinə nəzarət etmək və bu məqsədlə monitorinq -lərin keçirilməsi qaydalarını müəyyənləşdirmək;

maliyyələşdiriləcək investisiya layihələrinin eksper-tizasını həyata keçirmək, sahibkarlığın inkişafınayönəldilmiş dövlət proqramlarından irəli gələn in-vestisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsinə üstün-lük vermək;

168


güzəştli kreditlərin alınması üçün investisiya layi-hələrinin tərtib olunmasına dair minimal tələbləri vəinvestisiya layihələrinin qiymətləndirilmə me-yarlarını müəyyən etmək;

sahibkarlıq subyektlərinə zəruri olan hüquqi, iqtisadivə digər məlumatların toplanmasına və yayılmasına,bazar konyunkturunun öyrənilməsinə, sahibkarlıqfəaliyyəti ilə bağlı proqramların və investisiya layi-hələrinin işlənib hazırlanmasına kömək etmək;

sahibkarlıq subyektləri üçün kadrların hazırlanmasınavə onların ixtisaslarının artırılmasına dəstək vermək;

sahibkarlıq subyektlərinin xarici iqtisadi fəaliyyətiningenişləndirilməsinə yardım etmək;

ölkədə sahibkarlığın bazar infrastrukturlarının for-malaşmasına və inkişafına kömək göstərmək;

sahibkarlıq subyektləri üçün zəruri elmi-texniki bi-liklərin və yeniliklərin təbliğinə kömək etmək.

Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafının prioritetləri vəmərhələlər üzrə həlli tələb olunan vəzifələri və sahibkar-lığa dövlət dəstəyinin gücləndirilməsini rəhbər tutaraqSahibkarlığa Kömək Milli Fondunun fəaliyyətinin geniş -lən dirilməsinin təmin edilməsi məqsədilə Azərbaycan Re-spublikası Prezidentinin müvafiq fərmanları əsasında 2002,2004, 2005, 2006 və 2009-cu illərdə Fondun statusu və və-saitlərinin istifadə edilməsi Qaydalarının təkmilləşdirilməsinəticəsində güzəştli kredit vəsaitlərinin daha məqsədli la -yi hələr üzrə yerləşdirilməsinə və sahibkarlıq subyektlərininbu kreditlərdən səmərəli istifadə etməsinə əlverişli şəraityaradılmışdır. Fondun vəsaitləri hesabına verilən güzəştlikreditlər cədvəl 6-da verilmişdir.

2011-ci ildə 2010-cu il ilə müqayisədə maliyyələş -dirilmiş investisiya layihələrinin sayı 15%, verilmiş güzəştlikredit vəsaitlərinin həcmi 20%, yeni yaradılacaq iş yer-lərinin sayı isə 15% artmışdır.

169


Cədvəl 1.15-dən göründüyü kimi, 2003-2011-ci illər ər -zində verilmiş güzəştli kreditlər, o cümlədən kənd təsərrü-fatı məhsullarının istehsalına 26 dəfə, turizmin inkişafına 3dəfə artmışdır. Kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına gös -tərilən dövlət qayğısı yalnız maliyyə dəstəyi ilə məhdud-laşmır. Burada əsas məqsəd eyni zamanda iqtisadi və sosialinfrastrukturun sahələrinin inkişafı, kənd yerlərində enerjitəminatının fasiləsiz olaraq təmin edilməsinin həya ta keçi -rilməsindən ibarət olmuşdur.

170


2003 4326.1 1978.1 3811.3 360 218.7 62.9 10757

2004 6044.3 2747.9 7579 1323.8 681.9 118 18495

2005 12855.7 7053.4 12987.8 1967 1422.2 0 36286

2006 42758.8 12576.5 23484 7110 3240.3 973 90143

2007 42209.5 13940.6 24130.4 8402 1862.5 115 90660

2008 37912 8442.5 28759.7 11279 1213 200 87806

2009 38731 19643.5 22573.3 850 47761.5 0 129559

2010 23450 10350 55651.9 2815 22733.1 0 115000

2011 48024 10510 99139.4 1090 34414.6 0 193178

Mü

xtəl

if s

ənay

e m

əhsu

llar

ı -n

ın is

teh

salı

və

emal

ı

İllə

r

Kən

d t

əsər

rüfa

tı m

əhsu

llar

ı -n

ın e

mal

ı

Kən

d t

əsər

rüfa

tı m

əhsu

lla -

rı n

ın is

teh

salı

Tu

rizm

in in

kiş

afı

Xid

mət

sah

ələr

inin

ink

işaf

ı

Kü

tləv

i in

form

asiy

a va

sitə

ləri

nin

ink

işaf

ı

Cəm

i

Cədvəl 1.16. Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun 2003-2011-ci illərdə verdiyi güzəştli kreditlərin statistikası (min manatla)

Müasir dövrdə kiçik və orta biznesin inkişafını şərt -ləndirən əsas səbəblərdən bir qismi sahibkarlığın fəaliyyə-tini tənzimləyən qanunvericilik aktlarının təkmilliyi,nəzarət edici mexanizmlərin və qurumların fəaliyyətidir.Bu baxımdan vergi sisteminin kiçik və orta biznesininkişafına təsirini vergi qanunvericiliyinin təsiri, vergi də -rəcələrinin təsiri və vergi inzibatçılığının təsiri kimi qrup -laşdırmaq olar.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Respublikasındasahibkarlıq subyektləri əsasən 5 vergi rejimi əsasındavergiyə cəlb olunurlar:

- ümumi vergi rejimi; - xüsusi vergi rejimi;- sadələşdirilmiş vergi sistemi;- nə sadə, nə də ümumi vergi rejimi;- şərti vergi rejimi.Ümumi vergi rejimi dedikdə Vergi Məcəlləsində nəzərdə

tutulmuş dövlət vergilərinin ümumi qaydaya uyğun olaraqhesablanması və ödənilməsi başa düşülür. Ümumi vergi re-jimində hüquqi şəxslər əsasən hüquqi şəxslərin mənfəətvergisi (bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisə və təşki-latlardan başqa), əlavə dəyər vergisi, hüquqi şəxslərinəmlak vergisi və hüquqi şəxslərin torpaq vergisini ödəyir-lər. Hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyətini hə yata

171


Vergi sisteminin kiçik və orta biznesininkişafına təsiri

3.9.

keçirən fiziki şəxslər isə dövlət vergilərindən fiziki şəxs-lərin gəlir vergisi və əlavə dəyər vergisini ümumi qaydayauyğun olaraq ödəyirlər.

Vergi Məcəlləsinə əsasən, xüsusi vergi rejimi dedikdə,müəyyən dövr ərzində vergilərin hesablanması vəödənilməsinin xüsusi qaydası nəzərdə tutulur. Bu rejimlərinnümunəsi kimi aşağıdakıları qeyd etmək olar:

- kənd təsərrüfatı istehsalına tətbiq olunan vergitutmarejimi;

- gəlirə tətbiq olunan vahid vergi;- hasilatın pay bölgüsü üzrə sazişlərdə onlara uyğun

tərtib olunan müvafiq protokollarda nəzərdə tutulanvergitutma rejimi.

Vergi Məcəlləsinə əsasən sadələşdirilmiş verginindərəcəsi Bakı şəhərində - 4 faiz, digər şəhər və rayonlarda,Naxçıvan MR-da - 2 faiz müəyyən edilmişdir.

Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarı ilə təsdiq edilmiş“İqtisadi fəaliyyət növləri üzrə kiçik sahibkarlıq subyekt -lərinin müəyyənləşdirilməsi meyarlarının hədləri”nə əsasənkiçik sahibkarlıq subyektləri illik dövriyyəsi (ƏDV, aksizdaxil olmadan) sənaye və tikinti sahəsində 500 min manat-dan, kənd təsərrüfatında 250 min manatdan, topdansatışticarətdə 1 milyon manatdan, pərakəndə satış ticarət,nəqliyyat, xidmət və digər iqtisadi fəaliyyət növlərində 250min manatdan az olduqda hesab olunur.

Vergi Məcəlləsinə əsasən ardıcıl 12 aylıq dövr ərzindəvergi tutulan əməliyyatlarının həcmi 120000 manat vəondan az olan hüquqi şəxslər və hüquqi şəxs yaratmadansahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən fiziki şəxslər sadə -ləşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququna malikdirlər.

Sadələşdirilmiş vergini ödəyən hüquqi şəxslər mənfəətvergisinin və əmlak vergisinin, hüquqi şəxs yaratmadansahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən fiziki şəxslər bufəaliyyət üzrə gəlir vergisinin ödəyicisi deyildirlər.

172


Göründüyü kimi, sadələşdirilmiş vergi ödəyiciləri üçünmüəyyən edilmiş illik dövriyyə hədləri kiçik sahibkarlıqsubyektləri üçün müəyyən edilmiş dövriyyə hədlərindən azolduğuna görə bütün sahələrdə fəaliyyət göstərən sadələş -dirilmiş vergi ödəyiciləri kiçik sahibkarlıq subyektlərihesab olunur.

Vergilər Nazirliyinin məlumat bazasına əsasən,01.01.2013-cü il tarixə qeydiyyatda olan vergi ödəyi-cilərinin sayı 481681 təşkil edir. Bu ödəyicilərin 51,5 faizi(248112) aktiv, yəni bəyannamə təqdim etməli olan vergiödəyiciləridir. Aktiv vergi ödəyicilərinin 237044-ü (95,5faizi) sadələşdirilmiş vergi ödəyiciləridir ki, onların da162045-i (68,4 faizi) Bakı şəhəri istisna olmaqla respub-likanın digər şəhər və rayonlarında fəaliyyət göstərirlər (di-aqram 3). Göründüyü kimi aktiv sadələşdirilmiş vergiödəyicilərinin 68,4 faizi digər şəhər və rayonlarda fəaliyyətgöstərirlər ki, onlar da bu vergini ən aşağı dərəcə (2 faiz) iləödəyirlər. Sadələşdirilmiş vergi üzrə beynəlxalq təcrübəaraşdırılarkən ən aşağı dərəcənin (2 faiz, 4 faiz) respub-likamızda tətbiq olunduğu müəyyən olunmuşdur. Beləlikləsadələşdirilmiş verginin sahibkarlıq subyektlərinin fəaliy -yətinə neqativ təsirinin minimum olduğunu söyləmək olar.

173


Diaqram 1.15. Sadələşdirilmiş vergi ödəyicilərinin bölgüsü

Vergi rejimləri arasında dördüncü vergi rejimi – nə sadə,nə də ümumi vergi rejiminin şərtləri Vergi Məcəlləsində əksolunmuşdur. Belə ki, Vergi Məcəlləsinə əsasən, aşağıdagöstərilən şəxslərin sadələşdirilmiş vergitutma sistemini tət-biq etmək hüququ yoxdur:

- aksizli mallar istehsal edən şəxslər; - kredit və sığorta təşkilatları, investisiya fondları,

qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçıları, lom-bardlar;

- qeyri-dövlət pensiya fondları; - əmlakın icarəyə verilməsindən və royaltidən gəlir əldə

edənlər; - mükiyyətində olan əsas vəsaitlərin ilin əvvəlinə (mü-

vafiq istisna olmaqla) qalıq dəyəri 1000000 manatdanartıq olanlar.

Göstərilən şəxslərin bir qisminin (məsələn, əmlakınicarəyə verilməsindən və royaltidən gəlir əldə edənlər)vergi tutulan əməliyyatlarının həcmi (12 aylıq dövr üçün120 min manatdan) müvafiq məbləğdən az olduqda həminşəxslərin ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatdan keçməköhdə liyi yaranmır. Bununla da həmin şəxslər nə sadə -ləşdirilmiş vergini, nə də ƏDV-ni ödəmirlər. Həmin şəxslərtəşkilati-hüquqi formadan asılı olaraq hüquqi şəxslər tərə -findən yalnız dövlət vergilərindən mənfəət vergisi, hüquqişəxslərin əmlak vergisi və torpaq vergisini, hüquqi şəxsyaratmadan sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən fizikişəxslər tərəfindən isə bu fəaliyyət üzrə gəlir vergisi ödənilir.

174


Sahibkarlığın inkişafında dövlət köməyinin səviyyəsi,xeyli dərəcədə, ölkənin potensialından, mövcud sosial-iqti-sadi durumundan asılıdır. Bununla yanaşı, hesab edilir ki,ölkəmizdə sahibkarlığın inkişafına dövlət köməyinin güc -ləndirilməsi üçün hələ istifadə edilməmiş xeyli imkanlarvardır. Bu məqsədlə aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsiməqsədəuyğundur:

Azərbaycanda kiçik və orta sahibkarlıq subyekt -lərinin təşviqi tədbirlərinin davam etdirilməsi;

kiçik və orta sahibkarlığın stabil inkişafına şəraityaratmaq üçün Sahibkarlığa Kömək Milli Fondununfəaliyyətinin genişləndirilməsi və ya uzunmüddətlizəmanətli kreditlərin verilməsi məqsədilə dövləthesabına, xüsusi Kiçik və orta sahibkarlığa zəmanətliKredit Fondunun yaradılması;

rentabellik normaları nəzərə alınmaqla iqtisadi sahə -lər üzrə sadələşdirilmiş verginin dərəcələrinin fərq -ləndirilməsi. (Hazırda sadələşdirilmiş vergi üzrə əsasmənfi cəhət – bu verginin dərəcələrinin iqtisadi sahə -lər üzrə fərqləndirilməsidir. Belə ki, xidmət sektoruüzrə rentabellik ticarət sektoru üzrə rentabelliyə nis-bətən çox yüksəkdir və xərclər arasında əhəmiy yətlidərə cədə fərq var).

175


Kiçik və orta biznesininkişafına dair təkliflər

3.10.

kiçik və orta sahibkarlıq subyektləri üzrə səyyar vergiyoxlamalarının keçirilməsi dövriliyi və müddətlərinfərqləndirilməsi;

kiçik və orta sahibkarlıq subyektləri üçün investisiyaməqsədli vergi krediti mexanizminin yaradılması;

ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatdan keçən kiçik vəorta sahibkarlıq subyektləri üzrə inzibatçılıq xərc -lərini azaltmaq üçün ƏDV bəyannaməsinin rüblüktəqdim edilməsinə imkanın yaradılması;

orta müəssisələrin müəyyənləşdirilməsi meyarlarınınqəbul edilməsi;

orta müəssisələr üzrə statistik uçotun aparılması.

176


İStİFAdə EdİlMİş

ədəBİYYAt

I fƏSIL. İNNoVASİYA potENSİAlıNıN VErgİ StıMUllAşdırMASı:

1. С.В.Васильев. Правовые средства налогового стимулированияинновационной деятельности. Москва, 2008. 120 s.

2. A.F.Musayev. İnnovasiya iqtisadiyyatının formalaşmasında vergisiyasətinin əsas istiqamətləri, AMEA, Elmi İnnovasiyalar Mərkəzi,Korporativ idarəetmə və iqtisadiyyatın innovasiya inkişafı. Bey -nəlxalq elmi-praktiki konfransın materialları. Bakı, 31.03.2011. 4 s.

3. A.Ф.Мусаев. Инновационные меры налоговой системы в Азер-байджанской Республике. Ukrainian Journal Economist, №5. May2013, 3 с.

4. A.F.Musayev. İnnovasiya siyasəti: Avropa Birliyi təcrübəsi və Azər-baycan şəraitinə adaptasiya imkanları. Bakı. “Azərbaycanın vergixəbərləri”, №5, 2010, 6 s.

5. М.В.Василий. Дис. Налоговые льготы как способ стимулиро-вания инновационной деятельности: оценка целесообразностии бюджетной результативности их применения. Санкт-Петер-бург, 2010.

6. Инновационная деятельность: налоговые льготы и преферен-ции. Артемий Кочергин, Финансовая газета, 2011, №7.

7. К.В.Новосёлов. Новации в налогообложении прибыли. “Нало-говая политика и практика”, 2011 г. № 7.

8. A.H.Tağıyev. İnnovasiya. Bakı , 2011. 45 s.9. İ.Z.Seyfullayev. “Vergi güzəştlərinin səmərəliliyinin qiymətlən -

dirilməsinin nəzəri-praktiki məsələləri”. “Azərbaycanın vergi jur-nalı”, Bakı, 2012, № 6.

10. A.Hüseynova. Azərbaycanda innovasiya potensialının təhlili. Elmvə təhsil, Bakı, 2013, 385 s.

11. T.Əliyev, L.Babayev. Regional innovasiya sisteminin təşkili vəidarə edilməsi, Elm və təhsil, Bakı, 2013, 269 s.

12. F.Qasımov, T.Əliyev, Z.Nəcəfov. Milli innovasiya sisteminin təş -kili və idarə edilməsi, Elm və təhsil. Bakı, 2013, 679 s.

II fƏSIL. VErgİ SİStEMİNdə güZəşt Və İMtİYAZlAr:

1. Налоговое право. Под ред. С.Г. Пепеляева. М., 2000. 608 с. 2. Т.А.Малинина. Оценка налоговых льгот и освобождений: за-

рубежный опыт и российская практика. М.: Ин-т Гайдара, 2010.212 с.

178


3. Игор Майбуров. Оченка налоговых расходов и эффективностиналоговых льгот: методология решения задачи. Общество иэкономика. 2013, № 4.

4. В.Е.Кузнеченкова. Понятие и классификация налоговых льгот.“Финансовое право”, 2004 г., № 2.

5. Н.А. Кузьмина, Е.А.Тоболева. Налоговые льготы – только вос-требованные и эффективные. “Налоговая политика и прак-тика”, 2012 г., № 9.

6. Н.Н.Лайченкова. Налоговые стимулы: разделяй и властвуй.“Налоговая политика и практика”, 2009 г., № 10.

7. А.В.Епишин, И.В.Ишина. Мониторинг эффективности налого -вых льгот. “Аудит и финансовый анализ”, 2012 г., № 2.

8. Р.Н.Калаков. К вопросу об эффективности налоговых льгот:анализ современный практики. “Modern scientific research andtheir practical application”, e-journal, 2012 г., март.

9. В.В.Марков. Налоговые льготы как способ стимулирования ин-новационной деятельности: оценка целесообразности и бюд-жетной результативности их применения. Санкт-Петербург,2010.

III fƏSIL. KİÇİK Və ortA BİZNESİN təHlİlİ:

1. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi, Bakı, 2012.2. “Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında” Azərbaycan Respub-

likasının Qanunu, 4 iyun 1999-cu il, № 673-IQ.3. Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta sahibkarlığa dövlət

köməyi proqramı (1997-2000-ci illər).4. Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta sahibkarlığın inkişafının

Dövlət Proqramı (2002-2005-ci illər).5. Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı

Dövlət Proqramı (2011-2015-ci illər).6. “İqtisadi fəaliyyət növləri üzrə kiçik sahibkarlıq subyektlərinin

müəyyənləşdirilməsi meyarlarının hədləri»nin təsdiq edilməsihaqqında” Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2004-cüil 20 aprel tarixli, 57 nömrəli qərarı (Azərbaycan RespublikasıNazirlər Kabinetinin 2009-cu il 18 dekabr tarixli 192 nömrəli qərarıilə dəyişikliklərlə).

7. A.Nadirov, Akademiyada regionların sosial-iqtisadi inkişaf prob-lemləri üzrə tədqiqatların ümumi qısa tarixi səlnaməsi. Elm, Bakı,2010.

179


8. A.F.Musayev. Vergi siyasətinin iqtisadi problemləri. Bakı, 2004.9. F.Ə.Məmmədov, A.F.Musayev, M.M.Sadıqov, Y.Ə.Kəlbiyev,

Z.H.Rzayev. Vergilər və vergitutma. Dərslik. Bakı, 2010.10. İ.Nizami. Kiçik və orta biznes: beynəlxalq təcrübə. Cəmiyyət e-jur -

nalı, 2012.11. Kiçik və orta müəssisələr üzrə araşdırma (Azərbaycan). Beynəlxalq

Maliyyə Korporasiyası, Bakı, 2009.12. Dövlət Statistika Komitəsinin rəsmi nəşrləri, 2003-2011-ci illər.13. Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun bülletenləri, 2003-2011-ci

illər.14. Е.В.Балацкий. Механизм взаимообусловленности инновации

и экономического роста. В алманахе: Наука. Инновации. Вы-пуск 2, М-2007.

15. Е.В.Балацкий. Стабильность налоговой системы как факторэкономического роста. Общество и экономика, 2005, № 2, с.100-119.

16. Е.В.Балацкий. Неравновесные цены и гибкость экономическихрынков. Проблемы прогнозирования. М.: 2006, №6, с. 67-82.

17. A.Гринспен. Эпоха потрясений. Проблемы и перспективы ми-ровой финансовой системы. Москва, 2010.

18. В.М.Пушкарева. История финансовой мысли и политики на-логов. М.: Финансы и статистика, 2005. — С. 99.

19. Michael Howard. Public Sector Economics for Developing Coun-tries. Univercity of the West India, Press 2001.

180


KİtABıN İÇİNdəKİlər

K İ TA B I N İ Ç İ N D Ə K İ L Ə R

ÖN SÖZ .............................................................................................. 5

I fƏSILİnnovasiya potensialının vergi stimullaşdırması

1.1. İnnovasiya anlayışı ...................................................................................101.2. İnnovasiya iqtisadiyyatında beynəlxalq təcrübə ....................................141.2.1. İnnovasiya iqtisadiyyatının formalaşmasına dair

normativ tədbirlər .......................................................................................141.2.2. Əsas statistik nəticələr .............................................................................201.3. Azərbaycanın innovasiya potensialı və onun stimullaşdırma

tədbirləri.....................................................................................................251.3.1. Elmi kadr potensialı ..................................................................................261.3.2. Elmi-texniki potensial ............................................................................281.3.3. İqtisadi potensial ..................................................................................311.3.4. İnvestisiya potensialı ..............................................................................361.3.5. Beynəlxalq əməkdaşlıq və təcrübə mübadiləsi imkanları ..........................391.3.5.1. finlandiya ........................................................................................... 391.3.5.2. İsrail .................................................................................................... 401.3.5.3. Hindistan.............................................................................................. 401.3.5.4. ABŞ ................................................................................................. 401.3.5.5. Yaponiya ............................................................................................ 411.3.5.6. Cənub-Şərqi Asiya ............................................................................ 411.3.5.7. Avstraliya ........................................................................................ 411.4. Sənaye və texnologiya parkları ...............................................................421.4.1. Sənaye və texnologiya parklarının anlayışları, funksiyaları

və vəzifələri ............................................................................................421.4.2. Texnologiya parklarının beynəlxalq təcrübəsi ......................................471.4.3. Texnologiya parklarının modelləri ............................................................491.4.4. Sənaye və texnologiya parklarının müasir iqtisadiyyatda

yeri və rolu .............................................................................................511.4.5. Azərbaycanda sənaye və texnologiya parklarının yaradılması

və onların stimullaşdırılması ..................................................................521.5. Beynəlxalq təcrübədə innovasiya fəaliyyətinin vergi

stimullaşdırması alətləri ............................................................................581.6. Tədqiqat və araşdırma işlərinin vergi stimullaşdırması ilə bağlı

xarici ölkələrin təcrübəsi ..........................................................................631.6.1. Amerika Birləşmiş Ştatlarının təcrübəsi ................................................641.6.2. Kanadanın təcrübəsi .............................................................................671.6.3. Avstraliya İttifaqının təcrübəsi ...............................................................681.6.4. Niderland Krallığının təcrübəsi ...........................................................691.6.5. Böyük Britaniya Krallığının təcrübəsi .................................................711.6.6. Almaniya federativ Respublikası və

finlandiya Respublikasının təcrübələri ...................................................711.6.7. Rusiya federasiyasının təcrübəsi ............................................................721.7. Azərbaycan Respublikasında innovasiyaların stimullaşdırması ilə

bağlı mövcud qanunvericilik bazası ............................................76

182 İNNOVASİYA İQTİSADİYYATI VƏ VERGİ STİMULLAŞDIRMASI

I fƏSILVerg sistemində güzəşt və imtiyazlar

2.1. Vergi sistemində güzəşt və imtiyazlar anlayışı ........................................822. 2. Vergi güzəştlərinin təsnifatı ......................................................................852.3. Vergi ödəməkdən azadolmanın formaları ..................................................902.3.1. Ümumi vergi məbləğinin azaldılması ................................................902.3.2. Vergi ödəmələrinin təxirə salınması və ya möhlət verilməsi.

Vergi krediti .........................................................................................922.3.2.1. İnvestisiya vergi kreditləri ..................................................................942.3.2.2. Məqsədli vergi krediti .........................................................................942.3.3. Vergi aministiyası.................................................................................952.3.4. Vergi dərəcəsinin aşağı salınması .....................................................952.3.5. Əvvəl ödənilmiş verginin hesablanması ................................................962.4. Mövcud qanunvericilikdə öz əksini tapmış vergi güzəştlərinin

monitorinqi ................................................................................................97 2.5. Vergi güzəştlərinin effektivliyinin qiymətləndirilməsi ...................................1012.5.1. Büdcə effektivliyi ..................................................................................1012.5.2. İqtisadi (maliyyə) effektivlik ................................................................1032.5.3. İctimai effektivlik .................................................................................1032.5.4. Vergi güzəştlərinin vergi xərcləri vasitəsi ilə büdcə, sosial,

iqtisadi və fiskal effektivliyinin qiymətləndirilməsi ...................................1062.5.5 Təhlil olunan güzəşt üzrə illik vergi xərclərinin

qiymətləndirilməsi..............................................................................1082.5.6. Müəyyən dövr üçün təhlil olunan güzəşt üzrə

vergi xərclərinin qiymətləndirilməsi..........................................................1082.5.7. İnnovasiya yönümlü vergi güzəştlərinin effektivliyinin

qiymətləndirilməsi ................................................................................ 1122.6. Vergi güzəştlərinin vergi daxilolmalarının həcminə təsirinin

müəyyən edilməsi ..................................................................................116

III fƏSILKiçik və orta biznesin inkişafında vergi tənzimləməsi

3.1. Kiçik və orta biznesin nəzəri-metodoloji əsasları ......................................1303.2. İqtisadi inkişafda kiçik və orta biznesin rolu .............................................1343.3. Kiçik və orta biznesin inkişafında beynəlxalq təcrübə ...............................1373.4. Kiçik və orta biznesin MDB ölkələri üzrə təhlili .........................................1443.5. Kiçik və orta biznesin dünya ölkələri üzrə müqayisəli təhlili ....................1513.6. Kiçik və orta biznesin inkişafında dövlət siyasətinin rolu .........................1543.7. Kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin fəaliyyətinə təsir edən amillər .......1593.8. Kiçik və orta biznesin inkişafına maliyyə dəstəyi .....................................1653.9. Vergi sisteminin kiçik və orta biznesin inkişafına təsiri ............................1713.10. Kiçik və orta biznesin inkişafına dair təkliflər .........................................175

İstifadə edilmiş ədəbiyyat ..................................................................................178

183

K İ TA B I N İ Ç İ N D Ə K İ L Ə R

İNNOVASİYA İQTİSADİYYATI VƏ VERGİ STİMULLAŞDIRMASI

RedaktorElşən Əliyev

Texniki redaktorZamin Əliyev

KorrektorVenera Şərifzadə

MətbəəBestpack

ISBN978-9952-496-00-0

AKİF FərHAd oĞlU MUSAYEV

İNNOVASİYA İQTİSADİYYATI VƏ VERGİ STİMULLAŞDIRMASI

Documents

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ ...Sovet dövründə, 1970-80-ci illərdə elm-istehsalat birlikləri yaradılmışdır və onlar tətbiqi tədqiqatlardan başlayaraq