1

BASINIO BASINI HESPERIDOS LIBRI (6945 vers)

Sigismondo Pandolfo Malatesta (1417-1468)

détail de la fresque de Piero della Francesca Sigismondo Pandolfo Malatesta priant en face de St Sigismond Tempio Malatestiano, Rimini

LIBER PRIMVS

H_1 v.1 Martis et arma feri, et partum virtute triumphum

2 magnanimi dic, Musa, viri, qui fortibus ausis

3 dispulit invectos Tyrrhenum ad litus Iberos

4 intrepidus ; gentem neque enim periisse Latinam

5 fas erat, externoque viros parere Tyranno.

6 Quis metus exactas animis in proelia gentes

7 Barbaricas, Italasve novo concurrere bello

8 impulit ? Indomitum quae causa lacessere martem

9 suasit, et amborum populos, aeterna subegit

10 exercere odia, ac tantas consurgere in iras ?

11 Prisca fides, veterumque memor Discordia rerum.

Le texte donné ici est celui de l’édition ‘ex autographo’ d’Arimini, datée de 1794. Pour rendre

le texte plus lisible pour nos contemporains, nous avons cru bon d’actualiser les graphies et

d’introduire des guillemets ; le reste de la ponctuation a été, dans l’ensemble, conservé : elle

ne correspond pas à l’usage actuel, sans pourtant rendre la lecture difficile.

2

12 Quod mare, quod terras, Romana potentia quondam

13 imperiis elata suis Garamantas, et Afros,

14 Auroram, et Zephyrum, nec non Boreamque, Notumque

15 subdiderat pedibus, domitumque subegerat orbem.

16 Hinc fluere urgenti semper discordia fato

17 longius, et stimulis agitatae ingentibus irae

18 misceri, totisque furor crebrescere terris,

19 Romanosque duces vani indignantur Iberi

20 extremas populasse plagas ; tempusque monere

21 tum demum faciles Latii tentare ruinas,

22 discordesque animos, bellum crudele videbant

23 Italiae commune scelus. Ligus omnis in armis,

24 Euganeusque fuit : regem sortita potentem

25 Barbara gens Italas ibat sibi poscere terras.

26 Jam tum fama viros movet inclyta, totaque surgit

27 gloria, et antiquae jam laudis amore feruntur

28 praecipites populi : veterum jam facta parentum

29 inter se memorant, varioque ardore tumescunt.

30 Hinc decus Ausonium, priscique superbia regni,

31 et fortuna deum, rebus quae fida Latinis

32 usque fuit, dum bella domo procul alma gerebat

33 Italia, et virtus hominum Romana priorum.

34 Monstra deum multos jam tum vulgata per annos

35 signa futura dare, ac caedem et crudele minari

36 excidium, terraeque tremor : tum coepta moveri

37 proelia per populos inter se, et plurima leto

38 corpora, Parcarum demesso stamine, reddi ;

39 defectusque polo Solis, Lunaeque recursus,

40 et dirae facies, et sidera ab aethere lapsa,

41 omnia quae jam tum belli portenta futuri

42 signa dabant, letumque viris stragemque parabant.

43 Nam ferus Ausonias veniens Alphonsus ad oras,

44 exponensque feram Tyrrheno in litore gentem,

45 adventu et fama populos terrebat Etruscos.

46 Cum pater ipse deum caelo Saturnius alto

47 Mercurium arcessit, tenues qui verba per auras,

48 et mandata refert patris : " Cyllenia proles,

49 nate, vola, claroque celer delabere Olympo,

50 Sismundumque moras qui nunc terit, eia age, longas

51 alloquere, ut totas compellat in agmina gentes

52 Italiae, et patriis Alphonsum avertat ab oris.

53 Ille quidem, quamvis bello sit clarus et ipso,

54 Parthenopenque suis olim submiserit armis,

55 effugiet, sese velocibus auferet austris,

56 pontivagoque dabit sinuantia lintea malo."

57 Sic ait : ille pedem pulchris talaribus ornat,

58 et levibus pennis ventosas implicat alas ;

59 tum virgam, assuetumque capit de more galerum,

60 ac pariter labens caelo se misit, et auras

61 navigat aethereas, vastumque relinquit Olympum.

62 Olli operans longe Zephyrum aspirabat Apollo.

63 Contigit accitis demum tentoria ventis

64 Pandulphi magni, media qui nocte quietem

65 divinam, et placidos carpebat pectore somnos.

66 "Heus , ait, an vigilas Italorum maxime ductor ?

67 Me Pater ille Deum supero tibi mittit Olympo,

3

68 qui freta, qui terras atque aurea sidera torquet.

69 Duc, jubet, in Celtas ex omni gente Latinos :

70 numina cuncta favent ; neque enim tibi maxima Juno

71 usquam aberit." Dixit, celeresque elapsus in auras

72 incertum juvenem tali sermone reliquit.

73 Nec minus ille Jovis secum mandata volutat,

74 alternatque animum curis : tum singula secum

75 mente movens taciti, tristi sub corde retractat

76 eventus varios primum, bellique labores

77 assiduos, et fata deum ; tum tempore tali

78 quid fortuna ferat, qua se ratione sequatur

79 certa salus, animum partes mutatur in omnes,

80 omnia pro patriis metuit discrimina terris.

81 Surgit, et exiles tunicas indutus, amictu

82 purpureo, chlamydemque super circumdatus auro,

83 peronesque pedi jungit, simul accipit ensem

84 fulmineum, et gemmis insignem, auroque superbo,

85 caelatum et signis, olli quem fecerat ipse

86 Mulciber, et fulvis stridentem merserat undis.

87 Tum sceptrum capit, Omnipotens quod tradidit olim

88 Pandulpho egregium munus, quo lata tenebat

89 imperia, atque Italum populos, urbesque regebat.

90 His accinctus adest coram Pandulphius heros

91 omnibus effulgens tumulo sublimis ab alto

92 Chalcoboum, Eurybromumque vocans, queis talia mandat.

93 "Ite Jovis magni praecones cura, virumque,

94 Alphonso et celeres jam nunc mea dicta referte ;

95 haud nos umbriferi montes, pelagasve sonorum

96 dividit : ambo armis campum veniemus in aequum.

97 Non ego contra illum scelerata capessere bella

98 regnorum, patriave avidus concedere terra

99 constitui ; me magna movens injuria martem

100 impulit Etruscis agitare in proelia campis :

101 me genus Ausonidum, me raptae litora terrae

102 sollicitant, coguntque novo concurrere bello.

103 Cedat, et incassum tandem male rapta relinquat ;

104 post ego Maeonias linquam, velut hospes, arenas.

105 Sin decus Ausonium, atque animos contemnere nostros

106 apparat, incipiam ; neque me bellare pigebit

107 donec agam invisas Italos Taraconis ad oras."

108 Talia mandabat magno referenda Tyranno.

109 Interea oceano fusis Aurora quadrigis

110 vecta, novo tremulos spargebat lumine fluctus

111 aequoris, et summos lustrabat lampade montes.

112 Constitit, ac magni spectans nova lumina Solis,

113 "Sol, qui cuncta vides, atque omnia maximus audis,

114 summe deum Arcitenens, Chrysai cultor Apollo,

115 qui Cillam, et Tenedon, felicia regna, tuamque

116 Delon, et Ortygiae fontes, Cynthumque jugosum,

117 Eurotamque cavum, Lyciam, Soractis et arces

118 Hesperias, altaeque tenes Capitolia Romae,

119 ipse fave coeptis, Divum pulcherrime, nostris."

120 Sic effatus, equum pressis conscendit habenis,

121 exploratque vias, incultaque saxa, locosque

122 difficiles, facilesque oculis, Arnumque sonantem,

123 Etruscosque amnes alios, silvasque virentes.

4

124 Ac veluti fulvum sequitur cum forte leonem

125 saxosas inter valles, aditusque malignos

126 venator ; summis Poenorum, in montibus ille

127 stat ferus, et fremitum ter dentibus expuit albis,

128 murmuraque increpuit, rabidoque exhorruit ore ;

129 excitum tamen Afer agit, telisque fatigat

130 usque premens, silvisque feram vestigat opacis :

131 haud secus Alphonsum regem Pandulphius heros

132 insequitur, positisque vetat requiescere castris,

133 quem circum Italiae populi versantur, et olli

134 grata animo placidis infundunt gaudia dictis.

135 Illi Pallas erat comes invidiosa, decusque

136 immortale dabat, vires, animumque secundans,

137 cara Jovis proles, medio Tritonia campo

138 ostentans angues, et Gorgonis ora Medusae

139 sibila, terribilemque aeratis Aegida monstris,

140 nubigeri Jovis arma, solo quibus eruit urbes :

141 atque hortata viros, cunctis in mentibus unum

142 injecit bellum, tum dulcem Martis amorem.

143 Amplius haud ultra patriam, carosque penates,

144 arma sed arma viri cupiunt, amor omnis in armis,

145 arma fremunt Itali, sonat excita terra tumultu

146 horrisono, fulgent auro, fulvoque orichalco.

147 Qualis ubi silvam in densam furit ignis anhelas

148 effundens late flammas, in montibus altis

149 apparet rubor, innumeris incendia lucem

150 sparsa locis tendunt, micat hinc Vulcanus et illinc ;

151 talis ab aere dabat radiis percussa coruscis

152 lumina Solis apex surgentis, et omnia juxta

153 complebat nova lux flammis geminata refusis.

154 Haud secus innumerae volucrum se millia gentis

155 multa ferunt ad te densis jam protinus alis,

156 Mantua, cum turba resonant tua stagna canori,

157 Mincius et longas pater accipit amne cohortes ;

158 cygnorum ut solet compelli ad litora nubes

159 Asia prata super, flavi super arva Caystri,

160 ludentes tolluntur aves stridore per auras ;

161 tot fortes Itali cunctis sese undique fundunt

162 urbibus ad campum, et liquidi jam flumina ad Arni.

163 Constitit hic primum pulchris Sismundus in armis

164 in campi et procerum medio, quem millia circum

165 hinc atque hinc permulta virum stant agmine, ferro

166 non minus, accincti juvenes, quam si horrida duri

167 Martis ad arma vocet totus furor ; undique clamor,

168 undique concursus ; illum mirantur, et illum

169 postremi primique adeunt ; velut aequore in alta

170 paullatim fremitus liquidis exsurgit in undis,

171 luctanti scopulo Zephyrique Notique sonantes,

172 obtrudunt fluctus, fervet mare, et ocius omnis

173 magna tumet ponti facies, tum cana repulso

174 marmore spuma salit, cunctae se in saxa sequuntur

175 innumeris undae cumulis, ipse imbribus atris

176 tunditur, in nubemque volans se condit Orion,

177 et caelo caput, atque pedes tellure recondit.

178 Hic ubi jussa ducis constare silentia dextra,

179 tot fortes Itali secum taciturna trahebant

5

180 agmina, nec quisquam mortali in pectore vocem

181 tot populum putet esse, nihil quos lingua juvabat,

182 nec dulcis socium varia in commercia sermo.

183 Tanta quies animis, adeo parere decorum,

184 toto densa die veniebant agmina tali

185 ordine, nec cessant, donec nox atra virum vim

186 dividit, et placidae suadet parere quieti.

187 Tum Venus ambrosium sic est affata Soporem.

188 "Somne, deum requies, hominum divina voluptas,

189 qui renovas pressos variis languoribus artus,

190 et genus humanum curis urentibus aufers,

191 cernis ut ipse super patriae stet nomine carae

192 sollicitus pulchris solus Sismundus in armis ?

193 Qui pius Etruscas tueatur ut inclytus urbes,

194 venit Arimineis instructo milite terris,

195 et nunc optatis Lydorum tendit in oris.

196 I, Sopor, i juveni fessis infunde medullis

197 divinam requiem, totique illabere menti.

198 Hic te digna manent tali pro munere dona :

199 inter enim Charites quae sit pulcherrima nostras

200 grata tibi conjux, vincloque dicata, jugali

201 aeternos dabitur spes invidiosa per annos ;

202 Pasitheae tu connubiis utere superbis,

203 nec tu Junonem speres dare posse mearum

204 nympharum quicquam, nec si velit ipse deum rex

205 vertet Acidalias nostro de fonte puellas."

206 Dixerat : ille graves tardis torporibus alas

207 solvit, et obscuris sensim circumdatus umbris

208 evolat, elapsas torquet qui plurimus undas

209 Arnus, et e viridi suspectat margine silvas.

210 Invenit ut varios volventem pectore motus,

211 factaque per multam repetentem plurima noctem,

212 insomnemque oculis, et cuncta futura videntem,

213 "Cur, inquit, Pandulphe, caput non ponis, et ipsum

214 Te reficis, grataeque negas parere quieti ? "

215 Dixit, et immensum defudit in alta soporem

216 pectora divinum : jacuit Pandulphius heros

217 membra levi dejecta deo devictus, et alto

218 corde sub increscunt magnarum oblivia rerum.

219 Tum Pater omnipotens aliud fecundius olli

220 auxilium parat, et variam simul advocat Irim.

221 "Iri, vides quantas clades stragemque minetur

222 Ausoniis veniens patrio Rex asper Ibero,

223 quem contra saevis fidens Pandulphius armis

224 crastinus ire parat, serae qui membra quieti

225 vix tandem misso potuit deflectere somno :

226 illum nulla Ceres, illum non ipse Lyaeus

227 adjuvat, at curis pascit se ingentibus ; olli

228 nectar et ambrosiam jubeo referre, cibosque

229 libet homo quos Divus edet : fas noscere Divum

230 munera, fas illi divini vescier auri. "

231 Haec ait ; illa nihil contra adversata, sed alti

232 vertice lapsa poli caelo se misit, Etruscum

233 castra petens rapido dea magna celerrima lapsu.

234 Conspicit armatos diverso in gramine edentes,

235 fumantesque locos : hos insedisse relictis

6

236 exploratores castris, hos ordine presso

237 membra levare solo ; cuncti, quod cuique caducum

238 sorte fuit, statione sua pro se usque morari

239 quisque volunt. Tum Diva duci divina sub alto

240 pectore defudit, validisque levamina membris.

241 Pristinus extemplo magnos vigor imbuit artus,

242 dulcis odoratae spiravit anhelitus aurae

243 vivaci sub corde micans, totumque replevit

244 corpus, et antiquos renovavit in ossibus ignes.

245 Interea Alphonsi nivea ad tentoria regis

246 praecones mandata ferunt : nihil ille relatis

247 obstupuit verbis, audacique ore profatur.

248 "Ite redite citi, ductorique haec mea vestro

249 dicta referte : Italum nihil est quod bella virorum

250 me moveant, non usque adeo me nota fatigant

251 proelia ; Parthenope, quam septimus addidit annus

252 imperio, hac Jove stante meo, non tale vereri

253 subsidium docuit, terris nunc quale paternis

254 duxit in Etruscas heros Pandulphius oras ;

255 dicite sive velit totis exercitus armis

256 concurrat, si mi populos conferre Latinos

257 apparat, aut nostro dirimi si sanguine martem,

258 non piget, ambo armis campo certemus in uno,

259 miles uterque vacet, positis quin spectet et armis

260 cui Deus, et cui fida ferat sua dextra salutem."

261 Talia dicta ferunt Pandulpho, atque ordine pandunt

262 omnia ; at ille hilari jamdudum fronte salutat,

263 agnoscitque Jovem, simul et sic ore precatur.

264 "Sic tu, summe deum , jubeas, sic horride Mavors,

265 tuque, Minerva, velis nunc tempus in arma vocari :

266 magnanimi gaudete viri, nam fortibus ausis

267 congredior soli solo in certamine regi

268 Alphonso, injustis Italos qui provocat armis.

269 Hic finis tandem belli ; me verius unam

270 hanc animam vovisse ferent pro gentibus almae

271 Italiae quicumque volent fera bella minores

272 mirari, et veterum censeri sanguine avorum.

273 Vos tamen arma, viri, vos arma crepantia cuncti

274 induite, et facto procedite in agmine, ferro

275 non minus accincti proceres, quam si horrida duri

276 Martis ad arma vocet totus furor ; ite manipli ;

277 insidias alii praelustrent, nequa latentes

278 barbara turba dolos meditetur, et obvius hostis

279 obtexat fraudes latebrosi in valle recessus."

280 Dixerat : ast Itali vario fremuere tumultu,

281 et gemitum ingentem tellus dabat incita magno

282 murmure ; tum fremitusque virum, vocesque loquentum

283 misceri, et varius volitare per aethera clamor :

284 haud secus atque olim cum Jupiter altus Olympo

285 intonuit, sonitus rediere per ardua vasti

286 omnia, tum pelago spumantia caerula tollunt

287 Icario in magno venti, Zephyrique, Notique

288 incumbant, imoque cient jam Nerea fundo.

289 Tum dextram intendit, populoque silentia jussit,

290 ductoresque videns nunc hos, nunc admonet illos,

291 tum siquem sumptis clamantem prospicit armis

7

292 ignotum, et tardo miscentem murmura vulgo,

293 talibus increpitans dictis castigat amaris :

294 "Infelix, quae tanta animo dementia vano

295 venit, ut alterius nolis audire loquelas ?

296 Imbellis, non hic Itali regnabimus omnes :

297 unus enim rex est, unus sit ductor Etruscum ;

298 cui Pater omnipotens sceptrum dedit, ille Latinos

299 imperio regat", et tali tum voce locutus,

300 arma humeris magni circumdat ponderis, omnes

301 ante alios longe lucenti splendidus auro.

302 Ut canis aurati fulgens decus Orionis

303 sidera multa micat superans, et crine minaci

304 ipse sub ardenti moribundus nascitur aestu,

305 debilibusque serit morbos mortalibus atros,

306 multigenumque animal, permixto et sanguine cretum

307 omne perit, periere canes in montibus albi :

308 talis erat fulgens pulchris Sismundus in armis

309 aureus, ut fulvo radiarent cuncta metallo

310 agmina : " Nunc vires Martis tentemus acuti,

311 ut videam validas quisquis jaculetur et hastas.

312 Pascat equos seu quis melius farragine pingui,

313 quisve pedum melior cursu, furtoque paratus,

314 aut bijugum levior currum conscendat, et arma

315 induat, aut galeam rapiat, clypeumque micantem.

316 Non equidem nunquam populis mandare quiescam,

317 numquam hodie ; donec stellis venientibus altum

318 nox subeat caelum, curruque invecta virum vim

319 dividat, atque animis, stimulisque ardentibus iras ;

320 et quoscumque procul cessantes litore cernam,

321 alitibus, canibusque feris dare frusta jubebo.

322 Vos timidos medio constringite in agmine, fortes

323 ante illos sistant ; seniores terga sequantur."

324 Sic fatur : fremitum magno clamore Latini

325 ore dabant cuncti, et campos, atque arva tegebant.

326 Non secus ac liquidis si quando exsurgit in undis

327 aequor, eunt rapidi per aperta sonantia venti,

328 parte alia madidis infert sese Notus alis

329 turbidus, Aeolio si forte e carcere missus

330 liber habet pelagus ; salit unda sonantia circum

331 litora ; tum scopulum adversum, tum saxea pulsat

332 dorsa Notus, fremit omne fretum, rupesque relinquit.

333 Sed jam fama volans saevos implerat Iberos

334 adventare ducem magnum, felicior alter

335 quo neque in Italia praesenti marte, nec usquam ;

336 multis quippe dolor stetit imis ossibus ardens,

337 multis ira modum super addita, multus ubique

338 clamor, ubique vagans agitat discordia vulgus.

339 Hos Italum virtus, illos movet inclyta tanti

340 fama ducis, movet Antiphaten, qui maximus uni

341 ante alios comes usque fuit per maxima regi

342 bella, bonus dextra, claris cui gloria factis.

343 Parta dabat magnum magnae virtutis honorem ;

344 consiliis haud inferior, cui fama nec usquam

345 futilis, est vanis primum quod crimen Iberis.

346 Isque, ubi magnanimum conspexit in agmine regem

347 Alphonsum, alloquitur dictis securus acerbis.

8

348 "Dicam equidem, veniamque dabis, rex optime, siquid

349 peccarim, pandamque libens quae mente locarim :

350 tu desiste manum committere fortibus armis

351 Sismundi, expertis dudum te credere factis

352 desine, nos Italum fortunae deme furenti.

353 Quod si nulla tuae tangit te cura salutis,

354 at patriae miserere tuae, miserere labantis

355 Hesperiae extremis terrarum nobilis oris.

356 Quid moror ? An patrios, si te mors atra, Penates,

357 occupet, arripiant Itali ? Prius o mihi tellus

358 ima dehisce ; prius Stygias illabar ad umbras,

359 quam bonus Ausoniis moriens Alphonsus in oris

360 hanc laudem Italiae, populisque relinquat Etruscis.

361 Sunt tibi bella gerant populi qui magna potentes,

362 praeque aliis aliaeque manus : tu vince paratu

363 ingenti, terrae atque maris pars utraque nostris

364 in manibus : quid bella times cum desidet omnis

365 Italia ? An patriis unus Sismundus in armis

366 fuderit innumeras, multo nec milite, gentes ? "

367 Dixerat Antiphates, dictis quem torvus iniquis

368 alloquitur pavidum turbati fronte Tyrannus.

369 "Antiphate infelix, quamquam tibi multa loquendi

370 copia, mitte loqui, nec regibus ista procaci

371 ore velis tandem populum objurgare per amplum.

372 Oh pudor ! Hi me igitur quondam quicumque secuti

373 ad patrias remeare jubent, proh Jupiter, urbes,

374 polliciti quondam, quaecumque ad bella vocassem,

375 ire palam, rapidisque domos circumdare flammis

376 Ausonidum, et longo committere proelia bello ?

377 Hosne morae piguit ? Maneant, dum compleat orbem

378 luna semel, populi ; bellis imponere finem

379 decretum Alphonso : regem ne reddite vestrum

380 omnibus aeternum me dedecus esse faturis.

381 Non tam arguerim vos, si mora longa fatigat,

382 Hesperidae, multos quos Jupiter altus in annos

383 distulit, at patrios tamen hic rediisse penates

384 turpe sit : o socii, bello durate supremo,

385 aque brevi spatio videamus ut omnia Phorbas

386 vera canat vates : etenim vidistis, Iberi,

387 vidimus hoc omnes, cum navibus aequora multis

388 teximus, atque Italis funesta paravimus arma.

389 Nec longum est : sanctos aris cum accenderet ignes

390 Jasius aurati redimitus veste sacerdos

391 fronde sub umbrosi pandentis brachia quercus,

392 quam penes in silvis surgebat plurima pinus

393 tonsa comam, et virides complexa cacumine ramos.

394 Ambarum in summo geminae sedere columbae

395 vertice ; quae viridi consederat altera pinu

396 alitis armigeri Jovis est pavefacta volatu,

397 in ramisque latens se frondibus abdidit atris.

398 Illam septenos volitans premit undique gyro.

399 Atque ubi septenos circumvolat ales in orbes

400 fugit, et aethereas it juncta columba per auras,

401 quam sacer in mediis Jovis armiger arripit euris.

402 Post autem sacra quae sederat altera quercu

403 ocior aggreditur, pavidamque eviscerat uncis

9

404 unguibus, et victor sublimi in vertice perstat.

405 Tunc Atlantiades : populi sperate superbi,

406 hunc finem belli caelo Saturnius alto

407 ostendit nobis, inquit : septem undique gyri

408 septem annos monstrant, septenaque tempora signant

409 queis bellare diu magnis continget Iberis.

410 Altera at Italia est, parvo conamine quam vos

411 vincetis, vestri teneant quae regna nepotes.

412 Talia Atlantiades, quae nunc peraguntur, Iberi,

413 durate, o proceres, donec Saturnia regna,

414 atque solo celsas Italum exaequavimus urbes."

415 Dixerat, et cuncti magno clamore ruebant

416 armati e vallo : veluti cum nubila tradant

417 cum rauco clangore grues, pontumque feruntur

418 trans gelidum, et longae glomerantur in agmine turbae

419 Pygmaeis mala fata viris, mortemque ferentes.

420 Ast Itali contra secum taciturna trahebant

421 agmina : primus erat pulchris Sismundus in armis

422 ante alios ; veluti ducit cum in proelia taurus

423 diversis armenta locis, cervice lacessit

424 insurgens ventos ; talem te rector Olympi

425 tum, Pandulphe, dedit populis decus esse Latinis.

426 Jamque adeo vicinae acies utrimque volabant,

427 illi clamantes, Itali sine more silentes.

428 Haud secus ac monti nubem protendit opacam

429 aerio Notus, et meliorem nocte latroni,

430 pastorique gravem, tantum distabat uterque

431 iret ut in primos tectis exercitus arvis,

432 quantum tela manu dubiis committeret auris,

433 aut lapidem quisquis torta ferit aethera fundi.

434 Extemplo primi turbantur, et horridus arvis

435 it globus, arripiunt campum, pugnamque lacessunt.

436 Hic hastam ipse tenens Italos secedere jussit,

437 et firmare gradum, quamquam jactare sagittas

438 instabant Celtae, glomerataque saxa per auras ;

439 quos tamen Alphonsus pugna revocavit ab atra

440 novit enim secum quianam velit inclytus heros

441 fari aliquid ; tum sic Pandulphi maxima proles :

442 "Vos haec, Hesperidae, vos haec audite, Latini :

443 cesserit haec Italis victoria si bona nostro

444 Marte, placet patrias redeant Taraconis ad oras

445 et Celtae et nati permixto sanguine Iberi.

446 Sin me me Ausoniis fortuna inimica nefando

447 invideat casu, si me pater ille deum rex

448 lumine jam cassum, jam dulcibus auferat auris,

449 bella gerant Italis invicti ferrea Iberi :

450 scit Pater omnipotens letum cui pendeat atrum."

451 Sic ait Ausonides ; populi strepuere frementes,

452 quos inter dictis rex est effatus acerbis.

453 "Nos quoque, si fas est, audite, rogamus, Iberi,

454 et magni Ausonii, quae Jupiter ipse sub auras

455 ferre jubet dulces : sancto favet ille tyranno ;

456 ab Jove talis honos : sacris haec foedera firment

457 Hispani Ausoniique viri ; vos ducite nigram

458 huc pecudem, proceres ; niveum mihi ferte juvencum

459 telluri, solique sacros, aliumque feremus

10

460 nos agnum insignem Diti, ne quis Jovis audax

461 rumpere sacra velit, densis dum se occulit armis."

462 Dixerat ; ast animis laeti fremuere Latini,

463 Hispanique simul, sperantes aspera tolli

464 bella diu incepta, et nullis exhausta trophaeis :

465 frenatisque feruntur equis, quibus omnis humo se

466 turba jacit, campoque viri statuuntur in aequo.

467 Inter utrosque soli spatium telluris opimae

468 signatur, quo meta viris, quo terminus exstat.

469 Tum Pater ipse deum claro sublimis Olympo

470 despectans acies, obliquo barbara vultu

471 agmina, sed fortes meliore fronte Latinos,

472 succinctam nimbo, gelidique in nube sedentem

473 Junonem alloquitur : " Quid adhuc, gratissima conjux,

474 quid dubitamus adhuc prisci de gente Quirites

475 et superesse viros, valeant qui fortibus armis

476 Italiam tegere, et veterum superare parentum

477 fortia facta ; vides quali virtute feratur

478 spumifero Sismundus equo ? Quem solus in hostem,

479 solus in Alphonsum primis se praestet ab annis ?

480 Ergo age, quandoquidem mea te te arcana fatigant,

481 accipe, Diva, meae quae stet sententia menti.

482 Nunc cupio aeriam demittere nubibus Irim

483 ventipedem, sacris ut foedera sacra solutis

484 incipiant primi violare sine omine Iberi."

485 Vix ea, cum fatur contra sic candida Juno :

486 "Convenit inter nos, quoties arcana patescunt

487 utrique alterius ; neque enim dare majus ubique,

488 nec praestare mihi potes, o gratissime, munus.

489 Namque ego progenies Saturni prima parentis,

490 inde tibi genus unde mihi : tua maxima conjux

491 dicta diu atque soror, superum regina Deorum."

492 Jupiter huic contra : " Tua me tua gratia, conjux,

493 flexit, et aeterno mihi te devinxit amore. "

494 Dixit : at illa deam vario circumdata nimbo

495 caeruleam vocat, et magni mandata Tonantis

496 pandit, et aeripedem caelo dea mittit ab alto.

497 Illa volat, terras et turbine adacta revisit :

498 conspicit armatas acies, atque aere micantes

499 hinc atque hinc populos, et latis agmina campis.

500 Hos Mars armipotens, illos agitarat Enyo.

501 Illa nihil speculata viros, solumque per omnes

502 ad Phorbanta venit, fuerat qui maximus illo

503 tempore cunctigenum sciret qui noscere Divum

504 consilia, atque modis scrutari somnia miris,

505 solus et Ausonias ipsum qui duxit ad oras

506 Alphonsum augurio fretus, quem Phoebus honorem

507 addiderat vati ; quoniam citharamque fidesque

508 is puer a primis olli sacraverat annis.

509 Hunc Dea semotum populis utrimque refusis

510 longaevum opposita deludit nube, proculque

511 amovet in solas nemorum loca tristia silvas,

512 ostendens illi populos, regemque secutos.

513 Agmine cedentes simulato : talia vati

514 objectat falsis Thaumantis filia visis,

515 donec eum in solas abducit litoris oras.

11

516 Hujus deinde capit formam, similemque figurat

517 se dea mortali : rari stant vertice cani,

518 pendula cum cana stant labra trementia mento,

519 sunt tremulaeque genae, tremulaeque est vocis imago

520 discors ; assiduo respirant ilia motu.

521 Venerat auxilio Libyca de gente Biaon

522 insignis pharetra juvenis, teretique sagitti,

523 montivagas agitare feras, cervosque fugaces,

524 nec non et fulvos solitus turbare leones

525 horridus, et rapidi perfultus pellibus ursi,

526 cui caput hirsutum malae texere lupinae ;

527 mille viros olim jaculis tremefecit acutis.

528 Hunc postquam videt adstantem dea talibus Iris

529 alloquitur praestantem animo, et virtute frementem.

530 "O Libyae virtutis honos, ubi certa, Biaon,

531 tela tibi quondam ? Pulsa est quo gloria famae,

532 qui nulli Libya solitus concedere ? Ubi arcus

533 insignes olim venatibus ? Ergo age Phoebo

534 tela favente jace, et pulchrum pete primus honorem ;

535 incipe quae cunctis facies gratissima Celtis,

536 Alphonso Regi prae cunctis grata, tuo si

537 ingenio sumptis pereat Sismundus in armis."

538 Sic effata, homini mentem convertit ad arma

539 insano, et nondum meditanti obscura deorum

540 consilia, ac vires Italorum et bella potentum.

541 Interea Ausonii, nec non Taraconia pubes

542 in medium lecti divosque deasque precati

543 sacra ferunt, sacrasque incendunt ignibus aras.

544 Tum rex extremis audax qui venerat oris

545 stabat, et Ogygii libabat pocula Bacchi,

546 sumebatque prior pateris spumantibus almi

547 dulcia dona soli, puroque ardebat in auro

548 nectare dulce magis Sileni munus alumni.

549 Tum super imperio multum rimatus anhelas

550 poscebat fibras : " Nihil illi fibra , nec arae,

551 nec prosunt Superi, cum sic prior ipse precatur.

552 Haec ego sive manu, sive armis foedera rumpam."

553 Tum caput hoc aliena manus cervice recisa

554 auferat, et victrix alienas portet in oras.

555 Vix ea, at Ausonides haec tali retulit ore.

556 "Jupiter Etruscum nemorum sanctissime cultor,

557 aethere qui celso regnas, ne cedat Olympo

558 sol prius oceani liquidas prolapsus in undas,

559 quam fugiant victi Tyrrheno in litore Iberi,

560 Alphonsique caput terra foedare cruenti

561 avulsum nostris manibus, da, maxime Divum,

562 da, Pater, et comptos in pulvero ducere crines,

563 perfusos myrrhi crines, calidoque metallo

564 contortos ; da praedones decedere capti

565 Italia ; da ne Celtas terraque marique

566 horrescant Itali : tibi tum de marmore templa

567 candenti statuam miris surgentia signis,

568 Daedaliis miranda modis, aedesque dicabo

569 urbis Arimineae in medio, quas barbarus omnis,

570 atque Italus stupeat ; da tantum vincere nobis,

571 et removere nefas." Dixit ; dulcemque Lyaeum

12

572 fudit humi patera, et breviter sic ore profatur.

573 "Sic penitus fracti sedes elisa cerebri

574 fusa cadat, quicumque prior pia foedera telis,

575 sive manu rumpet, madidas ut vina per herbas

576 ipsa cadunt pateris numquam reditura supinis."

577 Talibus ante aras armati foedera dictis

578 firmabant, varioque virum clamore fremebant.

579 Nec mora : praecipites ambo, nec territus usquam

580 in medium Hesperidum atque Italum processit uterque,

581 terribiles visu quassantes vertice cristis

582 surgentes galeas signis auroque decoras,

583 hinc Malatesta potens, illinc Taraconius heros.

584 Spectantes populos magnus stupor occupat omnes.

585 Olli indignantes secum, saevumque frementes

586 obsistunt contra dubio sub Marte laborem,

587 vulneraque inter se minitantur multa, ruuntque

588 alter in alterius geminatis ictibus arma.

589 Ac veluti silvam magnam petit advena taurus

590 arva aliena premens nemorosa per avia passim

591 diversis armenta locis trahit, atque ita late

592 optatos populatur agros ; timet asper arator

593 omnis, et in montes alii fugere juvenci ;

594 maximus ille autem silvis dominatur avitis :

595 huic inimicus atrox, sua qui postquam arva teneri

596 sensit, in oppositum fertur violentior hostem ;

597 tum pavidae siluere boves, siluere magistri :

598 haud aliter Taraconis honos, et gloria magnae

599 Italiae ingentes duris versantur in armis.

600 Hic vero Alphonsus durae fore dum putat hastae

601 vim solitam, Stygio multos qui miserat Orco,

602 hanc jacit : illa volans clypei septemplicis orbes

603 rupit, et in medio stridens umbone pependit.

604 Non tulit Ausonides, clypeumque abjecit, humique

605 cum clypeo telum defregit, et arduus ipsi

606 ipse manu Regi telum penetrabile torsit,

607 et summam clypei partem praerupit, et altum

608 gustavit leviter violato pectore corpus.

609 Conclamant Itali, laetumque ad sidera tollunt

610 murmur, at Hesperidum solvit genua omnia torpor.

611 Hic Malatestai certissima gloria gentis

612 magnanimus duris fidens Pandulphius armis

613 constitit in geminas alacris duo fulmina plantas

614 arrecto capite, et socios adspectat ovantes,

615 ense manumque onerat violento, ac vulnerat hostem

616 ter quater alternis agitantur in orbibus enses :

617 tum celer insurgens digitos Sismundus in imos

618 alte depressos habilem se flexit in ictus :

619 tum ferit ingeminans, tum pulsat anhelus utrimque

620 ardentem galeam signis auroque decoram,

621 buccula sed postquam de casside pene revulsa est,

622 ter ferit usque premens, fessum sed jam quater ensem

623 dum domat aere gravi, medium se frangit in ictum

624 ensis, et imprudens fragilis cadit, atque ita summo

625 fragmina delucent humero : non ipse caduco

626 ense, nec amissis juvenis deterritus armis

627 saevior ingreditur pugnam, et se se horridus ira

13

628 suscitat, ac Regem dextra petit alta minantem

629 vulnera ; tum manibus perstringit guttura junctis,

630 nunc galeam tenet, et conum premit ; ille nec auras

631 nec caelum potuit captis haurire sub armis,

632 sed trahitur manibus Sismundi digna potentis

633 praeda, sed attonitus dubiis effatur in umbris.

634 "Maxime dux Italum, cui Jupiter ipse precari

635 me jubet, et rerum fortuna celerrima, cujus

636 munere me victum potuisti cernere regem,

637 parce odiis ultra ; vivum, precor, optime, serva :

638 lata tibi variis quae sunt mihi regna sub oris

639 omnia victori cedensque volensque relinquo."

640 Sic ait : huic contra fatur Pandulphius heros :

641 "Regna meis armis, quae maxima multaque jactas,

642 desine deberi : trahere huc prius ante superbos

643 Italiae populos, tentoria nostra subito.

644 Illic, ni fallor, faxo nova foedera firmes."

645 Dixerat, et regem dextri laevique trahebat

646 afflictum, et miseris urgentem pectora curis.

647 At procul insidiis et multi fraude Biaon

648 cingitur in notas turbandi foederis artes.

649 Illum tum memorant incensum numine et ira,

650 arma nefanda manu et diras hausisse sagittas.

651 Arcum laeva viri, laevam cita dextra papillam,

652 hastaque prima manumque tenax, nervumque sonantem

653 contigit, at laevamque fugax arcumque sagittae

654 cuspis, et horriferas it stridula lapsa per auras,

655 et venit, et magni Sismundi in nobile corpus

656 figitur, inque humero dextro pennata pependit.

657 Maximus extemplo magnos dolor occupat artus ;

658 labitur, eque manu rex est avulsus, et usque

659 liber adit laetos violato foedere Iberos.

660 Hic Pandulphiades, postquam dolor ossibus imis

661 sedit, in hunc morem miseranda voce profatur.

662 "O Pater omnipotens, mihi cum miserabilis aevi

663 tempora pauca dares, meliorem impendere honorem

664 debueras : mortine manu dimittere regem ?

665 An vatiis caruisse dolis haec foedera rebar ?

666 Omnia credideram, quae nunc Notus horridus auras

667 jactat in aethereas : diris me fidere Celtis,

668 me decuit sacris sceleratam adjungere gentem ?

669 At tu, summe Deum, triplici qui foedera sancis

670 fulmine, qui saevos potis es punire Tyrannos,

671 respice mortales casus, et foedera firma

672 ipse tui melior dextri : nec plura, recessit

673 saucius. " Huic magnus magno Jove natus Apollo

674 adstitit, et nullis aliis perspectus eum dux

675 ipse manu juvenem socios ducebat ad ipsos.

676 Obstupuit visis Pandulphi maxima proles :

677 "Ecquis es, o Superum, claro qui missus Olympo

678 venisti in terras, nostros ut forte labores

679 adspiceres primum caelo requietus in alto ?"

680 Filius huic contra Latonae pauca Jovisque :

681 "Ipse ego progenies magni Jovis altus Apollo ;

682 non equidem, non te linquam Deus aequus inultum ;

683 nec minor insigni tua te victoria fama

14

684 miserit in populos, campo qui viceris isto

685 congressus soli solo in certamine regi ;

686 victor eris totas agitans in proelia turmas."

687 Dixerat haec magnus magno Jove natus Apollo.

688 "Ista quidem nobis gratissima, Phoebe, tulisti :

689 ab Jove cuncta, Pater ; sed enim grave vulnus inermem

690 me premit ; ipse tuum claro quin mittis Olympo

691 Paeona, qui medicas adhibet mortalibus artes ?

692 Sed venia Jovis ille Patris jussuque venito,

693 ne pater iratus Stygias detrudat in undas

694 illum etiam, ut quondam ; meministi cuncta, novusque

695 est meminisse dolor ; curvo cum litore fractae

696 defudere rotae juvenem, celeresque marinis

697 turbabantur equi monstris, rapidoque tumultu

698 Hippolytum fusis lacerum traxere quadrigis,

699 quem tuus exanimum Stygio revocavit ab Orco

700 filius. Omnipotens sed enim indignatus, ut illum

701 fulmine terrifico Stygiis intorserit undis.

702 Proinde Jovis magni quae sit sententia primum

703 disce, decet ; posthac sanctis me Paeonis ulnis

704 siste, pater, gnati : prosit mihi laurea serta

705 gestasse, atque artes pacidarum hausisse Sororum."

706 Huic contra placido respondit Cynthius ore :

707 "Jupiter Oceanum dapibus visurus edendis

708 Aethiopum ad fines primos venit usque piorum,

709 bissenosque dies, nec plus remoratus, Olympum

710 ibit, ubi assiduis celebrantur limina divis.

711 Hic ego magnanimi quae sit sententia regis

712 et scire, et nato possum mandata referre."

713 Dixerat haec magnus magno Jove natus Apollo.

LIBER SECVNDVS

H_2 v.1 Interea ipse furens murorum impulsor anhelos

2 exhortatur equos Mars horridus, atque flagello

3 sanguineo insultans, duros in proelia Iberos

4 suscitat, ac multam primo certamine caedem

5 qui furor, et qui saeva vocat minitatur Erinnys.

6 Extemplo disjectae acies, confusaque turba

7 omnis, et in turmas equites sparsique manipli

8 erravere locis ; stetit imperterritus unos

9 saucius Ausonides, quamquam dolor ossibus imis

10 tardet anhela novus torpentibus ilia nervis ;

11 sed timuit dubio temeraria proelia campo

12 conserere : "O Socii, non haec mea foedera : dextri

13 hac ego pro vobis communia jura refellam.

14 Desinite, ac differte minas, iramque sequacem

15 ponite dum redeant vires, dum tela lacertus

16 saucius hic vibret, qui vulnere pressus acerbo

17 me prohibet victum violato in foedere regem

18 huc huc ante duces mediis subducere Celtis."

15

19 Haec Pandulphiades : Itali stupuere morantes.

20 Credidit esse dolos facto Taraconius heros,

21 jussit et ipse retro populos aciesque referri.

22 Tum Pandulphiades pennati voce profatur :

23 "O decus Ausoniae, miles, quo sospite nondum

24 vincor, ait ; proceres, expertae robora pubis,

25 barbara turba ducem violato foedere vestrum

26 insidiis ingressa suis desistere bello

27 cogit, et invictum Volaterrae ad moenia nostrae

28 ferre pedem, et dirum curari vulnus ; abite,

29 linquite jam testes disjecti foederis oras :

30 sit pater ipse Deum testis, sanguisque sacrorum

31 agnorum, et recti mens conscia fallere dirum

32 quam sit, et ipse Deus finem feret omnibus ultor,

33 et capiti ille suo insidias intenderit illas.

34 Neve futura putent sero quascumque daturi

35 supplicia horrebunt poenas ; majora parabit

36 longa dies scelera infidis : ego cuncta capaci

37 mente fero prudens ; animus mihi cuncta futura

38 ante oculos posuit : jam jam cum sanguine sparsum

39 litus abundanti caesis sudabit Iberis.

40 Ille dies veniet cum Jupiter Aegida summo

41 aethere terrificam monstrabit, et omnibus iras

42 ipse acuet populis. Superos quicumque fefellit,

43 ille, deo turbante, fugae se credere turpi

44 et volet, atque mori frustra tentabit : at, o vos,

45 indigni hac mulcta, Superi, quos sanguine nostro

46 vana pios sacris violavit Iberia falsis,

47 ferte precor memori vos pectore tristia regis

48 facta feri : vestra haec injuria, talia numquam

49 imperfecta, precor, populis differte futuris."

50 Interea Alphonsus Populonia moenia duro

51 Marte petit, pavidam cupidos qui ducit ad urbem

52 agmina tota viros, vicinumque omnibus aequor

53 viribus obtexit jam proni in bella carina.

54 Parte alii ante equites saevos praemittit Iberos

55 laetitia incensus, vanoque elatus honore.

56 Haud secus atque uncis avulsus ab unguibus anser

57 altis ante sacri volitantis ab aethere praeda,

58 aera liber habet tenerum jam tutus, et alis

59 ventisonis raucas compellit ad alta cohortes

60 flumina, sive lacus calamo crepitante sonoros :

61 non aliter pavidam concussit gentibus urbem

62 innumeris veniens patrio rex asper Ibero.

63 At miseri postquam est exercitus omnis Etrusci

64 ante oculos, scandunt muros, atque alta capessunt

65 moenia ; custodes portarum claustra canoro

66 cardine rauca cavis stridentia turribus addunt,

67 armatumque vident armati cominus hostem.

68 Quis canat, o Musae, caedes, stragemque virorum,

69 quae nunc Celta ferox, Italus quae funera fortis

70 ediderit, quem quisque ducem dux unus adibit,

71 aut quem quisque virum vir legerit ? Omnia, Divae,

72 nostis enim cunctos, vati memorate canenti.

73 Primus ut ante alios fuerat Taraconius heros

74 vectus equo, Numidum quem rex donarat, anhelo,

16

75 Dystychium in fossis volventem ac foeda cadentem

76 occupat, obversaque solo transfixerat hasta.

77 Occidis, o juvenum pulcherrime, clara Metauri

78 progenies, quem nympha deo permixta fluenti

79 edidit in teneras jucundi luminis oras.

80 Non tibi vita patris, cui clausa est janua leti,

81 munere servata est ; non te Driopeia mater

82 eripuit duris scelerati faucibus Orci.

83 Tum vero accelerant omnes, urbique propinquant,

84 clamoremque ferunt convexi ad sidera caeli

85 hinc Tyrrhena manus, illinc Taraconia pubes.

86 Tum procul horrifico strepitu cava concha tremendum

87 rauca dedit sonitum, crepuitque per aethera clangor :

88 nec minus incensi bellorum pectus amore

89 ingenti incumbunt omnes, atque omnibus idem

90 ardor in arma simul gliscit praesente Tyranno.

91 Pars aditus caecos et moenia scandere furtim,

92 pars in aperta parant animas jactare pericla,

93 atque alii subiti fossas implere ruina.

94 Illis tela sonant, arcus, et Apollinis arma ;

95 his glandes referunt liquefacto murmura plumbo.

96 At Lydi celsis miseri pro turribus adstant,

97 missilibusque procul Celtas arcere furentes,

98 infensumque parant detrudere moenibus hostem,

99 saxaque praecipiti devolvunt grandia dextra.

100 Turbidus Haemophages cristi praeclarus Iberi

101 tradit equum Clytio, comitem quem miserat illi

102 dulcis Ilerda, domus cui clara, paterque superbo

103 sanguine natus, avis celeber ; pedes ipse sub ipsis

104 moenibus et scalas in propugnacula poscit,

105 atque in procelsas subjecit lampada turres

106 ardentem, et pariter tabulasque virosque sequentem.

107 Tum juvenum fera corda micant, perculsaque vulgi

108 pectora laetitiaque fremunt, plausuque sonanti

109 seque suosque trahunt, et moenia longa coronant.

110 Ac veluti subito cum fulgura murmure rumpunt

111 aethera nubiferi glomerantur grandine nimbi,

112 ante Notumque volant toto cava nubila caelo :

113 talis ubi ad muros totis discurritur arvis,

114 insequitur longe diversa per omnia clamor.

115 At contra duris sudibus Populonia pubes

116 desuper audaces deturbat ab aggere Celtas,

117 occidit Haemophages incertis obrutus armis,

118 et Lycus ipse dedit arcum cui magnus Apollo,

119 sed non divini defensus Apollinis armis.

120 Namque ut tela manu demisit ab aggere Tarcon

121 fervidus, ingenti patriaeque incensus amore,

122 conjugis et carae memor, alta Lycoque, Tagoque

123 vulnera bina sinit fracto non vana cerebro :

124 quos ut functa vident dulci duo corpora vita,

125 indignata magis manus omnis, et omnibus idem

126 additus ardor agit stimulos, nec tela, nec hostem

127 respiciunt, sed caeca ruunt in proelia, ducit

128 quo furor, et superans semper Mavortis imago ;

129 nec requies datur ulla viris : toto agmine caedes

130 alterni virtute Italis, Celtisque remittunt

17

131 nunc hi, nunc illi ; mora nulla volantibus hastis.

132 Ac veluti medio concurritur aetheris actis

133 seditione apibus, cum tecta relinquere avita

134 est animus, cum densa vocant in proelia reges

135 agmina, et undantes aliae se pumice promunt

136 in cuneos gens dura alios, contraque remittunt

137 murmura, stridentesque cient clangoribus alas,

138 dira veneniferis mutantes spicula rostris :

139 haud secus Hesperidae atque Itali concurrere telis

140 omnibus ; ante alios insignis Fanius armis

141 impiger Hermophilum vallo dejecit ab alto,

142 atque in praecipites deturbat ab aggere fossas.

143 Ast illi, ut jacuit limosi turpis in ulvi,

144 surgenti frustra duro ferit ilia ferro

145 cuspide projecti tabulatis Arnus ab altis,

146 infixitque solo, repetitaque abdidit ulva.

147 Quid tibi fama, puer, primis praedulcis ab annis ?

148 Quid domus, atque genus proavorum nomina regum

149 tectus arundinibus nullo decorande sepulcro

150 nempe jaces : non ipse parens, non optima mater,

151 non socii tua membra legent : proh dura furentum

152 praemia ! Nam tantum nostrae, tua numina, Musae

153 te referent : tibi nostra satis solacia ; quando

154 digna damus forsan venturi carmina fama.

155 Nuntius Alphonso Regi defertur apertam

156 esse viam, horrisono qua proxima moenia ponto

157 diruta paene jacent : tum sic Taraconius heros

158 disjectum volat ad murum, Lydosque superbi

159 clade premit miseros, multis et funera dextri

160 mittit, et e muris trahit atra in fata cadentes.

161 Ac velut ille lupus stabula acer adortus aperta

162 ante pecus mutum pleno detraxit ovili,

163 quam veniens pastor caulis avertat ab altis ;

164 ille quidem immanis non jam minus, undique tentat

165 prendere lata manu dejectis moenia Lydis.

166 Verum ubi jam prodesse nihil fraudesque, dolosque,

167 nec videt adversis hostem concurrere fatis,

168 evocat effusas tentoria ad alta cohortes.

169 Illi terga suis obvertunt hostibus omnes,

170 et regem cuncti fossis petiere relictis.

171 Quos ubi convenisse videt, secum ante volutat

172 dicendum quodcumque putet, qui suadeat arte

173 pugnandum, atque Itali longum tellure morandum :

174 atque haec in mediis sic est effatus Iberis.

175 "Ille ego sum, proceres, frustra cui nulla voluntas,

176 nulla adversa cadit coepto fortuna labori :

177 incoeptis opus est audacibus : omnia cedent

178 tentanti Alphonso ; quid enim memorare juvabit

179 Parthenopen, aliasque urbes, quos Africa honores

180 praestet, et occiduis qui Sol se proluit undis,

181 qui tepet Oceani, qui caerula Tethyos ora ?

182 Omnia sunt nostris loca debita marte trophaeis.

183 Reliquiae faciles Italae mihi gentis Iberos

184 tardabunt toties ? Sua quam discordia nobis

185 objicit ? Idne sat est, bellum quod triste videmus

186 Italiae commune scelus ? Ligus omnis ad arma

18

187 Euganeusque ruit. Bello dum saucius hostis

188 abstinet, usque vices dum non volvenda timendas

189 fert fortuna, viri, fatis pugnate secundis.

190 O veterum gens prisca virum ! Cum crastina primum

191 aurora e roseis fundet se lutea bigis,

192 omnibus obsideo Populonia viribus urbis

193 moenia Tyrrhenae, nec machina ahena volutis

194 cessabit saxis, nec ferreus excidet horror

195 interea, et subitis lapidum tormenta ruinis

196 audiet Ausonius caelo crepitare recusso.

197 Hanc ego si capio Fatis auctoribus urbem

198 cetera cuncta jacent manibus regna Itala nostris.

199 Hic mihi regna, domo et patria procul urbe relicta,

200 optanda, et placitis vivendum mollius oris :

201 hic artes, habitusque virum, linguaeque facultas

202 clarior, hic species, et lati regia mundi

203 Roma decus rerum, quae vos, quos vicerat olim,

204 sentiat ultores post saecula multa repertos."

205 Dixerat Alphonsus ; tum turba soluta vocabant

206 quisque suos ; atque hinc tentoria ad alba redibant,

207 queis fera diversas agitabant pectora curas.

208 Omnia magnanimi regis praecepta moventes

209 mente animoque viri, vario sermone vicissim

210 multa serunt, multamque trahunt in singula noctem.

211 Insidias alii varia regione locabant,

212 pars aditus dubios, et moenia longa coronant,

213 occupat hos nigris leti germanus et alis

214 somnus, et ignava concludit membra quiete.

215 Postquam cuncta silent, magno Jove natus Apollo

216 fertur ad Oceani magni simul arva beata,

217 et Fortunatos felici ex arbore lucos,

218 reddit ubi assiduos, tellus inarata maniplos

219 sponte sua ; incultis non ulli obnoxius arvis

220 liber purpureas ubi candidus induit uvas ;

221 collis ubi aeternum flava vestitus olivi

222 frangit utrimque cavas nemora inter frondea silvas,

223 atque hic ante Jovem non inscius altus Apollo

224 adstitit, ac genua incanumque ex ordine mentum

225 amplectens, tales mittebat ad aethera voces.

226 "Summe Pater Divum rerum cui magna potestas,

227 tu mihi quae posco si justa, petendaque Nato

228 munera promittis, genua ista ego sancta relinquam

229 felix et voti compos, Natumque videbis

230 numquam etiam ingratum, quem Delos, et inclyta sacris

231 Cilla colit, Tenedosque ferax, Chrysaeque juventus,

232 et Patarae sedes, Grynaeaque templa, Clarosque,

233 atque Lycaoniae servit cui prisca Zeliae

234 regia. " Cui placido respondit Jupiter ore

235 subridens genitor : " Quid enim, pulcherrime divum,

236 non dederim ? Sana quid enim tibi mente negarim,

237 Phoebe, genus nostrum, Latonae ac lucida proles ? "

238 Filius huic contra Latonae pauca suusque :

239 "Nota tibi quonam statuat Fortuna loco res

240 Pandulphi magni, diris quem Barbarus armis

241 excipit, insidiis et multi fraude Biaon.

242 Hunc ego certe Italum Ductorem, et gentis Etruscae

19

243 rebar adire deos, et tangere sidera fama.

244 Quare age, namque potes, caelo demitte sereno

245 Paeona, qui medicas adhibet mortalibus artes."

246 Sic ait ; ille autem : "Quid me tua jura rogabas,

247 nate, mihi aeterna vitae jucundior aura ?

248 Mitte tuum ad juvenem de summo Paeona caelo ;

249 ille quidem dignus tali cultore, sed arte

250 indignus tali : sed non impune lacessent

251 regna aliena truces populi, Celtaeque superbi.

252 Paeona sed quam mox magno mittamus Olympo."

253 Dixit, ut omne levet Sismundi vulnus : at ille

254 inde patris celerata ferens pia jussa per auras,

255 devolat in terras, docti quem forma Sophoeni

256 vana tegit : non ille deus, non ille, Coronis

257 quem peperit, visus ; vestes succinctus honoras

258 constitit ante virum ; cui sic Pandulphius heros :

259 "Docte Sophoene, dedit tantum cum munus Apollo,

260 haec ego pro vestrum communi ferre salute

261 non renui ; fer opem : si me dimittere salvum,

262 si potes Italiam solus servare cadentem,

263 non auri, argentique simul, quae copia multa

264 est mihi, defuerit merito sua praemia tanto."

265 Vix ea, at ille nihil persuasus munere, verum

266 imperiis majora Patris praecepta volentem

267 cogunt, et variis infigunt omnia curis.

268 Tum sic orsus ait : dubitas an, maxime ductor

269 Ausonidum, frustra magno Jove natus Apollo

270 ad tua per somnum me misit limina, cum jam

271 nocte soporiferi carpebant fessa soporem

272 membra mihi, et placidos fundebant pectora somnos.

273 Eia age ne dubita magnorum ductor Etruscum :

274 nec plura ; inde tuo succinctus more, profundi

275 vulneris inspiciens os latum, terque quaterque

276 abstersit dextra leviter mulcente cruorem

277 jam siccum, et dulces defudit in atra liquores

278 vulnera, in Eridani quas margine legerat herbas,

279 Apennine tuo quas vertice vellit, et alto

280 Peliaco, Ossaeoque revulsa cacumine passim

281 gramina, quas Crete, centum quae sustinet urbes,

282 dives alit teneras, laetis radicibus herbas.

283 Quos ubi composuit succos, latumque replevit

284 vulnus, abit dulci pulsus dolor ipse liquore.

285 Ocius ille cava vagina sustulit ensem

286 fulmineum, et solitas sese explorabat ad artes

287 arduus, atque rotans teneras diverberat auras.

288 "Docte Sophoene, dedit tantum cui munus Apollo,

289 adspice quam sancta doctaque levaveris arte

290 vulnus, ait, nostrum : contra cui talia Paeon.

291 Ille ego, quem genuit magno Jove natus Apollo,

292 quem peperit Phoebo nimium dilecta Coronis."

293 Dixit, et in tenues fugit intractabilis auras,

294 verticibusque vagis magnum conscendit Olympum.

295 Obstupuit visis Pandulphi maxima proles,

296 ardet in arma magis, totamque in proelia mentem

297 arrigit, et curis manifesta subire deorum

298 maxima coepta ratus, multi se suscitat ira,

20

299 exsuperatque animis ingentibus : ac velut ille

300 saucius ante leo Poenorum in montibus olim

301 mille animos secat impatiens, gaudetque timendo

302 conscius, aut meminit capream stravisse fugacem,

303 aut sperat silvis candentem avertere taurum ;

304 talis in Alphonsum regem Pandulphius heros

305 aestuat ingenti furiarum flumine et ira

306 terribilis, totaque vagans fremit aureus aula.

307 Hac et in urbe fremunt vario rumore superbi

308 Italiae populi, Martis densissima, saepes,

309 quique tenent dulces colles, atque arva rigantis

310 amnis Ariminei, valles, camposque propinquis

311 fluctibus adjectos sueti felicibus armis.

312 Hic qui Flaminias vertebant vomere terras ;

313 quos Apennini de vertice Sapis opaco

314 dividit Hadriacas fluvius proclivis in undas ;

315 qui nigros latices pluviis turgentis Isauri,

316 quique, Metaure, tuas potant sub collibus undas

317 Picenis in agris, et amoenos agmine saltus

318 qui cingunt, praedas soliti raptare recentes,

319 montivagasque agitare feras, aprosque furentes ;

320 Gallorum quos Sena gravi pavisse palude

321 creditur ; at post hos montani protinus Umbri,

322 Tuscorumque manus, quos magna Fluentia pascit,

323 quos Volaterrani misere in proelia Patres,

324 Alpheaeque potens sed Graia colonia Pisae :

325 cetera nam legio campis tendebat Etruscis.

326 Talia magnanimo parebant omnia regi

327 agmina : sed postquam stellas Aurora micantes

328 expulit, et magnum flammis implevit Olympum,

329 extemplo ad Lydum muros Taraconia pubes

330 fertur in arma volans, animis audacibus ardens

331 tringere tela manu, mortes miscere cruentas.

332 Non tantum fremit unda maris, pontique sonori

333 turbida spuma salit, cum marmora rauca reclamant ;

334 non tam flamma furens summis in montibus altas

335 incidit in silvas Borea miscente fragorem

336 horrisonum ; neque enim tantum lauri alta comarum

337 bractea vibrantum ventus declinat : eunti

338 subsidunt virgulta Noto, tonat humidus aether

339 in gremium terrae largos cum discutit imbres,

340 cum crepitant dura glomerati grandine nimbi.

341 Tantus in obsessos heros Taraconius hostes

342 fertur, ut ira graves animis immiscuit ignes

343 felle tumente jecur, furiisque aspersus amaris

344 terribilem rutilo succensus lumine frontem

345 evolat, et nebulis, et pulveris obrutus umbris,

346 cui galea ardenti cristas gerit aurea cono,

347 Getulus quem portat equus, cui candida frontis

348 pars oculos supra micat aurea lora retorquens ;

349 alba pedum pariter vestigia, lataque in armum

350 it juba nigranti dextrum, tum naribus acrem

351 dat patulis flatum, et duris terit ora lupatis.

352 Stare loco impatiens, sonitu exsultare tubarum

353 primus, et arrecti campi quatere aequora cauda.

354 Talis erat Balius, vel magni Xanthus Achillis,

21

355 quos peperit Zephyro pratis Harpyia Podarge

356 Oceani propter depasta fluenta reposti.

357 Hunc postquam ante alios duris calcaribus urget,

358 illum tota phalanx laxis imitantur habenis.

359 Ut ventum ad muros, Alphonsus maxima jussit

360 muniri ad subitas lapidum tormenta ruinas.

361 Aerea tum rigido completur machina saxo,

362 sulphure tum clauso tristi medicamine, diri

363 pulveris ardentes educit in aethera fumos.

364 Tum vero ad strepitum subito tremere omnia motu,

365 dant strepitum montes, toto tonat aethere fractas

366 involvens sonitus : tremefacta per ardua voces.

367 Hoc non magnanimi jecerunt turbine Graii

368 grandia saxa super periturae moenia Trojae ;

369 hoc non Roma potens rerum, fortisque Saguntus,

370 non Poeni, non magnanimum rex laetus equorum

371 maximus Aeacides, cui tantum Epiros honorem

372 praestat adhuc, non Pellaeo stirps tanta Philippo

373 edita : verum aliis inventum tale per oras

374 diversas jam tum, et totum compleverat orbem.

375 Ergo ubi terribili sonitu, subitoque fragore

376 saxea flammifero moles emissa camino

377 impulit adversos titubantia moenia muros,

378 destituere metu mentes, animosque gelanti

379 corde premunt, nullamque audent sperare salutem

380 rebus in afflictis, extremoque omnia fato

381 seque suosque parant, mortemque evadere nulli

382 Lydorum est animus ; muros tamen, atque superbas

383 Marte tenere minas suprema in luce recusat

384 nemo hominum : sed enim sumptis jam Fanius armis,

385 subsidio tibi quem misit Populonia forti

386 milite stipatum patriis Sismundus ab oris,

387 saevus adest, pavidamque vocans in proelia gentem

388 increpat attonitos summo in certamine Etruscos.

389 "Quo metus ignavos, quo duri martis imago,

390 vana refert, cives ? Terraque marique tuendi

391 sunt nati, et dulces peramatae conjugis ignes.

392 Parte ab utraque parens vobis tutandus : eundum

393 per medios Celtas, et saevos agmine Iberos.

394 Mox Italum ductor Pandulphi maxima proles

395 ipse aderit forti cum milite : vincite primos

396 aggressus, juvenes : praeceps Alphonsus in ipso

397 principio belli ; quem si fortuna morantem

398 magnanimo reddat Sismundo, moenia frustra

399 vestra quatit, teneras strepitu dum territat auras."

400 Talibus attonitis pridem mens una furentis

401 Martis amore redit : trepida in praecordia cuncti

402 una igitur fremuere viri, quos ardor in arma

403 unus agit cunctos nudo decernere ferro,

404 machina nec prohibet projectis aerea saxis

405 stare viros summo minitantes omnia muro.

406 Occidit immanis collisus pondere saxi

407 Euphilus ut muros tentat conscendere : at illum

408 magnanimi Celtae duris subducere saxis

409 certabant ; Itali contra detrudere summis

410 viribus, invisoque viros donare sepulcro.

22

411 Tum pariter tabulata Itali, murumque labantem

412 tormenti pulsu crebro solvere : cadenti

413 fit strepitus, quantum pluvio tonat altus Olympo

414 Jupiter ardenti cum mittit ab aethere fulmen ;

415 corporaque ut fuerant lapsuro subdita muro

416 occubuere gravi casu, ignotoque tumultu.

417 Tum gemitus tollunt convexi ad sidera caeli

418 et Celtae, et nati permixto sanguine Iberi.

419 At vero Ausonidem spes addita mentibus omnis,

420 omnibus unus amor coepto defendere bello

421 moenia, tum muro tabulasque trabesque reponunt,

422 et terram obtusi condensant aggere muri.

423 Non aliter, quod fama refert, Caeusque, Pholusque

424 optavere Jovem capto divellere caelo,

425 cum pater ipse deum triplici cava nubila telo

426 rupit, et audaces dejecit ab arce Gigantas

427 frondosum umbrosae supponere Pelion Ossae

428 conatos, superisque Deos avertere tectis.

429 Hic ubi destituit Celtas fortuna superbos

430 mutarunt animum, et mentem flexere priorem,

431 ire dolis lati subter fundamina campi

432 aggressi, occultisque domos intrare cavernis

433 dum pugnam miscent alii, dum proelia tentant.

434 Agnovere dolos, et opacae fraudis hiatum

435 perspexere Itali ; multaeque ut forte lacunae,

436 stagna antiqua, manent, latices solvere morantes,

437 Barbaricas subito qui replevere latebras.

438 Defluxere undae, et late occuluere latentes

439 ingressosque solo Celtas, miserabile longe !

440 Mortua tum tumidis haeserunt corpora fossis.

441 Tum vero Alphonsus subitas exarsit in iras,

442 rursus in arma magis fremit, indignansque furenti

443 corde tumet, fortesque volans impingit Iberos

444 moenibus : " O Juvenes, nunc nunc pugnate ; quis, inquit,

445 primus erit vestrum medios animosus in hostes

446 qui ruat, aut muros Tyrrhenae protinus urbis

447 scandat, et ancipites trahat atra in funera Lydos ?"

448 Talia cum dixet, cunctis in mentibus ardor

449 immensus laudum sedit : tum clamor Olympo

450 tollitur ; irrumpunt strepitu, fremituque frequentes,

451 rursus et obsessis incumbunt agmina muris.

452 Nec minus et magni Sismundi martia pubes

453 opposuere aciem : prae cunctis Fanius hostem

454 turbat, et hinc duris capita alta molaribus aequat.

455 Ille animos Italum dictis regit ; effera Celtis

456 accensis ira Pandulphi bella minatur.

457 Hoc magis impulsi furiis bacchantur Iberi,

458 certatimque parant mediis occumbere fossis.

459 Fanius Alphonso misisse volatile telum

460 fertur, at ille videns celeri vitasse recursu.

461 Tum strepitu ingenti revoluto machina saxo

462 intonat aere gravi, vastoque remugit Olympo,

463 atque minas celsi contundit turbine muri,

464 ingentique fuga totam penetraverat urbem.

465 Parte alia densis Hispani navibus alti

466 litora curva maris remo veloque volantes

23

467 attigerant, geminasque simul, quae forte triremes

468 subsidio obsessis ibant, cepere cruento

469 Marte ; Italum multos Tusco mersere profundo,

470 multos remigiis servarunt tristibus aptos.

471 Quod scelus ut cives videre, labantia rursum

472 corda repente cadunt ; fit tristis ab aequore clamor,

473 ac tellure simul : pariter fremit undique Mavors

474 turbidus, inde soror Martis Bellona furentis

475 sanguinolenta ruit, terra certatur et alto

476 non sine caede virum multa, tepet humida fuso

477 sanguine terra recens, vacuas it stridor ad auras

478 telorum, et duro resonant hastilia ferro.

479 Haec dum cuncta gerunt Itali, Celtaeque superbi,

480 interea Ausonidum ductor fortissimus arma

481 induit, ingentesque animos attollit, et iram.

482 Corde fero occultam volvit, totoque remiscet

483 pectore tum penitus disjecti foederis aras.

484 Quippe ea causa virum victorem signat, et illum

485 in primis tanto suasit concurrere bello.

486 Ergo ubi certa animo sedit sententia, pugna

487 vertere ab obsessis Alphonsum moenibus urbis,

488 ipse jugo oppositi montis defertur ; at illum

489 cuncta manus Procerum tacitis imitantur habenis,

490 perque diem noctemque viae indulgere frequenti

491 agmine praecepit : cuncti sub nocte per umbram

492 telluris fuscae nigram silvasque, cavasque

493 convalles penetrant, donec jubar extulit alto

494 Lucifer oceano ; saevos cum vidit Iberos

495 ipse Italum ductor, Pandulphi maxima proles,

496 tendentes late Tyrrhenis maxima campis

497 castra simul, simul obsessos videt undique Lydos.

498 Haud procul hinc collis flava vestitus oliva

499 imminet insurgens, caeloque occurrit aperto

500 plurimus, et muros Tyrrhenae despicit urbis.

501 Occupat hunc Italum ductor fortissimus imas

502 metitus valles, oculis vigilantibus imum

503 despectans late campum : via lata recurvum

504 circumdat montem : studiis ingressus et astu

505 fallere turbatos subito certamine Iberos,

506 saepius ipse jubet captum circumdare montem

507 agmine non raro, rursumque remittit in altum

508 occulta regione viros fulgentia montem

509 agmina, quae toties redeuntia plura videri,

510 quam ferus Iliacas duxit Menelaus ad oras.

511 Ergo ubi per solem surgentem lucida cernunt

512 arma Italum Celtae, subito torpore juventus

513 barbara diriguit, fraudisque ignarus et artis

514 palluit Alphonsus prospectis eminus armis

515 ordine perpetuo fulgentibus : acrius illum

516 praeturbant equites missi, trepidumque retardant.

517 At Lydi ut primum videre micantia magni

518 agmina Sismundi, clamoribus aethera complent,

519 Pandulphumque canunt : perculsus imagine tali

520 quos agat in subito venientes mussat, Iberos,

521 anne Italos, quondam quos vicit marte superbo,

522 Parthenopea, tuos longo certamine Cives ?

24

LIBER TERTIVS

H_3 v.1 Nec minus interea divum pater , atque virorum,

2 culmine pro celso vasti sublimis Olympi

3 magnanimum alloquitur sedato pectore Martem.

4 "Nate virum exstinctor, belli violenta potestas,

5 nate furor nimium mortalibus addite curis,

6 sanguine qui fuso crudelia pectora solus

7 imbuis, et muros tremefactaque moenia quassas,

8 cernis in adversos heros Pandulphius hostes

9 ut ruat, utque memor violati foederis, omnes

10 ante alios durae properet se credere pugnae ?

11 Ille quidem, ille tui de sanguine, certa Quirini

12 progenies, prisca deductus origine gentis ;

13 quod genus Idaeis Phrygiae Venus edidit oris

14 mortali Dea mixta viro, quam junxit amore

15 ipse sibi Anchises in aquosae vallibus Idae ;

16 maximus Aeneas heros unde ortus, et unde

17 inclytus Albanae memoratur conditor urbis,

18 Romanique duces, et longi maximus auctor

19 Julius imperii, nec non Augustus, et omnes

20 Italiae proceres, totum defluxit in orbem

21 nobilium unde genus, nec non Pandulphius heros

22 Hectoreus ductor, patriis Sismundus in armis,

23 qui pius infestos detrudere litore Iberos

24 Tyrrheno, justi juvenis contendit in ira.

25 Tu semel Aenean Aetolis eripis armis.

26 Huic quoque, si qua ducis tanti te cura remordet,

27 aeternum, Gradive, decus largire, laboris

28 praemia certa novi : primo in certamine soli

29 sis comes, ac trepidos turbes animosus Iberos."

30 Dixerat ; ille gravem thoraca indutus, anhelos

31 jungere jussit equos, ducunt quos tristis Erinnys,

32 et Furor, et Rabies, et pulchri gloria Leti.

33 Illi autem ardentes pariter, raucumque frementes

34 pulverulenta gravi pulsant sola concita cornu,

35 pectora lata, pari pariter vestigia gressu

36 prima pedum juncti ; quos ut conscendit, in auras

37 provolat aethereas, vastumque relinquit Olympum.

38 Fulmine terrifico cristata casside longe

39 fulget, et aethereis caelum secat aureus armis.

40 In mare quantum oculi possunt spectare sedentis

41 rupe viri vasta caelum mirantis apertum,

42 tantum Martis equi laxis populantur habenis :

43 nec non mille viri quantum clamore supremo

44 lustra sequuntur, ubi silvis venantur in altis

45 aut aprum, aut fulvum venientem a monte leonem

46 tantum voce sua vacuas Gradivus ad auras

47 aethera terrificis clamoribus impulit omnem.

25

48 Tum vero tremefacta virum quatit inscia corda

49 horror, et ancipites trahit atra in bella Latinos

50 conscia tum recti virtus. Sententia menti

51 omnibus est muris sceleratam avertere gentem.

52 Contra autem Celtis venientes pellere ab omni

53 obsidione viros, Italum quos maximus arma

54 Alphonsi contra tumulo mittebat ab alto.

55 At longe praemissi equites in castra ruebant

56 miscentes late turbatis omnia Celtis

57 congressu primo multam sine nomine caedem.

58 Paulatim e capto referunt vestigia vallo,

59 quos non parva manus castris irritat apertis

60 cedentes retro : sed versis frontibus hosti

61 saepius, una abeunt ; nam jam Pandulphius heros

62 agmina densa suis adjungit et obvius armis,

63 spumifero praevectus equo, secat agmina ventis

64 ocior, atque aquilam trepidi fugiente columba ;

65 Antiphatenque volans, quo non velocior alter

66 venerat Ausonias Numidum bellator ad oras,

67 ense gravi media stravit sublimis arena ;

68 principium belli faustum, Lamyrumque, Cronumque,

69 dum redit, et medios irrumpit turbine Celtas.

70 Tum vero toto desaevit in aequore Mavors

71 turbidus ; addensantur enim Celtaeque, Latinique,

72 Etruscique duces, Picenisque addita turmis

73 agmina Gallorum veterum, Senonumque nepotes.

74 Parte alia acre genus Celtarum, barbarus hostis,

75 et Numida, et Getulus adest : Taraconia Regi

76 tota phalanx juncta est. Halium Sismundus ovantem,

77 sternentemque viros, et prima in bella ruentem

78 excipit, et multi moribundum caede reliquit.

79 Illum animam efflantem, vel sanguinis atra vomentem

80 flumina calcat humi rapido gravis ungula pulsu.

81 Viscera rapta pedum cornu foedantur : at heros

82 vidit ut Alphonsus collatis cominus armis

83 bella geri, et toto misceri proelia campo,

84 deserit obsessos turbato milite muros

85 Lydorum, atque alios fertur violentus in hostes,

86 ardentesque oculos nunc huc, nunc injicit illuc

87 praecipitans, totamque ferens in proelia mentem

88 advolat, atque Italis minitatur dura superbis

89 proelia. Contra autem dictis Pandulphus amicis

90 hortatur socios : "Itali fortissima semper

91 pectora, quos mecum voluit Fortuna superbos

92 Hesperiae populos nostris detrudere terris,

93 hic nunc ille dies nobis speratus, et illud

94 tempus, in arma viros quo ducere justa jubebat

95 Jupiter ; audendum est : prima haec victoria ; coepto

96 cedite ne socii : per vos, carosque Penates,

97 optatosque patres, dulcesque ante omnia natos,

98 per mea bella precor totum jam clara per orbem,

99 ne spolia ulla legant Itali, dum proelia latis

100 miscentur campis, neu praeda moretur Etruscos

101 amittenda semel : communia praemia sunto

102 omnibus ; arma viris pariter rapiamus, equosque,

103 Tyrrhenumque solum. "Sic fatus, in agmina magni

26

104 advolat Alphonsi laxis Melanippus habenis

105 magnanimus quem portat equus : tremit horrida tellus

106 aere recussa gravi, ac rapido strepit ungula pulso.

107 Arduus ille gerens annosam a monte cupressum

108 obvius Androphono deflexit grande cruento

109 pectore robur, equum ante urgens, thoraca, gravemque

110 loricam, et lato trajecit vulnere pectus.

111 Ille autem foeda jacuit dejectus in herbi,

112 pallenti donec paulatim e corpore vita

113 effugit ad Stygias Erebi implacabilis umbras ;

114 hic vero effracto hastili Pandulphius ensem

115 fulmineum ante rotans, media inter tela per hostes,

116 atque per arma viam ferro facit : omnia cedunt

117 urgenti : huic galeam sublato cornua cono

118 bina tegunt, visu horrendum ! Tegit aureus armos

119 loricae squalentis honos. Gradivus acerbum

120 ceu fremit ante Getas, rapidoque in proelia motu

121 Thracas agit furiis ardentes ; talibus armis

122 emicat antevolans, populosque in bella Latinos

123 urget. Ubi in pugnam totis concurritur armis,

124 conseriturque manus certatim, nulla Latinis,

125 nulla reperta fuga est Celtis, admotaque dextrae

126 dextra, pedi pes est junctus ; stridore canoro

127 ferrea tela gravi tactu, mucroque cruento

128 cessat hebes manibus ferro ; seges ingruit arvis

129 aerea sanguineis, tum pectora quadrupedantum

130 pectoribus rumpuntur equum ; velut aequor in altum

131 impiger Eridanus, torvo qui flumina vultu

132 torquet in Hadriacas fluviorum maximus undas,

133 nixus in oppositam violento gurgite pontum

134 fervet arenosis raucum per dorsa procellis ;

135 tunc obnixa cavas impellunt flamina nubes.

136 Parte alii insurgens paulatim excedit ab antro

137 horridior Boreas Getico : cunctantur euntes

138 Austrique, Zephyrique diu ; dabit ecce fragorem

139 ingentem cumulis tumidarum ventus aquarum.

140 Ipse caput summo Boreas aequabit Olympo,

141 et cava trans Libycas impellet nubila terras.

142 Ferrea Bellipotens in bella ruebat anhelis

143 fervidus actus equis, laudumque insana Cupido,

144 Spes etiam, atque Dolor, tum crudae Gaudia pugnae.

145 Ante amnes palla Discordia dira cruenti,

146 rara prius, sed mox partes effertur in omnes.

147 Et caelo caput, atque pedes tellure recondit

148 semper in immensum exsuperans. Alphonsus Iopan

149 sternit humi valido fixum mucrone, sed ipso

150 sanguine vita fluens Stygias effugit ad umbras.

151 Arnus Atyn jacta degustat cuspide : at ille

152 saucius, ac parvo tardatus vulnere ; quando

153 letali credit ferro sese esse petitum ;

154 congreditur forti medius in millibus Arno,

155 et prior : " O quicumque es, ego haec, tua vulnera qui nunc

156 saucius experior, contra mea dona remitto,

157 dona tibi diro dextra quae reddimus hosti."

158 Dixit, et antevolans validam jacit arduus hastam,

159 et medium juvenem trajecto pectore terrae

27

160 dejicit, ac media revolutum liquit arena.

161 Non tulit Haemonides turbato corde Melampus ;

162 namque ut tela manu duro duo cornea ferro

163 gestabat, contra solam non amplius hastam

164 conjicit : illa leves penetrans grave stridula ventos

165 frontem olli dextram ferro transfixit acuto.

166 "Quid furis Haemonide tali pro caede Melampu,

167 actor ait ? Frustra laetare : tuum quoque telis

168 fata meis pectus dira sub sorte sacrarunt."

169 Sic ait : huic autem transverso pectora ferro

170 perforat ingenti praefallens vulnere Tarchon.

171 "I procul ad Stygias, vates mentite, latebras",

172 retulit Haemonides. Illum sine mente jacentem

173 magnanimi calcastis equi ; tum pulvere taetrum

174 corpus humi caeco foedatur. Oilus Orontem

175 solus adit solum : gladio sed, Oile, reducto

176 Celta ferox tibi te collatis abstulit armis,

177 eduxitque ensem trajectis pectore costis,

178 cum teloque manum pariter mens una secuta est.

179 Sanguine terra madet, tum mixta cruoribus unda

180 aestuat, et portis pubes Populonia ab altis

181 auxilium vallo sociis emisit aperto.

182 Undique tela volant, jam jam Celtaeque superbi,

183 atque Itali pariter cedunt non cedere certi ;

184 hos numeri juvenum tollit fiducia tanti,

185 hos experta aliis Sismundi dextra potentis.

186 Ac veluti toto confligunt aethere venti,

187 hinc Notus, hinc Aquilo, viresque animaeque furentum

188 nimborum oppositis concurrunt frontibus, omnis

189 pontus in ambiguum nigras eructat arenas ;

190 haud aliter Latio geniti, et Taracone profecti

191 uni omnes certant animis insistere campum

192 optatum, arreptasque semel non linquere terras.

193 Lydius Omophagum, Taracon quem misit in arma

194 Alphonsi auxilio, longa ferit obvius hasta,

195 et stomachum ferro foedatis hausit arenis.

196 Italiam, quam tu bellis, Hispane, petebas

197 nunc habe, et infelix alienas arripe terras :

198 orbem alium advenies, quo te nec classis Ibera,

199 nec ferus optatis sonipes insistet arenis ;

200 inque sepultus adhuc Stygios errabis ad amnes.

201 Nec minus ante alios secat impiger agmina forti

202 vectus equo Pandulphiades, caedesque minatur

203 omnibus et Celtis, et mixtae stirpis Iberis,

204 Alphonsoque duci ; veluti Jovis ales ab alto

205 aethere se mittens trepidas fugat ante columbas.

206 Hic hastam ut Butae defregit pectore, crudum

207 mucronem elisa circum caput egerat aura

208 usque rotans, duroque volans secat agmina ferro.

209 Mille viro pendent infixa hastilia laena

210 pectora, squamiferumque auro thoraca tegenti.

211 Telorum ille gravem referebat ab agmine silvam

212 rursus ; at hujus equi conjecto tempora ferro

213 dividit Alcinous, pedes ipse per arma, per hostes,

214 per strages, per tela virum, per sanguinis undas

215 evolat ad socios, Tyrrhenorumque phalangas.

28

216 Rymphus (eum tali nam nominat ore) furenti

217 ductus equus juveni ; quem sic praefatus ovantem

218 conscendit late lucenti splendidus auro.

219 "Rymphe hodie, Ausonidum decus et nova gloria equorum

220 aut caput Alphonsi mecum, fortissime, Regis

221 ipse feres, Celtas captis aut cedere terris

222 cogemus pariter : videat Tyrrhena juventus

223 ut tua crura levi glomerentur pulvere, quanto

224 cum strepitu jussis campi quatis aequora nostris."

225 Dixit, et arreptis sublime celerrimus armis

226 ibat agens hosti stragem, multamque ruinam

227 praecipitans ; multos pressis impegit arenis.

228 Tum vero multo cessere labantia campo

229 agmina Celtarum ; quos ut prospexit ab alto

230 pallantes Alphonsus equo : " Non talia dudum

231 foedera, nec tales ventura in proelia dextras

232 polliciti auxilio patriis venistis ab oris.

233 Quo vos foeda rapit segnes fuga ? Quove refertis

234 tela Italis promissa diu ? Terraque marique

235 claudimur, o socii ; contra Populonia pubes,

236 parte alii Sismundus agens in bella Latinos ;

237 nulla salus captis : ferro quaerenda salutis

238 est via, vel potius sumptis moriamur in armis,

239 quam pecus ut mutum gladiis jugulemur iniquis,

240 atque animas ferro capti reddamus opimas,

241 egregia et spolia victoribus." Haec ubi fatus

242 in medios Italum densis sese intulit armis,

243 atque neci Chromiumque dedit, fortemque Thoanta

244 Hyrtaciden, Graia nuper qui venerat urbe

245 seditione fugax, patriaque exactus aviti.

246 Argos equis dives latis ubi moenia fossis

247 erigit, ille animum curis confectus amaris

248 errabat Latio desertae conjugis ignes

249 usque pio sub corde ferens, fatalia donec

250 fila manu rumpunt Parcae ; tum tristis ad undas

251 umbra fugit Stygias, animusque relapsus in auram

252 aetheream. Alcithoum fortis prosternit Iolas,

253 Euryalumque Gyas prisci generosus Ilerda,

254 atque Gyan Telamon, Thebis quem Daphnia partu

255 nympha tulit Clytio. Salium non vitat. Orestes,

256 sed longe ante alios ferro praecurrit acuto.

257 "Ecquis es, o Superum genus insuperabile divum,

258 qui mea tela manu, mortemque moraris iniquam ?

259 Heu miseri, quorum nati mea tela, meam vim

260 experiuntur ", ait Salius ; " cui fortis Orestes,

261 accipe nostra prius, tua quam laudaris, et illa

262 tela proba, validi quae sint non irrita dextri",

263 dixit, et adducto telum jacit ante lacerto

264 viribus inventum fusis ; volat ardua pinus

265 trans caput, et Salium supra : depressus humi se

266 flexit enim Salius ; nam se collegit in orbem

267 ardentis latum clypei ; tum reddit Oresti,

268 adsurgensque simul, mittensque volatile telum,

269 mercedem solitam, mediam, miserabile ! Frontem

270 rupit, et ante oculos telum crudele pependit :

271 "Haec ego tela probo valida non irrita dextra,

29

272 quae tibi missa libens, juvenis memorande, relinquo."

273 Dixerat : ille novo labefacta dolore tenebris

274 tempora operta novis, defracta cernuus hasta

275 non regit, undantique imbutam sanguine terram

276 ore petit, Stygias sanguisque animusque latebras

277 flumine purpureo descendit, et ima petivit

278 Tartara ; quem Salius media pede calcat arena.

279 Quin etiam Euryalum detorti cominus hasti

280 excipit, et tenero pulmone tepente refixit

281 cuspide, tum crates animosi pectoris hausit.

282 Ille volutus humi fluidum vomit ore cruorem

283 vulneris ingenti : quid te latissima campi

284 jugera ? Quid saltus, rapidarum ac lustra ferarum

285 venatusque juvant ? Quid totam in proelia mentem

286 adjecisse ? Patris liquisse beantia rura,

287 si tibi nota satis genitorque domusque fuissent ?

288 Talia dum ferro Salius gerit acer acuto,

289 illum animis contra tendit Taraconius Idmon,

290 maxima pars belli, Martis densissima saepes,

291 et peditem contra pedes obvius urget, et hastam

292 mittit in audacem Salium ; sed sustinet ensis

293 fulmineus telum veniens, detortaque longe

294 hasta volans stomacho Tyri stetitit acta recusso.

295 Ille ardentis equi fuerat cervice volutus

296 pronus humi primum, revolutus deinde supino

297 pectore, dum caecis conatur pulveris umbris

298 surgere, anhelanti stomacho stat vulnus aperto.

299 Ingemuit casum socii miserabilis Idmon,

300 et Salium arrepta contra volat impiger hasta.

301 Quem furere ut vidit Salii crudelia contra

302 fata volans, ut equo forti praevectus, acuto

303 ense ferit, mediumque caput scidit altus Homocles

304 Apulus, Alphonsi crudelis nominis acer

305 hostis, et infectos cui pactae forte hymenaeos

306 conjugis Antigones turbarat barbarus acri

307 captus amore, ferosque gerens in corde furores,

308 indomitosque ignes, et caecam in pectore flammam.

309 Ille dolore tumens, iraque incensus amara,

310 incidit ira animo postquam indignantis amatae,

311 conjugis optatae Regi connubia vitat,

312 Parthenopenque volens, antiquaque liquerat arva.

313 "Idmon, ait, saevi miles vesane Tyranni

314 accipe militiae quae praemia reddit Homodes,

315 conjuge qui rapti justis ulciscitur armis

316 conjugium, et mores Alphonsi proelia Regis."

317 Talia dicenti, Celtisque immane minanti

318 obvius it vastis fortis Polydemius armis :

319 quem simul ac vidit venientem fortis Homocles

320 talibus huic dictis contra sese arduus infert.

321 "Panthoide Polydemi animis frustrate superbis,

322 manibus ac maestis comes i nunc Idmonis umbris :

323 jam tibi Tisiphone tortos invisa colubros,

324 Tartareumque Chaos monstrabit terra reclusa."

325 Dixerat ; et jam tum castris legio omnis apertis

326 per campos effusa ruit, nam terga fatigant

327 Lydorum primi reseratis undique portis.

30

328 Sudor ubique virum bellantum, multus ubique

329 clamor, ubique vagans agitat Discordia vulgus.

330 Hos Sismundus agit, socios Alphonsus, et hostes

331 sustinet : ambo armis campo bellantur in uno.

332 Ut semel Alphonsum vidit Pandulphius, utque

333 ante oculos diri crudelia foedera regis,

334 vulnus et ante recens paulo, calcaribus acrem

335 pressit equum duris, campoque infertur aperto ;

336 perque hostes, perque arma volans aufertur ab omni

337 Ausonidum adspectu : " Quo te temerarius, aiunt,

338 magne furor Pandulphe rapit ? Quid linquis Etruscos

339 crudelis populos ? Virtus tua linquere suasit,

340 anne odium Alphonsi populos, invicte, Latinos ?"

341 Talia jactabant miserando pectore dicta.

342 At bonus Alphonsum Pandulphus in agmine quaerit

343 hostili, multos ferro detruncat amaro,

344 usque viam sternens, populosque in terga Latinos

345 Celtarum, et subito palantes trudit Iberos.

346 Nuda bis urgenti verterunt terga, bis armis

347 oppositis socium steterant ; ter ab ordine Lydi

348 dejectos omni expulerant, quater acrius omnes

349 incumbunt Itali ; toties se barbara campo

350 implicat obsesso gens omnis : et horrida quondam

351 qualia bella gerunt excitis cominus apris

352 Picentes cauti, clauso cum indagine campo

353 it fera per medios vario clamore molossos ;

354 illa plaga, aut densis juvenum tardata maniplis

355 fertur in ambiguum retro, rursumque caterva

356 venantum offensi, fugiens vestigia retro

357 vana legit ; toties lato Taraconia campo

358 turba labat geminos dubitans se fundere in hostes.

359 Quam simul ac vario vidit clamore labantem

360 dux Pandulphiades, multoque errore plicantem,

361 "Vicimus, exclamat : fusos mihi Jupiter hostes

362 ante oculos posuit ; nunc nunc pugna acris adesto,

363 omnis amor laudum, dulcesque ante ora triumphi

364 defensae Italiae". Sic fatus, more leonis

365 armento stragem mittentis, primus in hostem

366 se rapit attonitum ; cuncti simul inde secuti

367 Tyrrheni, et duris praedurus Fanius armis.

368 Haec super aethereo divum pater altus Olympo

369 humanas tristi miseratus pectore caedes,

370 ipse modum tantae cupiens imponere pugnae,

371 prospectat latis longe fulgentia campis

372 agmina, magnanimosque duces, missamque sub armis

373 Hesperiam, et duros Tyrrheno in litore Celtas

374 Ausonidum clausos turmis utrimque refusis.

375 Extemplo ad fidam sic fatur Apollinis aurem :

376 "Phoebe, genus nostrum, Latonae ac lucida proles,

377 quae fuga jam, victis patuisset libera Celtis ?

378 Ni premat a tergo justas Populonia in iras

379 gens accensa, gravi dudumque obsessa tumultu,

380 barbara cui patrios pulsabat machina muros.

381 I celer, Alphonso mea fer mandata labanti ;

382 aut cedat bello, densis aut protinus armis

383 occidat Ausonidum : sic stat sententia, durae

31

384 sic Parcae statuere ; tenens examina laeva

385 Jupiter imposui populorum fata duorum

386 lancibus ambiguis ; regumque, ducumque labor stat

387 una in parte labans." Geminas tunc ordine sortes

388 lancibus ipse gerens, Alphonsi proelia regis,

389 Pandulphique vices ; magnosque ex ordine Divos

390 advocat, et certum cunctis ostendit honorem,

391 dedecus ignaris nequicquam mentibus infert.

392 Nam simul ac steterant aequato examine lances,

393 Alphonsi Stygias sors lubrica vergit ad umbras,

394 Pandulphi aethereas sublimior occupat auras,

395 illam terra tremens, illam non motus Olympus

396 divisere procul. Cunctos secedere jussit

397 caelicolas cursum, Phoeboque potentia rursum

398 dat mandata ; gravi formidine prorsus abactum

399 impleat Alphonsum, veritisque avertere terris

400 imperat. Ille levi dimissus ab aethere, gentes

401 barbaricas, Italasque novo concurrere bello

402 ut procul adspexit, sortem miseratus acerbam

403 magnanimi Alphonsi, felicia bella superbi

404 Sismundi adspectans : "Italum fortissime, dixit,

405 quo tua fama cadet venturo tempore saeclo ?"

406 Tum Jovis Alphonso crudelia jussa parentis

407 detulit : "Ille ego sum magno Jove natus Apollo,

408 quem peperit Latona. Patri, fuge bella cruenti

409 Martis iniqua tibi ; victor Sismundus : ad aequas

410 ipse ego te naves occulto tramite ducam ;

411 ne dubita : melior victum fortuna sequetur

412 forsitan ; hoc Superis visum est." Sic orsus, habenas

413 magnanimi deflexit equi, longeque retorsit,

414 Tyrrhenoque freto. Celtis amovit ab ipsis

415 invitum, crudae linquentem proelia pugnae.

416 Ipse malis turbata novis et pectora fluctu

417 curarum ingenti perculsus, ad aethera magna

418 voce fremens miserum subitas exarsit in iras.

419 "Ergo ego Fortunae majora, minora, trahenti

420 credideram ? Quae me heu cunctis immiscuit imis

421 omnia summa ? Igitur fugiens Alphonsus honorem

422 Sismundoque duci, populisque relinquet Etruscis

423 quin peream, manesque prius delabar ad imos ?

424 Invisamque animam jam nunc ego fundere in auras,

425 hanc animam exhalare libens crudelibus optem

426 suppliciis ? Quo fata trahunt inimica, sequamur.

427 Me sine, summe Deum, medias erumpere turmas

428 Ausonidum ; sine me Tyrrhenos reddar in hostes,

429 aut letum crudele manu : proh dedecus ! Omnes

430 spectabunt Itali fugientem, ac terga parantem

431 spectabunt Celtae, medio quos linquere bello

432 cogor, et ipse metu jam concitus unus inani

433 indecorem rapuisse fugam ferar ? O mihi tellus,

434 o mare Tartareas tumidum se scindat ad umbras !

435 Sed fugio interea quo me furor urget ? At o jam

436 si fatis trahimur, tumidoque immergere ponto

437 hoc caput est visum Superis, non jam ulla recuso

438 effugia : in scopulos, aut alta Ceraunia, venti,

439 dividite hos artus, vastaque urgete Charybdi."

32

440 Sic ait, et lachrimis confuderat ora profusis,

441 verbaque nubiferi rapiebant irrita venti,

442 atque propinquabat classi, miserumque fremebat.

443 Accepere ducem nautae, fidaque carina

444 deduxere virum terris procul inde relictis.

445 Nuntius interea Sismundo fertur, abactum

446 navibus Alphonsum magnis dare terga Latinis.

447 Exarsere animi, subitamque accensus in iram

448 magnanimus Pandulphiades vocat agmina magna

449 voce tonans : "Pelagi primas curramus ad undas,

450 ne fugiant Celtae ; quando fortuna fugacem

451 sustulit Alphonsum, fusos capiamus at hostes."

452 Dixit, et in medios, cuneis urgentibus, hostes

453 fertur, ut ille lupus media intra saepta gregatas

454 dissipat acer oves, nautum pecus omne repente

455 amisso pastore cadit ; sic barbara linquunt ;

456 agmina signa, capi se passa, cruentaque cessant

457 vulnera ; nam prohibet caedes Pandulphius heros.

458 At Lydi, quorum miseri crudelia nati

459 servitia expendunt, ratibus cepere redemptis

460 quos mutent natis : alios Dux ipse triumpho

461 servavit Celtas magno ; tum talia ductor

462 Ausonidum magnus tumulo est exorsus ab alto.

463 Crastina frugiferas lustrarit lumine terras

464 orta novo croceis invecta aurora quadrigis

465 cum primum, et caelo Phaeton se tollet Eoo ;

466 magnanimi nos pompa duces non parva sequetur.

467 Namque Fluentina praeclaros orbe triumphos

468 defensis bello laetis ducemus Etruscis.

469 Interea nunc magna virum, quae plurima campo

470 strata jacent, solitae, mandemus corpora terrae,

471 quo tuto Stygias possint Acherontis ad undas

472 ferre pedem, et vano digni decorentur honore.

473 Vix ea, quum lacrimis perfuderat ora decoris.

474 Protinus aerios colles adscendere tendunt

475 abietibus similes, nec non Pandulphius heros

476 nunc hos, nunc illos duris hortatur in armis,

477 aere gravemque ciet luctans in dura bipennem

478 robora, et avulsas vertit radice cupressos.

479 Nec mora : praecipitant omnes, ac jussa sequuntur

480 magnanimi proceres ; sonat ictu silva securis,

481 ingentesque ruunt summis de montibus ornos,

482 cornigeras pinus, et odoriferas cyparissos.

483 Contextas statuere pyras, atque aggere summo

484 convectant gelidis collapsa cadavera membris.

485 Tum lamenta sonant, gemitus, lacrimaeque sequuntur,

486 languescitque nemus, singultibus insonat aether,

487 ardentesque viros, ambustaque membra sepulcris

488 ferre parant subito, et cineres volvuntur inanes ;

489 adduntur tumuli, et tumulis insignia tela

490 linquuntur, tremulosque trahunt a pectore questus.

491 Innocuae salvete animae, salveto supremum,

492 aeternumque piae : Stygiam transite paludem,

493 Elysios sperate locos, sperate reverti

494 rursus in humanos, fatis melioribus, artus.

495 Nec non et miseris permittant tristia Celtis

33

496 funera subter humum captivi reddere turba.

497 Tum gemitus tollunt convexi ad sidera caeli

498 et Celtae, et nati permixto sanguine Iberi.

499 Iphitus ante alios multo maturior aevo :

500 "O Patriae devota suae prostrata Juventus,

501 magnanimi quondam juvenes, nunc fusa per agros

502 corpora magna Italos, nec fusa sine ante cruentis

503 caedibus Ausonidum multis, quos cetera si nunc

504 gens imitata ruat medios secura per hostes

505 fugisset non Celta ferox, non asper Iberus.

506 Vos quoque non parva cum laude Acherusia regna

507 advehet ille Senex optatae portitor undae.

508 Vos tamen omnis honos, quicumque refertur ademptis,

509 Sismundo debete duci, qui talia reddit

510 officia, haud vanum miseris invidit honorem.

511 Haec ubi fleta, petunt Lydorum tecta superba

512 Pandulphi ante alios belli fortissima proles,

513 in niveo Sismundus equo, quem mille sequuntur

514 jamque ipsis heroes equis, et tecta petebant,

515 et paeana duces, et te, Pandulphe, canebant.

516 Sed postquam muris omnes, atque urbe recepti,

517 curat equos famulum manus, et sua corpora laeti

518 et Cerere, et liquido properant explere Lyaeo.

LIBER QVARTVS

H_4 v.1 Labitur interea mediis nocturnus in undis

2 ipse ignota secans Tyrrhenos aequora fluctus,

3 incertas Alphonsus aquas, tum pectore curae

4 vertuntur gelido variae, mentemque recentes

5 perturbant sonitus, victoremque omnia victo

6 intentant simulacra, metusque iraeque pudore

7 permixtae variant animum : ter in aequor opacum

8 mittere, ter gelido voluit se immergere ponto :

9 ter miserans animi regem servavit Apollo.

10 Ille negata diu quando mors atra labantem

11 deserit, aethereas sic est effatus ad auras.

12 "O me Scylla rapax, o me indignata Charybdis,

13 terque quaterque vadis per hiantia dona rotatum,

14 sorbeat, aequoreaque vorans procul hauriat unda.

15 An patrias repetamne domos ? Quas ne ipse reliqui

16 contentus vitam hanc alienis degere terris ?

17 Parthenopen igitur Tyrrhenam, atque Itala regna

18 obsidione premam rursum, qui milite capto

19 provehor in soli, proh dedecus, ecce carina ?

20 Ausonios veniam potius, juvenemque superbum,

21 victoremque mei superest orare facultas.

22 Quin nihil est, nisi morte manum foedare cruenta :

23 una salus haec est, haec fortibus una voluptas ;

24 hic modus, haec una est variorum meta laborum."

25 Sic ait, et praeceps gladium, quo cinctus, ademit

34

26 vagina, et forti condat sub pectore, Apollo

27 ni vetet, et placida soletur voce dolentem.

28 "Magna quidem victis solacia, clara probati

29 victoris sunt facta : fugis nec primus ab illo

30 victus", ait ; "Fugere alii quem fugeris ipse,

31 in te laudis habet plus quamquam, cetera dum sint

32 maxima facta viri : cesset dolor iste parumper,

33 ordine cuncta canam ; neque te, Rex magne, pudebit

34 succubuisse duci tanto, cui maxima rerum

35 Roma potens Latii fasces, et munera magni

36 imperii, et priscum Romanae gentis honorem

37 tradidit. Ipse puer primis maturus ab annis,

38 jamque regens placida populos in pace, videri

39 omnibus ante diem curas gestare viriles,

40 ingentesque animos ; multos terrere nocentes

41 dissimilesque sui, populos, saevosque Tyrannos.

42 Hoc concussa metu Latii pars quaeque futuri

43 Sismundi jam bella ducis, viresque tremebant

44 venturas juveni : multi praetexere fraudes

45 adsidui instabant ; alii objectare ferinis

46 cursibus ; ille levi montis petere ardua cursu,

47 atque volans hirtos deferri victor in apros,

48 saepe lupos : queritur Latio non esse leones ;

49 saepe gravem dextra subjecit in aethera discum.

50 Illum nec dura potuit superare palaestra

51 alter ubique puer, saltu nec vincere fossas

52 ingentes juvenum quisquam, nec frigora passo

53 dejecere nives animum ; non ipse furentis

54 signa canis metuens medio venatus in aestu,

55 umbriferi nemoris latebras captabat opacas ;

56 flava sed ostendens impexis colla capillis,

57 et niveis alba ora genis, cum Lucifer almam

58 extulerat caelo faciem, tenebrasque fugarat,

59 serus ad occiduum Solem nemora alta petebat

60 cum canibus, sociisque, et anhelorum agmine equorum.

61 Ast ubi Arimineam rediens venator ad urbem

62 cornigeros alte referebat ad atria cervos,

63 ipse suo partis dapibus sudore repente

64 vescitur, et parvo contentus surgit, et omnes

65 evolvit fastos veterum monimenta virorum.

66 Postquam grata quies miseris mortalibus esse

67 coeperat, et nigras alis amplectier umbras,

68 semper equos, placitosque ferunt insomnia ludos.

69 Matutinus, avis resonant ubi carmine tecta,

70 surgit, et aethereum votis puer implet olympum :

71 templa Deum multa visit simul omnia pompa.

72 Quem postquam tanta vidit virtute regentem

73 regna paterna, furens Stygiisque excita latebris

74 invidia atra vorans ipsam se, tristia primum

75 intulit Italiae certo vestigia gressu.

76 Illi Terra parens, Geticis dea nata sub antris

77 nocte quidem media, diram cum forte Megaeram

78 illa tulit partu tristi, mortalibus ardens

79 virus, et occulti monstrum crudele veneni,

80 monstrum antiquum, horrens, variis informe figuris :

81 ore sonant nigri foeda robigine dentes,

35

82 lingua veneniferis ardescit squalida fibris,

83 lumina torva tument, jecur ambitione metuque

84 tunditur, insani vertunt sub corde dolores,

85 luce oculos, sed nocte animum per maxima versat

86 regna, bonis hominum totos absumitur annos

87 impia, nec rebus meminit cessare secundis.

88 Haec ubi magnanimi moderantem regna parentis

89 justitia Getico Sismundum sensit ab antro,

90 protinus anguigeris tristis Deus evolat alis,

91 quaque volat pereunt segetes, silvaeque feraces

92 demisere graves pomorum ex arbore fetus,

93 concussaeque metu tremuerunt funditus urbes,

94 nec spes ulla fuit venientis messibus anni.

95 Haec ubi semianimum victrix populaverat orbem,

96 Italiam vario jam tum sermone replevit

97 crescere, cui, fato volventi, pareat omnis

98 Ausonia, et prisca deductus origine sanguis

99 Lydorum, Troumque genus, veterumque Pelasgum,

100 qui terras primi quondam coluere Latinas.

101 Tum libertati Patriae dea ficta jubebat

102 consulere Ausonias studiis ingentibus urbes.

103 Unus Ariminea fallax Labienus in urbe

104 invidus imperio Pandulphi, in tristia cives

105 bella vocat trepidos, atque inscia pectora vulgi

106 vocibus his acuit : "Leges ac justa petamus

107 foedera, dum pueri reges, dum mobilis actas."

108 Sic ait, et trepido antevolans rapit agmina cursu,

109 Sismundique minax circumstat tecta superbi,

110 exposcitque pios veniant in foedera reges.

111 Pandulphi proles major Galaotus habenas

112 imperii jam tum multa virtute regebat.

113 Ipse tamen, quamvis sanctissimus, atque Tonanti

114 carus, utrumque bonus rex idem, Numinis idem

115 cultor, ut innumeros vidit socia agmina cives,

116 non erat ausus equos medias evadere turmas,

117 sed pavido tectos versabat pectore questus.

118 "Excute corde metum, turpes sepone querelas,

119 optime frater", ait Sismundus ; et ocius acrem

120 ducere jussit equum, mediosque animosus in hostes

121 evolat, et Zephyris et Iapygis ocior auris,

122 Caesenamque celer, defensus numine divum,

123 trans gelidas Rubiconis aquas petit : obvius olli

124 civis, et optatis jamdudum amplexibus omnis

125 turba fovet puerum victorem, illumque frementi

126 prosequitur studio ; dictis quos ille benignis

127 accipit, et verbis antiquum instaurat amorem.

128 "O Regni spes una mei, fidissima, cives,

129 pectora, quos justis nunc primum expertus in armis

130 agnosco videoque libens ; nunc viribus, omni

131 nunc opus auxilio : Labienus perfidus urbe

132 Victor Ariminea potitur, fratresque paventes

133 obsidet : unus ego huc medias erumpere turmas

134 ausus, et ingenti campos transmittere cursu

135 advento : vos me scelerato evellite fato.

136 Vos mihi fida manus, vos, me duce, prisca parentis

137 reddite rapta dolis Galaoto regna propinquo."

36

138 Dixerat : hi lacrimis vultus lavere profusis,

139 promittuntque fidem, et terras Castella propinquas

140 finitima, et totos nudat cultoribus agros,

141 qua pater aethereas tumet Apenninus ad auras.

142 Quae super Adriacos pendet plaga proxima fluctus

143 omnis in auxilium, ruit, omnis in arma juventus

144 agresti collecta manu, pars spicula duro

145 certa gerens humero, pars longas altius hastas

146 cognita tela ferunt, campo legio omnis aperto

147 perfurit, ultoresque vocat in proelia divos.

148 Tertia jamque polo gelidam lux moverat umbram,

149 cum bonus ante urbem Pandulphus in arma paternam

150 ante exspectatum praeduros ducit agrestes.

151 Curritur obsessis extemplo ad moenia muris,

152 Sismundumque vident audentem digna futuro

153 maxima facta viro. Sensit Labienus iniquis

154 invidiae incensus stimulis sua coepta referri

155 in pejus variis studiis, ignaraque vulgi

156 pectora non solitis suaderi credula verbis.

157 Tum fido Hadriacum conscendit remige pontum,

158 caeruleaque sedens respectat moenia prora,

159 teque petit fidam sinuosis, Mantua, velis,

160 tutus ubi extremos senior male degeret annos.

161 At non hoc dudum sperabat caeca futuri

162 mens ignara mali ; capti regnare sed aula

163 ipse quidem, laetam sceptris finire senectam,

164 aedibus aut saltem patriis fore primus ; at illas

165 evertit saxo victor Sismundus ab imo,

166 quem reducem, et jam tum dominantem in tecta sequuntur

167 regia victores : ex illo fama, decusque

168 egregium claris accessit laudibus ; inde

169 invidiam virtute premit, quem numina servant

170 magna Deum, caelo misit quem Jupiter alto,

171 ex quo quid posset virtus humana pateret.

172 Ipse ratus posthac cives pietate, metuque,

173 justitiaque regi debere, minantia condit

174 atria, Sismundo queis nomen dicitur Arci.

175 Nec tantum Italiae proceres, sed Iberus honorem

176 invidit puero frustra Carillus, et arma

177 intulit, antiquos populatus caedibus agros.

178 Piceni multis laeti, totumque Metaurum

179 circuit : ille autem contra capit arma, ducemque

180 reppulit, et multo spoliavit milite pulsum.

181 Ex illo innumerae cupierunt tempore gentes

182 magnanimo adjungi puero, Venetique priores

183 delegere Ducem, dubium qui protinus urbi

184 Bergomeae ferat auxilium ; namque arma Philippus

185 Gallorum dux obsessis jam moenibus urbis

186 admorat, turbans miserandos undique cives.

187 Maximus ille quidem populos, urbesque regebat,

188 et Genuam ante alias, magno quae adsueta labori

189 gens praedura virum, navalibus inclyta bellis ;

190 atque alias urbes, Vesulus quas pinifer usque

191 fonte Padi a primo procelsa despicit arte,

192 Gallorumque domos, antiquaque regna parentum.

193 Insubrum gens imperiis jam fida vetustis

37

194 ingentes animos dabat olli, fida Cremona,

195 et jam semirutis vastanda Placentia muris,

196 Parma virum frugumque potens, cui dedit honorem

197 cetera pars Italae claris regionis in armis.

198 His opibus Ligurum fretus rex inclytus urbem

199 Bergomeam multis obsedit millibus, acri

200 obsidione premens miserandos undique cives.

201 Nec quisquam numero e tanto, Venetumque catervis

202 ausus adire ducis fera castra, nisi unus ab annis

203 Pandulphus primis ; neque te, Perusine, movebat,

204 dux invicte, alius tantarum a cardine rerum.

205 Omnis Arimineo in puero metus hostibus, ingens

206 nomen, et Ausonias vaga fama repleverat oras.

207 Obstupuere duces, et quas Benacus ab undis

208 suspectat gentes vitreis, quas Brixia apricis

209 montibus, et saxis despectat Bergomon altis.

210 Nam memorant, postquam saevi data copia Martis,

211 mille viros, et mille ferens ingentia saxa

212 vi propria dum nixus adest, intrarit ut altes

213 intrepidus muros. Perusini vana repente

214 spes infracta ducis capiendae labitur urbis.

215 Namque duces fusi Danaeius, atque superbus

216 Rubrius, amissis amborum funditus armis.

217 Nec major tuus iste dolor, quam cura Philippi

218 acris erat ; quoties fugientes reppulit hostes

219 magnanimus Pandulphiades, ducis atra superbo

220 incidit ira animo toties : ubi proelia frustra

221 omnia sunt tentata, nihilque erat omnibus usquam

222 actum armis, media tacitus se nocte recepit

223 hostili e terra vicinam tutus in agrum,

224 atque hac anguigerum mulcebat voce Philippum :

225 "Pro Sigismundo divique, deaeque malignis

226 certavere dolis ; dabit haec victoria cladem

227 forsitan ignaro Juveni. Fortuna vicissim

228 praecipiti fert cuncta gradu ; sucessus ovantem

229 nunc sine, vanus alat : Padus est non ipse Metauros

230 non Athesis Sapis, non Abdua laetus Isaurus ;

231 Jupiter et nobis aderit pater." Haec ubi frustra

232 dicta volant victo ductori, spes quoque tristi

233 est animo melius juveni certare furenti.

234 Falleris infelix Perusinae gloria gentis,

235 falleris o nimium ; nam te Mons Laureus olli,

236 mollis ubi colles suspectat Isaurus apricos,

237 incautum dabit : interea sperare licebit.

238 Sed tibi tempus erit, quo tu mortemque cruentam,

239 fatiferumque diem suprema optaveris hora ;

240 sanguine cum multo tam saeva rubere fluenta

241 Flaminia, Hadriacasque horrere cruoribus undas

242 perditus adspicies ! Sed postquam Regna recepta,

243 hostibus afflictis defensi cessit ab urbe,

244 nubiferaeque secans radices Alpis opacas

245 collem Aponum superat, Venetisque allabitur undis.

246 Huic Antenoridae Phrygii gens prisca coloni,

247 Paphlagonesque animis occurrunt obvia laetis

248 pectora magnanimi praestanti corpore cives,

249 quos ferus Euganeas Henetus transcripsit in oras.

38

250 Parthenium fluvium, atque domos liquere superbas

251 qui profugi capta quondam socia agmina Troja,

252 quique Cythoron habent, et Sesamon uda tenebant

253 arva ; Padum qui nunc, atque Itala flumina potant,

254 Cromnanque, Aegialumque diu, celsosque Erythinos

255 in patria coluere sua, nunc molle Timavi,

256 et latus Eridani placidas laetissima ripas

257 gens antiqua colit ; laeto quae plurima vultu :

258 "Salve Italum ductor, Pandulphi maxima proles,

259 per quem certa salus populis est reddita nostris.

260 I puer, i positam mediis in fluctibus urbem

261 ingredere ; o quanti Puero debentur honores !”

262 Talia Paphlagones, dictis quos ille benignis

263 suscipit, antiquique volens Antenoris urbem,

264 et Phrygias Patavi sedes, munosque reliquit.

265 Qualis ubi a Troja defensa maximus olim

266 in specus Iliadum rediit Neptunus aquarum,

267 ille deo pectus similis, similique vagantes

268 ore deas pelagi liquidis excivit ab undis ;

269 cum graviter summa clamabat Glaucus ab unda,

270 caeruleam summo protendens aequore barbam,

271 per madidos glauco speculatus lumine crines :

272 "Quem petitis, Nymphae, mortalem ? Quaene Deum me

273 spernitis ? Ille ego sum liquidarum rector aquarum,

274 connubio natas Nereus cui tradidit : ite,

275 ite maris divae, mortales linquite amores ;

276 neve loci species, neu verba potentia suasu,

277 neu capiant promissa, volant quae saepe protervis

278 irrita facta Notis ; ne vos fiducia formae.

279 Nulla fides homini : Circen Laertius heros

280 liquit homo divam, licuit quam fallere pacto

281 foedere juratam, ne quid pateretur Ulysses,

282 qualia dementes socios tolerare videret,

283 squalida nigranti cecidit queis corpore seta

284 dulcibus alloquiis, facundi et munere Ulyssi.

285 Aeaeaeque diu pacato pectore divae,

286 consilio ante alios mortales clarus amantem

287 deserit, ac duris religatus membra catenis

288 Sirenum fluctus, et saxa canora reliquit,

289 invitusque vagi calcavit pascua Solis

290 intacta, atque fame vitanda vireta suprema,

291 sed quid ego antiquis permulta revolvor ab annis

292 saecula ? Post illum nemo fuit inclytus astu

293 atque dolis tantum, quantum Sismundus : abite

294 ocius in pelagus." Dixit, contraque ruentes

295 reppulit. Hic aderant quaecumque tepentibus undis

296 humida connubia, atque udos celebrant hymenaeos ;

297 Dotoque, Protoque, Pherusaque, Dynameneque :

298 quae simul ac placido flexerunt lumina vultu,

299 non prius adspectu torserunt capta supremo

300 pectora, quam penitus totis arsere medullis.

301 Hic Ephyre, atque Halie, tum candida Cymodocea,

302 Nesaeeque, Actaeeque, Amphinome, Meliteque,

303 et Panope, et felix it Agave, flavaque Doris ;

304 post has it Glauceque, Thaliaque, Cymothoeque,

305 et Spio, et niveis perhonesta Lycorias ulnis,

39

306 quaeque cavis antris aliae Nereides omnes

307 humida tecta tenent, atque aequora caerula servant.

308 Jamque adventabant Veneti, regemque videbant,

309 plurima queis auro radiabat purpura texto.

310 Ut vero innumerae texerunt aequora cymbae,

311 undaque spumigeris incanduit eruta tonsis,

312 arrexere animum Sismundo tanta faventum

313 agmina visa procul : cunctae sine more carinae

314 tectae auro fulvis imitantur sidera velis,

315 et melius clara species ea fulsit in unda

316 namque videbantur tranquilli ardere profundi

317 aequora, propter aquas flammis per inane refusis,

318 nec non et fulvos prora monstrante Leones.

319 Classica rauca gravi resonant vada caerula cantu,

320 ac laeto clamore viri ; tum Regia Puppis,

321 Centauro cui nomen erat, suscepit ovantem

322 Sismundum, et multi victoris laude triumphum

323 conclamant : crebro resonant vaga caerula plausu,

324 Tritonesque cava feriunt certamina concha ;

325 atque ratem placidae pepulere per aequora Nymphae,

326 donec in optato tenuit gravis anchora portu.

327 Hinc ad nobilium miranda Palatia Patrum

328 pergit, et Imperii gazas miratur Eoas,

329 aurea quaeque videns fulvis laquearia tignis.

330 Canus honos, ac certa fides, longaeva Senum vis

331 jura ministrabat populis, legesque ferebat.

332 Aedibus his epulas magno struxere paratu,

333 ordine cuique suo, Ductorique ilicet ipsi

334 praecipuo. Ille quidem maturis dignior annis,

335 sed facie insignis, multum et florente juventi

336 integer, egregio circumspicit omnia vultu.

337 Illum animis oculisque bibunt, illumque frequentes

338 primum Italum cuncti Ductorem deinde futurum

339 affirmant placitis deducti voce loquelis.

340 Tum vero Juveni totis stetit igneus ardor

341 ossibus, et quae sit talis, fortuna requirit,

342 quisve labor tantum cupido concedat honorem :

343 usque adeo pro laude fremit, cui laeta triumphis

344 obvia tota novis longas Urbs isset in undas.

345 Fixus honos alto sedes in pectore certas

346 ille tenet ; neque enim pretio majore movetur,

347 nec jam thesauros Juvenis miratur Eoos.

348 Major eum jam cura tenet, majorque futurae

349 laudis amor : tum sic Venetum justissimus unus

350 apseudes tales referebat pectore voces.

351 "Optime dux Italum, caelo quem Jupiter alto

352 miserit, ut terras donarit munere tanto ;

353 o fama jam clare vagi, sed clarior armis,

354 Ausonidum spes certa virum, quem cernimus omnes,

355 atque libenti animo caris amplectimur ulnis,

356 vive diu, memorande Puer : tua magna futura est

357 vis animi : nosco mentem, venturaque bella.

358 Perge age, perge, Puer, populos saevosque Tyrannos,

359 si qua cruenta parant mihi bella, repelle, feroces

360 tunde animos factis : tibi nostra salusque, fidesque,

361 res erit in manibus Venetorum summa tuorum."

40

362 Sic ait. Ille autem constanti pectore voces

363 retulit has contra Seniori : "Fata secundo

364 Numine vota meis tua firment omnia votis.

365 Certe ego non alios implorem in bella Parentes,

366 sive illata mihi pellam, seu sponte remittam

367 infidis fera bella viris, ego vestra vocaro

368 auxilio arma libens, vos et mea regna volentes

369 Hadriacis vicina vadis, accite nefando

370 Marte lacessiti : si post rex ipse Philippus.

371 Rursus iniqua geret tibi bella, vocare memento

372 me me iterum. Haec fatus Venetorum cessit ab urbe,

373 pontivagoque dedit sinuantia lintea malo,

374 victor Arimineam repetens laetissimus urbem.

375 Tranquillos placidi populos cum pace regenti

376 ex improviso subitum et mirabile bellum

377 intulit horrifica Insubrum dux marte Philippus

378 indignatus opem Venetis portasse subactis

379 Sismundum. Perusinus erat dux inclytus olli

380 bellorum laudisque potens, quem miserat ipse

381 millibus innumeris Picenas magnus ad oras

382 Insubrum rector magnorum laetus equorum.

383 Isque ubi jam ripas liquidi transcendit Isauri,

384 laureus altus ubi mons, est, et pronus ab alto

385 vertice Arimineam despectat plurimus urbem,

386 conscendit montem laxis Perusinus, habenis

387 turbidus, et spissas statuit pro monte cohortes.

388 Non tulit aerias scandentem maximus arces

389 dux Pandulphiades, totamque in proelia mentem

390 arrigit, ac justas animis immiscuit iras

391 agmine praerepto, montemque adversus in altum

392 tendit, ubi Insubrum positis tentoria castris

393 candida surgebant. Sed non Pandulphius heros

394 castra locare ducem sinit : ipse simillimus Euro

395 aut Zephyro antevolans, juga montis iniqua propinqui,

396 securus tanti media inter tela pericli

397 arripit. Olli autem contra Perusinus, et omnis

398 Insubrum, Ligurumque manus fudere maniplos

399 innumeros : veluti, cum pressit ab aethere nubem

400 Jupiter, imbriferis tumefacta frementia nimbis

401 flumina praecipiti volvuntur in aequora cursu.

402 Talis erat durae facies taeterrima pugnae,

403 tantaque contiguos se miserat omnis in hostes

404 prima phalanx Ligurum. Contra Sismundus in altum

405 se recipit tumulum ; socios speculatus et hostes

406 magnanimos, erumpit atrox, Ligurumque phalangas

407 invadit primas. Stupuit Perusinus amaris

408 concussus mentem stimulis, Juvenemque superbum

409 horruit incepti turbatus imagine belli,

410 et procul : "O socii, nostra haec fortuna ; furentem

411 claudite dum trepidant effusis undique telis,

412 et Juvenem efficite ignotis se credere bellis

413 discat, et expertis alias occurrere factis."

414 Dixit, et innumeras dimisit in atra cohortes

415 proelia ; sed contra plures Pandulphius heros

416 Flaminios, Picena phalanx quos deinde secuta,

417 Etruscumque manus, Venetumque ingentia bello

41

418 auxilia optato, justis quos junxerat armis

419 ipse sibi ductor Pandulphi maxima proles.

420 Tum vero fremitus et equum, clamorque virorum

421 misceri, et varium volitare per aethera murmur

422 bellantum juvenum, studiisque in fata ruentum.

423 Antigonum Pandulphiades dux magnus ovantem,

424 sternentemque viros, et prima in bella micantem,

425 sternit humi ignarum, fractoque in pectore telo

426 liquit equi lapsum tentantem colla caduci,

427 clamantem incassum, et socios sine more vocantem ;

428 pulvere foedatum missis equus acer habenis

429 quem trahit in medios, sociis maerentibus, hostes.

430 Ingemuere viri casum ducis alta Philippi

431 agmina : tum Chromium venientem, illique ferentem

432 auxilium, longa fortis Tagus excipit hasta.

433 Rubrius a tergo Sismundi marte phalangas

434 invadit juvenum septem cum millibus acri

435 vectus equo, ante alios cauda cristatus equina.

436 Quem simul ac vidit venientem Martius Heros

437 obvia lecta equitum praemittit millia contra

438 vix tria ; sed fortes prima de gente Latinos.

439 Ergo utrimque gravi pressos clamore lacessunt

440 Insubrum, Ligurumque manus ; sed Rubrius altam

441 non equitum potuit victus sufferre ruinam.

442 Namque videbantur summo de monte cadentes

443 abietibus similes campo se infundere aperto.

444 Ergo corda metu perculsi cedere toto

445 aggere, nec dubiis juvenes jam parcere fossis.

446 Tum Pandulphiades dictis haec mandat amicis

447 monte sub adverso laxis praevectus habenis.

448 "Magnanimi Proceres, mecum quos Jupiter ipse

449 esse dat Italiae decus, auxiliumque cadentis,

450 nunc nunc adversum mecum conscendite montem.

451 Primus ego adversos apices elapsus in altum

452 provehor en campum : fugiunt confusa vicissim

453 agmina, nec potis est nostris inimicus in oris

454 hos alere angusto tendentes colle : paventes,

455 disjectosque urgete viros : nos jura, deumque

456 cura regit ; justis quoniam bellamur in armis.

457 Deterior neque enim numero, neque viribus hoste

458 bella gero." Dixit, summoque in vertice montis

459 mille viros, et mille ferens volitantia tela

460 constitit ; at Ligurum gens omnis in obvia summo

461 arma inimica ruunt tumulo. Micat aerea densis

462 rauca seges hastis ; liquidas cruor ater in undas

463 Scarpacis in clarum se praecipitantis Isaurum

464 sanguine purpureo late descendit. At heros

465 vidit ut infidos medio in certamine Gallos,

466 et Ligures signis multum cessare relictis,

467 infelix gemuit lachrimis Perusinus abortis,

468 conatusque gradum verbis frenare labantem

469 ipse sui, et socium titubans ; retroque recursans

470 torquet equum urgenti turba : " Quo deinde bilingues

471 vana trahit pavidos segnes fuga ? Vincite vosmet,

472 et cohibete fugam. " Nec plura loquente, ruinam

473 ingentem Pandulphiadae fecere, volantes

42

474 terga darent Ligures ut victi, ipsique feroces

475 Gallorum fera corda duces, fusique Philippi

476 ingentes populi ; quae gens antiqua supremam

477 incolit Italiam Tyrrheno proxima ponto,

478 parte alia duras Gallorum vergit in Alpes,

479 in Celtasque mari vicinos haec et Iberos

480 tenditur, ac Libyam Tyrrhenis navigat undis,

481 Apennine, tuum caput ultra ; Alpheaque primos

482 arva tenent fines, et longos litore tractus.

483 Hac regione Ligus duris fremit usque sub armis ;

484 hi vecti ad Gades saevis procul usque rapinis :

485 nec potuit quondam toto commercia ponto

486 permutare vagus non unis hospes arenis ;

487 Aemilius donec bellis insignis et armis

488 abstulit ipse cavas pacati a gente carinas.

489 Ergo omnes uno populi sermone favebant

490 victori, et victum Perusinum voce notabant.

491 "Quo, furibunde, fugis tandem ? Magnone dolore

492 indignans pudibundus abis ? Bis jam tibi frustra

493 proelia coepta tuum decorarunt laudibus hostem.

494 Tertia tela cave concurrant obvia telis.

495 Haec ubi magnanimus patriis confecit in oris

496 dux Pandulphiades, Romanam fertur ad Urbem

497 victor, et Eugenii sanctas effatur ad aures

498 Pontificis Summi. Quid nos antiqua tenere

499 Romula sceptra juvat, nostras si barbarus urbes

500 Celta feri dicione premat ? Proh dura furentum

501 proelia caeca Italum ! Prisci fudere Quirites

502 Hannibalem ; nostri cecidit prope laeta Metauri

503 flumina germanus. Nostras Alphonsus in oras

504 rex impune feros veniens ductarit Iberos ?

505 Nec Pater Omnipotens oculis haec viderit aequis.

506 Qui nunc Parthenopen invisus, et Apula regna,

507 Lucanosque gravi vastat dicione, sinemus

508 immani Italiam populari a gente ? Sed hujus

509 causa mali Insubrum Princeps, quem nullus honeste

510 tangit amor, sed bella juvant infausta ; premendo

511 gaudet enim, fractisque ferox exsultat in armis

512 contra hominum morem ; quem nunc quia vicimus, hosti

513 non erit Alphonso duris adjutor in armis.

514 Nunc tibi Phorciades Picenas muniat urbes

515 aggeribus : tu praesidiis impone volentem

516 ductorem cunctis Picentibus. Ille Philippi

517 obruat unanimes collato marte phalangas.

518 Me sine in audaces Italum dux mittar Iberos,

519 Alphonsumque sua doceam considere terra."

520 Dixerat : haec Senior contra cui dicta remittit.

521 "O Latii sublime decus, quem nulla tacebit

522 posteritas ; animi vir praestantissime, cujus

523 una reperta fides populis non vana Latinis ;

524 quas grates, quae digna satis dem munera tantis

525 pro meritis ? Nunc, nunc o si mihi tota duorum

526 pectora certa virum tellus Romana dedisset,

527 haud equidem extremos dubitem penetrare vel Indos,

528 aut Parthos signis etiam spoliare relictis.

529 Sed nec talis erit quisquam, nec tempore tali

43

530 bella nefanda alius nostris avertere terris,

531 te praeter, Sismunde, volet ; tu solus amore

532 antiquo Italiam defendis : at altera turba

533 magnanimos oblita Patres, priscumque Senatum,

534 reliquias miserae insequitur saevissima Romae.

535 Usque adeo pauci concordes : omnia versat

536 invidia infelix, totumque perambulat Orbem.

537 Nec me animi fallit. Regem si in bella vocaris,

538 invideant Itali. Fama est non rara Philippum

539 Phorciade natam laetis dare velle hymenaeis.

540 Quae quonam usque feres ? Picenas forsitan urbes

541 tradiderit Socero ; tua fors et regna lacesset

542 insidiis vicina : pudet, semperque pudebit

543 haec timuisse mihi : miserum me vana timere

544 cogit inane fides nomen, majorque potestas

545 tempore in hoc virtus, et quae mensura pudoris

546 nulla : nec Ausoniae gentis delectus. Etruscos

547 Alphonsus populos capiat si forte Philippi

548 auxilio infidi, quonam te opponere tantis

549 cladibus ? Aut quonam poteris defendere pacto

550 Italiam ? Alphonsum potius pro tempore tali

551 jungere amicitia nobis praestabit : iniquis

552 Phorciadae stimulis odii permotus acerbi

553 ad nostras facilis partes flectetur : honorem

554 hunc tibi praeterea totis largimur habenis.

555 Duxeris Alphonsi, nec non Romana superbus

556 agmina Phorciaden contra, si forte negarit

557 restitui nobis Picenas improbus urbes."

558 Sic ait. Ille Senis dictis persuasus, humi ter

559 lumina, terque Senem perspexit talia fatum ;

560 plura nec ingenuo meditatus pectore fatur.

561 "Cuncta placent quaecumque refers, Pater Optime, dicta :

562 jam tua jussa sequar, nec me vis ulla tenebit,

563 Maxime Pontificum, clari quem rector Olympi

564 tradidit Hesperiis rectorem Jupiter oris.

565 Talibus Italiae dubiis de rebus agentes

566 divisere gradus, vestigia uterque ferentes

567 longius. Ille Deum templis intentus et aris ;

568 ille autem veterum speculans monumenta virorum

569 usque gemit famam saxis periisse vetustis

570 majorum, Curiosque manu, totisque carentes

571 auribus Aemilios, antiquae nomina gentis,

572 atque alios, quos est longum memorare, Quirites

573 miratur : sed mox, quid prosunt marmora, dixit,

574 aut similes vivis vultus ! Me Musa secundo

575 carmine, cuncta novem referant mea facta Sorores.

576 Marmore magnanimum nullus caelavit Achillem

577 effigiem saxis praeduram immanibus ; ille,

578 Maeonides quantum vates durabit, Atriden

579 terribilis noti juvenis turbaverit ira.

580 Haec mihi, siquis erit nostro qui tempore vates

581 surgat, signa velim, nec marmora dura, vetustos

582 verum animi interpres declarat lingua triumphos.

583 Felix ille quidem, magnum cui saecula vatem

584 dant sua, qui laudes cernit sua facta futuras.

585 Nam post fata quid est frustra cur talia curem ?

44

586 Si neque sensus inest animis, neque morte sepultis

587 manibus ullus honos Superis debetur iniquis.

588 Aut si vera canant, qui rentur inania rursum

589 ire modis simulacra virum viventia multis

590 aequore sub rapido, silvasque intrare beatas,

591 et fortunatos felici ex arbore lucos,

592 aut majore malo Stygiis maerere latebris ;

593 quid curant fragilem Fata immortalia famam ?

594 Quare ego, siqua venit venturis gloria factis

595 ulla meis, vivum fama me soler inani."

596 Dixerat ; et magnam multis comitantibus urbem

597 lustrat, et humanos miseratus pectore casus,

598 esse nihil firmum miseris mortalibus alta

599 mente ratus, levium risit ludibria rerum.

600 Jamque dies septem totis certamina templis

601 sollicitans, rerum de causis quaerere, quales

602 Pleiades Atlantis, geminaeque Lycaonis Ursae ;

603 nec minus unde ruunt amnes, fontesque, lacusque,

604 et maria aeternis tumeant agitata procellis,

605 intremat ut tellus, toto sua fulmina caelo

606 Jupiter inque sinum fundat telluris aquosam

607 saepe hiemem, et celsos detundat grandine montes ;

608 quis dedit, ut Tellus campo penderet aperto

609 aeris, ut vasto jaceat circumdata Ponto,

610 ut supra aethereae circumstent aera flammae.

LIBER QVINTVS

H_5 v.1 Talia dum studio peragit Pandulphius heros

2 adsiduo, trepidam penetravit nuntius urbem,

3 Phordaden generum socero junxisse Philippo

4 foedera : Picenas Romanis Patribus urbes

5 defecisse metu ductoris. Ut omnia sensit

6 sublatis manifesta dolis contra bona ferri

7 jura, metusque deum, et Superis procedere iniquis,

8 Parthenopen adiit. Quem postquam ex Urbe profectum

9 Phorciades sensit, tum fertur ad illius urbes,

10 vastaturum agros minitans ; sed milite multo

11 obvia Pandulphi concurrunt agmina, donec

12 Picenas rediit victor Sismundus ad oras.

13 Foedera quae tecum percussit, novit et omnis

14 Italia, et populi, miseros ne victor Etruscos

15 obsidione gravi premeres ; verum Apula regna,

16 Lucanosque simul, devictaque jura teneres.

17 Scis, Alphonse, nihil mentitum, tradis et illi

18 agmina Celtarum Romanis juncta catervis,

19 Eugenius quas forte dabat. Tum maximus Heros

20 Asculon antiquum, Picenis urbibus unam

21 ex priscis, penetrat, bellisque instructus, et armis

22 obsidet : illa parum contra adversata, recepit

23 victorem : hic gessit fasces, et munera magni

45

24 Imperii, et priscum Romanae gentis honorem.

25 Arx Contracta, ferunt sic illam nomine, summis

26 montibus imposita est : trahitur locus omnis in arcem ;

27 castellum est insigne tamen, magnumque, potensque.

28 Hic memorant, postquam muros ingressus, et alta

29 moenia vi summa, sibi quae restabat, ut arcem

30 agmine praecipiti, duris instructus et armis,

31 mille viros, et mille ferens ingentia saxa,

32 vi propria dum nixus adest, adscendit, et altos

33 intrepidus muros, atque omnia turbine complet

34 horribili : cecidere virum fera corda, simulque

35 amisit validas custodia perdita vires :

36 sanguine multa tamen multo certavit : ovantem

37 Picentes populi primum videre, Jovisque

38 progeniem dixere, Deum quod solus honorem

39 (haud humana quidem, sed <eadem> divina videri

40 omnia) Sismundus primis sit nactus ab annis.

41 Auximon ejecto defixit ab hoste fugatis

42 Phorciadis : placidi Sismundo moenia Firmi

43 reddita. Phorciades quae cuncta ut Regna retectis

44 forte labare dolis, desperans vincere quamquam.

45 Bella nefanda tamen Superis ingressus iniquis,

46 cunctaque, Picenis quae plurima ceperat oris,

47 oppida magna ferox, populos, urbesque relinquens,

48 Flaminias profugus terras, et Isauria regna,

49 Gradivaeque gravi praecingens moenia celsae

50 Marte, quatit trepidos violento turbine muros.

51 Quae fama ut stupidas Sismundi fertur ad aures,

52 deserit attonitas populis Picentibus urbes,

53 pro Patrii qui quisque sui pugnare parati

54 praesidio adstarent fido ; tum Roma secundis

55 ominibus sortita Ducem, felicior alter

56 quo neque in Italia praesenti marte, nec usquam

57 retulit antiquos patrio certamine ludos ;

58 absentemque novi donavit laude triumphi

59 victorem, Romana ferens insignia magni

60 vexilla imperii miris fulgentia signis,

61 quae memorant priscos antiquae laudis honores,

62 atque ea victori dono dedit inclyta Roma.

63 Sed non, Phorciades idcirco moenia pulchrae

64 Gradivae cessat saxo pulsare rotanti,

65 accenditque animum furiis, et suscitat iras

66 terribiles, fractisque iterum se tentat in armis.

67 Taurus uti magna pulsus petit altera silva

68 pascua, fronte minax inimicos fertur in agros,

69 et stabula alta trucis victoris prima, nec ante

70 victus abit, latebris idem quam pellat avitis.

71 Hic (tua Pandulphus nam liquerat agmina) paucis

72 millibus auxilium miseris portabat amicis.

73 Ille tamen vario noctesque diesque labore

74 pulsabat trepidos violento turbine muros.

75 Candida sed postquam plenum Latois in orbam

76 menstrua Luna redit, puroque argentea caelo

77 lampade fraterna sacris micat aemula flammis ;

78 tum Pandulphiades patria Sismundus ab arce

79 signa tulit belli ; campoque exercitus illo

46

80 constitit, unde vident Gallorum rura superbi

81 Ausoniae populi, Martis densissima saepes,

82 qua levis Hadriacas Rubico decurrit in undas,

83 et parvo laetas humectat flumine terras.

84 Quae fama ut pavidas pervenerat hostis ad aures,

85 traxerat unanimes deserta e valle phalangas,

86 nec sine difficili tellus superanda periclo

87 tentanti fractos animos, mentemque sinebat

88 illusam, et subiti fessam formidine : frustra

89 ire datur medium in montem, pugnante sed hoste

90 desuper in valles turbatur miles opacas.

91 Hic ubi certa animo sedit sententia pugna

92 vertere ab obsessis Gradivae moenibus hostes ;

93 convocat aere gravi fulgentes voce cohortes,

94 praecipuosque duces, et pectora fida priori

95 Marte reperta, bonos dextris ac talibus orsus

96 infit, et aetherei suspectat limen Olympi.

97 "Jupiter alte Deum Genitor, qui fulmina dextra,

98 terrificosque cies vibratis nubibus ignes,

99 quem mare navigerum sentit, quem daedala tellus ;

100 tuque Deum Genitrix, turres quae vertice gestas,

101 quam Phrygii laeti vectant cervice leones ;

102 tu quoque sancta Venus, genus unde deumque hominumque,

103 et nymphae fluviorum, animis gratissima nostris

104 numina ; quique oculis mortalia cernitis aequis

105 diique deaeque simul, caeli quique atria magni,

106 quique procul caelo terras habitatis amoenas ;

107 et pelagi rector Nereu non parve profundi,

108 amnesque, fluviique, potens nemorum alma Diana :

109 omnia quippe Jovem quae Numina tanta precatus

110 esse reor solum ; neque enim divisa potestas

111 numinis esse potest : unum regnare necesse est

112 numen idem caelo : justi hic Deus auctor et aequi.

113 Quem quoniam recti memorem, gratumque putamus,

114 auxilio nobis pro justis poscimus armis.

115 Vos quoque ne dubios teneat fiducia mentis,

116 ignarosque animi, Proceres, qui litore in illo

117 fudistis magni fugientia forte Philippi

118 agmina, pro causa quoniam pugnarat iniqui.

119 Nos amor, et pietas, et nominis illa Latini

120 gloria, nos veterum moveant exempla virorum.

121 Quid Decios vulgata loquar jam nomina ? Muti,

122 quid dextram praedure tuam ? Quid Coclitis uda

123 vulnera ? Quos virtus, pro qui pugnare decorum est,

124 aequavit Superis, altoque eduxit Olympo.

125 Hic amor est laudum, quo vos incensus et ipse

126 incensos pariter, studio non motus inani,

127 verum ego non dubia spe concitus ocius oro,

128 este bonis animis, laetumque adsumite martem

129 qui mea vos fortuna vocat : victoria nobis

130 in manibus ; votis quae si non vana secundis

131 laeta venit, Latium penitus servavimus orbem.

132 Phorciaden opus est Italis decedere terris,

133 inde per Italiam pacem placidam fore : sed vos

134 demoror his verbis in maxima facta volentes

135 ire magis forsan, quos non tot euntibus annis

47

136 bella diu piguit tanto tolerare labore.

137 Jamque modum exhausti, Proceres, exquirite belli ;

138 ventum est ad finem : ne vos extrema malorum

139 a tantis demum moveant vestigia factis,

140 reliquiaeque breves Ligurum, quos marte secundo

141 bis fudistis : enim finis laudatur in omni

142 re magni, socii. Nunc nunc victricia semper

143 pectora, nunc animos summis intendite rebus,

144 Phorciadenque meis jam nunc sperate moveri

145 arcibus, aut misero periturum a milite linqui.

146 Nonne dies multos Gradivae moenia circum

147 tempora longa terens, vacuas dum territat auras

148 incassum Superos dictis incusat iniquos ?

149 Scilicet Italiae Divique Deaeque potentes

150 vastanti Hesperias faveant, proh Jupiter, urbes ?

151 Et nunc Junonis jussu Thaumantias Iris

152 quod tulit auxilium obsessis, imbresque solutis

153 nubibus aequatos pleno defudit Olympo,

154 in nubes, pluviosque jacit convicia Divos

155 Oriona, Hyadas, Junonem, altumque tonantis

156 nubigeri Jovis arma, solo quibus eruit urbes,

157 et nimbos caelo dextra ciet ater ab alto.

158 His sese excusat Divis oppressus iniquis,

159 iram, ignominiamque ferens, atrumque pudorem

160 pectore ; quem quoniam vobis fortuna labantem

161 obtulit, unanimes dura circumdate pugna,

162 et poenas laeti tandem sumamus opimas."

163 Dixerat, et cuncti magno clamore ruebant

164 armati ferro, et campos atque arva tegebant.

165 Ceu quondam obsesso dimotis aethere pennis

166 Idaliae densantur aves, liquidasque per auras

167 cognita tecta petunt, tacitumque per aera lapsae

168 ingentem plausis fremitum dant eminus alis ;

169 agmine sic celeri populantur concita pulsu

170 aequora litoreas uno certamine terras.

171 Jam tectis summi sese vertentis Olympi

172 adsidue, ingenti nata est discordia motu ;

173 praecipuis late clamoribus insonat alti

174 regia celsa Poli : sero tum Jupiter ore

175 caelicolas firmo sedans sermone ; quis audet

176 fata Jovis contra vanis contendere verbis ?

177 Quid, Gradive, meam tentas, durissime, mentem,

178 qui pacem Italiae gemis importunus ? Ego, instent

179 quae tibi bella, canam, quando haec tua sola voluptas ;

180 semper enim te bella juvant, tibi proelia cordi ;

181 haec quoque sanguinea tecum Discordia palla

182 exsequitur : Quis finis erit ? Belline nefandi

183 continuam seriem Latiis habeatis in oris ?

184 Non deerunt quae bella diu, quae proelia possis

185 Italia spectare tui, Sismundus Iberos

186 cum vincet bello duros, et litore Tusco

187 Alphonsum vetita faciet concedere terra :

188 illo te cernant populi inter proelia campo ;

189 nunc autem Latias in pace relinquimus urbes :

190 non deerunt forti Sismundo bella. Nec orsus

191 plura Deum Genitor caelo me misit, ab alto

48

192 accinctum pharetri Lycias gestante sagittas,

193 Phordaden subita turbarem clade virorum

194 mortibus innumeris, et amaris corpora telis

195 magnanimum ipse latens primum popularer equorum,

196 ossibus alberent ut campi. Jussa Parentis

197 inde secutus agor claro demissus Olympo,

198 despectans longe summo fulgentia dorso

199 agmina Phorciadum ; quae postquam certa notavi

200 castra oculis, junctis deflexi comibus arcum,

201 terribilisque venit, nervo resonante sagitta.

202 Jamque canes summis perierunt montibus albi

203 infecto caeli tractu, morbumque famemque,

204 quae duo terrificis evertunt cladibus urbes,

205 Phorciadae passus totis exercitus arvis.

206 Esse Deum prolem Pandulphum novit ab illo

207 tempore Phorciades, steterant cui Numina dextri

208 parte Deum, timuitque animis pavitantibus omen

209 infandum, bellumque viris, pestemque virorum :

210 maxima queis caelo Genitor domat altus ab ipso

211 ingratos hominum coetus, urbesque Deorum

212 oblitas ; quales Solymos, urgente superbo

213 Bellerophonte, ferunt patriis cecidisse sub armis.

214 Talia Phorciades animis agitabat anhelis ;

215 quem subitus certo turbavit nuntius ore

216 adventare ferens hostem, magnoque tumultu

217 discurri celeri populatis agmine campis.

218 Extemplo tristi turbatus imagine Martis

219 venturi ; praesaga mali mens talia namque

220 sensibus attonitis objectat : iniqua Deorum

221 fata retro sensit ferri ; tum tristia laeto

222 dissimulans vultu, medio Dux aggere perstans

223 egregiis loquitur simulato pectore verbis.

224 "Huc volat audaci temerarius ecce caterva

225 hostis, et aerios properat conscendere montes

226 protinus ; at contra nemo mihi proelia sumat,

227 usque licet medium cernatis scandere montem

228 incautos hostes : a tergo bella retectis

229 sentiat ipse dolis ; vos faucibus eminus atris

230 insidias medii densis componite silvis,

231 neve timete minas, neu verba superba furentis :

232 ad pugnam vocat ille, choros non ducit ad ullos.

233 Altera deinde manus Gradivae ad moenia duro

234 Marte ruat, terraque ardescat pugna cruenta.

235 Protinus ille volet speculari proelia nostri

236 Martis, et insidias silvis transibit opacis,

237 circumventus et ipse dolis vestigia frustra

238 vana leget retro." Sic fatus, iniqua recurvi

239 per juga montis iter carpit, murosque superbae

240 Gradivae tentat positis transcendere scalis.

241 Tum strepita ingenti revoluto machina saxo

242 intonat aere gravi, vastoque remugit Olympo,

243 atque minas celsi contundit turbine muri.

244 Audiit ipse cavo sonitum Sismundus ab antro,

245 non tulit inde moras obsessis ferre petitum

246 auxilium ; campoque exercitus omnis aperto

247 ut stetit, ipse manu parva, juvenumque maniplis

49

248 Phorciadas longe speculatus, ut atra cieri

249 bella cruenta videt, primos vi fertur in hostes ?

250 Ceu ferus alta Leo permiscens funera mutis

251 armentis, latos stragem caedemque per agros

252 immittit, durosque vocans in proelia tauros,

253 non videt horrendos a tergo exire molossos ;

254 haud aliter tantos fortis Sismundus in hostes

255 fertur, et ingentes animo metitur honores.

256 Obstupuere simul quaecumque superna videbant

257 agmina, quaeque cavas servabant milite silvas,

258 quique dolos clauso speculis tendebat ab altis.

259 Tum prono montis descendunt vertice densae

260 Phorciadum medio jungendis comibus alae,

261 et pugna a muris decurritur intermissa.

262 Parte alia insidiae manifestis hostibus olli

263 obvia turba fremit, mediumque utrimque coactum.

264 Sismundum Italiae populi videre superbi

265 per strages, per tela virum, per sanguinis undas

266 fervere sanguinea densa inter funera dextra

267 corpora magnanimum sternentem caede virorum.

268 Euryalum ante alios, frenis qui jam ora prehensis

269 magnanimi flectebat equi, cui forte lacertum

270 dejicit oppositas fortis Sismundus in herbas :

271 inde alios septem deturbat ab aggere vasto

272 agmine currentes, aditumque, viamque tenentes.

273 Sed postquam densos superans evaserat hostes,

274 rursus in adversas celeri volat agmine turmas,

275 inclinatque viros omnes, palantiaque haurit

276 terga virum gladio : veluti cum magnus Orion

277 impulit in pelagus fugientia nubila, nautis

278 corda repente cadunt ; neque enim procul altus ab atra

279 morte tenet pontus, parvo discrimine vitae

280 ac leti spumis pelago canente feruntur.

281 Talis anhela timor fugientibus agmina cunctis

282 Phorciadis quatit acer ; erant praemissa retectis

283 insidiis longe patefacto proelia campo.

284 Parte ab utraque dolis clausus Sismundis iniquis

285 Phorciadum media duro sub Marte caterva

286 scilicet, et saevis juvenis circumdatus armis,

287 incertusque animi quid agat ; tamen omnia secum

288 versabat subitis vigilanti pectore curis.

289 Tum vero innumeris medium se millibus infert,

290 speque, metuque celer, Pelagontaque sanguine multo,

291 et Latagum domuit, ceciditque in proelia saevus

292 Hippophilus, periit positis et Orestius armis

293 Iapetionides, docuit quem Phoebus Apollo

294 mittere tela feris ; sed non ars illa cadentem

295 sustinuit, mediaque miser raptatur arena.

296 Hos timor, atque metus, dura Discordia pugna

297 fert Pandulphiaden Martis germana furentis

298 et comes una, gravi quae moenia celsa tumultu,

299 et Superum ingratas evertit funditus urbes.

300 Ille adeo celeres vertebat in omnia turmas

301 devia, quaque pedem tulerant, hac maximus Heros

302 turbidus insequitur ; geminat tum fracta virum vox :

303 in freta ceu quondam Borea miscente fragorem

50

304 horrisonum, fugiunt detecto nubila caelo,

305 imbriferique fugam rapiunt cum nubibus Austri,

306 et quacumque vias tenuere, tumescere magni

307 incipiunt fluvii ; sonitum de montibus audit

308 agricola infixo terris cum fugit aratro.

309 Et jam devexo Sol praecipitabat Olympo,

310 qui ruat Oceani liquidas ni pronus in undas,

311 Phorciadum avertat cunctas de monte cohortes

312 dux Pandulphiades : sed nox obscura sepulti

313 non sinit umbra soli, fuscisque nigerrima pennis

314 imperfecta opera, et ruptos amplexa labores

315 demebat curas mortalibus, atque colores

316 rebus, et ambrosio spargebat fessa sopore

317 corpora ; non volucrum, neque erat vox ulla virorum,

318 cunctaque somniferis Dea nigra quieverat alis.

319 Sed non magnanimi Pandulphi pectus iniquis

320 percussum stimulis, victor qui nocte sopora

321 cum socia abscisos intravit Pallade muros,

322 crastinus ut subitis turbaret cladibus hostem

323 incautum, et sociis ne proelia nocte capessant

324 ulla jubet primum, campo quos liquit aperto.

325 Mox ubi prima novae surgant certamina pugnae,

326 protinus ardentes cogant in bella phalangas :

327 se fore praecipitem portis qui rumpat ab altis.

328 Haec ubi jussa, volat caecis circumdatus umbris,

329 Gradivamque, latens hostes, ingressus : at illum,

330 praesidio fuerant omnes qui forte relicti,

331 suscipiunt lachrimis venientem, ultroque salutant.

332 Ille animos juvenum dictis ita tollit amicis.

333 "O mihi fida prius, sed nunc apprima juventus

334 nota satis, nec non factis spectata supremis,

335 quae fuga Phorciaden nostris avertet ab oris ?

336 Aut quid opis demum victus bis ferre Philippus

337 huic queat ? Obsessos cum crastina vecta quadrigis

338 purpureis Aurora polo se ostendet Eoo,

339 in medium dabimus, nec eum defenderit Auster,

340 vos simul ut memorat defensos imbribus, omnes

341 viribus atque animis defendi cernat in illo,

342 tendit ubi campo : Zephyros incuset et Austros,

343 et strepitus vasti simul exsecretur Olympi.

344 Illi haud verba volent, faxo, cum spectet utrimque

345 jam Pandulphiadas in proelia Martis euntes.

346 Consilio verbis opus est, certamine bello."

347 Dixerat haec : illi laeto sermone fovebant,

348 assensusque pares pennata voce ferebant.

349 Jam vero in castris hostilibus alta silentum

350 Phorciadum studia, et nullis audita remotis

351 murmura serpebant pariter, pariterque volabant

352 inter se comitum, et flammarum exstincta quierant

353 lumina : telorum crepitus, ac pulsa parumper

354 arma sonum quatere obstupuit Pandulphius heros,

355 atque alii Proceres. Paucos, fidosque vocari

356 ad se Phorciades, et tacitos jubet ire ministros.

357 Convenere Ducem trepidi sine more vocati,

358 quos inter dictis sic est exorsus amicis.

359 "Magnanimi semper Socii, semperque vocati

51

360 Phorciade invicto per summa pericla, per Alpes

361 nubiferas, frustra quos nunc certare superbo

362 Sismundo, adversis cerno et concurrere fatis :

363 bellum etiam infandum ; sive hoc Fortuna secundo

364 jam mihi pulsa loco, sive hoc Jovis ira volentis

365 cuncta humana palam subitis miscere ruinis,

366 seu meruere mei mores ; bellum ipse capesso

367 fas contra, et propere carpentes stamina Parcas.

368 Quot strages miseri patimur, quam lata tepescant

369 flumina Phorciadum rubefactis sanguine campis

370 nota quidem nobis nimium, praeque omnibus alta

371 funera stant oculis, candentesque ossibus agri.

372 Namque famem, morbosque Deum, quid acerba meorum

373 fata nefanda querar ? Quid frustra multa talenta ?

374 Mitto animas juvenum, Stygio quas miserit Orco,

375 argenti atque auri impensas, tantumque pudorem.

376 Quare ego, quandoquidem Superis certamus iniquis,

377 castra movere paro : Socer hoc jubet ipse Philippus

378 Insubrum Dominus ; sed vos taciturna sine ulla

379 agmina quisque tubi medios inducite campos."

380 Dixit, et ambiguus medio in sermone resedit,

381 saucius et curis, et vulnere mentis acerbo.

382 Haec ubi jussa, Deum chorus omnis in alta Tonantis

383 atria multa fremens toto concessit Olympo.

384 Multa super miseris tristes mortalibus illi

385 verba ferunt ; alii curas mirantur inanes,

386 insidiasque hominum vario sermone loquentum.

387 Tum Pater ipse Deum stratis excitus ab altis,

388 "Ecquid, ait, media Superum me nocte fatigant

389 concilia ? Aut quaenam tali res tempore poscit

390 sollicitum esse Jovem ?" Contra cui candida Juno :

391 "Nocte quidem media fas est audite minores

392 te tibi, Summe Pater ; neque enim dare majus ubique,

393 nec praestare tuis potes, o gratissime, munus.

394 Verum magna. Deos tali tibi tempore causa

395 admoveat, neu te levitas invisa fatiget." .

396 Jupiter huic contra. "Quando nunc una cupido

397 me tenet, haud umquam mulier me nulla, nec ulla

398 me Dea tam cupido captum submisit amori,

399 jungamus Veneris solitae nova foedera flammae.

400 Nunquam adeo calvi ; nec cum mihi cognita Conjux

401 magnanimi Phlegya geniti, quae candida partu

402 Pirithoum in teneras enixa est luminis oras

403 consilio aequalem Superis, durosque domantem

404 nubigenas ; neque enim quondam laetissima visu

405 me Danae totis exussit fixa medullis

406 usque adeo, cunctis genuit quae Persea factis

407 invictum ; neque enim tanto me Europa furore

408 in falso vidit pelagi freta currere tauro,

409 quae peperit, Rhadamanthe, tibi Minoa propinquum ;

410 non Semeles ardor, non conjugis Amphitryonis

411 magnanimi Alcidae genitricis, at hujus Iacchi

412 laetitiae cunctis mortalibus ; haud ita nostrum

413 flava Ceres pectus magno distendit amore,

414 nec Latona comis insignis, et ipsa tot annis

415 hactenus ante alias umquam tu maxima Conjux :

52

416 usque adeo nunc una tui me summa cupido

417 incessit, gratumque dedit per membra furorem."

418 Hunc ingressa dolis contra Saturnia proles :

419 "Scilicet hoc tempus patitur, cum plena Deorum

420 atria nostra fremunt ! Potius terraeque recessus,

421 Oceanumque Deum potius, Tethynque parentes

422 optat adire animus, curas ut soler avitas.

423 Me sine ; quandoquidem numquam tibi copia nostri

424 non deerunt cupido nostri tibi gaudia amoris.

425 Illi autem multo contendunt tempore duris

426 vocibus, et nullo inter se revocantur amore,

427 incidit ira animo postquam gravis, acer utrumque

428 fluctus agit magno furiarum concitus aestu

429 insurgens stimulis ingentibus. Unus eorum.

430 Somnus adhuc tantas poterit componere lites

431 forsitan amborum ; qui si mihi pareat, exple,

432 exple animum, patior, si te juvat ista Voluptas."

433 Jupiter huic contra : "Quid enim, gratissima Conjux,

434 non dederim ? Sana quid enim tibi mente negarim ? "

435 Dicit, et amplexum dilectae conjugis ulnis

436 perfusus niveis petiit, dulcique sopore

437 victa dedit placidae languentia membra quieti.

438 Hic Juno e stratis consurgit mollibus, alti

439 limina tum thalami liquit, quem filius olli

440 Lemnius auratis et signis fecit eburnis.

441 Tum Dea somniferum sic est affata Soporem.

442 "Somne comes Fati, placidoque simillime leto,

443 i, Pandulphiaden madidis amplectere pennis,

444 in venasque viri somnos errare sepultas

445 mitte levans curas, et corda ferocia fingens.

446 Hic te digna manent tali pro munere dona ;

447 aurea namque tuis pedibus talaria jungam

448 laevia, Vulcani summos opus inter honores."

449 Huic contra dictis respondit Onirus iniquis.

450 "Haud sine magnanimi venia Jovis ista facessam :

451 propter eum Oceani cupiam sopire fluenta,

452 atque Deos omnes, et Tartara nigra sub umbris

453 perpetuo late pallentibus : omnia namque

454 consilia, et magni nota est sententia Regis

455 prima tibi : sed nos aliquid nescire nefandam est.

456 Illexi, memini, mentem Jovis in mea quondam

457 obsequia, et dulces divina levamina somnos,

458 Laomedontaeas cepit cum maximus arces

459 Amphitryoniades, praedura Pergama dextra ;

460 Sigaeumque vocant, quod eo taciturna latebant

461 agmina Graiugenum fera litore, ubi ille solutus

462 forte sopore redit, sua per praecordia cunctos

463 caelicolas Genitor pulso turbabat Olympo.

464 Egregie observans prae cunctis Jupiter ipsum

465 me, memini, e caelo pontum demittat in altum

466 ni domitrixque virum Nox atra Deumque, cadentem

467 servet, et umbriferis labentem sublevet alis.

468 Tu mihi per saevos jura Titanas, et atrae

469 stagna paludis, aquas Stygis implacabile numen,

470 te fore in auxilium, si quid factisve, minisve

471 rursus agat mecum." Sic fatur : at illa Deum vim

53

472 Tartaream, et fontes semper fumantis Averni,

473 et cava sub terras Ditis testata fluenta.

474 Ille autem summo praeceps delapsus Olympo

475 alitis argutae similis volat infima contra :

476 Chalcida divina, mortali parte Cimyndin

477 dique, virique vocant : summis in montibus illa

478 vocibus adsiduis, et questibus aethera pulsat.

479 Huic Deus adsimilis Juvenem torporibus altis

480 implet, et oblita perfusa papavera Lethe

481 ter capiti excutiens defudit in alta soporem

482 pectora divinum. Jacuit Pandulphius heros

483 membra levi dejecta Deo devictus, et alte

484 tradiderat dulci juvenilia pectora somno :

485 cum sua Phorciades de summis agmina movit

486 montibus, Hadriacosque fugax descendit in agros,

487 paucaque, quae strepitent Gradivae moenia circum

488 arma relicta sinit ; sed cum per plana volaret

489 aequora, litoras, nocturno tempore, terras,

490 jam Pandulphiadum latis exercitus arvis

491 qui tendebat, equum strepitus, fremitusque ruentum

492 audiit, armari contra quem jussa superbi

493 Sismundi prohibent. Verum orta Aurora coruscos

494 extulit ut radios, roseisque invecta quadrigis

495 jam larga aerios lustrabat lampade montes,

496 frigida cum vitrei canebat terra pruina,

497 sensit abesse feros magnus Pandulphius hostes ;

498 Cisalpiniaci generum petere omne Philippi

499 subsidium. Tunc ipse Deos, tunc Numina magna

500 incusans sine more Jovis : "Quid me, improbe Divum,

501 Jupiter, indecores voluisti volvere casus ?

502 Haecine nostra fides, Italis haec reddita terris

503 pax antiqua ? Ligus nova bella, jubente Philippo,

504 sub Duce Phorciada nostris geret impia Regnis

505 forsitan, et Gallos Capitolia celsa tenentes

506 Roma videbit adhuc ? Nec tu, Pater optime Divum,

507 respicis humanos aequo , bone, lumine casus ?

508 Namque ubi nulla fides hominum surgente tumultu

509 restabit Latio, venient in foedera Reges

510 externi, Ausoniasque volent sibi poscere terras.

511 En ferus, en nostras veniens Alphonsus ad oras

512 adventu, et fama populos jam terret Etruscos,

513 quem Pater omnipotens bello dedit esse superbum,

514 non ut fata Deum, non ut pia foedera solvat."

515 Talia sollicitis agitabat pectore curis

516 Chalcoboum, Eurybromumque vocans, queis talia mandat :

517 "Ite Jovis magni praecones cura, virumque,

518 Alphonso et celeres jam nunc mea dicta referte.

519 Non ego contra illum scelerata capessere bella

520 regnorum Patriave avidus concedere terra

521 constitui ; me magna movens injuria martem

522 nunc aget Etruscis agitare in proelia campis.

523 Talia dicta tibi referunt : Tu spernis et illos

524 et mandata Ducis. Scis hoc, Alphonse, nec usquam

525 mentitum magno genitum Jove." Talia Regi

526 dixerat Alphonso forti Jove natus Apollo.

527 Ille super magni tanto victoris honore

54

528 corda parum tristi laetatus mente quievit.

LIBER SEXTVS

H_6 v.1 Extulit interea radiis ardentibus Orbi

2 os croceum roseis invecta Aurora quadrigis.

3 Jam vero ante alios fortis Sismundus, et omnes

4 victores longe Populonia tecta relinquunt ;

5 captivosque duces, nec non fatalia secum

6 castra inimica trahunt : ante omnes maximus aevo

7 Iphitus ibat, eques quondam, nunc colla catenis

8 vinctus, iter duris pedes arripit, omnia Divum

9 increpitans saevis crudelis Numina dictis.

10 "Haec me, saeve Parens, aevo tolerare supremo,

11 Jupiter, optatos donaras impius annos

12 scilicet ut felix quondam, nunc sorte suprema

13 vana Fluentinis spectacula civibus essem,

14 queis coram magnum quondam Nicea subegi

15 viribus indomitum ? Sat jam mea vixerat aetas

16 cum ferus Ausonias veniens Alphonsus ad oras

17 bella nefanda tulit populis infausta Latinis.

18 Tunc ego cruda nova cingebar cana senecta

19 Tempora ; tum poteram dubio me credere bello.

20 Nunc autem, incurvo bos ut vetus aeger aratro

21 raptus, Maeonias ductor mactandus ad aras.

22 Felix ille, mori laetis cui contigit annis !"

23 Dixerat, et gemitus crebros captiva remittunt

24 pectora, quos victor dictis sic ipse benignis

25 solatur, maestumque levat sermone timorem.

26 "Magnanimi Celtae, tuque o modo queste superbam

27 Iphite, fortunam ; quae vos dementia mortem

28 vana timere jubet ? Non hic mea gloria, campo

29 quo victor fueram sed eo ; nec bella tulissem,

30 Celta tibi, nisi Rex nostras venisset ad oras.

31 Nec vobis haec est injuria debita ; verum

32 Alphonso, atque animis regnantum semper avaris."

33 Sic ait, et captos denso jubet agmine duci.

34 Ipse autem celeri per plana, per ardua passim

35 fertur equo paucis comitantibus. Invia pulsis

36 lustra reperta lupis, et odori monte molossi

37 montivagas agitare feras, cervosque fugaces

38 surgentes longe sublato in cornua collo.

39 Jamque dies geminos curis avulsus amaris

40 praeteriit studio tali, longumque peregit

41 laetus iter, primum muros cum vidit, et urbem,

42 atque Fluentinas procelsa Palatia turres.

43 Obvia victori procedunt agmina cives

44 innumeri. Qualis nigris cum venit ab Indis

45 Liber ad Ogygias currus Pater egerat oras,

46 obvia Cadmaeis occurrunt agmina portis :

47 talis erat positis pulcher Pandulphius armis.

55

48 Laurea quin etiam portabant serta Senatus

49 longaevique Patres, Victori praemia laudis,

50 antiqui decus Imperii, Vatique, Ducique

51 munera, nequaquam non affirmata favore

52 majorum ; quamquam non una ex fronde coronam

53 innexi dignos referebant laude triumphos.

54 Quippe ferum Alciden velavit populus albis

55 frondibus ; insanoque hederae sua serta Lyaeo ;

56 ille licet totum monstris subduxerit Orbem,

57 ille triumphatos primus superaverit Indos.

58 Fama sed antiquis magis et magis inclyta factis

59 prima fuit, multis Phoebum petiisse sagittis

60 terrigenam Pythona ; soli qui jugera centum

61 ventre premens, fama Graias tremefecerat oras.

62 Ille revolventes dissolvit arundine tortus,

63 et procul incurvans divinis viribus arcum,

64 misit in horriferas telum penetrabile squamas ;

65 sibila praeterea ter colla volatile ferrum

66 clausit, et undanti complevit sanguine guttur,

67 ac largo latos rubefecit flumine campos.

68 Ille tamen contra, quantum vel Parthus in auras

69 projicit aethereas versam post terga sagittam,

70 tollit humo capita, et vastum dat in aethere gyrum :

71 tum sonitu ingenti, revoluto corpore, tellus

72 obstrepit, et subitae gemitum traxere ruinae,

73 templaque concusso tremuere Themistis Olympo,

74 e campoque gravi cessit Parnassus hiatu.

75 Tum vero alma Jovis Latonae ac lucida proles

76 Phoebus, in arma magis furit, et se se horridus ira

77 suscitat, ac totam revocans in proelia mentem,

78 spiculaque accinctus, circumtectamque pharetram

79 horrendum sonat, et jaculis obsistit amaris,

80 donec eum in solitam deturbat ab aggere terram.

81 Ex illo Arcitenens pro tanto Phoebus honore

82 perpetuam laurum juvenili in vertice gestat,

83 vatibus, ac meritis ducibus quae praemia quondam

84 una fuisse ferunt : facundae his gratia linguae,

85 illis grande dabant quod proelia ferrea nomen.

86 Ergo utrique pari pariter se fronde colebant.

87 Quare age, cur viridi cinguntur tempora lauro

88 expediam, et verae referam primordia causae.

89 Laurus ut aeternum fondescit, et alta coruscat

90 sole sub aethereo semper vergentibus umbris,

91 fama Ducum, ac Vatum viret indelebile nomen.

92 Talia Sismundo portabant dona superbi

93 Italiae populi, quos magna Fluentia pascit.

94 Atque illi, ut propius. victorem cernere magni

95 Alphonsi potuere, ferunt ad sidera laetis

96 vocibus unanimes nomen, Pandulphe, superbum,

97 atque tuas laudes ; et te, Rex magne, corona

98 circumstant properi densa : quos inter honestum

99 detectus caput in mediis tot millibus omnes

100 excipit eximios ignota a plebe Quirites ;

101 atque haec in mediis sic est effatus Etruscis.

102 "O veterum gens prisca virum, quos dulcis in oras

103 Lydia Tyrrhenas transcripsit, et esse Ministros

56

104 divorum quos Roma pios agnovit, ut omnes

105 vos video, amplectorque libens ! Ut sancta Senatus

106 ora pii tueor ! Quo mens mihi fervet amore

107 et laudare viros, inimicaque pectora saevo

108 Alphonso, et duris, quae gens est barbara, Celtis !

109 Quos quoniam cunctos campo devicimus uno,

110 dent nobis laetos capta de Gente triumphos,

111 exemplum cunctis certantibus inde futuris

112 Italiae populis externa moventibus arma.

113 Et quoniam auspicibus parta est victoria Divis,

114 templa coronentur festis florentia sertis ;

115 namque Jovi libare placet. Vos tempora lauro

116 cingite laeta, quibus victoria laudis honorem

117 hunc dedit : ite alacres, datur haec pro laude corona,

118 excitet ut seros haec fama futura nepotes."

119 Dixerat, atque uno Proceres sermone favebant,

120 assensusque pares pennata voce ferebant.

121 Nec bonus aspernans omen Pandulphus amicum

122 invitat nitidis indutos vestibus ipsos

123 primores Lydos, albaque in veste Senatus

124 curribus auratis intentus, equique nivali

125 stant candore pares, et frena sonantia duris

126 dentibus evolvunt calidis ferventia spumis.

127 Quatuor Anchisae de gente celerrima proles,

128 quod genus e rapto Ganymede volatilis ipse

129 Jupiter in terras caelo demisit aperto,

130 et Regi poenam Trojano, et praemia Nati

131 reddidit ; acer equas Boreae de gente profectas

132 suppositas furto cupidis admovit equis Rex

133 Anchises hominum, clam Laomedonte : nec ante

134 victor abit, tanta quam duxit origine plenas

135 Dardanium ad fluvium, tondendaque prata solutis

136 reddidit : hinc fortes generoso sanguine nati

137 bisseni auripedes ante Euros ire parati,

138 et pedibus siccis rapidum superare Scamandrum,

139 quem vocat et Xanthum Superum chorus : inde creatos

140 quatuor Aeneae Genitor dedit inclyta circum

141 moenia Dardaniae, currus agitare superbae,

142 quos Sthenelus victor magnum Diomedis honorem

143 duxit ad Argivos fortes, Graiumque phalangas.

144 Hos Aetolus equos profugus mox Apula praeter

145 litora, et antiquos egit Calydonius Harpos :

146 hac et stirpe sati juvenes, quos Apula pascunt

147 rura, pari ingenio, veloces, certaque eorum

148 cognita progenies nostros manavit ad annos.

149 Sanguinis hujus erant Sismundo dona jugales

150 impavidi, et prisco generis candore decori.

151 His gravis argento currus juga tendit et auro,

152 tum radiis octo fulgentibus aere ; sed illis

153 ferreus axis inest ; aeterna volumina curvae

154 ferrea versa rotae, vestigia cana polito

155 limite, et argento fulgent capita aequa superbo

156 plemnarum ; at currus micat aureus, asper, et altis

157 quatuor actus equis. Talem conscendere currum

158 dux Pandulphiades elatus honore supremo

159 jussus erat vario a Populo : nam rumor in omnem

57

160 Italiam trepidis jam tum se fuderat alis,

161 qua pater aethereas tumet Apenninus ad auras,

162 atque utrumque videt dejectum vertice pontum.

163 Fama virum Deus est, quae multa per ora voluta

164 ingentes Populos, et magnas fertur ad urbes

165 saecula prona sequens, et in omne renascitur aevum.

166 Ergo aderat Latio e multo delecta juventus

167 conspectura Ducem, et miros visura triumphos ;

168 et quacumque Virum pressis gestaret habenis

169 currus, erant passim varia regione locati.

170 Tunc et aperta sonant rauco certamine Templa.

171 Prima dies victi pandit tentoria Regis,

172 armaque Celtarum laetam monstrata per Urbem,

173 telaque capta ferunt lato fulgentia ferro.

174 Tum galeasque graves, tum scuta micantia fulvo

175 aere procul, clypeosque leves, ocreasque, jubasque,

176 ac thoracas, equum ter quinque sonantia frena

177 Alphonsi ex auro ; una equiti quae gloria longe

178 dulcis, equoque decus quondam fuit, atque vetustae

179 caesa ferunt Celtis patriae monumenta relictae.

180 Post haec argento solidos crateras, et auro,

181 poculaque, et miris portabant cymbia signis.

182 His consumptus abit cunctis memorabilis annis

183 ille dies ; croceo sed enim cum Phoebus Olympo

184 postera frugiferis referebat lumina terris,

185 jam tum rauca procul ; neque enim jam mite canebant

186 classica, nec tenui comitata est tibia cantu ;

187 at cives hesterna petunt loca sedibus altis.

188 Tum matres studiis ingentibus, atque puellae

189 innuptae, celsis magnum per inane fenestris

190 despectant Proceres, ipsum simul agmine Regem

191 Vestigant oculis : pueri crateras habebant

192 tempora verbena praecincti candida laeta,

193 ante aram intonsos exculti flore capillos.

194 Aurea quin etiam gestant carchesia sacris

195 vasa decora piis : Alphonsi maxima post hos

196 pocula, quae campo cepit Pandulphius aequo,

197 tum vestes, habitusque novos, et barbara gentis

198 tegmina portabant juvenes, laetique fremebant.

199 Post hos Alphonsi vehitur turbantis imago

200 quadrijugo insignis curru, fidique ministri

201 post currum, et capti Tyrrheno in litore Iberi.

202 Iphitus ante alios Celtarum maximus aevo,

203 altera qui multis, vivebat saecula lustris,

204 atque illi fuerant dudum confecta senecta

205 mortua saecla, quibus fuerat nutritus, et ortus ;

206 ille simul senior tali se laude superbus

207 anteferebat : ubi captos respexit Iberos

208 a tergo, et miserum vidit procedere vulgus :

209 "Jupiter, heu patrias quantus, Pater, occupat oras

210 luctus ! Et extremum miseram Taracona fatigat !

211 Quin et Getuli, nullis gens inclyta frenis,

212 et Numidae, atque alii, terris quos omnibus Afris

213 vicimus, Ausonio tandem gratentur honori.

214 Nam quae firma fides ? Quando fortuna superbos

215 Celtarum populos Latiis servare triumphis

58

216 ausa magis, quam nos tepido domuisse sub Austro ;

217 aut qua magnus Atlas celso caput urget Olympo ?

218 Hac regione, Pater Divum, si marte domares,

219 nos periisse velim, gens est ubi barbara facti

220 inscia praeteriti, monumentis cassa paternis."

221 Sic ait : at post hos septem gestare coronas

222 regnorum Alphonsi jussit Pandulphius heros

223 in niveis sublimis equis, chlamydemque rigentem

224 indutus, fulvo manibus quam texuit auro

225 diva puellarum miris Isotta figuris

226 incipiens densos Divum praetexere amores,

227 flumineaque Jovem cygni vestire figura,

228 mollibus in squamam plumis haerentibus, alis

229 ad gremium Ledae quoties lusisset apertis :

230 Phoebus uti magno Daphnes incensus amore

231 flumina transierit rapido Peneia cursu ;

232 illa velut passos nivei cervice capillos

233 defundi a tergo placidis dimitteret auris.

234 Hoc decus, hanc speciem variaverat arte Puella,

235 illa eadem felix Sismundo juncta superbo,

236 cujus ob egregiam formam, moresque, genusque

237 Jupiter incaluit ; toto discordia caelo

238 orta, Deos agitans errabat : at ipsa Puella

239 consilio Divum, dulcis dum vita maneret,

240 esset amatoris primi, defunctaque vita

241 diva Jovi aeternum caelo se jungeret alto.

242 Tali veste decus Latii immortale recepti

243 gentibus a diris victor, multaque verendus

244 majestate sedens, ramum viridantis olivae

245 signa bonae pacis dextra gestabat ; at altum

246 serta caput tenui mordebant laurea nodo.

247 Itala post celsis veniebant agmina signis,

248 et classes equitum pariter, celeresque ministri,

249 atque omnes pariter laudes, et carmina magno

250 Pandulpho referunt. Qualis cum, Phoebe, relicta

251 Delon adis Lycia, resonant juga montis, et altus

252 Cynthus, et impulsum late fragor urget Olympum ;

253 talis erat strepitu in medio Dux magnus, et ora

254 insignis, laetam tali penetrabat in urbem

255 ordine : sic demum magni modus esse triumphi

256 tum Pandulphiades curro sic fatur ab alto.

257 "Nos alias ire ad pompas, praeconia laudum

258 altera, dura quidem, sed non inimica trophaeis

259 das, Fortuna, meis ; quando licet aequa venires,

260 invidia tamen obliqua, cui plurima adhaeres,

261 invidisti animas Procerum tot lecta meorum

262 pectora ; quos dulces possent ne cernere ludos

263 abstulit illa dies, quae prima in bella vocarat,

264 aut in fata magis, sic Di voluistis, acerba

265 ante diem : hos equidem digno sine honore relinqui

266 crediderim esse nefas : neque enim sine laude jacentes

267 procubuere prius, nostri quam parte triumphi

268 esse suis possent meritis. Qui sanguine mecum

269 hausta suo magnis decorarunt proelia factis,

270 indecoresne sinam dignos majore quotannis

271 laude viros ? Nullis referentur digna sepulchris

59

272 praemia ? Nullus honos ? Meritos nec fama sequetur ?

273 Hinc bona libertas ex quo reparata superbis

274 Lydorum populis nomen reparata per annos

275 templa sonent cunctos ; hujus quoque nominis esto

276 ille dies festus, memoret qui facta cadentum

277 finito hoc bello Procerum, ludique per urbem

278 libertate animos pro cara in maxima semper

279 facta vocent. Primi vos hunc indicite morem,

280 praemia sint veterum, et populis quae exempla futuris,

281 principiumque mihi tanti nascatur honoris.

282 Praeterea memores nostri, Gens aequa, triumphi

283 ferte Fluentini venturis digna quotannis

284 praemia victori ; superet quicumque fugaci

285 vectus equo juvenum : verum haec ea praemia sunto

286 intextum villis ostri velamen et auri,

287 munere quo merito cursum dignemur equestrem."

288 Sic Pandulphiades : populi laudare faventes

289 et firmare diem. Sed postera visa sequenti

290 ordine prae cunctis celebrandis optima ludis.

291 Jam late somno se corpora fessa laboris

292 oblitorum hominum dederant, placidoque sopore

293 lenibant duras tranquillo pectore curas.

294 At vero Alphonsus praeceps, insomnis, amicam

295 Parthenopen, fidasque gravi certamine textas

296 tendit adire : levis quamquam, tamen aura volentem

297 impedit, adversique vetant concedere venti.

298 Ut tandem optatam tetigit miserabilis urbem,

299 ingemuit, maestasque furens dedit ore loquelas :

300 "Hoccine principium Regnorum ? Externa petebam

301 quaecumque, atque Italas audebam poscere terras :

302 nulla movere loco potuere superba probati

303 facta nefanda Viri ; nec me jam vincere amicis

304 Antiphates verbis, cujus si credere mallem

305 consiliis, equidem nostram Rex tutus ad urbem

306 hanc debellatis remeassem victor Etruscis ?

307 Sed fortuna Deum, et votis contraria nostris

308 fata Jovis prohibent." Dixit, celsamque petivit,

309 multa gemens, arcem muris quam fecerat ipse,

310 aeratasque fores, pontesque aptarat ahenos.

311 Hic ubi nocturnus dubiis se condidit umbris,

312 custodes arcis primum, fidosque clientes

313 adstantes reducem circa, lacrymasque tegentes

314 solatur vultu placido ; Natumque dolentem

315 post vocat a densis juvenem Pherinanta ministris,

316 raraque deductis referebat verba loquelis.

317 "Nate, mihi longa vitae jucundior aura,

318 nate, decus nostram, quo sospite regna relinquo

319 nondum Itala externis avidus considere terris,

320 non tamen unus edet cunctos Sismundus Iberos.

321 Herculea haud potuit duras vis vincere Parcas :

322 usque adeo nihil est miseris mortalibus umquam

323 perpetuum ; nosmet vario spectemus ut aevo.

324 Omnia sunt nostris loca debita marte trophaeis,

325 qua tepet Oceani, qua caerula Tethyos ora.

326 Nunc autem paucis, succumbere nescius olim

327 ter tantis, totidemque, trahor, Fortuna, tua vi :

60

328 usque adeo laeta est Superum lasciva potestas

329 casibus humanis ; neque enim sine mente Deorum

330 mirandis alterna modis variare videmus

331 omnia, crede mihi ; verum Pater ipse superno

332 limine fixus agit sortes et fata sub alto

333 aethere, tum varias gaudet mutare figuras

334 omnipotens, ut quippe fuat qui solus, honorem

335 conveniat reddi cui tantum, et praemia rerum

336 omnia ; nec laudi esse locum mortalibus ullis,

337 aethereo sed cuncta Jovi debere, secundo

338 quae sunt gesta Deo. Si Jupiter ipse jubebat

339 surgere, cui Fato volventi pareat omnis

340 Italia, et prisci deductus origine sanguis

341 Lydorum, Troumque genus, veterumque Pelasgum,

342 qui terras primum quondam coluere. Latinas,

343 cum Jove victor eat patriis Sismundus in oris.

344 Quod si Fata vetant Latio considere Celtas,

345 sunt mihi diversis septem diversa sub oris

346 regna, quibus liceat tutam deducere vitam."

347 Haec ait Alphonsus, contra cui pauca remittit

348 filius. "O Genitor, quid te fortuna diebus

349 infractum paucis jubet indubitare ? Fatebor

350 vera equidem, neque te diversa ambage tenebo.

351 Ipse ego magnanimum Pandulphum in bella vocabo

352 quae velit ; ac jam nunc fluvios spectare cruentis

353 caedibus undantes videor, totamque sub armis

354 Ausoniam, et duros Tyrrheno in litore Celtas.

355 Nec nostri tu causa mali ; sed maximus ille,

356 maximus ille Deum, ac duri vis ferrea Fati ;

357 aut Fortuna quidem melior, si vulnere primo

358 funditus interiit, nec adhuc spes ulla medendi est ;

359 cedamus Superis, et, agunt quo fata, sequamur."

360 Talia dicta volant juveni, cui maximus Heros :

361 "Di tibi, quando animos tales gestare dederunt

362 pectore, tale ferant optatis robur in armis."

363 Haec dum verba pio referunt sermone vicissim,

364 exiit Oceanum roseis Aurora quadrigis.

365 Jam vero in coetus Sismundi ad limina inulti

366 Lydorum adstabant ; alii frenare jugales

367 insignes cursu properant ; pars lata viarum

368 strata superba tenent : tecti Pandulphius heros

369 ut vero gradibus primum se mittit ab altis

370 ante alios, stupuere viri, matresque, nurusque,

371 innuptae, nuptaeque simul, juvenesque, senesque.

372 Chalcoboum ille celer praemittit in agmina fidum

373 praeconem, arguta qui personet omnia concha,

374 nuntiet ut cursus cunctis animosus equestres.

375 Haud secus ille facit celerans ac jussus, et urbis

376 innumeras clangore vias opplevit, Etrusci

377 quo clamore ruunt trepidi : tum quatuor ipse

378 ducere jussit equos, phaleris quibus. Aurea pulchris

379 pectore signa micant solidis fulgentia bullis.

380 Primus erat sonipes Sismundi praeda potentis,

381 Alphonso rapuit campis quem victor Etruscis,

382 insignis cursu ante alios, quem miserat olim

383 rex Numidum Alphonso reddendi insigne tributi.

61

384 Vectus eo celeres vertebat in obvia cervos

385 agmina anhela canum, latratuque alta sonabant

386 litora multivago, et fremitu nemora atra gemebant.

387 Ast alios nec tantus honos, nec fama secuta est,

388 ignotis prope jam Dominis : tum quatuor aequis

389 viribus hos pueri pressere, manuque flagellum

390 arrectis tenuere animis, laevaque fluentes

391 colla per ante jubam tremulae cervicis habenas ;

392 et jam carceribus vario clamore reclusis

393 fronte pares trepidi arrecta pede dura sonabant.

394 Rymphus habet laevam sonipes Pandulphius, atque

395 Cyllarus, insigni ducit quem corpore Picus ;

396 at dextra gemini Dorylas, et Daedalus impar

397 corpore, verum habitus cursu non vilis equestri :

398 ac pariter cuncti spatia aequa, et signa relinquunt

399 a<l>itibus similes pernicibus, aethere ab alto

400 nubila quae tranant veloci turbine magno

401 cum sonitu, et teneras rumpunt stridoribus auras.

402 Haud aliter referuntur equi, primoque favore

403 attritas legere vias, puerique micanti

404 corde fremunt, et equos ad praemia cognita flectunt

405 verbere continuo : superas it clamor ad auras.

406 Tum studio ingenti certant, ductoque flagello

407 nunc equitem, nunc terga notant fugientis Ephebi ;

408 et mala verba volant nunc hos, nunc irrita ad illos !

409 Tum pariter glomerata fuga vestigia caeco

410 pulvere magnanimum longe populantur equorum.

411 Jam loca visa procul pulvisque, oculique sequuntur

412 spectantum juvenum, et vario clamore faventum.

413 Ecce propinquabant portae, pariterque volabant,

414 cum sonipes longe Pandulphius, ante frementes

415 tres abit, acer eques sequitur quem Picus ; at olli

416 a tergo gemini instigant clamore priores.

417 Vix primi amoto linquunt vestigia cornu

418 pulvere pressa cavo, delent simul illa sequentes,

419 aut magis aere cavant ; adeo calcaribus urget

420 alter et alter equum, pariter fuga turbida campo

421 tollitur, ac sonitu populata reverberat arva,

422 alterutroque pedum tremit excita terra tumultu.

423 Porta relicta fuga postquam dedit ampla patentes

424 omnibus una aditus, tum vero undantia denso

425 pulvere lata vident longarum strata viarum.

426 Ergo omnes referunt se se sub tecta, viasque

427 deseruere datas ; veluti cum turbidus Auster

428 impulit in pelagus volitantia nubila longe,

429 quae ponto referunt venti Tyrrhena moventes

430 aequora nigra procul : tenuit defessa timore

431 vix genua, ut vidit curvo de litore pastor,

432 tum pecus ipse tremens cava sub spelaea reduxit.

433 Rymphus Herum ut vidit, stimulis agitatus acerbis

434 evolat, et Zephyris, et Iapygis ocior auris,

435 optatamque tenet primo certamine metam.

436 Pice, secunda tenes victor loca ; tertius [LACUNE]

437 Daedalus ingenio ; Dorylas pudibundus in omni

438 plebe petit latebras, studio cui deinde vocato

439 dona dedit magni solamen triste doloris

62

440 auratam chlamyden Sismundus ; at aurea vobis,

441 Daedale, per varias velamina secta figuras,

442 et tibi, Pice, dedit medias, laetissime, partes.

443 Haec ubi gesta, viros dimittit, et aureus acri

444 vectus equo celsas Patrum se vertit ad aedes.

445 Jam Sole hesperias dudum labente sub undas.

446 Nec minus ante alios trepidi venere ministri,

447 qui cererem plenis statuant et pocula mensis

448 laetitiae cunctis mortalibus aurea Bacchi

449 cymbia : secta ferunt variarum terga ferarum.

450 Postquam pulsus amor vescendi, carmina eburna

451 effudit Clythius cithara, quae laetus Apollo

452 integrat, et mensis canit haud ingrata Deorum.

453 Circumstant Proceres arrectis auribus : ille

454 ingeminat solitum digito redeunte tenorem,

455 atque eadem repetit numero modulatus eodem.

LIBER SEPTIMVS

H_7 v.1 Jam domiti somno dederant sua membra sopori

2 Lydorum Proceres ; sed non Pandulphius heros,

3 di versis agitans animis quae bella gerenda,

4 quae ponenda forent ; justisne invaderet armis

5 Parthenopen, duris an se se inferret Iberis

6 Ausonias extra deducto milite terras.

7 Omnia sollicito volvens quae pectore, tandem

8 demisit dulci juvenilia membra sopori ;

9 Cimmerium Genitor laetis cum pulsus ab arvis

10 visus adire sui certissima pignoris ora,

11 atque his affari natum cum vocibus ipsum.

12 "Nate decus nostrum, Sismunde, celerrime Regum

13 cunctorum ad magnas ventura in saecula laudes,

14 accipe Pandulphi Genitoris amica lubenti

15 jussa animo, et memori dicam quae mente teneto.

16 Est procul Oceano in magno, quam nomine duri

17 fortunatam homines, Superi dixere Beatam,

18 insula, qui Zephyri proles Psycheia regnat,

19 quae tibi, nate, viam, duros qua vincere Celtas,

20 Alphonsique alios iterum sperare triumphos,

21 nec minus invisas possis Taraconis ad oras

22 ire dabit Vates venturi praescia Fati.

23 Huc te, Nate, refer ; nam te nec spernet amantem :

24 hic sibi Fama tenet templum Dea magna virum vox.

25 Post ubi purpureos inviseris ordine lucos,

26 qui tibi perpetuo lucescent sole, ubi campi

27 Elysii memorantur, adis contraria montis

28 transgressus latera intrepidus ; sed eo ire memento :

29 namque ibi perpetuis tellus absconditur umbris

30 nocte superjecta, quam non ferit aurea lampas,

31 nec Phoebi croceo fulgor nascentis ab ortu,

32 seu supra terras, seu se libraverit infra.

63

33 Talis opaca silens apparet noctis imago

34 turbida, nec dubiam patitur rarescere lucem.

35 Hic ferrugineae nigri formidine silvae,

36 et caligantes aeterno horrore tenebrae :

37 hic via, quam nigram Superi dixere, sed usque

38 illa trahit stygias Erebi implacabilis umbras,

39 atque in Tartareos Manes immittit hiatus.

40 Hic quicumque nefas furiis immane secuti,

41 quique fidem, et vana violarunt foedera lingua.

42 Quin tibi terrigenum memorabit dura Gigantum

43 supplicia, et Tityi jecur insuperabile rostro

44 vulturis, et saxum, gestat quod Sisyphus, ingens,

45 Sisyphus Aeolides lucri cupidissimus omnis,

46 Tantalus ut Stygiis latices sitit impius undis,

47 ut Danai natas maculosa cribella fatigent,

48 ut rota praecipitem rapidis Ixiona ventis.

49 Haec te, Nate, docens in Templa superba reducet ;

50 hic Heroes erunt Alcides maximus, atque

51 Bellerophontei decus insuperabile monstri,

52 et quicumque piis coluerunt sancta Camenis

53 carmina, qui rerum causas novere, Jovisque

54 consilium, atque vias semper volventis Olympi,

55 et qui divitias aliis posuere repertas,

56 qui pauci nemora alma tenent, quos verus honestae

57 cultus amicitiae longis exercet ab annis.

58 Hos inter Pyladen, ipsumque videbis Oresten,

59 Thesea, Pyrithoumque simul, nec parvus agetur

60 noster honos, nostrumque genus, quod solus Olympo

61 aequasti magno ; neque enim pudet ista fateri,

62 nate, tibi : quamvis nostrum quoque nomen et ingens

63 atque illustre fuit, qui Gallica Regna subegi."

64 Dixit, et in tenues fugit intractabilis auras.

65 At juvenem attonitum liquit sopor, ossaque multo

66 cum sudore tremor summos erexit in artus,

67 obstupuitque animis ingentibus, atque micanti

68 corde fremens, tacitis vigilat turbatus in umbris,

69 omnia magnanimi secum praecepta parentis

70 mente movens tacita, Libycas an naviget oras,

71 anne per Hesperiae populos ignotus ut hospes

72 Cimmerios petat arte locos. Sententia menti

73 visa viro melior Cyprum simulare repostam

74 cernere velle, procul Cleophaeae moenia natae

75 visere, quae Cypri regi gratissima conjux

76 una fuit, Cleophe, mediis quam pulchra Mycenis

77 edidit in teneras jucundi luminis oras,

78 quam pater Italia Graio dedit ire marito

79 foedere cognati priscos dignatus Achivos

80 sanguinis optato Malatesta superbus ; at illam

81 Graiugenum patrias rex amplus abegit ad oras.

82 Ille ut visa satis digna haec sibi causa propinquae

83 visendae, simulare vias, atque aequore cursus

84 flectere spumigeros patrias exardet ad urbes,

85 scandere magne tuum caput Apennine, suasque

86 Sismundum ad patrium celsas descendere ad arces.

87 Ac velut acer equus subitis calcaribus actus

88 improvisi equitis glomerata volumine crura

64

89 tollit humo, alternans eadem, referensque, ferensque ;

90 talis in ambiguas heros sua pectora curas

91 ducit, et ingentes animorum pandit habenas

92 praeceptis longe patriis, silvasque beatas

93 optat adire animus, multamque in singula noctem

94 absumens, placitis capitur circum omnia curis ;

95 nunc volat a toto mens corpore, laetaque magnum

96 praevidet Oceanum, rursumque in litore Celtas

97 Tyrrheno, atque Italis cernit considere terris,

98 atque iterum sese laeto clamore vocari

99 denfensorem Italae per magna pericula gentis

100 omnibus Ausoniae a populis trepidantis : imago

101 venturi praesaga virum ter talis ovantem

102 liquit ; et illa quater mentem subiisset, et omnem

103 explesset numerum venturi praescia Fati,

104 ni strepitus juvenum vario sermone loquentum

105 fecissent lucis memorem ; nam pulcher Eoo

106 Lucifer actus equo roseum transcenderat axem

107 aurorae, croceo lustrabat ut aethera curru.

108 Hic posquam thalamum fidi intravere ministri

109 surgit, et exiles tunicas indutus amictu

110 purpureo, chlamydemque super circumdatus auro,

111 hinc ad nobilium miranda palatia Patrum

112 magnanimus Pandulphiades comitante Senatu

113 tendit ; et ut merito grates egere, quod illis

114 libertatis honos Sismundo carus ab uno

115 redditus, aeternos populis duraret in annos ;

116 plurima praeterea reddantur munera ; vestis

117 aurea, tum lapides extremo Oriente petiti,

118 tum phalerae insignes, trepidum oblectamen equorum,

119 atque auro quinque ex solido mira arte lebetes,

120 in medio quorum saevi mugire leones,

121 atque videbantur patulo consurgere rictu.

122 Talibus exsultans danis Pandulphius heros

123 urbe Fluentina patrias concessit ad arces.

124 Tum geminis populos natis parere jubebat

125 Flaminios, ac magnanimo Picena Roberto

126 oppida, tum pulchro Malatestae regna vicissim

127 fraterni dicione regi, jam per mare donec

128 caeruleum fidas rursum remearet ad oras ;

129 bissenosque viros urbe unaquaque legendos

130 instituit, quibus Imperii jus omne regendi

131 permisit, fidos Regno, natisque ministros.

132 Eximit extemplo multis de navibus unam

133 insignem, et celeri facilem quam remige norat

134 quinquaginta hominum numero, quos saepe sonoris

135 fluctibus Hadriacis ventoso exercuit alto.

136 Quos ubi delegit, vestes, et vina, ceresque

137 tosta focis posita est curvae spes magna carinae.

138 Postquam constituit tumido se credere ponto,

139 litore discedens notos affatur amicos :

140 "Vobis nostra, viri, commendo pignora, donec

141 a Cypro patrias remearo victor ad orbes."

142 Vix ea ; cum ferro retinacula solvit acuto

143 caerula salsa secans spumosi dorsa profundi,

144 pontivagoque dedit sinuantia lintea malo,

65

145 surgentem a patrio respectans culmine fumum,

146 jucundos colles, et laeta cacumina Colchi

147 montis, amoena videns optandae litora terrae.

148 Sed postquam longi patriam abscondere reflexus,

149 horruit, et totis genua intremuere medullis.

150 Jamque dies totos viginti absumit eundo

151 dorsa super rapidi maris horrida, et humida ponti

152 aequora, cum Siculos verrebat remige fluctus.

153 Hic jubet ignaros comites dare vela furenti

154 Tyrrheno, et Libycas cursus inflectere ad oras.

155 Obstupuere viri Cyprum quod linqueret ipse :

156 jussa tamen trepidi nullo cunctante facessunt ;

157 nec minus antennis detorquent vela volutis.

158 Quos ubi jam medio vidit versare profundo,

159 nec minus ignotis distendere lintea ventis

160 Jupiter, unanimes cogebat in aethere Divos.

161 "Convenistis eo, vasti qui caerula ponti,

162 quique procul caelo terras habitatis amoenas,

163 atque omnes alii, praeter quem nomine cuncti

164 Neptunum appellant ; dapibus nam solus edendis

165 Aethiopum ad fines primos venit usque piorum.

166 Quo sine tunc aliis simulato pectore Divis

167 Jupiter haec : "Equidem, Superi, mortalia rebar

168 corda virum caeli strepitus horrere frementis

169 interdum, et saeva mitto quae fulmina dextra,

170 murmura purpureo referunt quae plurima ponto,

171 quae terris late incumbunt, quae nubila rumpunt.

172 Plurane terrigenae scelerum meruere Gigantes

173 fulgura, frondosa cum stringere Pelion Ossa

174 conati, aeratisque deos avertere tectis ?

175 Nam mihi Phlegraeae succurrunt proelia pugnae.

176 Ecce mari medio parva celer ipse carina

177 fertur ad Oceanum patriis Sismundus ab oris,

178 regnaque visurus secreta, beata reviset

179 arva virum, atque alium penitus se cernet in orbem

180 transmissum, et tacitis mirantem cuncta sub umbris.

181 Tertia pars rerum restat ; caelumne petetur

182 arte aliqui, divi ? Sed enim tua furta, Prometheu

183 causa mali fallax tanti, mortalibus ignem

184 ausus ab aethereo Solis depromere curru,

185 ingenium varias flexisti primus ad artes ;

186 haud impune tamen, poenas si vertice pendis

187 Caucaseo, atque avibus semper decrescis avaris :

188 haec te digna manent antiquae praemia laudis.

189 Quare agite, o Superi, quando huc acesse jubebo

190 concilium in magnum cunctos, sententia quae sit

191 dicite cuique mihi ; neque vos mora longa silentes

192 dique, deaeque diu teneant : submergere puppim

193 vultis, et audaces disperdere gurgite nautas ?

194 Anne sua potius juvenes nos forte sinamus

195 coepta dare undisono temeraria carbasa ponto ?"

196 Hic dea Sismundum semper quae prima fovebat

197 surgit, et ausa loqui dictis ita Pallas apertis.

198 "Quale tibi verbum, divum Pater, excidit ore ?

199 Queis animas puro largiris ab aethere, nondum

200 fas habeant homines illam exercere deum vim,

66

201 munere quippe tuo concessam, unde omne repente

202 ingenium in terras claris defluxit ab astris ?

203 Hujus causa Pater, veniam da, Summe, fuisti

204 incoepti, ut melius meministi cuncta ; nec ipse

205 Iapetionides omnis fuit artis et auctor,

206 et tanti tibi causa mali ; mortalia namque

207 pectora nulla modo pateris torpere paterno.

208 Ingenio ne acri Vulcanus ut arte, manuque

209 insignis, mecum caelo tibi missus ab alto ?

210 Nos ideo ignaros homines ut condere tecta,

211 atque domos silvis doceamus habere relictis ?

212 Pro ne etiam magno mortales nulla labore

213 praemia ? Nullus honos ? Meritos nec fama sequetur ?

214 Nam simul atque dolis Epimethi munus iniquis

215 Mercurii variis decepto mittere verbis

216 jussisti Genitor (neque enim secus ille petisset

217 munera fraterno monitu firmatus), ut omnis

218 plena mali tellus, plenus sit pontus, et aer

219 ipse vides ; nam praetereo mutata repente

220 saecula, quae retro in pejus sint versa fluenti

221 tempore : quae quoniam miseris mortalibus esse

222 talia cuncta jubes, spatio quod restat iniquo

223 fas homines habeant aliquid tentare superbum,

224 inventumque citae quod tangat acumina mentis."

225 Sic ait, atque uno Superi sermone favebant,

226 assensuque pares pennata voce ferebant.

227 Hic Pater omnipotens alio Saturnius ore ;

228 "Injicite haec animis quae sint non irrita vestris.

229 Nunc ego terrivagos homines ; quando una voluntas

230 vestra jubet magno miseros impune profundo

231 vela dare, ignotis et credere corpora ventis ;

232 solvo equidem nostro, jam nunc audete, timore.

233 At mea si diris incusent numina dictis

234 praeterea, et causas dicant nos esse malorum

235 illorum, quae multa pati dementia coget

236 se sua, suppliciis poenas mihi reddere justis

237 morte obita Manes tali sub foedere jusso.

238 Aeacus Aeginae partu mihi redditus, aequi

239 filius ille tenax, nostrum genus, arbiter Orci,

240 et Rhadamanthus erit justo cum fratre malorum

241 ultor, et in tenues graviter qui saeviat Umbras."

242 Talibus humanis Superi de rebus agebant.

243 At ferus indomito languentia corda furore

244 tunditur, et varias Alphonsus inardet in iras,

245 tristia perpetuis absumens pectora curis.

246 "Infelix ! magni qui non victoris honores

247 nosse prius, nec iter potuit tunc ille profecti

248 Sismundi ad patrias Taraconis, ut hospitis, oras :

249 sic Parcae voluere, Deumque aeterna potestas,

250 et dea Gorgoneos quae sustinet Aegide vultus."

251 Quae pia Sismundum mediis ut vidit ab undis

252 litora ad optatae Taraconis vertere puppim

253 caeruleam , et placidis pandentem lintea ventis,

254 exspectat pavidos deserto in litore nautas

255 nulli visa prius, primas quam tangere terras

256 incipit, incultaque procul tellure vagari

67

257 quaerenti similis varias in litore conchas

258 pauperis ipsa viri, tergo projecta fluentes

259 hinc, atque hinc vestes. Quam postquam maximus heros

260 vidit ab aurifuga lustrantem litora prora,

261 imperat ad terras parvam deflectere puppim,

262 et procul : "Hospes, ait, di quae tibi cara requiris

263 omnia grata ferant cumulatis munera votis.

264 Est casa, qui fessis possim requiescere membris,

265 ulla tibi ? Quando huc pelagi jactatus amaris,

266 fluctibus, in solas venio miserandus arenas."

267 Sic ait, et puppi juvenis descendit ab alta.

268 Talibus huic contra sic est effata Minerva :

269 "Aude animo ; neque enim solus magnosque labores,

270 et pelagi longis odium perpessus in undis

271 venisti magnam pulchrae Taraconis ad urbem ;

272 nec solum te unum miseratus mente recepi

273 cladibus a variis : neque enim de gentis Iberae

274 est populo quisquam, qui me magis orbe vagantes

275 juverit, atque opibus parvis ; nam pauperis agri

276 sum dominus, semper cunctos miseratus egenos.

277 Ab Jove gens hominum cuncta est, et pauper, et hospes,

278 qui mihi sunt curae non jam minus atque potentes

279 terrarum , et reges : quare haec mea tecta subito,

280 parva quidem, sed fida tibi ; procul, adspice, longa

281 est via, quae nostram ducit Taraconis ad urbem.

282 Huic contra placido fatur Pandulphius ore.

283 Hospes amate Jovi, atque animo spes maxima nostro ;

284 nunc tibi vera feram, quando mortalia egeni

285 hospitis acta movent animum, facilisque. Videris,

286 nec tibi barbaries ulla est ; verum omnia forti

287 membra viro similis, nec hebes, sed vivida cui sit

288 vis animi, atque fides verbis non vana modestis.

289 Venimus a prisca magnae Carthaginis urbe ;

290 sed mihi nec comites fidi, nec navis eunti

291 ista fuit, quam tu deserto in litore cernis ;

292 quandoquidem Ausonias cupiebam attingere terras,

293 optatumque patrem, dulcesque ante omnia natos,

294 conjugis et carae lacrymas spectare tepentes ;

295 quos ego forte mala pelago jactatus acerbis

296 casibus ignaros infanda clade fefelli,

297 mercibus amissis, sociis, fidaque carina

298 Syrtibus in mediis Libyae ferventis ; at hi me

299 accepere sua , fuerint quicumque, carina.

300 Quare ego linquere eos statui, pedibusque superbae

301 tendere iter pulchram malim Taraconis ad urbem."

302 Sic ait ; et grates sociis, velut advena, reddit

303 edoctis primum quid agant ; tum diva dolo se

304 circumventa magis mortali laeta figurat

305 adsimilem, atque casae Sismundum ad tecta reducit.

306 Ille leves tuguri juncos intexta salictis

307 culmina quadrifidis concussit vertice summo.

308 Tum dea, tum placidis hortatur amica loquelis :

309 "Munera sume libens magni non magna laboris,

310 munera parva quidem, sed non ingrata ferenti ;

311 nam tibi plura darem, si di mihi plura dedissent.

312 Haec mihi parta ceres toto non amplior anno,

68

313 haec quoque cornigeri sunt mitia dona Lyaei."

314 Haec ubi fata, dapes quos cepit Iberus Iolas

315 piscibus adpositis mensa jubet esse saligna.

316 Vescitur Ausonidum fortissimus, atque dearum

317 maxima. Longus amor postquam tenuatus edendi est,

318 nondum Sismundi cupidis saturata medullis

319 pectora perquirunt aditus, et scire locorum

320 difficiles, facilesque vias, et barbara regna,

321 factaque per multam scitatur plurima noctem ;

322 Alphonsi quis regna probet, quibus urbibus ille

323 carior ; an metuant Sismundi bella potentis.

324 Illa autem cupido declarat mente fideli

325 omnia ; tum magni Pandulphi marte superbos

326 Hesperiae populos duris cecidisse sub armis ;

327 illum autem forti cum milite protinus Alpes

328 adfore trans gelidas, cum primum cana soluto

329 bruma gelu totas fluviorum oppleverit undas :

330 tum vario trepidare metu Taraconis et urbem,

331 Celtarumque domos, Hispanaque tecta labare ;

332 tangere nonnullos aras, aliosque supinis

333 vota Jovi manibus tacitis effundere verbis.

334 Talia per noctem Pandulpho Diva jubenti

335 pandere cuncta dabat, fatis quae gesta secundis.

336 Postera ut orta dies, roseo cum Lucifer ore

337 purpureum caelo jubar extulit, ibat uterque

338 ocius egregiam pulchrae Taraconis ad urbem.

339 Bentius ipse comes Sismundo fidus in omne

340 egregium facinus, socios, fidamque carinam

341 subduxit, facto viridi de marmore portu.

342 Quos Pandulphiades ut vidit, ut hospes, ut omnes

343 ignotos veluti Latia de gente rogabat

344 nunc super Alphonsi imperiis, et marte suo, dux

345 de duce Sismundo : nihil illi scire fatentes,

346 se tamen esse Italos memorant ; Maurusia verum

347 litora, et antiquas priscae Carthaginis arces

348 lustrasse, atque datas diversis gentibus urbes.

349 Ergo ubi certa fides animos, et barbara firmat

350 pectora , nocte vias, et moenia solus avaris

351 explorans oculis, taciturnus ad alta reducit

352 aequora ventifugam deserto a litore puppim,

353 Cimmeriasque petens ignaro remige silvas

354 provolat in pelagus, totasque relinquit arenas.

355 Quem simul ac mediis vidit versarier undis

356 Aethiopum extremis veniens Neptunus ab oris,

357 talia concusso projecit vertice dicta.

358 "Hei mihi ! quale Jovis summo pro limine cuncti

359 me sine Caelicolae pelago posuere quieto

360 imperium ? Id sat erat non jam quod Olympia tecta

361 non ego possideam, communia jura ; sed alti

362 caerula vasta maris, quae sorte tenemus iniqui ?

363 Atque utinam teneamus adhuc ! Si Jupiter altum

364 mittit ad Oceanum nostras humana per undas

365 corpora, et invisum nobis caput illius ecce,

366 qui modo Phorciaden Picenis expulit oris ;

367 cujus ego et Genitorem animis miseratus amicis

368 esse deum pelagi, et liquidis regnare sub undis

69

369 cum magno Genitore dedi. Nam Phorcius ipse

370 progenies Phorci, pluvia dum se Auphidus unda

371 circuit, ignotum Hadriacis involvit arenis

372 semianimis sese, donec spumosa tridenti

373 aequora pulsa meo Illyricas misere sub undas.

374 Hic illi alta domus ; sed eum nec numina nostra,

375 nec data regna juvant, quando sua bella fugatos

376 se queritur didicisse satos ; sed tristia, faxo,

377 pectora ponat ; agens hiemen, magnasque procellas

378 in caput invisum Sismundi, inimicaque nostro

379 corda timenda deo, mediis quem fecimus undis.

380 Quare agite, o mecum venti Zephyrique, Notique,

381 et Boreae, atque Euri concurrite viribus omnes

382 omnibus adversi, fractaque urgete cadentem

383 puppe Virum, et pelago nantem spectate tumenti."

384 Dixit, et undivomos spumantia frena jugales

385 permisit quatere, et laxis discurrere habenis.

386 Illi autem prono populata per aequora cursu

387 spumigeros alto verrebant pectore fluctus,

388 vastaque nubifera signabant caerula cauda,

389 clamantemque Deum diversa per alta trahentes

390 ibant, atque viros inimica fronte petebant.

391 At venti rapido concurrant undique motu :

392 extemplo totum fervet mare, et ocius omnis

393 magna tumet ponti facies, tum cana repulso

394 marmore spuma salit, cunctae se in saxa sequuntur

395 innumeris undae cumulis ; ipse imbribus atris

396 tunditur, in nubemque volans se condit Orion.

397 Ergo ubi caeruleis caelum jam stare procellis

398 vidit, et innumero surgentem vertice pontum,

399 talia Sismundus dictis jactabat acerbis :

400 "Hei mihi ! quid subito turbantur caerula motu

401 aequora ? Quam densae caelum texere tenebrae ?

402 Nulla videtur enim terrarum ; pontus ubique,

403 undique devexi clausum mare margine caeli.

404 O ego si quondam campis jam victor Etruscis

405 oppetere, et caram potuissem reddere vitam

406 hostibus, Alphonsoque duci, cum laetus ab omni

407 Ausonidum adspectu divulsus in alta ruebam

408 castra inimica furens, duris cum funera Celtis

409 mittebam, et saeva miscebam proelia dextra !"

410 Talia cum dixet, cumulis per inane volutis

411 extulerat gravis unda ratem : videt ille frementis

412 dorsa sonora maris, cumuloque relapsus ab alto,

413 Tartareos ratus esse deos, cava saxa profundi

414 horret adire freti, ter ubi et quater altius, atque

415 inferius vaga puppis aquis agitatur iniquis,

416 evolvit montes salsarum victor aquarum

417 Eurus, et imbriferum crebris ferit ictibus Austrum.

418 Ter tonat ante oculos, pelagoque remugit opaco

419 Jupiter, et fractos jaculatur ab ignibus imbres,

420 exsultantque undae, et gemitum freta rauca remittunt.

421 Tum vero Neptunus equos clamore fatigat

422 terribili, sceptrumque manu, magnumque tridentem

423 adtollens toto volat aequore, caerula pulsu

424 lata domans rapido, nimbosque, et inania densat

70

425 nubila, turbatumque secat deus horridus aequor.

426 Occultans terramque simul, pontumque profundum

427 nubibus. Ut caelo jacuit nox atra fugato,

428 hinc Eurusque, Notusque fremunt, hinc mitior instat

429 occiduis advectus equis Zephyrusque, tonansque

430 aethereus Boreas rapido contrarius Austro.

431 Jamque novem noctes spumosa per aequora nautae

432 puppe ferebantur tali discrimine : verso

433 terga tamen Zephyro flabris urgentibus Euri

434 aligeri occiduas pelagus sternentis in undas ;

435 "Ponite, rector ait, revolutis pinea velis

436 cornua, et antennas miserae demittite puppi."

437 Talia perdiderat ; neque enim fragor aequoris ingens

438 verba volare sinit socias geminatus ad aures.

439 Tum magno clamore viri, stridore, rudentes,

440 ventorumque undae vi magna, aetherque procellis,

441 et strepitu magni crudescunt omnia caeli ;

442 tum densae salsa incumbunt aspergine nubes

443 caeruleas, vastoque sedent cava nubila ponto ;

444 fulgura crebra micant elisis nubibus igne

445 excusso, et subitis horrescunt aequora flammis.

446 Tum Zephyrusque, Notusque simul, malumque, ratisque

447 candida vela petunt humeris, et turbine fracti

448 arbore, rapta ferunt sinuantia lintea ponto.

449 At ratis abrupto declinat in aequora malo,

450 demersaque tenus prora latera utraque tinxit

451 unda refusa gravi stridore volubile surgens ;

452 inde aliusque, aliusque ferit latus ater utrumque

453 fluctus ; utrimque fremit decimae gravis impetus undae,

454 implenturque fori, et multam ratis haurit arenam.

455 Pars latices salsos vomit ore, oculosque dolorum

456 vi premit, et certam tentat non cernere mortem ;

457 pars manibus proprias mare triste refundit in undas,

458 pars tabulas sperant tumido prensare profundo.

459 Pandulpho eximiam tradunt, grandemque, levemque,

460 quaeque nataturo mediis foret aptior undis.

461 Tum vero ut prono curvati gurgitis alnus

462 vertice lapsa redit, pelagi spatia ultima plani

463 dum cupiunt superare, sequens tegit unda morantes,

464 involvitque viros una cum classe procella.

465 Pars natat in summo diversa per aequora fluctu,

466 atque alii nigris gelidi miscentur arenis,

467 auxilioque vocant Superos ; pars triste requirit

468 subsidium tabulas, donec periere ; nisi unus

469 caeruleis sublimis aquis Pandulphius heros,

470 cura Jovis magni, tabuli miserandus in uni

471 usque natans, summoque a gurgite saepe recurvans

472 lumina, respiciens si quid telluris ubique

473 cerneret ; ac postquam cumulo sublimis ab alto

474 terque quaterque caput cana tenus extulit unda,

475 visa procul tumido facies immobilis alto

476 terrarum, et late nemorosis insula silvis.

477 Tunc ait : "Aequorei, quaeso, miserescite divi,

478 reddite me terris, optata exponite arena

479 denfensorem Italae per magna pericula Gentis,

480 magna quidem, verum non his aequanda periclis."

71

481 Talia dicentis fluctus ferit ora, levatque

482 cum viridi furibundus aqua ; tamen arctius ambas

483 implicat ad tabulam palmas, vastumque per aequor

484 Neptunum precibus tentat placare profusis.

485 "Concussor telluris, ait, Neptune, potestas

486 una superba maris, Sismundo parce natanti.

487 Non veni ut pelago tecum certare pararem

488 Pandulphaea mei genitoris jussa secutus.

489 Pro me nulla movent me damna : salutis amore

490 Ausonidum ingenti liceat superesse ; nec optem

491 vivere, ni pereant Itali : jactura meorum,

492 sed non ulla mei me terret. Adire profundi

493 regna maligna dei sors est communis, et uni

494 morte cavis obitas Erebi miscerier Umbras

495 sedibus : id vero citius, vel serius omnes

496 exitium rapit ad Manes : mihi fama, meusque

497 partus honos, Latias modo qui detorsimus urbes

498 faucibus Alphonsi, nomenque, decusque geremus

499 exstincti, et carae spoliati lumine vitae.

500 Pro Patria moriamur enim, pro gente Latina,

501 si Superis damnare pios sententia fixa est.

502 Nam quid ego ignaras nequicquam deprecor auras ?

503 Quaeve tibi, Neptune Pater, stat gloria victo

504 tanta viro, ut nostri turbaveris omnia morte

505 aequora ? Merge manu, si te juvat ista potestas,

506 invisum caput hoc dudum tibi : viximus annos

507 optatos ; meliora meae sunt acta juventae

508 tempora : vixi equidem decus, auxiliumque cadentis

509 Italiae, quae tuta meis et libera factis

510 gaudet honore mei sublata, dolore supremo

511 adficienda, nefas ! Leti jam conscia nostri."

512 Vix ea : cum proprior terrae quater actus ab alto

513 fit cumulo, et silvas jam tum suspexit amoenas

514 fortunatorum laeta regione locorum.

515 Tum vero rediere animi, tum pectore toto

516 laetior extremas gestit superare procellas

517 victor, et optatis tandem se reddere terris.

518 At rapidi toto concurrunt aequore venti,

519 et tabula instabilis nunc huc, nunc pellitur illuc

520 in numerum : illi autem diverso turbine cuncti

521 gurgite caeruleo certant, fluctumque sonantem

522 in tabulam, atque virum jactant : spuit ille sonantis

523 caerula salsa maris, singultuque ilia crebro

524 pulsa tremit ; nunc Eurus adest, nunc fervidus instat

525 Hesperides Zephyrus ; reboant Aquilonibus undae.

526 Hinc nigris furit Auster equis, totumque liquescit

527 in pelagus caelum, fluctuque obtexitur omne

528 aequor, ubique fremit revolutis marmor arenis,

529 nigraque terga gravi latus detunditur aestu

530 pontus. At hunc Cadmi proles a fluctibus Ino

531 Leucothea adspexit pelagi nunc diva, sed olim

532 mortalis mulier, quae tum miserata natantem

533 prona virum, glaucis tabulam Dea sustulit ulnis,

534 tum Pandulphiaden dictis mollibat amicis.

535 "Infelix ! quidnam tantum Neptunus in unum

536 te, Sismunde, furit ? Tanta Deus aestuat ira ?

72

537 Terribile innumeris ut te jactare periclis

538 non pudeat ? Quae tanta odii stat causa nefandi ?

539 Quodve malo caput ? En age jam tibi terra relicto

540 grata propinqua freto : lacera de pectore laenam.

541 Sic effata, manu madidos rescindit amictus

542 Pandulphi magni, mediis quos liquit in undis.

543 Ille quidem levior tabula natat altior alta.

544 Verum ubi jam scopulos videt apparere malignos,

545 asperaque adversis occurrere caerula saxis,

546 horruit , et gelida miserabile fatur ab unda.

547 "Hei mihi ne quis, ait, fraudemque dolosque deorum

548 texat adhuc timeo, qui me deponere vestem

549 forsitan in scopulis nudum, pontoque relinquet.

550 Sed non ante meis dimittam robora palmis,

551 quam capta optatae calcarim litora terrae."

552 Talia magnanimus mediis Pandulphus in undis

553 fatur, et incertum nunc huc, nunc volvitur illuc.

554 Quem postquam pelago magnus periisse profundo

555 crediderat Neptunus, abit citus, atque jugales

556 flectit ad undosas scopulis curvantibus Aegas.

557 At bona Pallas adest, nebulasque removit, et omnem

558 aetheris adspectum larga regione serenat.

559 Tum tremuli moto glomerantur gurgite fluctus,

560 et viridi dorso radiis per inane refusis

561 nubila rara sinunt croceis Thaumantida nimbis

562 reddere conceptos pennis humentibus imbres.

563 Non tamen idcirco venti posuere tumultu

564 horrifico, ac caelo tumuerunt rursus aperto

565 caerulei freta clara maris, terrisque propinquis

566 incubuere magis : labor est in fine supremo.

567 Tum Juveni resoluta cadunt genua aegra timore

568 ingenti, tum corda labant, tum lingua precantis

569 deficit arenti mediis in fluctibus aestu ;

570 omnia namque timet, medio ne se aequore turbo

571 mergeret, aut pelagi diversa bellua forma

572 dentibus, atque avidam morsu conferret in alvum

573 delphini, aut magno versantia corpore Cete ;

574 qualia monstrifero nascuntur multa profundo.

575 Talia volventem fluctu gravis aestus amaro

576 pertulit ad cautes, invisaque saxa, nec ante

577 agnita, quam tabula descendit in aequora fracta ;

578 nam Boreas magnis incumbens viribus undas

579 torsit, et ingenti protexit litora ponto.

580 Atque ibi summa dies olli sine laude fuisset,

581 ni manibus Juvenem tenuisset Pallas amicis

582 protinus, et scopulo statuisset Diva vetusto,

583 quem tenet, insurgens donec vaga transeat unda

584 fluctibus alternis, et anhelas verberet auras.

585 Tum quoque spumifero revolutus turbine fluctus

586 dum tonat adventans, rapidis se se unguibus alto

587 implicuit nitens scopulo, fluctusque labantem

588 sustulit, et gelidas longe projecit in undas

589 clamantem, atque pio Superos clamore vocantem.

590 Tum Dea labentem cumulis per inane volutis

591 ostia ad ignoti perduxit fluminis undas

592 piscosas : ejectus adit sola grata relictis

73

593 fluctibus, et sola solum se cernit arena.

594 "Evasisse quidem juvat, o Neptune, tuam vim

595 me, fateor, triplici qui concutis omnia telo

596 aequora ; non autem vitasse pericula vastae

597 crediderim telluris, ait, quae ignota leones

598 forsitan, atque feras alias, quae sanguine aluntur,

599 haec habet : haec tellus forsan pejora minatur.

600 Hei mihi quid patior ! quantos tolerare labores

601 cogor inops animi, curisque adfectus amaris ?

602 Hei mihi ! non Italum populos, non regna videbo

603 dulcia, nec natos dulces ; non arma movebo

604 Alphonsum contra ! Cui me Fortuna malorum

605 servavit cumulo ? Queis me Deus ejicit oris ?"

606 Talia versanti sedit sententia curvo

607 litore prospectis oculos inflectere silvis,

608 metirique acie si quid taurisque virisque

609 cultum habeat prae se : tum vasta silentia mentem

610 attonitam reddunt : sed ubi frondentis olivae

611 obnupsit ramo juvenilia membra reperto,

612 procubuit, duroque in litore fusus apricis

613 pectora fessa locis, divini nectaris Hebe

614 in venas jussit latices errare sepultas,

615 ambrosiaeque novo perfudit pectus odore.

LIBER OCTAVVS

H_8 v.1 Postquam somnus abit, pura fecundior aura

2 membra levat pressa juvenis tellure, parumque

3 procedens, miratur enim, videt ecce vagantem

4 litore pro summo niveis Zephyreida plantis.

5 Quam simul ac solam videt ore pudore reflexo,

6 quamquam tegmen habet ramum frondentis olivae,

7 ter stetit in dubio quid agat, maneatne, petatne,

8 an roget unde domo, quae sit genitrixque, paterque,

9 an sit adhuc virgo, cupidique ignara mariti,

10 anne sui miserescat, an hospitioque, domoque

11 accipere orantem jubeat ; quae cuncta volutans

12 talibus alloquitur placido Zephyreida vultu.

13 "Nympha decus nemorum, pelagi quae litora servas,

14 nympha animo certe jam nunc gratissima nostro,

15 seu dea, sis an homo, nostrae spes maxima vitae ;

16 visa quidem nobis certe dea : talis ubique

17 nec mortalis adhuc mulier mihi visa, nec usquam

18 mortales talem viderunt omnibus omnes

19 ullam annis. Virgo, nostri miserere, precantur,

20 et quaecumque fuas, tantos mihi deme labores :

21 praemia certa manent : magnas tua fama per urbes,

22 Ausonidumque domos cunctis vulgabitur horis.

23 Tu, dea, deme metus animo, precor, optima nostro,

24 ejectumque tuis paulum sine vivere silvis,

25 hospitioque domus, tectorum et parte recepta."

74

26 Sic ait ; illa virum dictis ita firmat amicis :

27 "Venisti, mea lux, mea spes, mea sola voluptas,

28 exspectate animo juvenum pulcherrime nostro,

29 magnanime, heroum fortissime ; namque deum te

30 esse genus fateor ; quis enim dubitarit ? Ut omnes

31 virtute eximia superas, quae naufraga vidi

32 corpora, et incolumes si qui venere profundi

33 caerula ad Oceani. Non sum mortalis ego ipsa ;

34 vera fatebor enim, Zephyri Psycheia nymphe,

35 quamque peti genitor mediis tibi jussit in umbris,

36 Isotheam Superi dixerunt nomine divam.

37 Illa ego sum ; neque enim Jove non cogente tot undas

38 tot maria, et vastos superasti pectore fluctus,

39 fortibus amissis sociis, fidaque carina.

40 Quare age, jamque domum magni genitoris eamus

41 actutum, placido qui laeta per arva volatu

42 spirat, et inriguos humectat roribus agros.

43 Sic exorsa virum bibulis seducit arenis."

44 Ut primum optati ventum est Genitoris ad aulam,

45 marmoreasque domos, mirisque adamante figuris

46 ex solido structas, juvenem stupor occupat ingens.

47 Parte alia aeterno radiabant alta pyropo

48 atria ; tum viridi vestitur aperta smaragdo

49 janua, templa simul, Zephyrique immobile tectum.

50 In foribus flores varii, violaeque, rosaeque,

51 multaque diversis florentia gramina formis.

52 Ipse pater veris Zephyrus sedet axe tepenti

53 uno vectus equo, madidis qui naribus ignem

54 evomit, et terras fecundo semine donat ;

55 ore cadunt imbres, toto simul aequore pisces

56 humida connubia, atque udos celebrant hymenaeos.

57 Parturit omne solum, nemorosaque silva resultat

58 cantibus argutis avium, nidique loquaces

59 accipiunt dulcem caris a matribus escam.

60 Haec manet aeternum series numerosa nepotum.

61 Neve neges fieri, fuerint quae facta ; videntur

62 omnia mutatis nasci nova corpora formis,

63 rursus et ignotae remeare ad limina vitae :

64 omnibus his animi spirat Psycheia vires.

65 Quatuor informant mortalia corpora Nymphae,

66 Dotoque, Protoque, Pherusaque, Dynameneque :

67 hae fluvio spargunt corpus juvenile recenti

68 Sismundi, et salsa relinunt adspergine pectus.

69 Tunc artus, et membra lavant, dulcique liquore

70 omnia perfundant, humeros, solidosque lacertos,

71 atque manus niveas. Fluvio post ille relicto

72 constitit in medio comitum, Psychea, tuarum,

73 cui Charites dulci crinem lavere liquore

74 candida purpureo velantes corpora peplo.

75 Ipsa autem vero similis coma passa hyacyntho

76 fulsit, et ora novi subito legere decores,

77 puniceusque genas nitor improvisus eburnas

78 occupat illius subito ; tum lumina laeto

79 clara micant vultu, qualis nitet aureus alto

80 Lucifer Oceano perfusus. Adire jubebat

81 auricomas juvenem silvas Regina, sed ipsum

75

82 ut vidit talem, se se inflammavit amore,

83 candidaque implicuit sublato brachia collo.

84 Ille Deae taedis tantoque potitus amore

85 laetus adit densos felici ex arbore lucos.

86 "Vis hominum casus, et limina cernere vitae

87 humanae ? Terrena libens vis nosse caduca ?

88 Ut folia arboribus labuntur origine frondis

89 alterius, sic prima cadunt mortalia leto

90 corpora. Ceu tenerae pereunt sub frigore frondes,

91 infantum primis multorum vita sub annis

92 evolat ad Stygias Erebi implacabilis umbras

93 fatur, et auricomas monstrat Psycheia silvas,

94 nec minus ostentat plenis pomaria ramis,

95 vere sub aeterno Genitor frondescere cuncta

96 quae jubet irriguis Zephyrus lenissimus hortis.

97 Hic annosa virent arbusta fragrantibus auris

98 sole sub aethereo, lucis quae mitis amoenis

99 producit Zephyri jucunda spiritus aura.

100 Hic cerasis, ficisque genus, seroque futuris

101 crescendo magnis oleis stat fertile, et almis

102 vitibus ; inde nitent oneroso vertice mali

103 diversae, pruni, nec non felicia mala

104 aurea, quae memorant vigili servata draconi,

105 Hesperidumque choro sublimi Atlante satarum,

106 quorum fructus obit numquam, neque desinit umquam,

107 non hieme, aut aestu venientis ab aethere Phoebi.

108 Temperies hic tanta jacet : pars flamine nasci

109 incipiunt Zephyri ; partem sua praecoquit aestas,

110 non violenta quidem, sed enim quae vere supremo

111 esse solet nobis : ergo omnia serpere laeto

112 ubere, nec pereunt fructus, verum arbore in alta

113 longaevis stans silva comis genus omne remittit

114 multa super genera, et dulci de vertice fetus.

115 In fetus alios alii nascuntur, et uvam

116 uva super serpit, malis incumbere mala.

117 Adspicias ; hic pumiceo se margine fontes

118 effundunt gemini, clara queis lucida lympha

119 unda ferit lapsu florentia prata recenti.

120 Talia erant Zephyro divum immortalia dona,

121 quae Pandulphiades heros miratus ut hausit

122 luminibus tacitis, laetas ad carminis aures

123 auditi arrexit cantus, aurasque sonantes.

124 "Dic, age, vera mihi, curaque exsolve molesta,

125 hic, ait, o Nymphe, quid vult sibi cantus ad auras

126 aethereas hominum vario sermone loquentum ?

127 Quive viri tanto complent nemora inclyta cantu

128 quos video ? Manesne choro laetantur inani ?"

129 "Nec Manes hi sunt, tibi quos monstramus, at omnes

130 vescuntur teneri. Zephyris spirantibus auri ;

131 nec Mors ulla locum tenet his in sedibus ; omnis

132 insula morte quidem caret haec ; verum obsita longo

133 membra situ tristi se inclinavere senectae,

134 atque odio stat vita viris postquam illa recedunt

135 puppe levi in tumidum, nullis ducentibus, aequor ;

136 dum rapidis versantur aquis, caelumque relinquunt

137 adsuetum, Mors victa prius, queis terga parabat

76

138 nuda fugax, longae spoliat tum lumine vitae.

139 Hi sunt quos Graii populos dixere beatos :

140 saecula multa virum vestrorum singula vincunt

141 corpora, quae cernis." Cui sic Pandulphius heros.

142 "Dic, age, quos Graii memorant heroas ademptis

143 corporibus superesse ; refer qua parte sacrorum

144 felices habitant nemorum ?" Cui candida Virgo :

145 "Crastina purpureo conjux Tithonia curru

146 vecta recens tremulas lustrarit ubi aurea silvas,

147 ipsa ego ad Elysios ducam te, maxime, campos,

148 Ausonidum dux clare tuis, Sismunde, trophaeis.

149 Namque videbis avos antiquae nomina gentis,

150 et Malatestarum genus acri ab stirpe profectum ;

151 Romanosque duces illic, Graiumque catervas

152 ostendam. Interea, juvenum fortissime, quando

153 venisti ad silvas tales, lucosque virentes,

154 omnia jucundae peragremus litora terrae."

155 Sic effata pedis nivei vestigia torsit

156 candida praeripiens spatium, quos maximus aevo

157 vidit ut Hesperides , illo genitore creatus,

158 vespere qui Solem sequitur, qui mane rubentem

159 Auroram roseis lustrantem cuncta quadrigis,

160 talibus aggreditur dictis procul : "Unde venitis ?

161 Quem petitis nostrum ? Quis tu ? Quo patre creatus ? "

162 Cui Pandulphiades dictis haec reddit amicis :

163 "Venimus antiquo e Latio, patremque rogamus

164 ostendatis. Is, est ubicumque vocarier usquam.

165 Advertisti animum Pandulphi nomine si quem

166 sum genus Ausonides Malatestae a nomine gentis ;

167 sanguinis hujus enim laetor me ab stirpe creatum,

168 nomen Sismundus cunctis notissimus oris,

169 insignis bello, patriae defensor avitae,

170 Italiam ex avidis Alphonsi faucibus unus

171 qui rapui, et victos Tyrrheno in litore Celtas

172 his oculis vidi." Dixit. Cui maximus aevo

173 retulit Hesperides : "Italum fortissime, salve,

174 salve Italum ductor, Pandulphi maxima proles ;

175 hic quoque magna viget bellorum fama tuorum.

176 Pannonio cui nomen erat Malatesta, recordor,

177 venit ad has sedes, infernaque regna petivit,

178 victus amore quidem dilectae, triste ! puellae ;

179 ora ego flava novae vestibar flore juventae ;

180 ex illo dulces centum jam viximus annos.

181 Illum ego magnanimi juvenis perculsus amore

182 hospitio excepi fido, dapibusque creatis

183 sponte sui explevi, tutumque in lata remisi

184 aequora, uti patrias laetus remearet ad oras.

185 Ille mihi scutum, quod adhuc in limine cernis

186 adfixum, multo caelatum liquerat auro,

187 cumque trium capitum, quod crinibus orbe refusis

188 fulget imaginibus, factorum insigne superbum.

189 Quare age, et hospitii veterem instauremus honorem

190 juraque magnanimum celebres, Sismunde, parentum."

191 Talibus auditis gaudet Pandulphius heros,

192 agnoscitque genus patrium ; tum laeta per arra

193 egregio incessa graditur, facilesque choreas

77

194 ludentum inter se juvenum videt ; inde parumper

195 ipse moratus, adit silvas aliasque, locosque

196 ingenti luxu claros, quos ipsa voluptas,

197 deliciaeque colunt variae, risusque, jocique.

198 Hic Venus horrenti myrtorum clauditur umbra,

199 quam non flava Ceres linquit, non ipse Lyaeus.

200 Huc Genii venere, novum strepit Insula cantu

201 Musarum alterno, quarum quae commoda ludo

202 Euterpe innumeras magnum per inane figuras

203 tellurisque, animaeque viis, pontique, levisque

204 ignis inaccisis conflari semina formis.

205 Haec ubi visa, petunt famae mirabile templum,

206 templum augustum immane horrens, cui limen eburnis

207 canebat gradibus laeva de parte ; nitebant

208 parte alia cornu solido loca. Falsa elephanti

209 fama refert vanis insomnia turbida portis,

210 somnia vera ferunt non vanae cornua famae.

211 Cornea dejectos Tyrrheno in litore Iberos

212 porta docet templi. Gradibus Sismundus eburnis

213 tendit ad Oceanum, et fracta natat alta carina.

214 Hac iter Aegides, nec non Tyrinthius heros

215 Taenarias legere vias : hac durus Ulysses

216 Cimmerium obscuras victor concessit ad Arces ;

217 hac pius Aeneas Stygio se immisit Averno.

218 Hoc sibi Fama tenet templum dea magna virum vox ;

219 in foribus totum qui fluctu amplectitur Orbem

220 surgebat Nereus, tum monstra natantia vasto

221 gurgite, magna novo versantia corpore Cete.

222 Jamque videbantur montes, campique jacentes,

223 aequoraque, et placidis labentia flumina lymphis,

224 unde cadit Rhodanus, flavi cadit unde Caystri

225 Asia prata rigans diversis amnis ab oris.

226 Hic Argiva duces antiquae robora pubis

227 aeterno fulgent auro, queis ductor Iason.

228 Haec prinus foribus magni, mirabile ! Templi

229 interiora petens in primo limine liquit

230 dux Pandulphiades ; portasque ingressus ahenas

231 principio rerum, tenerique ab origine Mundi

232 ducta patris summi series, ordoque potenti

233 numine per varias rerum discrimina formas.

234 Haec supra dulci circumsonat aethera cantu

235 Musa parens Orphei, manibus quae serta gerebat

236 laurea ; tum toto volitabant carmina luco,

237 Parnassusque biceps silvis vernabat amoenis.

238 Hic vero Dea magna sonat, sacrosque dearum

239 fama sacerdotes dictis, ita firmat amicis.

240 Indignum nihil est ; summo si vertice gressus

241 obfirmare labor, vates ; quin cernitis imas

242 umbrosis valles lustris serpentibus atris

243 horrere, atque cavis disperdere murmura silvis.

244 Hi sunt indocti, quos uritis, inquit, honore

245 majori, et longis sinitis languere latebris ;

246 qui, dum vita super vobis erit, atra venena

247 inspirare piis tentabunt vatibus ; at vos

248 obturate aures constanti pectore, et omnes

249 insidias superate. Venit post funera majus

78

250 nomen, et invidia infelix exhausta supremo

251 fine cadit. Vos praeterea timeatis inermes ;

252 nam non adscendunt serpentes ardua montis

253 haec juga, nec viles animae nive vivere in alta,

254 nec stridere queunt. Postquam vos miserit huc fons

255 ingenii, morietur atrox lingua omnis ab ipso

256 funere ; post obitus vivetis vertice in alto.

257 Talibus in templo visis Pandulphius heros

258 egreditur, nymphamque gradu, verboque secutus,

259 inclyta prospiciens nemorum loca : "Quis locus autem

260 ille ? Refer, Virgo". Tum sic Psycheia fatur.

261 "Hic sibi Fama virum posuit longissima sedem

262 non procul a templo magnam, rerumque priorum

263 nomen inane quidem saeclorum exempla novorum.

264 Hic frondes sine fine cadunt, hic sacra videtur

265 temporis effigies, quod quinque volumina jam nunc

266 ipsius acta sui cernit meliora, doletque

267 in pejora cadens ; hujus fuit aurea quondam

268 prima viris aetas mortalibus ; illa rapinis

269 cassa, dolos, artesque nihil curavit, adulter

270 nullus, et insidiae nondum erupere, nec urbes

271 obsedere alii cives, nec Nerea quisquam

272 ignotum undiruis pulsaverat advena palmis :

273 ora pedesque viri similes, humerosque, manusque,

274 semper et in primae vivebant flore juventae.

275 Nec genus hoc Superi fatum ad crudele vocabant

276 ante diem ; verum cum multa revolverat aetas

277 saecula, tum domiti placido pia lumina somno

278 linquebant dulces auras, animaeque volabant

279 ad fortunatos felici ex arbore lucos

280 Oceanum juxta magnum, silvasque beatas.

281 Inde leves totum Genii sparguntur in Orbem

282 custodes hominum, pellentes damna, malumque.

283 Hoc genus heu ! tellus gremio occultavit opaco.

284 Protinus argenti proles successit ; at olli

285 aenea, post illam gens aenea, at ultima ferro

286 ex solido adcrevit, quae nunc quoque durat : in illa

287 fortunata Deum proles heroes agebant

288 saecula prima, fuit quibus exitus omnibus idem

289 fatorum ad Thebas, vel magnae moenia Trojae."

290 Talia commemorans Sismundum in tecta reducit,

291 ostenditque viam vincendi, ipsisque litandi

292 dis Erebi infernis, Diti, nigraeque Sorori,

293 Persephoneque simul, patrui quae limina servat,

294 Manibus et maestis agnas cum vellere nigro,

295 nigrantemque bovem setas, horrendaque terga.

296 Interea Sol oceano se fessus Ibero

297 condidit, aequoreo perfundens gurgite vultum.

298 Tum Pandulphiades, nec non pulcherrima Virgo

299 victa soporifero posuerunt lumina somno.

300 Postquam prona dies umbrarat caeca viarum

301 compita longarum, e summis Pandulphius astris

302 ad fratrem in somnis venit Galaotus, et ultro

303 talibus ignarum compellat vocibus. "O spes

304 Italiae, germane, tuae, nunc pectore tandem

305 est opus, atque animis ingentibus, atque parentem

79

306 communem vivis affari vocibus ipsum.

307 Nec te nunc pigeat jam Tartara cernere, et amnes

308 Infernos, Phlegetontis aquas ardentis, et altum

309 Cocyton, Stygiamque procul transire paludem.

310 Haud aliam ob causam Stygias Deus egit ad umbras

311 te, nisi ut inde petas optatum victor Olympum ;

312 nam diversa via est, magni quae ad moenia Caeli

313 ducit : ad hanc multi metam venere, nec uno

314 calle tamen cuncti. Nos, en quos cernis, amando,

315 mirandoque Patrem Summum, miserosque fovendo

316 munere mortales vario, pervenimus altum

317 ad Caelum laeti : nec me, germane, parenti

318 proxima prata tenent ; sed me qui circulus ambit

319 lacteus aethereum semper videt altus Olympum.

320 Hic mihi clara Dei facies spectatur, et illa,

321 quam colui in terris, pietas immensa ; tuentur

322 rectorem Caeli mecum diversa virum gens,

323 quicumque obsessas Patriae defenderit oras,

324 quique fidem, atque pia coluerunt Numina lingua,

325 quique inopes miserati homines, qui funera victis

326 amovere viris, nec sanguine vana suorum

327 busta piare patrum voluere, sed omnibus idem

328 aequus , amor veniam indulsit pietate secunda.

329 Nec nobis desunt vestris quoque praemia terris :

330 nonne sacerdotes aram statuere, videres

331 quam fratris, germane, tui, temploque dicarunt

332 nomen inane pio ? Moveor sed nullius unquam

333 turis honore dati ; major mea gloria sanctis

334 semper adesse choris, Superumque haurire Tonantem

335 lumine non dubio ; neque enim dubitare potestas

336 funera post, obitusve datur ; verum omnia puri

337 mente vident animae, quae se dum carceris umbris

338 continuere, parum potuere videre ; solutae

339 corporibus super astra volant, foedamque relinquunt

340 tellurem, et longe longas odere latebras.

341 Quare age, ne dubita magnorum victor Iberum

342 adventare, vocet cum te Deus, et tibi vitae

343 janua certa patet melioris, ubi arduus aether

344 terrenis vacuus nebulis, et mole gravanti

345 membrorum, et caecis linquendi corporis umbris.

346 Haec tamen, haec eadem, quae nunc regis ossa, rotatis

347 mens Divina polis, animis reddenda renasci

348 coget, et aetherei sedes explebit Olympi

349 magno hominum numero ; nec spiritus ullus eorum

350 se sine vivus erit : tantum Divina potestas

351 humanis laetata bonis ! Ite ocius atram

352 intrepidi ad mortem, proceres, quae noctis imago,

353 atque quiescendi facies pulsanda reducto

354 sole, nihil metuenda viris, quae temporis instar

355 exigui est, si laeta velint spectare futura

356 saecula." Sic fatus mediis sese intulit umbris.

357 Obstupuit visis Pandulphi maxima proles

358 motus honore pii fratris, laetusque parentum

359 magnorum ; atque ultro Nympham compellat amicis

360 vocibus."An vigilas Nymphe ? Fratrisne loquelas

361 accepisti animo ?" Cui sic Psycheia fatur :

80

362 "Cuncta a principio novi, nec fallere mentem

363 fas homini nostram. Pius est germanus, et ipsi

364 persimilis tibi ; quippe genus quos, esse virorum

365 magnorum, veterumque liquet ; neque enim infima patres

366 nomina degeneres tales genuisse putarim.

367 Ille Deum sedes habitat, fruiturque Deorum

368 concilio, et summis sese miratur in astris.

369 Tu vero Italiam defendis, et hoste repulso

370 pro patria cecidisse tua, si fata vocarint,

371 non dubitas ; quod nosse bonum potes optimus unum.

372 Post, ubi sidereos caeli conscenderis orbes,

373 Lunaremque globum, nec non Titania victor

374 sidera despectans, telluris, et aequoris oras

375 angustas, minimumque solum, tum nosse licebit

376 distent humanis quantum divina, nec ante

377 scire potes, quam tu magnum conscendis Olympum.

378 Ergo oculos huc verte tuos, hanc adspice sedem,

379 aeternamque domum, solidoque adamante virum vi

380 non cadit, aut longo volvendi temporis aevo.

381 Hic mortale nihil, nihil hic sua deterit aetas,

382 immutatve situs ; manet hic aeterna juventus,

383 omnibus unus amor magnum spectare Tonantem.

384 Contra autem foedo pallent ubi Tartara fundo,

385 omne malum, atque odiis non exsaturata supremis

386 crimina, dira Fames, Luctus, Gemitusque, Dolorque,

387 et Curae scelerum ultrices, Letumque, Laborque,

388 infandumque truces posuere cubile Rapinae.

389 Hic Caedes fuso stabulant in sanguine, et atra

390 vulnera, caecus Amor, juvenumque insana Cupido,

391 Invidia atra vorans ipsam se, atque inscia recti

392 Ambitio, atque auctrix scelerum Discordia, et audax

393 atque ignara modi Fiducia. Talia longe

394 sunt fugienda tibi ; gemitus, strepitusque malorum

395 est audire satis : nam jam cum cetera tandem

396 videris, adveniet qui nuntiet illa relictis

397 Tantalus ipse vadis ; hoc tum monstrante cavendum est

398 Tartara ne cupias invisere ; namque senili

399 aridus ipse gradu adventans, scelera alta, Deumque

400 fata timenda canens, fugere hinc Te voce docebit

401 infelix senior vera." Sic orsa monebat

402 diva Virum, et placitis firmabat pectora dictis.

LIBER NONVS

H_9 v.1 Laverat Oceano bigas Aurora rubentes

2 interea, et summum flammis lustrabat Olympum ;

3 cum dea : "Tempus oves nigras, sterilemque profundae

4 Junoni mactare bovem, tum Manibus aras

5 exstruere, Infernumque sacris placare Tonantem."

6 Haec ubi, diva virum stratis simul excitat altis,

7 hortaturque sequi, movitque a limine gressum.

81

8 Ille simul flectens vestigia, pone secutus

9 in nemus umbrosum late, lucumque virentem

10 cornigeri sacrum Silvano in valle cupresso,

11 horrida religio cui prisca, vetusque parentum

12 stabit honos, duri sub vasta silentia rupe.

13 Antrum immane soli vasto pendebat hiatu,

14 non informe quidem, sed enim quod et arte magistri,

15 ingenioque adjuta suo Natura Deum vis

16 fecerat, et vivo discreverat omnia saxo.

17 Hic jubet in flammam lectas jugulare bidentes,

18 Persephoneque bovem electam, nigraeque sorori

19 Noctis ovem nigram ; latices tum spargere Avernis

20 fontibus allatos ; tacitisque piacula reddi

21 Manibus, atque antrum sacris intrare solutis.

22 Ordine quae postquam perfecit, in alta recepit

23 se spelaea viro conjuncta celerrima Nympha.

24 Di cunctorum animas sinitis quicumque malorum

25 in vestrum penetrare Chaos, Noctemque soporam,

26 quique vetatis eos superas emergere ad auras,

27 ne prohibete loqui, quae Fama volatilis ultro

28 retulit, et vivo liceat mihi adesse silentum

29 conciliis impune sacris, camposque referre

30 Elysios, variasque virum cognoscere sortes.

31 Res obscura quidem, sed non indigna referri,

32 quamque minus spectare velim : dicam inclyta laetis

33 arva habitata viris, nec non metuenda profundi

34 tertia Regna Jovis. Nunc nunc furor omnis adesto,

35 omnis amor laudum, Musarumque ore sonemus.

36 Jam mihi Phoebus adest, totoque in pectore Numen

37 addidit ; en vagor Aoniis interritus antris

38 ingentem referens summo de vertice cursum

39 Parnassi, jam jamque citis vehor actus habenis

40 fervidus, alipedum curruque elatus equorum

41 Castalios latices, totumque Helicona pererro,

42 nec sequor ambages, nec inania verba profundo.

43 Illum, ego quem vidi, Sismundum dicere adortus,

44 illum ipsum mihi, Musa, refer, quantusque sub umbras

45 vivus iit Stygias, tantum mihi, Diva, canenti

46 redde virum ; neque enim sine te, quae viderit ille,

47 posse referre rear. Silvarum obscura petebant

48 nympha pari gressu, nec non Pandulphius heros :

49 rara sub obscuro pallebat Luna sereno.

50 Hic inopes animi turbae, puerique, senesque

51 errabant luco in magno, passimque volabant

52 alitibus similes variis, aliosque vocabant.

53 "Quis globus ille senum, puerum quos tanta sequuntur

54 agmina ? Qui dubii lucis glomerantur in umbra ?"

55 Haec Pandulphiades ; contra cui Nympha profatur :

56 "Hi sunt ignari rerum, nimiumque quieti,

57 queis neque mors, neque vita placet ; sed utrumque parati

58 munus obire, rotant quo Fata, deumque voluntas,

59 securi sine mente diu, sine pectore cedunt :

60 quos Pater Omnipotens, quoniam nondum ille recessit

61 astrorum, caelique vigor, non Tartara ad atra,

62 nec campos sinit Elysios penetrare ; sed horum

63 concilia hic habitare diu, dum funditus omnis

82

64 vanescat labes animis, longeque recedat

65 in ventos, aurasque leves ; mox ipse lavari

66 fonte jubet viva, silvasque intrare beatas.

67 Pars tamen infantum remanet, quia flumine nullo

68 demersi amisere diem ; queis poena paratur

69 nulla tamen, sed nse pro nullis praemia factis."

70 Haec effata, pedem silvis amovit opacis

71 ocius ; ille pari torsit vestigia gressu,

72 exsuperatque simul tacitas juga turbida silvas.

73 Inde sonantis aqua veniunt torrentis ad amnem

74 praerapidum magna volventem saxa ruina.

75 Hic vero vocesque virum, totasque sub auras

76 verba volare ferunt diversis alta loquelis :

77 orabant causas multi, variumque fremebant

78 inter se. Obstupuit visis Pandulphius heros,

79 et prior : "O virgo, quae gens est illa tot urbes,

80 et populos agitans ! Videone, ut utrumque sequuntur

81 Romani, Graiique simul ? Quis maximus ille est,

82 ille decus nostrum, quem sic Romana coronant

83 agmina ? Quisve alius. Graiis adeo inclytus armis ?

84 O vir Arimineae fortissime conditor arcis,

85 o magnos mirate viros, quem vestra sequuntur

86 agmina lecta, Patrem Patriae, quem dicitis, hic est

87 maximus Arpinas fama notissimus astris.

88 Ille movens quondam populos, iterumque reflectens,

89 seu bello, seu pace bona Romana placeret

90 vertere consilia ; usque adeo decus omne Latini

91 nominis eloquio penetrat freta, sidera, terras.

92 Ille autem Graios qui ducit, hic ille priori

93 tempore natus avos hujus superavit, et omnes

94 arte sui externos ; sed postquam Roma supremo

95 est elata gradu ad superos, caelumque petivit

96 vertice turrigero, vicit Romanus, et artes

97 abstulit egregias mediis bellator Athenis.

98 Clarus uterque tamen, nec quos humana creasse

99 corpora crediderim. Tum sic Pandulphius ipse

100 fatur, et aeternum verbis testatur honorem.

101 "Felices animae, summo facundia caelo

102 quas tulit ! Haec sedes vestra est angusta tenere

103 nomina. Vos summo decuit conferre Tonanti

104 eloquium, Superumque choris ; neque enim altera Divi

105 ora sonis laxant. Quid io ! vos caeca profundi

106 regna Jovis prohibent superas emergere ad auras ?

107 Inde jugum capit oppositum, quod silva coronat

108 myrtea, frondifluaeque tenent cum floribus umbrae.

109 Quos nemore in medio dulci complexus odore

110 lucus alit teneris intervenientibus herbis.

111 Hic Helene Ledaea genus Jovis, inclyta forma

112 Pasiphae, Hermioneque sedent, silvasque frequentant

113 umbriferas ; meliore loco quascumque virorum

114 ad letum perduxit amor ; quas inter amantes

115 Laodamia tenet sylvae secreta beatae.

116 Hic Dido flammas ostentat, et inclytus ausis

117 Pyramus, hic Thisbe consors letique, locique,

118 atque animi quondam ; Lucretia candida fama

119 ante alias complexa virum. Stetit agmine in ipso

83

120 magnanimus Pandulphiades prolapsus in altos

121 conventus, turbasque leves ; tunc orsus anhelis

122 ilibus aethereas dictis ita verberat auras :

123 "Quae gens illa virum, Virgo, quos silva coronat

124 myrtea ? Feminei coetus unde undique silvas

125 clauserunt strepitu tanto ? Quisnam furor omnes

126 huc trahit attonitas ? Video simulacra Calypsus,

127 et Circes, ni fallor : ego Procrinque, sororemque

128 Orithyian adhuc nosco, Phaedramque Ariadnes

129 germanam meliore loco. Medeane summis

130 quae sedet illa jugis? "Dicenti talia, Virgo :

131 "Dux Pandulphiade, quis nam tibi pandere coetus

132 innumeros possit ? Non, si Deus ora dedisset

133 ferrea bis centum, possem memorare profectas

134 ad nemus hoc animas juvenum, quoscumque cupido

135 tristis adegit ad has silvas. Amor improbus omnes

136 huc trahit. Egregios forma quos cernis amorum

137 tam laetos haec silva tegit, semperque vagantur

138 sedibus incertis ; requies data nulla, nec ordo

139 ullus, et amentum dolor est insanus amantum

140 quin etiam curis confecti semper. Amaris

141 errant, et tristi pulsant dulcedine pectus

142 hic, quos saevus amor non una morte peremit."

143 Haec ubi Nympha, locos et myrtea lustra reliquit,

144 exsuperatque jugum, lauro, quod silva virenti

145 cingit, et apricos praevestit gramine colles,

146 purpureo quod sole nemus splendore nivali

147 in medii regione nitet ; tum sidera, verso

148 visa micare polo, fontes hic undique circum

149 aeternis augentur aquis ; hic fusa recenti

150 prata liquore madent ; hic strata, superba tororum

151 Elysios dixere locos ; hic carmina Musae

152 ducunt, et facili percurrunt pectine chordas.

153 Hic Phoebus, Phoebique chorus pulcherrima vates

154 corpora, Calliope genitus praeque omnibus Orpheus,

155 Maeonidesque, Linusque, pater cui clarus Apollo,

156 hic Graii, nostrique viri, castusque sacerdos

157 quisquis, erat dum vita super ; quicumque volentes

158 pro patria cecidere sua ; qui noscere rerum

159 tentarunt causas, et qui posuere repertas

160 divitias aliis ; unum quicumque Tonantem,

161 non alios, regnare putant : his omnibus alta

162 tempora cinguntur Phoebaea laeta corona.

163 Quos omnes ut forte videt Pandulphius heros,

164 suspicit, et dictis antiquum instaurat honorem.

165 "Fortunate chorus vatum, qui tempore tanto

166 non canis ingratis felicia carmina divis,

167 et fortunati venturum heroes in aevum

168 quos canitis ; vos quippe sui si magnus Apollo

169 arbore dignatur, tali si munere donat,

170 mirandum nihil est : supraque, infraque leguntur

171 carmina : fama minor non est tellure sub alta,

172 quam sit apud Superos : leti securus utroque

173 orbe chorus vatum ; venit cum fenore magno

174 mortis acerba dies : ergo altera vita superstes

175 et vobis non unus honos : ite inclyta divum

84

176 turba, tenete diu nemorum secreta piorum."

177 Talia fatus abit, montemque recepit in altum

178 se se iterum, et latos despexit vertice campos.

179 Hic vero currus, et equos, atque arma virorum

180 innumeris diversa locis, hastasque, jubasque,

181 atque graves galeas signis, auroque decoras ;

182 hic videt egregios bello, factisque superbos

183 Thebanos, Graiosque duces ; hic inclyta Troum

184 agmina, et insignes fati melioris Achivos

185 laudibus in caelum missos ; hic maximus Hector,

186 Aeacidesque ferox hasta nituntur iniqua,

187 contenduntque manu, et multa bellantur arena.

188 Oedipodionides illic fraterna reposcit

189 imperia ; hic Tydeus Cadmeia corpora lectos

190 tot quoque magna viros sternit ; Capaneia adusto

191 corpore perstat adhuc muro pendentis imago.

192 Hippomedonta trahunt immensi fluminis undae ;

193 magnanimum Theseus leto jubet ire Creonta.

194 Quae postquam vidit, vagina protinus ensem

195 diripit, in tenuesque furit Pandulphius umbras.

196 Tum Genitor placidas Nati sic fatur ad aures :

197 "Nate, quid arma tenes animas laesura volantes,

198 corpore quas nullo tangi natura negavit ?

199 Me quoque, cernenti quem vana reportat imago

200 saepe tibi, cognosce cava qui condor in umra."

201 Dixit, et agnati detersit lumine nubem,

202 nudavitque humeros latos, tantusque videri

203 quantus erat, dum vita fuit : tum filius olli :

204 "O decus, o generis certissima gloria nostri

205 note pater nato tandem ; si tangere fas est

206 te mihi, sancte, sine amplexus petere ante paternos,

207 corpore discedas quam viso ; cetera demum

208 ingenti peragas studio ; da jungere dextrae

209 dextram, oro, coramque loqui." Sic fatus, abortis

210 pendebat lachrimis, duplicesque ad laeta ferebat

211 ora manus magni genitoris, at ille precantem

212 deserit aversus, spatioque ita fatur iniquo :

213 "Nate, nefas vivis animas tractare sepultas :

214 sit satis adfari Manes, et cernere, paucis

215 quod datur ; hoc curas faciat tibi, nate, minores.

216 Nunc age, quandoquidem Martis versamur in arvis,

217 adspice Romanos fortes, Poenosque superbos.

218 Maximus ille, mora qui vicit ; hic ille Camillus

219 insignis bello , nec non Marcellus, et auctor

220 Julius Imperii : venit infelicibus armis

221 ecce gener contra ; pietas en illa Catonis

222 trans Noton, et siccas Libyae ferventis arenas,

223 atque alium transgressa polum." Sic fatur, et addit :

224 "Haec super adspicies Galaoti sceptra parentis

225 magna mei post hos, aliorum et debita regum

226 praemia. Tum juvenem latis abducit ab arvis,

227 turrigerasque procul variis regionibus urbes

228 monstrat, et undantes populos a limine se se

229 portarum urgentes longe, regesque sequentes.

230 Hic Ninus Assyriis bellator primus in armis,

231 Medorumque duces, Persarumque inclyta regum

85

232 nomina ; tum Latii reges, Janusque biformis,

233 Satumusque senex, Evander, et inclytus armis

234 Tydides priscos muris qui cinxerat Harpos :

235 nec procul Aeneas, nec non Lavinia, juxta

236 Ascanius, multique Albano ab sanguine reges,

237 Romulus, et frater, Numa post, illumque secutus

238 Tullus honos Patriae, sequitur quem vanior Ancus.

239 Prisce, secunda tenes illi loca ; proximus ardet

240 Servius, ejectumque videt jam sede Superbum.

241 Post alii Italiae reges, Malatesta propago,

242 Pandulphusque pater, nec non Galaotus, et acer

243 Pannonius, quos ipse videns Sismundus abortis

244 prosequitur lachrimis, dulcique ita fatur amore."

245 "Majores salvete mei, salve inclyta avorum

246 turba verendorum : jam vos sperate reverti

247 rursus in humanos fatis melioribus artus.

248 Fama tamen vivos fecit vos longa, superstes

249 restares ut, sancte pater, restaret avorum

250 nomen, et aeterno meritos donaret honore.

251 Ite, animae insontes ; campos intrate piorum,

252 corpora dum surgant vobis data, dum Deus omnes

253 evocet effusis cernendus in aethere nimbis."

254 Talia fatus abit, gelidasque interritus umbras,

255 hortanti genitore, petit : hic tristis imago

256 noctis opaca silens caecis obscura tenebris

257 horrore aeterno volitans densatur : iniquis

258 impia gens animis huc omnis inane per altum

259 it Chaos ; hic Rabies, et Amor crudelis habendi,

260 hic Dolus, et variae Insidiis comitantibus artes ;

261 hic Metus, et Fraudes hominum, Luctusque coactis

262 ora rigans lachrimis ; hic Pallor, et inscia recti

263 Invidia, atque Odium crudele, gravisque ferenti

264 Ambitio, et varias agitans Discordia mentes.

265 Hic via, quam nigram Superi dixere. "Quis, inquit,

266 o Genitor, locus hic ? Animae, quas triste gementes

267 adspicimus, qui sorte carent hac luce ?" "Fatebor

268 vera equidem, neque te diversa ambage tenebo,

269 nate decus nostrum. Sedes haec dura ; carentes

270 lumine quas cernis vitas, dicam ordine causas.

271 Hi sunt, qui magno numquam parere Tonanti,

272 nec Lucem voluere sequi : Lux ille ; sed atris

273 volvuntur tenebris, rectumque, bonumque videntes

274 a vera longe lapsi ratione relinquunt

275 justitiam, atque fidem non addixere monenti.

276 Poena viris aeterna Dei caruisse sereno

277 adspectu, et numquam Summi Genitoris adire

278 limina, venturo cum corpore deinde reverti

279 huc iterum. O quae mens miseris, qui talia adesse,

280 etsi multa tamen post saecula, tempora cernunt !

281 Infinita dehinc aetas illa aspera multis.

282 Utque bonis praelarga dies, et lucidus Orbis

283 laeta serena vehet ; miseris sic atra vorago,

284 Infernumque Chaos mediis nigrescet in umbris."

285 Dixerat ; et multos monstrat stridore sonantes

286 horrifico, tortae quos verbera dura catenae

287 adsiduo pulsant fremitu, quos Cerberus atro

86

288 ore tonans triplici, miserum ! Cervice fatigat ;

289 impia Tisiphone media quos surgere mensa

290 imperat, ardentique immittit in agmina taeda,

291 quosve Megaera ferox, aut quos irritat Erinnys,

292 anguibus intortis quae sibilat, altaque turbat

293 concilia, et trepidos medium jubet ire per ignem.

294 Hic quicumque nefas furiis immane secuti,

295 egregias patitur poenas, qui funditus urbes

296 evertit, qui templa Deum crudeliter ussit,

297 quique fidem, et vana violarunt foedera lingua :

298 hic Catilina ferox, hic Lentulus, atque Cethegus,

299 atque alii infido turbati pectore cives.

300 Quos omnes ut forte videt Pandulphius heros

301 adloquitur tali carum simul ore Parentem :

302 "Dic, genitor, si vera ferunt, si bella Gigantum

303 ulla fuere ; quibus poenis urgentur, et ipsi

304 supplicium Titanes ubi exercere jubentur ?"

305 Ille refert : "Non vana petis, verum ista referre

306 Tantalus ipse potest, mediis quem cernis in undis

307 arentem, et ramis captantem poma supernis.

308 Nam neque fas nobis illuc accesse, nec alti

309 fata videre Jovis : quare huc concede, senemque

310 adloquere, et poenas illo scitare magistro."

311 Sic ait : ille piger numquam ad pia facta profatur.

312 "Huc ades, aeternumque volens jam linque laborem,

313 o nimium miserande senex, frustraque tot annis

314 aeterno versate malo ; secreta Gigantum

315 Terrigenum mihi damna refer, poenasque suorum

316 quas scelerum pendunt, memora." Tum Tantalus ore

317 arenti siccas sic solvit in horrida fauces

318 verba : "Quid in caelum qui jam voluere superbo

319 ire gradu, hic Erebi fundo miraris in imo ?

320 Ima tenent quicumque petunt sublimia ; nemo,

321 nemo hominum potuit caelum adscendisse, sed alto

322 vertice dejectus Stygiis caput abluit undis.

323 Vin" et Aloidas, Otum, durumque Ephialtem ?

324 Vin' ausos referam montes imponere summis

325 montibus aerios ? Celso vin' Ossan Olympo

326 supposuisse ferunt quos demum ? Hos ordine dicam,

327 nam memini. Quondam tristis cum Thracius Orpheus

328 conjugis amissae magno compulsus amore

329 venit ad has sedes, infernaque regna petivit ;

330 tum fidibus tenues stupuere sonantibus Umbrae,

331 tum Manes maestos cantu mulcebat, et atra

332 Tartara ; tum licuit saevos vidisse Gigantas.

333 Namque Pater nigri tum nostra remisit Averni

334 supplicia, et dulci tactus fera pectora cantu

335 ipse Erebi cupidis reginam amplectitur ulnis.

336 Tunc impune quidem poenas ediscere, sed non

337 evasisse suas licuit post cuique ; sed illa

338 forte die Tityos nostras emersit ad umbras.

339 Ipse mihi poenas imo quascumque baratro

340 narrabat, quales, Juvenis, ne posce doceri.

341 Ipse sui primum jecur immortale ferebat

342 vulturis avelli rostro sine fine recurvo,

343 inde renascenti jecori instaurare recentes

87

344 ore dapes avidam volucrem, tum demere tantum,

345 crescere quantum oculis subita vidisset in hora ;

346 ut Titanes adhuc tenebris volvantur opacis :

347 namque hos magna premit moles, quod Numina contra,

348 atque Jovem obsesso conati insistere Olympo.

349 Ab Jove quam distant miseri nunc !" Haec ubi fatus,

350 effugit, et solitas sitiens se mittit ad undas.

351 Respicit interea Pandulphi maxima proles

352 Thesea, Pirithoumque videns, Ixiona juxta

353 versantem rapidis per inane volubile ventis.

354 Hic Danai natas maculosa cribella fatigant,

355 nec non Aeolides saxum fert Sisyphus ingens,

356 Sisyphus Aeolides lucri cupidissimus omnis.

357 Hic Eriphylaei facinus miserabile nati,

358 Tyndaris hic conjux magnorum regis Achivum,

359 saeva Clytaemnestre, nec non Aegisthus, et ultor

360 trux Agamemnonides scelerum ; tum caecus et amens

361 Oedipodes, Atreusque senex, qui sole Mycenas

362 fraterna, infandum ! Fraudavit caede paternas.

363 Hic ausi magnum verbo incusare Tonantem,

364 supplicia infidi magnis patiuntur avari

365 sedibus ; hic quicumque pios pulsare parentes ;

366 qui patriam, aut patriae regem quicumque verendam

367 prodidit, et dominos non una fraude fefellit :

368 hos omnes una fundo Styx volvit in imo.

369 Pars inhonesta ferunt avulsis naribus ora,

370 pars manibus caesi semper post terga revinctis,

371 pars laticum spuma mediis exaestuat undis,

372 atque alii gelida nudi tumulantur arena.

373 Aeacus Aeginae genus hic tonat, Aeacus umbris

374 imperat ante alios ; sedet hic Rhadamanthus, et alter

375 filius Europae Minos gravis arbiter Orci ;

376 nec procul hinc diri squalent penetralia regis.

377 Hic Phlegeton, illic nigri Cocytos arena

378 sulphureas permiscet aquas. Quae flumina postquam

379 conspexere, virum tali Psycheia voce

380 admonet : "Ausonidum decus immortale virorum,

381 dux Pandulphiade, fugin' hinc, dum exire potestas ?

382 Namque ubi caeruleis Nox intempesta quadrigis

383 vecta polum gelida medium trajecerit umbra,

384 frustra iter ad Superos datur hinc. Aurora sub alti

385 quos tellure premit segnis, non amplius umquam

386 e roseis elata rotis videt. Eia age rectam

387 carpe repente viam, notisque immittere rebus,

388 et supero te crede solo ; nam cetera nostris

389 in tectis narrare licet." Sic fata, morantem

390 diva manu prendens Stygiis amovit ab umbris.

391 At Pater Elysios invisit, et arva beatis

392 ante parata viris. Superas Sismundus ad auras,

393 sub terris molitus iter, redit, atque sub ipsum

394 emersit famae templum, silvasque revisit.

395 Et jam tempus erat, quale est cum luce remissa

396 sol cadit, atque viae longis conduntur in umbris,

397 aut ubi prima redit rubefactis lampas Eois,

398 vespere ceu sero, primo ceu mane colores

399 rebus abire solent, aut cum coepere reverti,

88

400 sidera rara micant confuso tempore ; tali

401 tempestate virum verbis praetentat amicis

402 Nympha genus Zephyri. "Quid, age, o fortissime rector

403 Ausonidum, credis rerum gerat Itala tellus

404 te sine ? Nil equidem, nisi me dubitare profectum

405 antiquam ad Cyprum mediis periisse sub undis,

406 retulit ille : eadem nostrae sententia menti est,

407 Ausonidum vir summe ducum ; Taraconius heros

408 illud idem, hoc populi credent : quare arte petenda est

409 Italia, atque astu ; quam ni defendere pergis,

410 hactenus incoeptis actum est nihil ; omnia finem

411 propter agenda bonum ; tum pacis amore gerenda

412 bella viris : ne Celta ferox, ne barbarus hostis

413 occupet Ausoniam magna virtute cavendum est.

414 Tum Pandulphiades medio in sermone loquelas

415 abstulit, et tenero sic interfatus amore est

416 multa putans animo natis super, atque cadenti

417 Italia : "O Virgo, quanam ratione tot undas,

418 tot maria, et tantos superabo pectore fluctus ?

419 Nam neque navis adest, mediis quam liquimus undis,

420 nec fidi comites, quorum pars ulla superstes

421 vivit adhuc si forte, reor quod non tamen ; unde

422 huc venient ? Non, ipse velit si Jupiter, oras

423 posse rear patrias penetrare ; sed omnia quando

424 scire deas certum est, quam spem tu concipis, ede."

425 Sic ait ; illa refert : "Dubitas ergo, optime regum ?

426 Ne dubita : tibi navis erit fidissima praesto,

427 quam Pater ipse domum divino flamine portet.

428 Puppe Ligus firma flabris surgentibus Euri

429 stat tristis Phegeus nostris ejectus arenis :

430 hunc pete, dum fas est, juvenemque adfare morantem."

431 Sic ait : ille pedem Templo dimovit ab alto

432 litora curva petens ; placidis tum Phegea verbis

433 ignarum adloquitur sola sublimis arena.

434 "Si potes Italiam solus servare cadentem,

435 non auri, argentive simul, quae copia multa

436 est mihi, defuerit merito sua praemia tanto.

437 Si potes Ausoniis Sismundum sistere terris,

438 non remis vexare manus, non ducere tonsas,

439 non labor insano miserum te credere ponto,

440 sed tibi laetus ager quantum exoptasse licebit,

441 et domus, et quidquid nostris elegeris oris."

442 Haec ait ; ille pedes amplexus, et ecce profusis

443 haerebat lachrimis, genibusque adfusus utrisque,

444 ut primum optatas fas est emittere voces,

445 ingenti pietate animos arrectus et infit :

446 "Ergo incusavi ventos, aurasque furentes

447 inscius, ingratusque deum, quibus omne quod optem

448 ultro indignanti, et Furiis injusta querenti.

449 Auspicibus, Fortuna, Deus, tempusque tulerunt ?

450 Ignarae mentes hominum, quae vota sequuntur

451 incerta ratione ! Deus, Deus omnia nobis

452 dat bona, quo sine nil rectique, bonique potestur

453 confieri : nihil ille mali, sed nostra cupido,

454 quae miseris innata trahit mentemque, animumque.

455 Ille auctor coepti, finem ferat ille precamur.

89

456 Ut mala perpetuo nunquam Fortuna fuisti !

457 Tu ne igitur nostra, Sismunde, ferere carina ?

458 Atque Deo ducente tuis te reddere regnis

459 fas mihi, fas populos nautae servare Latinos ?

460 O minimis Fortuna viris non semper iniqua !

461 Quin ego. Non aliud pretii, nec munera poscam ;

462 praemia magna satis sunt haec." Sic fatur ; at illum

463 ipse manu ad Nympham ducit Pandulphius heros.

LIBER DECIMVS

H_10 v.1 Interea totum volitans jam fama per orbem

2 ibat, et ambiguo populos sermone tenebat,

3 Sismundum Ionio demersum obiisse profundo.

4 Luctus ubique virum vario sermone loquentum.

5 Occultant lacrimas Itali, sed mente profundi

6 suspirant, miserumque fremunt : lugubre vagantur

7 mussantes trepidique senes, juvenesque superbi,

8 praecipue quos Martis amor, quos gloria belli

9 dulcis alit : non ulla tubae data signa per urbes

10 Ausonias ; non acer equus suadente magistro

11 flectier in gyrum, et cornu quatere arva sonanti ;

12 non enses, non tela novant, clipeosve, jubasve :

13 arma petit nemo, frigetque infracta virum vis.

14 Quos ubi non vano sensit languore teneri,

15 ipse iterum mentem totam Taraconius heros

16 impulit ad magnum duri Mavortis amorem,

17 atque haec in mediis sic est effatus Iberis :

18 "Magnanimi Celtae mentes advertite paucis,

19 atque bonum sperate Jovem, qui tempore laeto

20 pronus adest ; non ipse pios, non ipse precantes

21 reppulit, et sero quamvis, tamen omnibus idem,

22 omnibus interdum dulcem largitur honorem.

23 Nam penetrans Graias juvenis vesanus ad urbes,

24 antiquam et Cyprum vanos ducturus Achivos,

25 morte luit poenas scelerum Pandulphius heros

26 in gelida miserandus aqua. Quem terra tenere

27 non poterat, tenuere freti vada salsa profundi.

28 Sic Pater ille deum domat ingratosque, ferosque,

29 immanesque viros. Italis spes omnis adempta est

30 imperii. Ductore opus est, qui more superbi

31 Sismundi fera bella gerat. Quisnam ille per omnem

32 Italiam, solum quem sic Romana coronent

33 agmina ? Quem metuant ? Nunc, est nunc tempus acerbum

34 jam posuisse nefas, turpesque refellere casus.

35 Mutata est Fortuna loco, quae fida secundis

36 rebus adest miseras Tuscorum exstinguere gentes.

37 Scilicet arma ferent auro spectanda polito,

38 quae praedae, quam Martis habent plus obvia telis

39 Celtarum imbelles Itali ; duce proelia nullo,

40 Alphonso bellante, gerent ? Exempla priorum

90

41 magnanimi spectate viri. Quot millia Xerxes

42 duxit ad angustum clausi maris Hellespontum,

43 tot Medum turmas, equitare per aequora ponti

44 ausus, et abscissos inter dare carbasa montes ?

45 In duce res belli posita est ; me rege secundis

46 auspiciis, fatisque deam, sperate superbos

47 Italiae populos primi devincere pugni.

48 Talibus ante Duces magnorum Ductor Iberum."

49 Tum subito Celtae furiis agitata juventus

50 experiuntur equos, et se se hortantur in arma.

51 Nescia venturi mens improba, nescia fati,

52 caecus amor belli tantum suadere malorum,

53 et gaudere suo potuit Fortuna favore,

54 quos alias fors ad lacrimas mutata reservat.

55 Exsultant, tumidique ruunt, bellum que minantur,

56 bellum Italis omnes, conjuratique repente

57 limine pro Jani subito fremuere tumultu.

58 Quae fama ut pavidas Italum penetravit ad aures,

59 deficit a sociis Populonia terra Latinis.

60 Ergo Itali trepidare magis, magis arma timere

61 Alphonsi, populumque minas, cunctique metu se

62 dejecere solo, ac tristi intremuere pavore,

63 cordaque magnanimum quondam sunt strata virorum.

64 Clade quidem audita concussae funditus urbes

65 Tyrrhenae : Pisaea gravi tunc arva tumultu

66 deserta a miseris cultoribus ; omnia bellum

67 tuta minantur : eunt veteres ex urbe coloni

68 exilio, proh grande nefas ! Timet inclyta rerum

69 Roma, decus Latii quondam, trepidique Quirites,

70 tum Veneti sese Regi junxere superbo

71 Insubrum populos contra, Ligurumque catervas ;

72 nam Ligures Tuscos bello juvere priori.

73 Ergo omnes Lydi quondam, nunc Tusca juventus,

74 praecipuo trepidare metu ; pars squalida duris

75 crinibus ora tegunt, pars est amplexa Penates,

76 et genua alta Deum : celsis altaribus illi

77 dependent, miserumque fremunt ; aliique per urbes

78 supplicio, et magnis incendunt aethera votis.

79 Ipsi, spes bona quos Sismundo certa sub uno

80 dulcis alebat, eunt pavidi, nec jam ulla minantur

81 bella truci Alphonso : trepidant juvenesque, senesque,

82 attonitaeque nurus. Sed jam Taraconius heros

83 praeficit innumeris gnatum Pherinanta catervis ;

84 nec minus arma viris sacro depromere templo

85 jussit, et horrendos belli recludere postes.

86 Tum laeti proceres per latos agmina campos

87 eduxere : ruunt equites, peditesque sequuntur,

88 Parthenopaea, tuos linquentes ordine campos.

89 Quos ubi stellifero Superum despexit Olympo

90 rector, in haec vocem divinam fata resolvit

91 Mercurium antevocans : iterum, Cyllenia proles,

92 nate, vola, claroque celer delabere Olympo.

93 Cimmerios pete, nate, locos, tenebrasque relinque

94 parte alii, Zephyrique domos, et Templa superba

95 ingredere, ac notis Sismundum vocibus imple.

96 Dic ut in arma ruant populi, Celtaeque superbi,

91

97 tentet fortunam, et fatum inviolabile divum ;

98 namque dabit Deus ipse viam, tempusque monebit.

99 Praeterea petat auxilium natamque, patremque,

100 namque dabunt reditus faciles, flatusque secundos :

101 nec prius Etruscas penetraverit hostis ad oras,

102 victor Arimineam quam sit delatus ad urbem.

103 Sic ait. Ille nihil contra adversatus, ab alto

104 se mittit caelo, solitasque reverberat auras,

105 Oceanique petit Deus alta fluenta reposti.

106 Invenit ut vario miscentem pectora motu,

107 talibus adloquitur Juvenem Cyllenia proles.

108 "Me Pater ille deum supero tibi mittit Olympo,

109 qui freta, qui terras, atque aurea sidera torquet.

110 Scine ut in arma ruant populi, Celtaeque superbi,

111 Hispanique truces, Alphonsique inclyta proles ?

112 Quin petis auxilium, jubet hoc, Natamque, Patremque,

113 namque dabunt reditus faciles, flatusque secundos ?"

114 Dixit, et in tenues fugit intractabilis auras.

115 Obstupuit visis magnorum victor Iberum,

116 et subito ad Nympham divina oracla reportat,

117 adfaturque patrem Zephyrum : "Dux maxime veris,

118 venturaeque aestatis honos, qui floribus agros

119 insignis variis laetos, cui spiritus altis

120 arboribus frondes, cui sufficit aura jugali

121 connubio volucres, et qui ferventibus undis

122 progeniem liquidis educunt sedibus udam ;

123 quem mare navifragum sentit, quem daedala tellus,

124 ipse velis nostro, Pater, adspirare labori."

125 Sic ait : huic veris contra Pater inclytus infit.

126 "O virtute tui summo notissime caelo,

127 linquere te portus facile est, atque alba secundis

128 tendere vela Notis : labor est superare furentis

129 caerula vasta maris, scopulos, et saxa latentia,

130 et Syrtes vitare malas, avidamque Charybdin,

131 latrantemque antro Scyllam, canibusque gementem,

132 delphinasque vagos cauda pulsante prementem.

133 Quare animum dictis adhibe, et te signa docebo,

134 atque utrumque latus quonam vitare licebit

135 et superare modo ; namque hinc ad sidera moles

136 vasta minans pelago subjectas despicit undas

137 incussas crebro duris a cautibus ictu."

138 Has autem cautes planctas dixere beati

139 caelicolae, quas praeter aves plaudentibus alis

140 non veniunt, non inde Jovi venere columbae

141 ambrosiam Summo referunt quum forte ; nec ullis

142 classibus hac iter est tutum, qui durus Ulysses

143 non sine parte sui potuit transire relicti.

144 Sola autem incolumis superavit caerula ponti

145 Argo, quae saxis non est elisa, quod ultro est

146 praetermissa manu Junonis, Jasona quando

147 diva potens caeli miro servavit amore.

148 Forte duo scopuli adparent cum veneris illuc :

149 occupat hic caelum sublimi vertice nigris

150 nubibus obtecto ; rubri non ardor ab aethri

151 triste cacumen habet, nihil hic aestate sereni,

152 autumnoque die candentis ; scandere quem fas

92

153 non ulli est hominum : medio specus aestuat antro.

154 Hinc procul o fragilem, juvenes, inhibete carinam,

155 et prohibete ratem saxis haerere malignis.

156 Hic est Scylla rapax, fremitu quae verberat aequor,

157 monstrum immane ferox, cui stant capita atra frementi

158 sex numero, atque pedes bisseni, et faucibus atris

159 impia letifero mortis foedata veneno

160 ora sonant triplici ter dentis acumine densi.

161 Eminet ex antro taetri pars maxima monstri,

162 et capita aethereas ostentat Scylla sub auras.

163 Delphinis, canibusque gemunt femora hispida vasto

164 latratu. Illa viros puppi detraxit Ulyssis,

165 et gaudere potest tranat qui impune Charybdin,

166 parte alia adsurgit scopulis quae tristis adesis

167 fronde sub horrenti vomitans fluctusque sonantes,

168 absorbensque iterum ; ter ad aethera murmurat unda,

169 ter cadit in praeceps, vastoque remugit in antro :

170 haec fugienda tibi." Tum sic Pandulphius heros :

171 "Omnia sunt animo, Genitor, haec cognita nostro,

172 quo fugienda modo Scylla est, atque atra Charybdis.

173 Verum illud, quod tu memoras, quod Jasona Juno

174 juverit auxilio, scopulis ne verteret illis ;

175 non ita me docuit senior jam forte Carinus.

176 Noverat ille situs terrarum : retulit ille

177 Euxini solas Graios adnasse per undas,

178 quique Propontis eos alienis intulit oris."

179 Vix ea, cum Zephyrus ridenti reddidit ore :

180 "Non novit senior, memoras quem forte, Carinus,

181 dum fugit Aesonides abducta sponte puella

182 magnanimi regis faciles mortalibus Aetae

183 quod metuens portus, et avaras praeterit oras,

184 atque ideo primum juvenes venere per Istrum

185 innumeri jam tum ; qui postquam deesse videbant

186 undas remigio, sublatam fortibus Argo

187 imposuere humeris, et quae portaverat ipsos

188 portavere ratem, donec posuere reposto

189 in pelago, hinc remis Tyrrhenum vecta per altum.

190 Nec te Maeonii vatis memorabile carmen,

191 nec te musa latet. Circe cum instruxit Ulyssem,

192 inquit ea haec Ithaco cum jam migrare pararet :

193 Scylla tibi fugienda, viros quae puppe revulsos

194 obruit, aequoreasque furens jubet ire sub undas.

195 Sola autem incolumis superavit caerula ponti

196 Argo, quae saxis non est elisa, quod ultro est

197 praetermissa manu Junonis, Jasona quando

198 diva potens caeli miro servavit amore.

199 Haec Ithaco Circe jam jam memorabat eunti.

200 Non igitur senior referebat vera Carinus,

201 qui nunc peccati poenam luit improbus omnem.

202 Et quoniam, ut narras, vidisti forte Carinum,

203 nunc referam casus mutati corporis omnes.

204 Est locus Eridanum juxta, piscosa secundum

205 stagna, Padusaeos resonant ubi flumina cygnos.

206 Hic dum forte senex curvos adservat asellos

207 Mercurium latis ipsum non vidit in arvis.

208 Viderat ille quidem, sed non agnorat eumdem

93

209 saepe deum ad se se venientem, ac magna ferentem

210 munera, si Maia genitum pius ille salutet.

211 Verum alio mentem diviserat, atque palustri

212 culmine saepe latens pecus omne ad tecta reducit

213 immemor ipse dei, nullum cui reddat honorem.

214 Non tulit ulterius peperit quem Maia Tonanti :

215 "Munera quandoquidem non vis mea, dixit, habebis

216 haec tibi, quae totos memorent tua facta per annos ;

217 amnibus herbosis, stagnoque querere loquaci ;

218 guttura quae tibi sunt, eadem remanere jubemus,

219 idem oculi rubeant, eadem stet vocis imago ;

220 spinaque, quam prato posuisti saepe virenti,

221 sit viridis, dorso quae dividat alta natanti

222 flumina ; rana loquax sub aqua quacumque recumbas."

223 Sic effatus, aqua Lethaei fontis inertem

224 sparsit, et elata percussit tempora virga.

225 Ille virum exuere incipiens, sine mente, sine arte,

226 ingenio fretus, limosis desilit undis,

227 turbavitque lacus, sonituque exterritus imo

228 delituit stagno. Talis fuit exitus illi

229 pastori eximio quondam, si nosse liceret

230 Mercurium, et saevas Superum non temnere laudes.

231 Sed nec dignus erat, de quo tot verba referrem,

232 dum cupis auxilio Italiam contingere nostro.

233 Nec moror ulterius flatus spirare secundos ;

234 Phegea jamque voca socium, navisque magistrum,

235 et conscende meis confisus viribus aequor."

236 Talibus auditis gaudet Pandulphius heros,

237 adtollitque animos bellorum incensus amore.

238 Ecce autem Phegeus subducta ut forte carina

239 utre ferens ventos, quibus ipse per aequora ferri

240 posset, si norit factum Taraconia puppes :

241 flamina puppe ligat ; clausos vehit aequore ventos.

242 Tum bonus Ausonides : "Age dic, sanctissima nympha,

243 nympha animo certe dudum gratissima nostro,

244 per tibi siquid amor meus in te dulce relinquet,

245 oro, animi miserere mei ; dic, optima virgo,

246 qua virtute feros Italis a finibus hostes

247 pellere, et audaces possim devincere Celtas.

248 Nam neque me frustra Genitor tua limina jussit

249 adventare, dares ut tu praecepta, nec ipsis

250 deficeres fatis, sed sancta oracla referres.

251 Consiliis opus est nunc demum ; vincere Celtas

252 si Fortuna jubet, jam nunc da morte vel atra

253 occiduis periisse vadis, precor, optima Virgo,

254 defensorem Italae per magna pericula gentis,

255 victorem Alphonsi quondam. Mors illa beata est,

256 quae cum laude venit. Turpem ne ego vivere vitam,

257 atque oculis spectare diem cupiam inde fugatus,

258 unde ferum validis dejeci viribus hostem ?

259 Absit ut iste foror : potius mihi nigra videnda

260 Tartara sint iterum ; potius terraeque recessus,

261 Oceanumque deum videam, Tethynque parentes,

262 aut maneam vestris in sedibus." Haec ita fato

263 rettulit ipsa viro Zephyri Psychela Virgo :

264 "Nulla viro forti dura est via ; nulla volenti,

94

265 si modo recta velit, res est infecta : quid autem

266 Alphonsum dubitas Italis avertere terris,

267 id vero dubitare nefas. Vix ille tuorum

268 oppida Tuscorum capiens non multa, laborem

269 incassum victor praemissis traxerit armis,

270 praeter Arimineam cum te Pater almus ad urbem

271 vexerit ; ille dolos Divum cum norit, et acri

272 terga parare fuga, et solitas volet ire per undas."

273 Talibus auditis gaudet Pandulphius heros,

274 conscenditque levem Zephyro spirante carinam.

275 "Nympha vale, memori quam pectore semper amabo,

276 semper honore sequar : nostras tua fama per urbes

277 et decus, et nomen cunctis vulgabitur horis."

278 Dixerat, avulsaque volat per vasta carina

279 aequora, nec ventos audit spirare frementes.

280 Solus in Eoos pandebat flamina tractus

281 Hesperides Zephyrus : neque enim Jovis ales ab alto

282 aethere se mittens, clausis cum devolat alis,

283 tantum aperit caeli divisis aeris auris,

284 quantum puppis aquae vento secat acta secundo.

285 Miratur silvas Pandulphus abire virentes,

286 miratur tremulos Zephyro subsidere fluctus,

287 miratur campos liquidarum laetus aquarum,

288 nec minus aetherei tractus suspectat Olympi.

289 Omnis ab adspectu tellus abscesserat, altum

290 spectabat pontum, et lati spatia undique caeli.

291 Fallit et ipse viam vario sermone, diuque

292 narrat inauditi multis miracula Ditis,

293 nunc referens comiti Tityon telluris alumnum,

294 jugera tota novem vasto qui ventre premebat ;

295 Sisyphon Aeoliden, et Tantalon, ancipitique

296 membra rota versi ad vacuas Ixionis auras,

297 Herculis et magni simulacrum grande ; sed hujus

298 umbra stat infernis in sedibus, aethera at ipse

299 calcat, et aeterni Patris se coetibus addit

300 connubiis Hebes laetus florentis. Ibi alta

301 talibus Oceani linquens dux ipse fluenta,

302 Atlantis celsi cernit caput, unde solutae

303 sole nives tandem barba liquuntur ab uda.

304 Jam terras, mediumque fretum, Maurusiaque arva,

305 Hesperiasque domos, montes, camposque videbat.

306 Tum vero laetam tollunt ad sidera mentem

307 gaudia, ut Ausonii sperans tellure potiri

308 cernit utrumque latus terrarum, et litora noti

309 aequoris : Hadriacum subiit mare, dulciaque arva,

310 et patriae sedes, campi, collesque beati.

311 Interea pavidos Pherinas invadit Etruscos

312 filius Alphonsi Regis, clarissima proles,

313 Lydorumque domos igni, ferroque superbus

314 exscindit primo ingressu, civesque trucidat,

315 terrorem incutiens aliis, Tyrrhenaque forti

316 oppida capta manu fumantia culmine ab alto

317 aequat humo. Sed ubi jam jam Foliana lacessit

318 moenia terribili sonitu, subitoque tumultu,

319 Lydorum gens omnis eo confluxerat arctas

320 tutari fauces, hostemque avertere caris

95

321 finibus. Instabant ergo Celtae, atque superbi

322 Lydorum contra populi, Tyrrhena juventus.

323 Agmina Celtarum Tuscis occurrere turmis

324 praecipitant, ipsumque vocant in bella superbum

325 Estora magnanimum, campis qui se inscius aequis

326 credit, ubi totas amisit perditus alas ;

327 undique enim positis medium cinxere catervis.

328 Terribili insultu fugit tamen ipse ; sed omnes

329 amissi bello comites : ipse aeger inermes

330 effugit ad socios, Tyrrhenorumque phalangas.

331 Tum vero Celtis animum decus extulit ingens,

332 arrectaeque ducum mentes ad laudis honorem.

333 Tum Foliana petunt turbatis moenia Lydis :

334 jussi equites Pherinanta sequi : pedes omnis Etruscos

335 primus adit, magnumque trahunt in proelia martem,

336 exercentque iras furiis, dulcique favore.

337 At miseri summo pendentes aggere Lydi

338 despectant imis venientem vallibus hostem.

339 Illi autem contra suspectant turribus altis

340 adstantes Tuscos, turbataque pectora primo

341 Marte vident, caelumque vagis clamoribus implent.

342 Nunc trepidos, segnesque vocant, qui moenia clausis

343 adservent miseri portis ; non inde futurum

344 auxilio obsessis Sismundum : dedere malint

345 sponte sua sese, miseram quam degere vitam

346 navibus, extremum poenae genus : omnia demum

347 ante oculos habeant sociorum. Nec minus illi

348 contra autem dictis incessunt fortibus ; hosti

349 eventum belli talem fore, qualia circum

350 moenia gesta diu Populonia bella superbis

351 Hesperiae populis ; Italis nec deesse potentes

352 ductores, quae terra viros invicta superbos

353 extulerit, Curiosque graves, fortesque Camillos.

354 Talibus Hesperidae, atque Itali contendere dictis.

355 Verum ubi nil agitur dictis, pugna atra furentum

356 exoritur longe juvenum : tuba rauca canorum

357 utque dedit sonitum, crepuitque per aethera clangor,

358 tum vero incumbunt omnes, murisque propinquant

359 et Celtae, et nati permixto sanguine Iberi.

360 Contra autem magno Tyrrhena favore resistunt

361 agmina ; utrimque quidem pauci, sed marte probati,

362 jam labente die sumptis cecidere sub armis.

363 Prima dies parva defecit caede superbos

364 amborum populos aequo discrimine pugnae.

365 Postera ut orta dies, Pherinas ingentia jussit

366 muniri ad subitas lapidum tormenta ruinas.

367 Tum strepita ingenti revoluto machina saxo

368 intonat aere gravi, vastoque remugit olympo,

369 adstantesque viros summis pro turribus ingens

370 agmen agit secum vasta cum strage ruina ;

371 quo casu defessi animi, ceciditque viris spes

372 omnibus Ausoniis : vires audacia Celtis

373 addidit : erumpunt magno clamore cohortes

374 protinus, ardentesque volant, nec tela, nec ulla

375 pugna morata viros : adeo mens omnibus una,

376 unus amor laudum, dulcesque ante ora triumphi

96

377 sperati numquam tantorum ardore favorum.

378 Obtruncare viros, urbemque incendere flammis

379 omnibus est animus, fortunaque suscitat arma.

380 Ergo animis superant ingentibus omnia contra

381 tela Italum instantes, jaculisque a moenibus altis

382 deturbare parant Lydos ; contra ocius illi

383 missilibus crebris, vastisque molaribus urgent

384 moenibus haerentes, scalasque ad tecta ferentes.

385 Hic Mars vociferans summis a moenibus ; "O gens

386 Lydorum, quondam saxis contenta jugosis

387 ponere tuta loco non unis moenia muris ;

388 gentis Tyrrhenae custodes, semper amore

389 libertatis opus, Martis laudemque secuti,

390 cedite ne Celtis pugna ; queis pectus inermum

391 Non ferrum, non saxa gerit, totidemque cruoris

392 effusae tacto manant de corpore guttae.

393 Non Alphonsus enim pugnat, sed filius aevi

394 inscius, et primis vinci qui possit ab annis."

395 Sic effatus, ovans muris se misit ab altis,

396 pugnantique viro similis tonat horridus armis

397 in medios Celtas, et duros agmine Iberos

398 terribili inrumpens, multis et funera dextra

399 mittit, et apprenso juvenem Pherinanta lacerto

400 arripiens, longe fossis amovit ab altis ;

401 atque ibi summa dies olli cum laude fuisset,

402 ni manibus juvenem tenuisset Pallas amicis,

403 quae fratrem adversa venientem reppulit hasta :

404 et quacumque tulit gressum Tritonia Virgo

405 cessantes subito revocans in bella, timore

406 quos cessare videt dictis instigat amaris :

407 "Non hic dux Italum, non hic Pandulphius heros,

408 nec differre minas tempus : nunc fortibus armis

409 est opus, atque animo praestanti, et viribus illis,

410 queis Getula manu cepistis moenia forti.

411 Nunc ruite, et conferte manus ; timor absit Iberis

412 Ausonios contra paucos." Sic fata reliquit

413 accensos ira populos, Celtasque furentes.

414 Illi autem denso concurrunt agmine ad altos

415 infensi muros. Alphonsi maxima proles

416 Euneon ante alios praemittit : at ille volanti

417 exsuperat cursu fossas ; cui Lydius Atreus

418 saxum ingens dextri muro demittit ab alto.

419 Ille quidem contra spirans immane, nec hostes,

420 nec mortem curans, muros dum prendere tentat,

421 occidit immanis collisus pondere saxi :

422 crura, femurque lapis divulsis ossibus ingens

423 obruit, inque pudens solvit compagibus alvum.

424 Ille tamen fusus, mediaque supinus arena

425 ad socios dextram tendens orabat, acerbi

426 sorte dolens linqui, atque animo indignatus iniquo.

427 Non tamen idcirco cessabat maximus Atreus

428 vulnera crebra ferens, truncumque adfixit arena

429 semianimi juvenis ; tum viscera rupta fluebant

430 aggere de summo in fossas, tenebraeque natantes

431 demersere oculos. Sed non melioribus Atreus

432 auspiciis in bella furens certabat ; adunco

97

433 quandoquidem ferro raptum detraxit Orontes

434 praecipitem, et lacero signantem moenia vultu.

435 Morte viri turbata manus Tyrrhena ; vicissim

436 inque viros nunc tela manu, nunc saxa rotabant,

437 hortanturque suos quisque, et clamore supremo

438 una unis fremuere animis, hostemque propinquum

439 pulsant, et medium duris hastilibus urgent.

440 Illi fixa manus clypeo est ; singultibus ille

441 ilia crebra ferit ; nulli sine sanguine Iberi.

442 Praecipui, ignavique cadunt ; discrimina nulla

443 virtutisque, metusque ; virum densa omnia tela

444 digna, indigna premunt ; telo tum simplice nemo

445 oppetit ; ater abit per multa foramina sanguis.

446 "Haec promissa, duces, magno solvenda parenti,

447 haec est illa fides, quam me ductore dedistis

448 Alphonso genitori ? Utinam bello ipse veniret,

449 spectaretque viros, procerum tot lecta suorum

450 agmina, cessantes, retroque timore ruentes !

451 Quae vos segnities tardat ? Spes nulla salutis

452 Ausoniis. Pugnate brevi, qui tempore longo

453 victores teneatis agros, et rura beata

454 devictae Italiae vobis. An praemia parva

455 pro subito sudore virum reddenda putatis ?

456 Eia agite, et mecum vasta quassate ruina

457 moenia : non numero vincunt, non viribus hostes."

458 Dixit ; et ad muros cursu volat impiger acri,

459 adstantemque Gyan muro, durumque minantem,

460 mittentemque sudes ferro rapit asper adunco,

461 detraxitque virum magna cum parte revulsa

462 murorum ingenti sonitu, Tuscumque jacentem

463 occupat, atque genu pressum terrae adplicat, ensem

464 fulmineum extollens dextra, elatumque retorquens,

465 quo ferus increpitans jugulum simul haurit apertum.

466 Ille volutus humi taetros vomit ore cruores.

467 Tum quoque terribili sonitu, subitoque fragore

468 saxea flammifero moles emissa camino

469 impulit adversos titubantia moenia muros.

470 Inde aliud saxum, bisseni tollere frustra

471 quod cupiant homines, labefactis machina muris

472 protulit aere gravi, vastoque remugit olympo :

473 quo pulsu dejecta solo fumantia multo

474 pulvere lapsa cadunt turbatis moenia Lydis.

475 Ut Celtae faciles aditus videre, furentes,

476 urgentes sese muros penetrare diremptos

477 certatim instabant densi, magnumque fremebant,

478 quos nec parva manus Lydum prohibere petito,

479 nec removere loco quibant : per tecta, per aedes

480 undique diffugiunt ; hostes potiuntur et urbe

481 et victis bello Tuscis, multosque trucidant

482 praecipuos : multi ad naves, captiva juventus,

483 evincti post terga manus mittuntur ; ubique

484 clamor, ubique graves gemitus in corde resultant

485 adflicto miseris : duplicantur vota, precesque,

486 et lamenta virum vacuas volvuntur ad auras :

487 desperant alii, graviterque infanda rogatos

488 incusant sine more deos. Quae talia postquam

98

489 accepere alii vario sermone Latini,

490 ingenti tremuere metu, quos pontus et infra

491 et supra inspecto circumsonat Appennino.

492 Tantus ubique timor, tantam se fama ferebat

493 cuncta per ora virum ! Multi petere alta canebant

494 ecce Fluentinos Celtas jam moenia muros ;

495 hi Graias toto jurabant agmine Pisas,

496 Flaminias alii memorabant currere ad oras.

497 Hic Pherinas postquam muros ingressus Etruscum,

498 vulnera curari quicumque est saucius ultro

499 imperat, exsequiasque viris Mavorte caducis

500 impensa ingenti vanum concessit honorem

501 laetus, et ingenti mentem dulcedine tactus.

502 Nec minus Alphonso legatos mittit, Etruscum

503 qui cladem, et miseri declarent funera vulgi,

504 atque aditus Celtis primae regionis apertos.

505 Exin bella ferat cui primum, quam prius urbem

506 obsideat, quae jussa Patris mandata capessat.

507 Olli Parthenopen, optataque regna petebant.

508 Nati oratores magnam Genitoris ad aulam

509 ut venere, jubet trepidos mandata referre

510 rex Alphonsus, et haec : "Quid me natusque, ducesque

511 sollicitant ? Quae bella gerant, quae prima coronent

512 moenia Marte sciunt ; neque enim dubitare licebat,

513 hinc ego digressis quaenam praecepta dedissem,

514 hostili in terra quos hibernare jubebam,

515 et jubeo ; quamquam viridem decussit honorem

516 arboribus Boreas, autumno et bruma relicto

517 succedat non tarda licet ; quae moenia victu

518 fertiliora vident, capiant. Haec jussa parentis,

519 haec sunt, quae nati caras referatis ad aures."

520 Talibus attoniti dictis, regisque timore

521 legati redeunt, Pherinantaque talibus implent.

522 Laetior ille duces in coetum convocat ultro,

523 adfaturque viros tumulo sublimis ab alto.

524 "Quae mandata Patris, proceres, quae certa voluntas

525 est, audire placet : mentes advertite, dicam.

526 Ipse jubet patrias ne quis secedat ad oras,

527 sed cuncti hiberno campis tendamus Etruscis.

528 Nec jam dura mei videantur et aspra parentis

529 jussa, viri : veterum sinitis si facta virorum

530 censeri, Italiam Poenus tria lustra vel annum

531 sole repercussum ferro vastavit, et igni :

532 nunc Poeni sane nobis dant magna tributa,

533 atque Italum gentes multae, Lucanaque tellus,

534 Campanique duces, atque Apula regna, et Iberis

535 omnia sunt magnis loca debita Marte trophaeis,

536 qua tepet Oceani, qua caerula Tethyos ora.

537 Quod superest Latii facile est domuisse tyrannis

538 Hesperiae antiquis. Primum Tyrrhena gerenda

539 bella quidem nobis, quod nos tellure, fretoque,

540 auxilio duplici, miseros vastamus Etruscos.

541 Sunt contra, Ligurumque manus, Insubriaque arma.

542 At Veneti contra, quae gens dirissima multi

543 argenti atqae auri, nobis sunt undique magno

544 auxilio, Hadriacumque tegunt jam classibus aequor.

99

545 Ni parere velint, certum est aequare tepenti

546 moenia adusta solo." Sic fatus, ab aggere summo

547 millibus innumeris stipatus cessit, et oras

548 vicinas populatus, agros, Castellaque vastat

549 proxima, queis nec honos magnus, nec nomen, ubique

550 diripit, incenditque domos, durosque trucidat

551 agricolas. Alto genitor quum celsus Olympo

552 Jupiter aeterno despexit lumine terras,

553 mortalesque virum miseratus corde labores,

554 Junonem adloquitur , dictisque haec mandat amicis.

555 "Heu quantam stragem populis molitur Etruscis

556 filius Alphonsi Pherinas ! Quae funera mittit

557 omnibus ! Olli autem quod non duce proelia forti

558 prisca gerunt, nullo vicunt certamine Celtas.

559 Ipsi sacra mihi primi fecere, nec horum

560 majores pietas divorum fugit : Iberis

561 contra autem sanctum nihil est, nec honore Sacerdos

562 ullus inesse solet propter tam dira virorum

563 pectora ; Pontifices imponere navibus ausos,

564 remige ne patrio sese dignentur , et ipsa

565 scis, et saepe doles : adeo gens improba, Divum

566 immemor, exsultans furiis bacchatur iniquis,

567 sanguinis humani cupiens haurire quod usquam est.

568 Fallet eos certe mea nunc sententia ; quando

569 stat Superis servare pios, nec inania frustra

570 vota precesque volant superas emissa sub auras :

571 audit enim genitor Divum quaecumque precantur.

572 Quare age, et aeream demitte e nubibus Irim

573 indutam varios caelesti veste colores.

574 Aeoliam petat illa tuam, saxoque sedenti

575 Hippotade mea jussa ferat, qui carcere ventos,

576 et duris frenat vasta sub mole catenis.

577 Dic Austrum, Boreamque premat, contraque furentem

578 Euron, et Eoos contraria flamina ventos :

579 at Zephyrum dura solum non claudat in aula ;

580 hoc opus est nobis ; illum terraque marique

581 insultare sinat." Contra cui maxima conjux :

582 "Mitto equidem variam mediis de nubibus Irim ;

583 sed me causa latet, quare cum cetera jussis

584 flamina clausa tuis patrio teneantur in antro,

585 quid Zephyrum dura jubeas emittier aula.

586 Odisti unde alios tantum quid denique ventos ?"

587 Huic contra placido respondit Jupiter ore.

588 "Ipse ego nec ventos odi, pulcherrima conjux,

589 nec Zephyrum foveo plus quam Boreamque, Notumque ;

590 sed nobis Zephyris ad quod molimur amicis

591 est opus ; abde tuo mea nunc sub pectore dicta.

592 Rem minime ignotam referam tibi. Maximus armis

593 dux Pandulphiades Hispanas dividit undas

594 puppe quidem parva, magno sed pondere onusta.

595 Hanc Zephyri auxilio longis dissolvit ab oris

596 Oceani ; hac victor Tyrrhena per aequora vectus

597 avertet saevos Lydorum a litore Iberos."

598 Talibus auditis gaudet Saturnia Juno,

599 Aeoliamque Irim caelo dea mittit ab alto.

600 Illa volans summo defertur ab aethere, et imas

100

601 ventorum ad terras celerem se mittit, et ipsi

602 jussa refert regi, qui jam parere parabat.

LIBER VNDECIMVS

H_11 v.1 Navigat interea notas Pandulphius undas,

2 jam patrias Sismundus aquas, Genuamque propinquam

3 optat adire animus, noctemque, diemque secundo

4 findit iter liquidum Zephyro ; tum prospicit urbem

5 turrigeram, et laetis conclusam collibus. Ecce,

6 ecce autem Celtae, crebris qui forte rapinis

7 Tyrrhenum infestant, multis cum navibus adsunt.

8 Tum Phegeus ventos, quos utre ferebat in altum

9 spirantes solvit velum ; tunc ocior omni

10 turbine fertur aquas scindens, undasque refluxas.

11 Quae tremulos celeri superavit ut agmine fluctus,

12 intravit laetam fortis Pandulphius urbem,

13 barbaricumque aliquid populos sermone frementes

14 ingreditur, speciem cujus mirantur : at ille

15 qui sit adhuc nulli patitur se noscere, donec

16 praetentatque animos, et se praesentit amari,

17 optarique, quod est, vivum fore. Patribus ipse

18 sese aperit demum. Stupuit canusque senatus,

19 miratique animo cives, laetamque per urbem

20 ipsi epulis, genioque vacant, dulcique Lyaeo

21 indulgere jubent : illum mirantur, et illum

22 circumstant, reducemque virum gratantur, honore

23 accumulant quem praecipuo, quem denique donant

24 muneribus magnis. Bis centum dantur equorum

25 corpora lecta duci, comitesque, ducesque, viarum

26 experti bello juvenes. Jamque urbe relicta

27 montosas Ligurum laetus penetraverat oras,

28 Insubrumque domos, Ticinaque rura tenebat.

29 Inde Padum supra sub te, Apennine, tuoque

30 vertice laetus iter tenuit, Parmamque frementem

31 Martis amore perit ; priscos cui Roma Quirites

32 transcripsit magno genitos Mavorte, genusque

33 immortale virum, quos fas non vincere bello.

34 Cassius hinc vates, hinc Cassius inclytus armis,

35 atque alii proceres ; quorum fortissimus ardens

36 fulmen Otho belli non vanis Tertius armis.

37 Hinc genus egregii cives, Romana juventus,

38 procedunt regi per latos obvia campos

39 agmina, Pandulphumque vocant, ipsumque coronant

40 quisque suo demissi ab equo ; quos ille libenti

41 accipiens animo dulci compellit amore.

42 "O veterum gens prisca virum, quam mente benigna

43 accipio, videoque meos antiqua Quirites

44 nomina ? Arimineis mixtos genus ! Una propago est

45 Romulidas sortita Patres, quos sanguine ab uno

46 scindere se veterum nos scimus origine avorum.

101

47 Quare agite antiquum, Proceres, renovemus amorem."

48 Inde petit Mutinam ; patrias hinc laetus et urbes,

49 Flaminiasque domos, et regna paterna revisit.

50 Quae fama ut pavidas Celtarum venit ad aures,

51 obstupuere metu ingenti : pars credere famae

52 indignata negat secum ; pars illius artes,

53 insidiasque timet ; partem fortuna Latini

54 nominis externos contra non aequa fatigat.

55 Ast Italos laeta demulcent gaudia mente,

56 e Latio innumeris nam jam venere catervis.

57 Ac velut Oceano veniens Gradivus ab alto

58 Thracas adit placitas rediens jam victor ad oras ;

59 sic Pandulphiades patria Sismundus in urbe

60 ingentes animos adtollit, et impiger ardet ;

61 ardet enim, patriasque cupit jam linquere terras,

62 Apennine, tuum caput ascensurus, et arces

63 aerias, campisque iterum se reddere Etruscis ;

64 incensumque ultro magni Mavortis amore

65 instigant Itali studiis, et voce faventes.

66 "O decus Ausoniae, magnorum ductor Etruscum,

67 nunc opus invidia est ; nunc te tua dextera demum

68 antiquis praeponat avis : invicte Latini

69 nominis ultor ades ; te nunc ostende, nec ultra

70 tende moras ; in te certae spes vera salutis,

71 omnis honos Latii Sismundo restat in uno.

72 Te super omne decus ; de te fas discere virtus

73 quanta sit, et justo possint qui vincere bello.

74 Nunc veris certare odiis, nunc arma licebit

75 scilicet, et votis optata capessere bella.

76 En portenta mali jam nunc dant signa futuri ;

77 numquam alias spissum tanti caligine vidi

78 aera, numquam aliis tanto se opponere nixu

79 defectusque polo Solis, Lunaeque recursus.

80 Nunc aliquid magnum caelo molitur in alto

81 Jupiter : ipse vides promittere magna cometas

82 funera. Nulla fides hominum surgente tumultu.

83 Quod restat Latio, veniunt in foedera reges

84 externi, Ausoniasque audent sibi poscere terras.

85 Tali Roma malo, tali concussa ruina

86 Italia est, ni bella capis, ni proelia misces,

87 ni ruis in Celtas, et saevos agmine Iberos."

88 Talibus Italiae proceres de rebus agebant ;

89 quos inter dictis loquitur dux magnus amicis.

90 "O commune genus Latiae telluris alumni,

91 magnanimi Ausonii, quasi me non ante volentem

92 sponte mea Alphonsum contra bellare, rogatis ?

93 Ne vero, ne tanta animis ignavia surgat

94 ullius, ut dubitent Sismundum proelia contra

95 invitum expertis Celtarum obstare periclis,

96 quos vici, quos magna virum tot millia fudi.

97 Haud ita pulsa loco nostra est fortuna priori ;

98 non sum adeo ignarus bellorum, et martis Iberi.

99 Impubis pueri turmas spectemus equestres,

100 spectemus simul et campo certemus aperto.

101 Nec timeo Alphonsi furias, et inania verba,

102 quae Celtis sine more volant. Nos arma movemus,

102

103 verba serunt illi, quae vos jam ponite laeti,

104 et bellum cuncti votis optate secundis.

105 Infidis negat altus opem, nec Jupiter audit

106 vota nefanda virum. Testis sit Troja, soluto

107 foedere quae telo magnos violavit Achivos

108 Pandarea misso dextra, cornuque sonanti.

109 Illum ipsum, qui tela manu , qui foedera solvit,

110 Tydides curru defudit victor ab alto.

111 Quare agite, o socii, restat quod rebus agendis,

112 procurate citi ; neque enim mora longa ferendi

113 auxilii patitur miseris requiescere Lydis."

114 Sic ait : ast Itali laeto fremuere tumultu.

115 Extemplo omnis eum ductorem deligit uno

116 adsensu Italia, et cunctas dat habere catervas.

117 Quae fama ut pavidas Celtarum venit ad aures,

118 mittit Arimineam lectos Alphonsus ad urbem

119 legatos, qui dona ferant, pacemque refecto

120 foedere qui firment ; Latio fatalia dicant

121 sceptra externa deum deberi numine ; quando

122 principio reges Janum Latium omne tremebat,

123 Saturnumque senem ; Diomedis ut Appula regna

124 imperio Graii multos regnata per annos,

125 Aeneamque, genus divum, tenuisse Lavini

126 moenia ; ut Albani Trojano ab sanguine reges

127 corrigerent duros antiqua ab origine agrestes.

128 Romam a principio fundatam Regibus Urbem,

129 Atque ubi consulibus multis divisa fuisset,

130 in se versa ruat sua mox per viscera ferro

131 exacto, donec Trojani ad Caesaris unum

132 venerit imperium, Tuscos, inimicaque regum

133 nomina desereret : moneat Mezentius ipsum

134 urbis Agellinae pulsus de sede ; nec umquam

135 Alphonsum credat reges odisse Latinos,

136 nec bellasse, nisi magnis ut regibus hostes

137 exscindat, Latiumque potens in pace reponat.

138 Nec dubitare quidem, cupiat si foedera Lydis

139 jungere, in ultoris bellum caput ingerat omne ;

140 sed per magna deum, terras quibus ipse Latinas

141 auspicibus teneat, testari numina, numquam

142 hoc animo in reges, nec mente fuisse Latinos.

143 Verum illud, quod forte magis mirabile magno

144 Sismundo videatur, eum coluisse, suique

145 regnorum partem magnam dare velle, ducemque

146 Ausonidum contra Teucros, Byzantia qui nunc

147 obsidione premant jam quassis moenia muris,

148 mittere, et Italiam superaris reddere Teucris.

149 Talia dicta ferunt Pandulpho, atque ordine pandunt

150 omnia : legatis cum sic fortissimus heros :

151 "Ite, redite citi, ductorique haec mea vestro

152 dicta referte. Genus Latii servile, quod ille

153 regibus externis portendi censet, id omne

154 Celtarum regi nutu Jovis esse negatum :

155 proinde nihil speret deberi jam sibi ; verum

156 esse aliam in Fatis seriem, qua Barbarus omnis

157 cedat ab Italia, nec post arma ulla resumat :

158 nec Romana prius patria cecidisse ruina

103

159 imperia, extremis Celtas quam fuderit oris

160 consul, et infensos bello superarit Iberos.

161 Nec censere quidem Tuscos fore regibus hostes,

162 sed crudos pronosque manu contra ire tyrannos.

163 Quod vero nobis inimicam exstinguere gentem

164 apparet ; id quondam non est mihi visus apertis

165 velle parare dolis, fidum cum me improbus ipsum

166 excipit insidiis, et multa fraude Biaon.

167 Ille inimicus enim mihi plus quim tartaro et ipsi

168 pectore qui celet, numquam quod et ore revelet.

169 Quod Teucros, Asiamque velit me mittere contra,

170 ibo ego sponte mea cum primum cana soluto

171 bruma gelu totas fluviorum oppleverit undas.

172 Interea Ausonia Celtas arcere superba

173 experiar, dirisque minus me fidere Iberis.

174 Ille nefarius est, immanis, et impius, ipsum

175 quisquis amat bellum, populariaque excitat arma :

176 verum defensat Patriam quicumque labantem,

177 oppressamque malis, hic fortis, et aequus, et insons.

178 Haec, oratores, regi responsa, referte

179 Alphonso, ne vana terat dehinc tempora : pergat,

180 pergat, et Ausonios bellis petat usque nefandis,

181 quos equidem, nec plura minor, defendere certum est."

182 Talia fatus, adhuc aliquid tentare volentes,

183 maerentesque animo Celtas, vanumque precantes

184 liquit, et arce sui sese dux ipse locavit.

185 Olli autem maesto demissi lumina vultu

186 multa diu inter se fati, variumque locuti,

187 deveniunt tandem regis pugnacis ad aulam,

188 et responsa ducis Pandulphi, ac dicta superbi

189 ordine quaeque suo referunt, pacemque reportant

190 infectam. Doluit furiis accensus, et ira

191 Rex ferus, infrendensque minas, et inania verba

192 vertice concusso labefacta mente profudit.

193 Tunc equitem, peditemque parat, quibus augeat omnem

194 Celtarum numerum ; tunc aspera navibus implet

195 aequora, Pisanam quibus est venturus ad urbem.

196 Ipse autem Italiae decus, auxiliumque cadentis

197 dux Pandulphiades, sacris de more solutis

198 Gradivo, atque aliis pius immortalibus, urbem

199 vestit Arimineam florentibus ordine sertis.

200 Haud secus ac Lycia rediit cum laetus Apollo,

201 circumstant pictis Agathyrsa coloribus illum

202 agmina ; Thebani ceu candida colla Lyaei

203 umbrant, atque hederae patrio de more coronant ;

204 tantus amor cunctis victoris et ora tuendi

205 Pandulphi, et vultus claros ; et verba loquentis

206 non audire semel sat erat : mens omnibus unum

207 una oculis spectare ducem : tum nocte vel atra

208 Ipse subit mentes, et pectora laeta subintrat.

209 Omnibus ipse locis occurrit ut almus Osyris,

210 exercetque viros inventus, et alta resultant

211 flumina cornigeri septem felicia Nili :

212 "Haud aliter gens prisca virum, Latiique juventus

213 ad reducem plaudunt vario certamine regem.

214 Hic alii subito renovant thoracas ahenos,

104

215 loricasque graves, clypeos, cristasque comantes.

216 His ocreae duras includunt undique suras,

217 lucentesque viros juvat adspectare ; nec umquam

218 laetior Ausoniae numerus tulit arma superbus.

219 Infrenant equites alii, phalerisque superbi

220 insternuntur equi ; tam spicula laevia bello,

221 ccutaque fida parant ; rauco tum buccina cantu

222 torpentes animos quondam excitat, atque canora

223 aere repente feri accendit Mavortis amorem.

224 Tessera tum signum bello venit una cruento.

225 Pars arcus, teretesque parant aptare sagittas ;

226 pars pedibus crudum peronem inducere nudis.

227 Non illos nati, fidae nec conjugis ignes,

228 nec maesti multi retinent pietate parentes ;

229 sed citius jusso saevos bacchantur in hostes,

230 praecipuique duces studio majore ferantur.

231 Quos ubi delegit multis a millibus omnes

232 egregios, tumulo sic est effatus ab alto :

233 "Magnanimi proceres expertae robora pubis,

234 eximii bello juvenes, si prisca recordor

235 proelia, si vires memini, si bella secunda

236 plurima gesta deo ; nunc nunc vos illius omnes

237 temporis admonitu demum mea dicta tenaci

238 figite mente, duces, nec vana pericla timete,

239 Celtarumque minas : quarum quae copia ? Quanta est ?

240 Ante oculos sunt, cuncta meos : scio iniqua precari

241 excidia Hispanos Italis ; quos verba serentes

242 di magni ! Quanti pendamus ? Verba sed ultra

243 perdite ne, socii : factis opus ; hic labor, hic stat

244 gloria, et hic magni magnae virtutis honores.

245 Fudimus Alphonsi Tyrrhenis agmina campis

246 plurima nos pauci : vinclis servatur ahenis

247 pars melior, validaeque manus ; sunt caesa virorum

248 corpora multorum : victi invictisque minantur

249 Celtae Italis, quos, summe Pater, quonam usque furentes,

250 Jupiter alte, feres ? Tibi nos, tibi sacra quotannis,

251 aeternumque tuis aris renovamus honorem,

252 nos ideo ut templis cogamur abire relictis,

253 ut putat Alphonsus, profugos, a sanguine natos

254 Trojano ? Ausonidas alienis quaerere terris

255 regna placet Superis ? Igitur Taracona petemus,

256 Hesperiasque domos, et prodigiosa priorum

257 litora, Geryonasque alios, armentaque prisca,

258 Amphitryoniades nostris quae vexerit oris,

259 fatalem praedam : Latium sic linquimus ; haec est

260 causa fugae : jam nunc video Pherinanta parentis

261 haeredem Alphonsi coepto concedere bello.

262 Quare agite o solitas, proceres, expendite vires,

263 bellorumque animos studio exercete vetusto.

264 Cornipedes nunc tempus equos versare tepenti

265 pulvere ; nunc humeros armis onerare decoris ;

266 nunc auri, argentique quod est conferre novandis

267 illicet exuviis. Communia barbara sunto

268 omnia, quae, socii, campis capiemus Etruscis

269 arma, et opes." Dixit : socios tum nomine laetos

270 quemque suo ipse vocans dimittit : at ocius illi

105

271 diversas secuere vias ; pars arma requirunt,

272 pars clypeos ; alii renovant thoracas, et enses ;

273 illos dura tegit galea, atque insigne comanti

274 vertice bina tegunt sublata cornua crista :

275 hos Hydrae facies, illos tegit atra Chimaera,

276 prima Leo, postrema Draco, media hirta capella,

277 ardentis vires ignis quae flabat anhelas

278 Bellerophontea cecidit cum denique dextra.

279 Illum cerva super conjuncta amplexa puella

280 cervinum caput est ; illam tremuisse videres,

281 attonitamque malis voto stupuisse paterno.

282 Nam memorant, ventos cum jam placaret Atrides ;

283 ut sua funesto lacerarit viscera ferro,

284 ut duce rapta dolis variis atque omnibus uso

285 sub Laertiada miserandis Aulida votis

286 iret, ut agna tremens balantis ab ubere matris,

287 quam ferus ablatam pleno detraxit ovili

288 pastor, et immitis magnam portavit in urbem.

289 Talis erat Virgo, talem se muta ferebat,

290 candida ut imposuit patriis vestigia castris.

291 Horruit adspectu miserandae Virginis heros,

292 proh scelus ! A vera longe pietate remotus.

293 Illa autem ignaro coram stetit obvia vultu

294 hostibus in mediis Priamo miseranda puella.

295 At pater hoste magis metuendus, ut ipse parentem

296 exuit, ut Troja posset, Phrygibusque potiri,

297 sanguine virgineo sceleratas imbuit aras.

298 Non tulit, ut fama est, positis Dictynna sagittis.

299 Namque ut saeva manu detexit tela Sacerdos,

300 infula temporibus postquam circumdata flavis,

301 flavaque purpureum duplicarunt ora calorem,

302 lucidaque aethereum micuerunt lumina solem,

303 supposita rapuit tenerum trans aethera cerva

304 hanc dea, quam faciens Nymphen, ipsius et altos

305 jussit adire choros, numeroque adjunxit, et aevum

306 immortale dedit silvis agitare profundis.

307 Virginis effigies ipsius, et ardua cervae

308 cornua caniciem pravi texere Seneuci

309 insignis lingua mordaci, informis ad unum :

310 cetera calvus erat ; foedi rubigine dentes,

311 lumine captus erat dextro, et cervice recurvi

312 ipse humeros supra caput ostentabat iniquos,

313 altera curva pedis claudus vestigia flexi ;

314 Pannoniumque senex furiis ardebat ephebum,

315 qui tamen aethereas sic est effatus ad auras

316 vociferans : "O magnanimum gens prisca virorum,

317 Ausonidae magni, quae vos dementia vano

318 Sismundo parere jubet ? Quae insania mentes

319 praecipitat ? Quis tantus adest furor omnibus, ut vos

320 unius imperio terras linquatis avitas,

321 antiquasque domos Alphonso praeda futuri

322 magna, viri ? Retinete gradus : si regna movent se,

323 ipse eat, adversumque vocans in proelia regem,

324 aut ipsum Pherinanta, alios sinant esse quietos.

325 Scilicet ut primo Latii potiatur honore,

326 indecores alii campis sternemur Etruscis ?

106

327 An nos, ut regnet, crudeli opponere leto

328 audeat, o miseri, toties ? Si fama moveret,

329 si pietas animum, nostri virtute superbus,

330 inque solens numquam vacuas tot civibus urbes

331 Hesperias tanta vastasset clade, nec arva

332 ossibus alberent primo Populonia bello.

333 Ipse suum jam tum pro caris corpus Etruscis

334 projicere optasset, fatumque in dulce ruisset.

335 Quod si quid magnum propriis tamen incipit armis,

336 non venit haec virtus patriae sine vulnere nostrae,

337 Italia et tanto curvata est pondere facti.

338 Quare, agite o, solum cuncti linquamus, et ipsum

339 vadentem, et frustra bellum crudele gerentem,

340 norit ut infelix quantum praestamus et ipsi.

341 Ille quidem nostro per magna labore superbus

342 ora virum fertur vario sermone loquentum :

343 nos autem nullo viles cumulamur honore,

344 obscuraeque animae, nulli, ignotique latemus

345 caedibus in mediis, quoties conteximus ipsum

346 avulsum cupidis de faucibus hostis ; ovantem

347 fama refert toties magnas fudisse catervas,

348 hostilesque manus : haec sunt, quae praemia reddit,

349 haec Pandulphiades pro magnis munera factis.

350 Praeterea si raptus honos, si gloria nulla

351 redditur ; insignes opibus Pandulphius heros,

352 divitiisque suos reddet, qui ne Arce, quod usquam est

353 auri, atque argenti, patria custodit, id inde

354 eximet, ut ditet proceres, sociosque Latinos.

355 Non ea libertas Italis, non illa laborum

356 praemia. Num satius fuerat servire tyranno

357 Hispano ? Aut extrema pati, quam perdere nosmet

358 inter nos ? Si fata jubent regnare tyrannos

359 externos, regnent : Itali stent rege sub uno,

360 nec Pandulphiadas in singula sceptra vocatos

361 tot reges habeamus, et hunc spoliemus et armis,

362 aequalemque aliis reddamus ; abite phalanges

363 magnanimum Ausonidum ; regi, quemcumque deorum

364 fata ferant, parete Duci ; nec corpora ferro

365 perdite, nec vires patrii divellite census.

366 Viderit Alphonsus fuerint quicumque nocentes,

367 qui veniam cunctis indulsit civibus altae

368 Parthenopes quondam victor, finemque malorum

369 invenient Itali demum." Sic fatus, abortis

370 ora rigans lacrimis odio surgente quievit

371 cunctorum, Pandulphiades quem sprevit, et extra

372 castra jubet caesum duris depellere virgis,

373 nec cessat mandare viris, aciesque recenset

374 distinctas numero, fulgentiaque induit arma ;

375 arma quibus Latias solus servaverat urbes,

376 immortale Patri donum, et mirabile visu,

377 quae dedit Armipotens miris ardentia signis,

378 loricam, et thoraca gravem, galeam, atque cavatas

379 dulce decus suris ocreas, clypeumque micantem,

380 ingentem clypeum, centum quem Gorgonis angues

381 cingebant, varioque metus horrore ferebant.

382 Orbe sedet medio Discordia ; cujus Erinnys

107

383 stat soror ante oculos, sequitur quam dira Megaera ;

384 impia Tisiphone vocat atra ad bella sorores

385 sanguineam ante ferens, visu miserabile ! caedem.

386 Hic insanus honos, et pulchri gloria leti ;

387 sidera praeterea claro fulgentia caelo,

388 Oriona simul violentum, Arctonque lavari

389 nescia ab Oceano, tenuem quae circuit axem ;

390 septenos orbes explent septena rotatis

391 errabunda polis adverso sidera caelo

392 cursibus adsiduis, nec non et laetus Apollo

393 in medio circum dulci sonat omnia cantu ;

394 atque a Saturno tacitam sonus usque Dianam

395 adstrepit, atque modis Superos exercet acutis.

396 Inde duas urbes vario sermone videres

397 discordare sonis inter se, illamque vigentem

398 connubiis, juvenumque choro ; Nymphasque maritis

399 jungere spectares flammis hymenaeon hiulcis,

400 tum Patres circo in medio, justumque Senatum.

401 Illam autem circum variis exercitus armis

402 instructus late surgebat honore jubarum

403 ingenti, et clypeis fulgentibus aere decoro.

404 Urbis habent muros matres, puerique, senesque,

405 moeniaque alta tenent ; tum fortibus inclyta circum

406 moenia diffusis comes est Mars, atque Minerva :

407 aurea utrique nitet facies, nitet aurea utrique

408 vestis, uterque deum se monstrat ; utrumque coronant

409 agmina magnanimum subito clamore virorum :

410 ut tuba ventivomis praeconibus aethera rauco

411 rumperet aere, viros cum Martis ad arma vocaret.

412 Illam autem circum laetis pax plauderet alis

413 exoptata diu : multis hinc findere aratris

414 tellurem agricolas, incurvaque tendere colla

415 cornifidosque boves, Cereremque insurgere laeta

416 arva super, plenoque viris stat copia cornu.

417 Talia erant clypeo divum immortalia dona.

418 Hunc Pandulphiades humero suspendit honesto :

419 aethera complevit nova lux, omnisque repente

420 arrisit tellus circum, et loca proxima laetam

421 spem dederant Italis : tanto fulgore nitebat.

422 Qualis ab oceano consurgens Phoebus Eoo

423 jungit equos larga confundens lampade terras,

424 tum stellae splendore novo latuere minores ;

425 talis erat patriis fulgens Pandulphius armis.

426 Extulit his patria circumdatus arce repente

427 signa manu, belli vexilla superba, Quirites

428 quae misere patres victori, ubi marte superbo

429 Asculon antiquam Romanae reddidit urbi.

430 Tum procul horrifico strepitu cava concha tremendum

431 rauca dedit sonitam, crepuitque per aethera clangor.

432 Continuo perculsi animi, cunctique Latini,

433 cuncti Itali subito conjuravere tumultu.

434 Ac veluti Hadriaco consurgunt gurgite fluctus

435 innumeri ; totum fervet mare, vasta que surgunt

436 aequora ; sic Itali Tuscas densantur ad oras.

437 Est locus, unde caput celsa prorumpit ab arce

438 Hesperidum late rector Tiberinus aquarum,

108

439 unde rapit cursus Alpheas Arnus in oras,

440 et qui Arimineam pronus fluit amnis ad urbem.

441 Hunc penes Hadriacas decurrit Sapis in undas.

442 Hac Itali primum densis venere catervis.

443 Quos Apennini cum vertice adesse furentes

444 accipiunt Celtae, variis dant pectora curis,

445 atque aegris stupuere animis et regia proles

446 Alphonsi Pherinas, turbatique omine Iberi :

447 quos inter dictis Tagus haec est fatus amicis

448 consilio insignis, sed non Pherinanta potenti

449 aequabat dextra ; sumptis tamen utilis armis.

450 "Audite, o Pherina, nec non Taraconia pubes,

451 atque alii proceres, jam nunc mihi recta monenti

452 magnanimi parete duces, neu tarda morantes

453 aurora inveniat Tyrrhenis crastina campis ;

454 sed cuncti ad naves mortem fugiamus acerbam.

455 Dum fortuna Deum, superum dum fata sinebant,

456 tum certare manu, tum me bellare juvabat :

457 nunc autem, imparibus quoniam concurrimus armis,

458 Sismundum nobis notum, sociosque tremisco.

459 Sismundum ante alios quanto se corde Latinis

460 praeferat, atque neget Latio consistere Celtas,

461 experiuntur ubi vires Mavortis Iberi,

462 Ausoniique simul, pro quo tot bella, tot arma

463 saepe movent populi frustra, indefessaque bellis

464 Italia est, durumque genus, gaudensque laborum,

465 invictumque animis, laetum ductore superbo.

466 Quem Fortuna virum rebus si forte secundis

467 extulerit, quae terra duces, quae litora Celtas,

468 aequora quae capient ? Ubinam locus ullus Iberis ?

469 Quae regio ? Quae fida domus ? Veniam ille precanti

470 cesserit Alphonso ? Sine me, genus inclyte regum,

471 haec sine me, Pherina, communes ferre per auras

472 invidia quae verba carent : parete monenti

473 vera Tago, si justa precor ; tutamque petamus

474 Parthenopen, dum fata sinunt, dum Jupiter ipse

475 non vetat ; aegri animo quamvis cedamus Etruscis

476 incolumes campis ; numquam dejecerit arces,

477 Parthenopea, tuas ante hic quam paverit albos

478 ipse canes, dederitque avibus quam tristibus escas."

479 Sic ait : huic contra Pherinas ita turbidus infit.

480 "Infelix animi, cunctorum ignave virorum,

481 vane Tage, insignis lingua ! Dum Marte secundo

482 est opus, et praesens vocat in certamina Pallas,

483 tum tibi larga quidem virtus, linguaeque potestas

484 promptior adsueto ; sed cum nec bella parantur,

485 pace bona fruimur dum lenti, proelia primus

486 poscis, et egregiis circumstrepis omnia verbis.

487 Ne pedibus, ne quaere fugam, aut si concipis hostem

488 adventare, late tenebris, et nocte tua sta.

489 Me sine cum sociis cunctis obstare Latinis,

490 ingentique manu paucos prosternere Lydos,

491 Sismundumque, putas quem non superare Deum vim,

492 vimque hominum totam : sed enim mortalis et ille est,

493 ille manus igni similes, ferroque calenti

494 ille animos quamvis, contra bellare parabo :

109

495 Mars communis enim, et variis fortuna sub armis ;

496 esse bonus didici quando, ne finge timorem

497 hunc mihi, neu sociis curas injunge molestas."

498 Sic ait, obscurisque fremens se condidit umbris

499 nocte fere media. Cererem sumpsere per herbas

500 effusi virides Celtae : pars cetera servat

501 excubias ; alii somno dant membra fluenti.

LIBER DVO DECIMVS

H_12 v.1 Postera frugiferis revehebat lumina terris

2 Aurora, et roseo lustraverat aethera curru :

3 nec minus Ausonidum ductor fortissimus arma

4 induit, irarumque animis permittit habenas.

5 Comparat haud natum genitori, ipsumque videre

6 jam Pherinanta cupit, victum quem concipit iri

7 congressu primo. Veluti cum se excitat ira

8 ille leo infrendens, et acerba tuetur et altum

9 exsuperat nemus incursu, magnoque tumultu,

10 eximium quaerens monstrantem cornua taurum ;

11 haud secus Ausonidum ductori fervida gliscit

12 ira super magno Pherinante, minorve fatigat

13 cura virum, virtusque ferox. Tum signa revelli

14 imperat aerio de vertice montis, et hostem

15 pergit in oppositum : septem tum deinde diebus

16 fecit iter contra Celtas ; quos ipse videre

17 ut primum potuit, laeto sic incipit ore :

18 "Cernitis hinc acies, et barbara signa, Latini,

19 argento, atque auro, fulgentesque aere cohortes,

20 divitias regum, populis quae debita nostris

21 praemia ? Finis adest, variorum et meta malorum,

22 quae patimur toties. Tuscas bis perfidus urbes

23 obsidet Alphonsus violato foedere divum,

24 qui nunc crudeles sumunt ab sanguine poenas,

25 et scelus infandum nostri virtute reposcunt ;

26 qui mentem Celtis avertunt funditus, ut me

27 optato exspectent campo. Di qualia nobis

28 gaudia ? Quos animos jam nunc mentemque dedistis ?

29 Praeterea si nulla Deum sunt numina, nulli

30 si curant terras Superi ; quod non. Reor ; ipsi

31 non cedent Celtis Itali, quos ipse tot annis,

32 tot bellis docui justi non cedere pugna.

33 Quisquis terga dabit non est Pandulphius ; illum

34 ut Celtam densis, Itali, perfigite telis."

35 Dixit, et adversos se concitat acer in hostes

36 agmine praerepto, montemque elatus in altum

37 spumivomo prorumpit equo, atque hinc omne tueri

38 Ausonidum genus, atque acies spectare Latinas

39 fas habet ipse suo, quas ordine singula circum

40 instituit auxilia, et tironibus arte locatis

41 prima rudimenta aptavit ; nam cetera magno

110

42 sponte duci paret gens Itala. Nec minus hostes

43 adventare vident Sismundum, instructaque longe

44 agmina, magnanimosque duces, missamque sub armis

45 Ausoniam, adtonitique animis languentibus omnes.

46 Namque Italum ductor, Pandulphi maxima proles,

47 quemque suo parere duci praeceperat : ergo

48 omnibus unus amor bellandi, atque omnibus ordo

49 unus, et instructi numero, spatioque locati

50 ibant, et sese magna virtute ferebant.

51 Omnibus arma novam fuderunt splendida lucem.

52 At Celtae clamore novo, tristique tumultu

53 infremuere, gravique animos formidine lassant ;

54 nam neque mos, neque lingua eadem fuit omnibus, orbis

55 diversis quoniam venerunt partibus illi.

56 Tum circa Pherinanta duces quicumque volabant,

57 ardentes Celtae festina feruntur in arma,

58 atque odere moras omnes : ceu turbidus Auster

59 imbribus horrisonis oneratus terga, frementi

60 sub Jove nubiferos glomeravit ab aethere nimbos,

61 condensantur ubi nigro cava nubila caelo :

62 tum Zephyrique, Notique tonant, tum frigidus urget

63 aethraeus Boreas flabris animosus hiulcis.

64 Hic quae prima manu, quaeve ultima corpora ferro

65 fundis humi Pherina ? Primum tu sternis Adrastum

66 ense gravi, fortem Peliam, fortemque Melanthum,

67 et Rutulum, Melanippe, tuo de sanguine cretum,

68 et magnum Periphanta, Chromyn, Rhodiumque sodalem

69 Ampycide carum : quem postquam maximus heros

70 dux Pandulphiades vidit sine more furentem,

71 miscentemque acies, et prima in bella ruentem,

72 non tulit ulterius juvenem turbare maniplos

73 Ausonios, validaque volans micat obvius hasta,

74 infrendensque gravi cum murmure, fortibus acrem

75 pressit equum pedibus, saevumque effertur in hostem

76 increpitans : "Quid tela manu, quid vilia fundis

77 pectora ? Sismundum, si te victoria tangit,

78 ne fuge, neve patri nota haec certamina vita.

79 Aut Regnum Italiae sumptis quaeratur in armis,

80 aut tibi dulce decus leti per vulnera nostri."

81 Dixerat. Ille viri voces, horrendaque verba

82 accipiens, rapido vertit vestigia cursu.

83 Hic medio in cursu, validam Pandulphius hastam

84 forte ferebat uti, medium transverberat armum

85 Hippotrochi, et totum clypei cum parte lacertum

86 dejicit oppositas studio connixus in herbas.

87 Sanguinolenta manus clypeum decisa retrectat,

88 ignarique tremunt digiti : jacet ille, novumque

89 horret equi strepitum, laxis qui fertur habenis ;

90 inde volans, cursu neque enim tardatus eodem,

91 robur in adversum dextra contorquet Osirim,

92 atque hasta durum transit thoraca cruenta.

93 Labitur ille, gravique ad terram pondere fertur

94 arrecto revolutus equo, Tanaimque, Tagumque

95 tum legit ense sequens, sociosque refertur in ipsos.

96 Ac veluti incurvus Tyrrhena per aequora Delphin

97 perfurit in pisces alios, celerique fatigat

111

98 agmine magnus hians ; fugiunt illi aequore vasto ;

99 ille vorat quemcumque tulit fortuna morantem.

100 Procedunt utrimque acies, nec bella potenti

101 solus agit dextra Sismundus : it obvius hosti

102 hostis in arma fero, paribusque exercita flammis.

103 Amborum fervent pro claris pectora factis.

104 Tum clypeos clypeis urgent, et scuta micanti

105 aere notant, animosque simul, viresque fatigant.

106 Qualis ubi summo torrens descendit hiatu

107 montis iter quaerens, valles intravit opacas,

108 vertice dejectus nigram petit ipse paludem

109 turbidus ; obstupuit sonitum quicumque ruentis.

110 Audiit ; ille caput saxo ter rupit ab altor

111 talis ubi in pugnam densis concurritur armis,

112 insequitur longe diversa per omnia clamor.

113 Haurit Atim gladio Salius, Saliumque Melampus

114 Celta Italum, longaque virum duplicaverat hasta.

115 Occidit et Phegeus, casus cui fata marinos

116 invidere deum, pietas nec prisca ruentem

117 sustinuit, mediaque miser raptatur arena.

118 Ingemuit casum socii morientis ut hausit

119 dux oculis Pandulphiades, et turbidus ira

120 lumina ter populos ardentia flexit in omnes,

121 praecipitique elatus equo, quem Phegea juxta

122 adspicit Orsilochum ferro transfigit acuto :

123 saeva aquila exsuperat cunctas ut acuta volucres

124 aut visu, aut celeri dum fertur ab aethere lapsu,

125 sparsicomi ut vidit latitantem caespite rami

126 aut leporem, aut cervae catulum sub monte relictum,

127 fertur ad ima ruens, superasque relapsa sub auras

128 dat plausum, raptamque refert in nubila praedam.

129 Inde Midam petit insignem felicibus armis,

130 ante diu cui nulla sacrum violare potestas

131 corpus erat, ferroque caput pulsarat acuto

132 frustra Italum ductor, Pandulphi maxima proles.

133 Ille autem contra mediis exsultat in armis

134 nudato capite, et geminatos spreverat ictus.

135 Obstupuit dux Ausonidum, contraque ruentem

136 admoto detraxit equo, fluviique sonantis

137 luctantem manibus liquidas dejecit in undas.

138 Vi tanta turbati omnes, turbatus et ipse

139 ante alios Pherinas, nec non Tagus ille, monebat

140 magnanimum senior frustra qui fidus alumnum ;

141 clamanti in mediis ensem cui fregit in ore

142 Narnius adventans, linguaque e gutture rapta

143 clausit iter voci sanguis pulmone cruento.

144 Quem postquam foedo lapsantem pulvere vidit

145 dux Alphonsiades, vacuas ita fatur ad auras :

146 "Jupiter alme Deum, libat cui Graia juventus,

147 cui Dodona malo deponit frigore frondes,

148 cui Selli incultum genus aras tollere agresti

149 caespite, humi soliti sacris gaudere jacentes,

150 quorum ab stirpe Tagus jactat se, et sanguine cretum,

151 da, Pater, incolumem media subducere pugna."

152 Sic ait : ille preces partes divisit in ambas ;

153 tolleret ut corpus pugna permisit ab atra :

112

154 esset ut incolumis voto negat ipse nefando :

155 hoc dedit, hoc juveni Divum pater ipse negavi ;

156 ergo animis elata phalanx tela undique contra

157 Ausonios fundunt Celtae, multoque repellunt

158 aequore, dum corpus media miserabile pugna

159 eripiunt. Tum vero ingens ferit aethera clamor

160 lugentum juvenum, magnoque dolore querentum,

161 ut videre senem, demissaque lumina leto.

162 Praecipue Pherinas, longaevi dulce magistri

163 obsequium quoties Patri laudisset, id omne

164 venerat in mentem, magnas dat voce querelas :

165 "Quin ego in Alphonso fatear genitore dolendum

166 esse magis nunquam ; nunc nunc dolor altus ad ossa,

167 nunc et amara meum turbarunt vulnera pectus."

168 Sic ait, efferrique jubet miserabile adempti

169 corpus inane Tagi, rursumque in bella superbus,

170 aeger, hians animis, redit imperterritus, atque

171 versus in adversum laxis Thrasymedon habenis,

172 quem ferit, extremoque sedent qua proxima ventri

173 ilia, direptis solvit compagibus alvum.

174 Viscera fluxa viro terra cecidere cruenta.

175 Hic Itali, Celtaeque fremunt, densaeque feruntur

176 parte ab utraque acies ; hastis nec currere longis

177 amplius, aut celeres juvat hos torquere sagittas ;

178 sed gladiis, clypeisque sonant, pedibusque pedum vis

179 stat glomerata virum, totoque sub aethere reddunt

180 arma gravem sonitum, et longe quatit omnia murmur.

181 Erumpunt Itali tandem, Celtasque retudunt

182 praecipites, retroque gravi clamore ruentes.

183 Haud secus Hadriacas impellit corniger undas

184 Eridanus, latoque furens immittitur alto,

185 albescit longe liquidarum sulcus aquarum.

186 Stabat in Ausoniis acies pulcherrima turmis,

187 quam ducebat Ares Picentibus editus oris

188 insignis forma juvenis, fidusque potenti

189 Sismundo, egregiusque animi virtutis avari.

190 Hunc Pandulphiades primos immittit in hostes

191 cum sociis, equitumque manu : volat ocior aura

192 ille levi, latoque ruens trahit agmina campo,

193 incola Taygeti montis cui fortis Orestes

194 obvius it vastis Graiorum maximus armis,

195 praecipitemque virum media prosternit arena.

196 Ille manum intendens fidos orabat amicos,

197 et Glaucum magna clamabat voce sodalem.

198 "Glauce decus nostrum, nunc te, fortissime, tandem

199 pugnatorem invictum oculis da cernier ipsis

200 Celtarumque, Italumque, precor, meque eripe fato

201 seminecem infando primum, cunctosque vocato

202 huc Italos, et tu contra mea fata repugna."

203 Sic ait ; ille quidem vellet succurrere amico ;

204 sed jam fessus erat victoris vulnere Rhoeti

205 cernuus, infractaque humero defecerat hasta.

206 Ergo saevus Aren horror cingebat acerbae

207 mortis, et huic oculos nigrae texere tenebrae.

208 Quem postquam Ausonidae senserunt marte relictum

209 Celtarum in medio, cuncti densantur eodem

113

210 unanimes, Tyrrhena phalanx, Ligurumque juventus,

211 Flaminiique truces, et Graiae Alpheidos alae

212 urbis, atroxque manu Sismundus, et agmina acutis

213 agglomerant sese cuneis, postremaque primos

214 pectora densa viros urgent, campique repulsis

215 arripiunt partem Celtis sudore cruentis

216 vulneribus salso mixtis : dolor arma molesto

217 pondere formidat, socium subducere Celtis

218 dum certant ; equus acer Aren conculcat Abantis

219 Hippocorysthiadae : socii legere jacentem,

220 foedatumque oculis clypeo posuere relicto.

221 Hic Dea, gorgoneos quae substinet aegide vultus,

222 dat vires, animosque viris, et vocibus omnes

223 suscitat Ausonios in bella, superbaque facta.

224 "Nunc nunc o Proceres durum pugnate Latini,

225 subtrahite Italiam populis, et dulcia regna

226 externis, finemque manu reperite malorum !

227 Non Europa Asiae bello collisa bilustri

228 funera tot Phrygibus Trojano in litore misit,

229 Hesperios quot caede viros Mars ipse cruentis

230 Celtarum manibus stygium demisit ad Orcum.

231 Quare agite unanimes una concurrite pugna,

232 neve referte pedem, sed contra audacia cuncti

233 qua vocat et virtus cuneis in rumpite densis."

234 Fatur, et ardorem cunctorum in mentibus unum

235 jecit, et aethereo Dea magna refertur Olympo.

236 Tum vero ingenti clamore phalanges Iberae

237 obsistunt, retroque gradus invita reflectunt

238 agmina, nec tergo, sed verso pectore in hostem.

239 Pars labat adspersis crudele cruoribus herbis ;

240 illi crura suo calcantur ab agmine ; at illi

241 prolapso caput hostis habet, nec surgere cuiquam,

242 nec reparare licet vires, animumve cadenti.

243 Impellunt Itali : Sismundus Abanta superbum

244 dejicit, et Peliam, Taracon quem misit in arma.

245 Euryalum Pherinas jacta transverberat hasta

246 turbidus, et magno spoliorum incessus amore

247 Ausonidum : tum Taygetis quem montibus olim

248 nympha tulit partu pastori Chloris Amyntae

249 sternit humi ; Bromiam ipse ferox, quem forte tegebat

250 laena rigens auro, petit improbus ense micanti.

251 Quem furere ut vidit tanto terrore per omnes

252 dux Pandulphiades magna grave concitus ira,

253 indignatus enim contra volat obvius, armat

254 arma terens Italum : timuit Taraconius heros,

255 immiscetque suis se longa per agmina Celtis.

256 Ac velut acer oves tacitas lupus ille trucidans,

257 in medii agnoscit venientem caede molossum,

258 ariete dejecto fugiens dat terga sequaci

259 usque cani, trepidumque ruit, trepidumque tremiscit :

260 hic tibi summa dies, juvenis memorande, fuisset,

261 Incolumem ni te servasset magnus. Apollo,

262 qui nebulae ingenti pavidum circumdedit umbra,

263 ardentes quae texit equos, et barbara signa.

264 Ille dolos Superum incusans : "Quid, Phoebe, latebris

265 occultas Pherinanta, Deum saevissime, dixit ?

114

266 Nec plura : infestos se concitat acer in hostes

267 terribilis visu, validam vi turbidus hastam

268 ipse ferens prae se magna comitante ruina.

269 Perfurit in Celtas omnes ; genua aegra resolvit

270 his, illis caput est ferro populatus acuto.

271 Tunc Ararim, Fabarimque manu, flavumque Dimanta

272 sternit humi, ac Peliam Chritei de gente vetusta,

273 Maeoniumque Gyan, et suetum Phyllea silvis,

274 Phyllea, Dardaniae quem non valuere phalanges

275 sternere ubi triplici surgunt Byzantia muro

276 moenia, Sismundo servabant fata potenti.

277 Haud indigna quidem, sed enim durissima, Phylleu,

278 fata oculos texere tuos, quando ense superbi

279 occidis Ausonidum ductoris : honore supremo

280 morte tui contentus obi ; non te ultimus Orco

281 Ausonidum mittit Stygio, sed maximus heros

282 dux Pandulphiades : hoc te solabere ademptum,

283 hac mercede polos Stygio mutabis Averno.

284 Talia dum campis fervent mavortia Etruscis

285 proelia, Caelicolae medio sedere sereno

286 aetheris, ante deos Genitor cum talia fatur :

287 "Abnueram Alphonsum Tuscos invadere fines,

288 Lydorum et terras iterum tentare quietas.

289 Quae belli, quae causa mali, quae tanta cupido est

290 imperii ? Quae dira sitis ? Cur bella resumit

291 impatiens pacisque bonae, regnique quieti ?

292 Quid populos vastare juvat ? Nam filius olli

293 paret, et imperio cari genitoris inhaeret.

294 Non odi Pherinanta equidem : parere parenti

295 fas natum ; sed vota movent me justa precantum

296 Italiae non vana virum. Si multa dabamus

297 regna, quid Ausonias populat cum caedibus urbes ?

298 Numquam animum nobis dapibus Tyrrhena carere

299 gens perpessa, deos opulis fraudavit amicis ;

300 nam Superi tales soli sortimur honores.

301 Quare ego, recta pios quoniam mens aequat Olympo,

302 eripere Alphonsi statui de faucibus omnes

303 Maeonios, rursumque fugae vi tollere regem."

304 Dixerat : huic contra fatur dea candida Juno.

305 "Quid reges, regum genitor, carissime conjux,

306 exscindis ? Quae causa odii crudelis iniqui

307 tanta movet mentem magni Jovis ? Aut tibi quaenam

308 Ausonidum cordi est victoria ? Cur magis aut hos,

309 aut hos, dure, minus curas ? Quin linquis habenas

310 Fatorum sorti ? Vincant quos fervida virtus,

311 aut sua dextra juvet, validaeque in corpore vires,

312 atque animus praesens in pectore. Lydia quondam

313 gloria, quam memoras, tali virtute jugosos

314 Tyrrhenum fines, quali Taraconia pubes

315 Parthenopen, aliasque urbes, atque Apula regna ;

316 et circum tibi sacra pii versantur Iberi."

317 Dicenti placido respondit Jupiter ore :

318 "Haud ideo fortem Sismundum vincere certo,

319 ut nunc pluris ego hunc faciam, quam cetera regum

320 nomina, quam Celtas Italos magis ipse rependam.

321 Verum ita nunc facto nobis opus : hoc ego dudum

115

322 certus ago ; humanos cogor quoque cernere casus.

323 Nam super ingenti Sismundo facta deum rex

324 molitur majora, decus quando omne Latinum

325 reddidit Ausoniis. Ductorem fata Latinum,

326 sic Parcae statuere, legunt, qui solus Achivos

327 protegat, et veteres tueatur viribus Argos."

328 Sic ait : huic contra conjux pulcherrima fatur.

329 "Sic vincat Celtas jam jam Pandulphius heros,

330 cedo equidem, patiorque libens ; neque enim ulla rependes

331 post majora mihi pro magnis gaudia curis,

332 quam sinere Ausonias in pace reponat ut urbes,

333 nec non Dardaniis Graios defendat ab armis ;

334 qui nunc, proh Superum genitor ! Quae funera, quantas

335 heu passi strages ! Graium tot millia leto

336 infando demissa virum ; quin ecce trecentis

337 navibus ire Samon properant, fervetque cruentis

338 longa Propontis aquis : nunc nunc Priameia surgit

339 Troja mihi : quid me curru bellasse volucri

340 profuit ? "Haec dicens Dea caelo magna relicto

341 labitur, aeriamque vocat de nubibus Irim.

342 "Iri, tuis varios humeris infusa colores,

343 Iri, vola, tumidosque refer, dea, nubibus amnes,

344 et suspende fretum, caeloque inverte sereno

345 nubila : nunc Hyadas, densisque Oriona nimbis

346 auxilio pronos, totumque exposce Tonantem.

347 Nunc age praecipitent omni de monte ruentes

348 in mare spumigerum campis stagnantibus amnes.

349 Sic neque bella gerent, neque sic pugnare licebit ;

350 umbrabuntur enim telluris, et aequoris orae."

351 Sic ait, et magno Dea magna refertur Olympo.

352 Interea Ausonidum ductor Pandulphus Iberos

353 sternit, et invicta leto dat fortia dextra

354 corpora, sanguineisque fremens exsultat in armis.

355 Contra autem Celtae multo sudore resistunt,

356 immiscentque minas, et tristia verba remittunt ;

357 ast Itali ferro certant, et fortibus armis.

358 Hic ferus Haemonides, belli dum detinet omnem

359 saepem armis, Celtas subito spes excitat ingens.

360 Ille quidem ante alios animis, et viribus unus

361 praecipitans, quacumque viam victoria monstrat,

362 ibat in Ausonios, magnoque favore ruebat,

363 unum te, Sismunde, fuga cunctantibus altis

364 devitans oculis. Veluti trahit ille leonum

365 maximus armenti pecus omne, canemque cruentis

366 dentibus agnotum cernens, vestigia retro

367 fessus anhela refert : cuncti simul inde secuti

368 pastores, juvenumque phalanx ; sed nulla fatigant

369 bella feram, quantum canis asper, et ignea noti

370 vis inimica pedis : tali fortissimus armis

371 Haemonides virtute viros se mittit in omnes ;

372 per cunctos sumptis Italos invaserat armis :

373 ter praevisa cavet Sismundi bella potentis.

374 Verum ubi praecipuum signavit ab agmine certo

375 lumine dux Italum juvenem in certamina solum

376 poscit, et ante oculos animo indignante reducit,

377 dissimulans, simulansque iterum : quater agmina Iberum

116

378 dispulit in diversa ; quater fumantibus arvis

379 flexit equum ad socios, Tyrrhenorumque phalangas.

380 Dumque fugam simulat, metuendae nescius artis

381 Haemonides sequitur fugientem : ille ocius acri

382 vectus equo praeceps gyrum se vertit in arctum,

383 et medio in cursu venientem decipit hostem.

384 Ac velut ille sacer, sequitur quem rauca volucris,

385 aethereas praedam circumvolat ales ad auras,

386 nunc liquidum deradit iter, nunc aethera pulsat

387 plausibus ; instat avis rapido importuna volatu ;

388 ille ubi tot vitasse vices, tot in aere gyros

389 circumflexe piget, victam rapit unguibus uncis

390 luctantem, ac miserum rauco clamore gementem :

391 haud aliter dux Ausonidum Pandulphius heros

392 occupat incautum mediis in cursibus hostem,

393 pectus in adversum totum cui fervidus ensem

394 condidit, et costas duplicato vulnere rupit :

395 corruit, et vasta strepuerunt arma ruina.

396 Tum vero Ausoniis animum decus extulit ingens ;

397 tunc hortantur equos ; tum se mirantur in armis

398 clamore horrifico. Ceu plena cadentibus haedis

399 flumina rauca sonant, cum Jupiter humidus imbres

400 arce quatit caeli multi, magnoque fragore

401 flumina praecipiti demittit ab aethere dextri.

402 Dant igni signata viam loca lucida flamma

403 sulphurei, et late magnus rescindit Olympus :

404 talis in adversos heros Pandulphius hostes

405 aestuat ingenti furiarum flumine, et ira

406 ante volans : dant arma viam, Celtaeque labascunt.

407 Quis numeret caedes ? Quis nunc tot acerba virorum

408 funera, Musa, satis divinis explicet umquam

409 quae mihi carminibus ? Si stet vox aerea vati

410 omnia sanguinei referam non proelia Martis,

411 non strages, obitusque virum, quos barbarus hostis,

412 quos Italus Stygio victor demiserit Orco.

413 Sit satis egregias heroum attingere laudes.

414 Ergo ubi letiferis Mavors alternus habenis

415 flectit equos, clypeoque tonat, quem vertit in illos

416 nunc, et in hos, campi toto desaevit Erinnys

417 aequore, nunc Italos victrix, nunc turbat Iberos.

418 Condidit umbra diem telorum, et nube canora

419 ingruit aethereas stridor geminatus ad auras.

420 Nulla mali facies aberat volitantibus hastis.

421 Ac veluti silva in media cum frigore primo

422 autumni folia alba cadunt, ubi inhorruit aether

423 ventorum incursu, pavidis cum corda rigescunt

424 agricolis, totasque tegunt jam nubila terras ;

425 nec jam culta boum apparent, nec facta virorum :

426 talis erat magnae facies durissima pugnae,

427 nec strepitu obscuri tanto Jovis ira Ceraunos

428 saeva petit, scopulos caelo cum saxa refuso

429 delituere, micantque abrupti nubibus ignes.

430 Usque adeo obnixi contra Taraconia pubes,

431 Ausonidaeque animis non cedere ; cominus armis

432 arma terunt cuncti, via nec stridentibus hastis

433 ulla reperta ; manus manibus, tum pectora miscent

117

434 pectoribus, ferroque secant luctantia colla.

435 Diripiunt hi frena feris, et equina relaxant

436 ora manu ; stridunt thoraces, et horrida cristis

437 cassida, nec voces fesso de pectore tractae

438 exsuperant strepitus armorum, et ferrea Martis

439 murmura ; ceu quondam silvis sonuere profundis

440 flamina navifragos pelago portantia ventos.

441 Hi pereunt galeis salso sudore repletis,

442 illis fessa negant gressum genua, atque tumultu

443 in medio exanimes densa inter tela labascunt :

444 nec jam saxa volant, nec jam lentatur in hostes

445 arcus, et aethereas it stridula cuspis in auras ;

446 sed clypeas clypeo, galeae galea alta recumbit ;

447 diripit arma viro vir cominus, et quatit arida

448 ora sitis, siccasque regit spes improba fauces.

449 Tum Pandulphiadae tandem, Latiique juventus

450 agmine sic denso obsistunt : Sismundus ovantes

451 Ausonios cogebat agens stragemque, metumque

452 hostibus ; erumpunt Itali, nec tela, nec hostes

453 arreptas prohibere vias, sed cedere verso

454 ordine, et Ausonidis dare terga sequacibus. Otrim

455 Boebius obstantem longe, longeque frementem

456 sternit humi ferro, nec non Peliamque, Thoumque ;

457 Fanius Euryalum, Ciconum Pandulphius heros,

458 et Cromyum, et frustra minitantem dura Podarcen.

459 Ac velut in segetem stat messor. Avarus acervo

460 culmorum ante pedes acto, procumbit arista

461 omnis humi, et late languentia colla reclinant

462 gramina, frugiferisque ceres jacet arida sulcis ;

463 jam Pherinanta manu, jam tum stravisset Orontem,

464 magnanimumque Tolam, nisi jam Thaumantias Iris

465 turbine praecipiti magnum fuscasset Olympum.

466 Ipsa memor jussi, nimbos in nubila, et imbres

467 stellanti collecta sinu, quae flumina dudum,

468 quos biberat fontes, quae stagna, lacusque vocarat

469 solvit agens subitam tempestatem horrida tristi

470 grandine, caeruleasque quatit dea turbida nubes.

471 Obstupuit subita turbatus imagine caeli

472 mutati Pandulphiades, Superosque repente

473 adfatur : "Quae tanta Deos injuria nostra

474 movit, ut Alphonsi fluxas res protinus imo

475 adspiciant fundo ? Bis jam, Pater optime Divum,

476 eripis invisos leto bis denique Iberos."

477 Dixerat ; et jam tum pronis de montibus amnes

478 praecipitant, camposque tenent ; telluris egenos

479 provehit unda viros : tantus se fuderat imber,

480 tantum ventus aquae pluvio spirarat Olympo.

481 Pars natat ignotis elata sub aequora silvis,

482 arbore pars capta subitis stat fortiter undis ;

483 ac veluti innumerae fluvio cum forte locustae,

484 dum fremit in ripis furor ignis, et alta per herbas

485 flamma ruit, celerem saltum dant ocius omnes :

486 tum Pherinas celerans montes secessit in altos

487 non sine clade virum, quos unda voragine vasta

488 in silvas, in saxa prius, quae flumina numquam

489 pulsarant, protraxit, equosque, virosque coercens

118

490 semianimos ; agnovit enim, sociosque vocavit

491 dux Pandulphiades : "Gressum revocate superbi

492 Italiae populi, Martis densissima saepes.

493 Sic supero sic dulce Jovi, magnisque repente

494 sic visum Superis ; pereunt Pherinanta volentes

495 incolumem ut servent." Sic fatus, Etrusca revisit

496 oppida capta prius Tyrrhenis plurima campis,

497 et Foliana capit dejectis moenia Celtis,

498 quae satus Alphonso Pherinas jam milite forti

499 muniit, ut dubio possent defendere bello.

500 Una Vadae in Tusco Celtarum litore moles

501 structa manu ingenti, lato circumdata muro,

502 et pelagi fluctu circum grave saepta frementi,

503 restabat magno Sismundi addenda labori.

504 Hanc animis magno trepidabat Etruria motu,

505 tutus in hac ingens esset quod portus arandis

506 opportunus aquis, cuperent seu currere contra

507 moenia Graiorum, Pisasque urgere vetustas,

508 sive tuas pelago, Populonia, reddere praedas.

509 Auxilii quod erat, restabat navibus omne

510 Alphonso, quidquid marte superarat acerbo

511 jusserat extemplo validas supplere triremes.

512 Ergo aderat portu collectum robur Iberi

513 nominis, et parvam complerant viribus urbem.

514 Hanc quoque Sismundo misit Tritonia mentem,

515 ardua terrificis quassaret moenia saxis,

516 atque aditum ratibus lato prohiberet ab alto.

517 A tellure tonat projectis aerea saxis

518 machina, multifrago quae verberat aethera cursu,

519 pulsat et ante sonum revoluto moenia saxo,

520 propter aquam vastos librat ballista molares.

521 Tollitur in caelum lapis editus, inde repente

522 ocior in medias elabitur improbus undas.

523 Hac prohibere rates visum est ratione molestas,

524 hac penetrare via dejectis moenia muris.

525 Hic ut prima ratis prono fugiebat ab alto

526 vertitur, emisso defecit in aequora saxo,

527 ejecitque viros, mediaque insedit arena.

528 Tum vero Celtas subitus timor occupat omnes,

529 nec reperire viam ratibus, nec pandere portas

530 amplius, aut Italis concurrere cominus audent ;

531 adservant tutis sed propugnacula telis.

532 Narnius interea bellum crudele lacessit,

533 irritatque viros verbis : "Taracone profecti

534 Italiam pugnate viri ; quid turribus altis

535 adstantes, bello totas non funditis iras ?

536 Quo fugere minae vobis, et inania dudum

537 verba, leves Celtae ? Quo summa potentia regis

538 Alphonsi ? Pherinas ubi nunc ? Cur liquit amicos ?

539 O miseri ! Queis nulla fugae fiducia, nulli

540 sperandi reditus ! Veniam Pandulphius heros

541 ni dederit, pontumne viri, terramne petetis ?

542 Heu miseri, quos non campis Mars asper Etruscis

543 miserit ad Stygias Erebi implacabilis umbras,

544 quos insana fames, et amor tam longus edendi

545 alligat ancipiti parva intra moenia fossa !

119

546 Non, si sponte aditus pateant, intrabimus alta

547 moenia, nec portis urbem capiamus apertis :

548 Marte placet celsas duro conscendere turres.

549 Vos canibus dare frusta feris, avibusque cruentas

550 obscaenis escas ; magno vos spargere ponto

551 incurvis pelagi laniandos piscibus omnes

552 decernunt Itali. Vos hac defendite vestra

553 moenia spe, Celtae ; vos hoc, o barbara turba,

554 omine jam dudum magnis certate Latinis."

555 Talia dicenti, verbisque immane minanti

556 rapta manu Peliae liquefactum fistula plumbum

557 ferrea sulphurea jaculata est concava flamma.

558 Fulminis acta citi glans more per aethera lapsa

559 praevolat, et fragiles incognita dividit auras.

560 Sulphureos vix ille globos, et pulveris umbras

561 viderat infelix, haesitque in pectore plumbum,

562 lumina conlapso nigrae texere tenebrae,

563 liventesque genas infecit pallor, et ungues

564 purpureos quondam ; corpus calor ipse reliquit.

565 Quantus apud Thebas horrore tonantis Olympi

566 magnanimus Stheneli genitor cadit, atque corusci

567 nube Jovis fulgens muris ruit actus ab altis.

568 Te Pandulphiades flevit, fortissime Narni,

569 Picenique duces, et amoeni ripa Metauri ;

570 praecipue Pandulphiades Sismundus, ut illi

571 nuntius adtonitas implevit certior aures,

572 talia suspirans imo qui pectore rupit.

573 "Non haec, o Narni, fuerant mea jussa, nec olim

574 ista dabam praecepta tibi ; certare caveres

575 me sine : sed quoniam mihi te parere vetabant

576 fata semel, miseram potuisti ponere vitam

577 litore Tyrrheno : pro raptis, optime, terris

578 occidis, et pulchro gaudes occumbere leto.

579 Haud impune duces Celtarum, et barbarus hostis

580 ista ferent, Nami ; neque erit mora longa, neque ulla

581 arte fugam rapient, jam jam cum saevus ad unum

582 exscindam, atque viros tota cum stirpe revellam.

583 Interea, o juvenes, crudeli caede peremptum

584 tollite, et ignarum feretro componite corpus."

585 Sic ait, et lacrymis perfuderat ora decoris,

586 luctisonoque novum regemebant castra tumultu.

587 Nec minus ipse viros armari in bella jubebat

588 vociferans, scalisque aditus in moenia dura

589 moliti hortatur pugni, turrimque propinqui

590 materie praebente modum jam robore firmo

591 compactam, et trabibus contextam grandibus instat

592 erigere, et vacuo subitis educere caelo

593 viribus. Adcingunt magno Tyrrhena labori

594 agmina praeduri collectum robur agrestes,

595 caespitibus mixtis jacti tellure minacem

596 protinus in molem, celsas quae desuper arces

597 despiceret, Celtasque sua statione moveret.

598 Qui simul ac summis viderunt moenibus altum

599 surgere molis opus tantae, caelumque tot aspris

600 umbrari trabibus, glomerataeque aggere terrae,

601 diriguere, animisque viri stupuere relictis,

120

602 Bassius, atque duces alii, fortisque Palermes,

603 atque alter Pherinas, Pulto, Lyriusque remisso

604 imperio, cui Celta ferox, cui barbara parent

605 agmina, et insignis fama Cacosarcus et armis ;

606 atque alii, quorum Musae meministis, Iberi.

607 Qui postquam tanta viderunt mole superbos

608 Italiae populos subjecto incumbere muro,

609 tela, facesque parant contra, jaculisque lacessunt

610 Ausonios crebris ; magno tum castra tumultu

611 miscentur, multi Stygias mittuntur ad umbras ;

612 exspirant dulces animas pars, atque tubarum

613 ante cadunt multi sonitum, quos haurit arundo

614 missilis, armatumque volans hastile veneno.

615 Hic vero, ceu nulla prius sint gesta tot annis

616 proelia, ceu nulli fuerint sub Marte labores,

617 omnis amor laudum, dulcesque ante ora triumphi.

618 Ter Pandulphiades muros fortissimus altos,

619 aggere constructo trabibus sublimis acernis,

620 exsuperans armis trepidanti adparuit hosti.

621 Ter Marti eripuit juvenem Tritonia Pallas ;

622 nec mora, praecipiti cum Pallada turbine Mavors

623 verberat adsiduis clypei tinnitibus, hastam

624 horrentem arboream quatiens, et fervidus urget

625 vociferans. "Quid tela deum, quii proelia contra

626 sera venis ? Uni quae tanta audacia divae ?

627 Tune oblita venis Diomedis ut ipsa furores

628 moveris in Superos, Phrygiae cum litore Trojae

629 irritare viri mentemque, animumque furentis

630 haud dubitas in me, quae nunc tibi dona remitto

631 debita ?" Sic fatus, validam procul expulit hastam

632 Aegida terribilem ferrata cuspide pulsans ;

633 Aegida terribilem, quam non Jovis ulla moverent

634 fulmina, non saevos queis dejicit ille Gigantas.

635 Hanc tamen armipotens hasta Gradivus adibat.

636 Illa manu saxum turri dejecit ab alta

637 in caput, inque humeros laesa cervice furentis,

638 labentisque retro. Risit Pandulphius heros :

639 "I nunc, et Celtis animum, viresque secunda."

640 Vix ea, praecipitem, ac summa pro turre minantem

641 diripit Ortilochum, nec te tua forma, Lycurge,

642 nec roseis alba ora genis texere Podargum

643 insignem genitore Tago, nec profuit aureo

644 amne satum ; sed te geminae flevere sorores.

645 His Halium comitem, et confixum Therea dextram

646 Gargani clypeo demittit, et urget ab alto

647 increpitans : "Nunc, siqua animum fiducia tangit,

648 incipite, et conferte manus contra omnibus unum

649 viribus, o Celtae. Quo tela refertis Etruscis

650 o toties promissa, viri ?" Sic fatur ; at illis

651 frigidus e toto fugit in praecordia sanguis

652 corpore, nec quisquam jactavit verba canenti

653 talia ; sed latebras exquirere moenibus omnes.

654 Et nisi clausa dies magnum fugisset Olympum,

655 qua tuor ille virum misisset millia leto,

656 induxetque suos, et moenia summa teneret.

121

LIBER TERTIVS DECIMVS

H_13 v.1 Abstulerat curas mortalibus, atque laboro

2 nox Jovis imperio, et nigri telluris in umbra

3 clausa diurnarum referens oblivia rerum

4 lenibat dulci languentia corpora somno.

5 Sed non magnanimi subigebat corda Palermae,

6 tristiaque adsiduis urgebat pectora curis.

7 Qui simul in mediis haec est effatus Iberis.

8 "Hactenus, o socii, spes est solata timentes

9 ante diu Celtas, donec mare currere apertum

10 fas erat, et nondum Fortuna inimica furebat

11 in caput Alphonsi magni, nostramque salutem.

12 Nunc autem ultro Italis quoniam sors aequa propinquat,

13 cedamus Superis, nec tendere numina contra

14 conemur, Proceres. Unum tentare favorem

15 experiamur adhuc Superum, dum nigra silet nox :

16 apta fugae nox est, tacitisque adcommoda furtis.

17 Dum somno, vinoque graves Deus imbuit artus

18 Ausonidum, tormenta silent muralia, et ignes

19 permixti fumo totas posuere favillas,

20 navibus a tacitis tortas abrumpite funes,

21 et tantos servate duces. Gratissima Celtis

22 omnibus, Alphonso prae cunctis grata, facessant

23 imperia haec juvenes : dulces rapiamus Etruscis

24 reliquias nostri cupidis, magnoque vetate

25 Sismundo hanc laudem claris accedere factis.

26 Illum, illum vidistis enim quid marte, quid armis

27 infremat, insultet quo turbine victor, et hasta,

28 et clypeo ante alios ! Cui si fortuna reservat

29 inclusos parvae superandis moenibus urbis,

30 crastina dum vehitur roseis Aurora quadrigis,

31 frustra iter arreptum tentemus tempore tali.

32 Quare agite o, dum fata sinunt, fugite ocius atram

33 mortem infandam omnes ; medio quos spargere ponto,

34 atque feris dare, quos canibus promittit Etruscis.

35 Di prohibete boni tantarum dira minarum

36 omina ! Di tales in eum convertite casus.

37 Quod si vita tamen manet infelicior ipsa

38 morte, quid in tenebris animam traxisse juvabit,

39 carcere tam diro queis pallidus horror ad ossa,

40 et verbis non laeta fames, squalentiaque ora

41 aeternos passura situs ? Sunt omnibus omnes

42 poena quidem mortes ; sed enim super omnia leti

43 dira fames genera est suprema, miserrimaque una.

44 Talibus impulsi Celtae Cacosarcus, et ingens

45 Bassius, atque alii, Lyrius, Pultoque superbus

46 arma, ratesque parant furtim, noctemque labori

47 gratam aptant, taritisque movent vestigia plantis.

122

48 Tum remos, et. Vela manu, tum cornua tractant

49 arborea, et funes properant aptare silentes.

50 Talia dum Celtae totis placito ordine tectis,

51 urbe quidem parva, multo sed milite. Plena,

52 expediunt, atque apta, fugae jam tempora quaerunt,

53 saucius arma tenent, et vulnere foedus acerbo

54 Palladis, aequoream Venerem Gradivus adibat

55 flammivomis elatus equis, clypeique cruenti

56 parte rubens. Cyprum ipse volans se sponte tulisset,

57 ni pariter magno Cytherea redisset Olympo

58 aera per liquidum niveis adlata columbis.

59 Quam procul ut vidit gratissima diva dearum :

60 "Cara Soror fratri ante alias, huc dirige cursum,

61 huc, mea cura, veni, videas ut dura Minervae

62 vulnera. Sismundum contra bellare paranti

63 obstitit ipsa Deo, mihique haec tibi vulnera liquit

64 ingenio curanda tuo. Quid denique tantum

65 odit utrumque caput Veneri, Martique resistens

66 unius ob magnum decus improba ? Num tibi toto

67 ex animo cecidere animi monumenta nefandi,

68 cum tibi Tydiden diris occurrere telis,

69 inque tuam suadet mortalia vulnera dextram ?

70 Nunc Pandulphiaden in me, crudeliaque arma

71 suscitat. Usque adeone deos mortalibus illa

72 posthabeat ? Tantumque duci det laudis Etruscum,

73 ut clausos terra, atque mari bellator Iberos

74 vi capiat ? Triginta etiam quae forte triremes,

75 auxilium Alphonsi quod restat rebus, habentur

76 spes miseris, adimant Itali ? Ne talia, quaeso, .

77 Ne patiare, soror : satis est spoliasse tot armis

78 bis miseros Celtas ; satis est natumque, patremque

79 amisisse animas, procerum tot magna cadentum

80 nomina, et incassum populos tentasse Latinos.

81 Unum oro, quando ista potes, ne navibus uti

82 Alphonsum contra possint ; quaecumque relictae

83 a trepidis fuerint, vulcanius occupet ignis

84 ista tui sit cura viri ; mihi cetera mandes."

85 Vix ea, cum vultu risit Cytherea decoro.

86 "Non bello, germane mihi, non victus iniqua

87 Pallade, non armis dejectus adesse sorori

88 adpares ; sed forte choros cum ducit Apollo

89 qualis ad Oceanum, talis nunc ora, comasque,

90 frater, ades. Tum grata manu tergere cruorem

91 incipit, imbuerat qua colla tumentia sanguis :

92 verum humor, non sanguis erat ; sine sanguine divos,

93 quos non ipsa Ceres, quos non alit ipse Lyaeus,

94 nectaris, ambrosiaeque liquor sine tempore reddit."

95 Tum Venus ipsa refert : "Vulcanum in talia mitto

96 obsequia, et solitos jubeo exercere labores.

97 Quos tu ignes illic, frater, quae incendia cernes ?"

98 Sic ait ; ille deae magnum praesensit amorem,

99 amplexuque levi clypeo dedit oscula adempto :

100 hinc Apennini juga celsa nigrantibus alis

101 occupat, unde videt diversas litoris oras

102 Hadriaci, Tuscique maris, regnumque superbi

103 Sismundi. Illa autem Siculos super ardua fluctos

123

104 tollitur aligeris nocturna sub astra columbis.

105 Est locus Aeoliam juxta, domus alta cavernas

106 efficit, et longis suspendit cornibus antrum

107 usque sub Aetnaeas per longa foramina rupes,

108 Vulcani sedes vasto sublimis hiatu,

109 unde ignes, ventique ruunt, et fumus ad auras

110 aethereas nigri caligine semper anhelat.

111 Hic gelidis Cyclopes aquis stridentia tingunt

112 arma Deum, et validis quatiunt incudibus antrum,

113 brachiaque in numerum tollunt, alternaque versant

114 aera manu, vastique gemunt stridore camini.

115 Hic magno mittenda Jovi candentia flammis

116 fulmina, terrificamque horrendis aegida monstris

117 horribili exercent sonitu, currusque, rotasque

118 praecipites, ocreasque graves, galeamque micantem

119 fulmine cristatam, sublimem Martis honorem.

120 Fulmina praecipue ventoso turbine, et igni

121 sulphureo miscent operi, tortisque sequaces

122 imbribus adjiciunt iras, et nube corusca

123 murmura rauca gravi sonitu, fremituque remittunt.

124 Inde vomunt clausis animosas follibus auras,

125 inque cava fornace furit vulcanius ignis,

126 instat et ipse Deus tanto insudare labori.

127 Quem Venus ut juxta stetit ore superba decoro

128 haec prior eloquitur : "Divum gratissime conjux,

129 nota tibi Alphonsi quonam Fortuna loco res

130 constituat, qui parte labans, quo pondere vergat ;

131 cui misero nunc triste quidem pro viribus haustis

132 subsidium paucae Tyrrheno in litore naves

133 restabant, dum Fata dabant meliora favorem.

134 Nunc autem an restent dubitans, ignara pericli

135 tristis agor, quando a Latiis tot gentibus una

136 urbe feros Celtas clausos, et moenia vidi

137 paene manu fortis Sismundi capta ; nec armis,

138 nec rapidis Gradivus equis obstare furenti

139 fas habet : ipsa viro vires Tritonia Pallas

140 sufficit ; ipsa egomet parmamque, et sibila durae

141 Gorgonis ora videns abeo, nec proelia tento

142 ulla manu : mihi bella meo placuisse marito

143 una gerenda ; meus non hic Rhoeteius heros ;

144 ob quem Tydides servandum vulnera nobis

145 intulit : unum oro, quoniam tibi sola superbo

146 ingenio certare audet Tritonia, vires

147 ignibus ipse tuis addas, navesque relictas

148 a trepidis, cum terga fuga nudasse videbis,

149 uras, atque urbem vacuam sine classe relinquas.

150 Hanc operam partire mihi, et largire laborem ;

151 quodque petit conjux, alii quaecumque dedisses,

152 ne, Vulcane, nega. Maestis Aurora querelis,

153 te Thetis, et toties Mars flexit, ut arma novares.

154 Et mihi fas aliqua, conjux, in parte locari

155 te penes." Haec fatam, verbis, et nomine contra

156 Lemnius adpellans : "Quid enim, pulcherrima conjux,

157 non dederim ? Sana quid enim tibi mente negarim ?

158 Tu mihi curarum requies, tu grata voluptas,

159 atque animi pars magna mei : nec Nereis umquam,

124

160 te nisi propter, opus manuum immortale mearum

161 ipsa tulit : nostris fabricata incudibus illi

162 arma dedi, quod alumna sacris adolesse sub undis

163 diceris Aurorae ; Phrygibus, quos semper amaras,

164 aequa fuit quoniam, croceum dignata cubile

165 Tithoni : nec plura moror." Sic fatus apertis

166 rupit iter terris, et turbine fertur anhelo,

167 nec tortas secat ipse vias, nec clauda retardant

168 ipsa deum, ut quondam, rapidis vestigia flammis ;

169 sed super aequoreos fluctus, et curva secundum

170 litora pronus iter populandam inclinat ad urbem.

171 Qualia ubi ad terras de prono sidera caelo

172 lapsa cadunt, longosque trahunt trans aethera crines :

173 aut ubi ventus agit summis de montibus ignem

174 in nemorum silvam ingentem, descendit inane

175 aequor, et arenti spoliantur gramine valles.

176 Sed jam lecta ducum naves manus omnis in aequas

177 ibant, et transtris tacita sub nocte sedebant,

178 cum graviter portu crepuerunt rostra recusso.

179 Quem strepitum mirati Itali rapiuntur ad arma

180 unanimes, tolluntque moras, et noctis in umbra

181 horrendae obscuri densant ad litora passim,

182 pars muros fortis Sismundi scandere jussi

183 imperio, pars ingentem conscendere turrem,

184 pars tormenta virum tollendo ad sidera saxo

185 instituunt. Tum prima ratis, quae forte tenebat

186 jam pelagus, misso defecit in aequore saxo,

187 immersitque viros una cum classe ruina.

188 Inde moram faciunt Itali dum forte, ferendo

189 pondere nave duces pelagus tenuere secundi.

190 Cetera Celtarum bello praeclara juventus

191 arma ferunt contra, jaculisque volantibus umbras

192 divisere cavas naves deducere curvo

193 litore conati : taedas Pandulphus, et ignes

194 poscit : at ardentes concrescere litore pinos

195 ocius adspiciunt Celtae : tum lampada mixto

196 sulphure praecipiti demisit ab aggere dextra

197 dux Pandulphiades navem jaculatus in atram

198 Aethomeni, et nigros concepit vertice crines

199 flamma volans olli, tabulisque adfixa vaporem

200 ingentem piceis circumtulit. Ora vocantis

201 Orsilochi socios fax altera clausit, et udo

202 gutture flamma furens stomacho consedit aperto.

203 Labitur infelix Telon, labuntur Iberi

204 innumeri circa, durisque imperdita Mauris

205 corpora Celtarum pelago cecidere cruento.

206 Quatuor ipse rates flammis incendit, et igni

207 sulphureo ante alios perstans, bellumque ministrans.

208 At deus, indignatus enim mortalibus esse

209 tantum opis in flammas, discussis protinus umbris

210 omnibus adparens caelo se ostendit aperto.

211 "Porto alios ignes, incendiaque altera vobis,

212 Ausonidae duri." Nec plura : fragore per auras

213 intonuit, vastumque vagans tremor impulit aequor.

214 Audiit et sonitum pastor Tyrrhenus, et audax

215 Sardus et ora, caput rapit unde celerrimus Arnus.

125

216 Obstupuit dux Ausonidum, Tyrrhenaque turba,

217 Ausoniique duces flammis lucescere fluctus,

218 et vicina diem superare incendia verum.

219 At vero Vulcanus edax per tecta, per aedes

220 volvitur, et latos dispergit lumine muros

221 usque furens ; tum diluvio per dura sequaci

222 robora serpit : hiant tabulata, ratesque fatiscunt

223 peste novi cunctae ; vacuas tum fumus ad auras

224 erigitur, tum clara vomunt incendia lucem

225 purpuream, tum flamma Euris inclinat Eois,

226 nunc Boreae submissa truci, nunc effugit Austros,

227 nunc incerta fluit, mutatoque aethere fertur ;

228 nunc gravidas populata trabes, nunc prona carinas,

229 arbuteasque levi contextas vimine crates.

230 At trepidi Celtae naves deducere toto

231 litore conati bellantur limine parvae

232 urbis, et ingenti muros clamore relinquunt.

233 Hic animis praestans, pictis insignis et armis,

234 clarus et ipse sua jam laude Tolonius ingens,

235 jam virtute annos superans, ut vidit euntes

236 ipse rates Celtarum, animis elatus avaris

237 litore de sicco saltum dedit ocius undis ;

238 et simul : "O trepidi, quae vos fuga concita, Celtae,

239 praecipitat ?" Nec plura : ratem de litore dextra

240 arripit, Alconem quae forte vehebat Iberum.

241 Ille diu luctans puppem deducere frustra

242 viribus in ventum fusis, dum forte tenetur

243 ancipiti suspensus aqua, miratur abire

244 tres alias, propriamque vado stagnante morari.

245 Dum stupet, atque animum formidine frangit amara,

246 adspicit haerentem navi de litore Lydum,

247 pressantemque manu puppem, obnixeque tenentem.

248 "Tune, ait, infelix, Celtas Tyrrhene reducis

249 in terram hanc iterum ?" Nec plura effatus, adacto

250 ense secat dextram misero tibi, magne Toloni.

251 Illa tremens paulum liquidis stat inutilis undis.

252 At juvenis laeva puppem tenet, atque cruento

253 verberat adsiduus ventos, aurasque lacerto,

254 voce vocans Alcona ferum : "Quid, Celta, minaris ?

255 Hinc tibi fas non est exire, potentia nulla :

256 sunt alii, qui jam igne rates populantur, Etrusci."

257 Vix ea praefato, laevam secat hosticus ensis.

258 Tum juvenis, tum vero amens formidine nulla ;

259 truncus uti firmis haerens radicibiis alta

260 olim fronde comas, et brachia tectus adulta,

261 verum ubi tristis hiems ramis decussit honestam

262 caesariem, solus vestit se tegmine vertex,

263 et viridis consurgit honos, deformia supplet

264 brachia solus apex ; tali se robore firmat

265 ferreus ante ratem pernix, tum pectore toto

266 trudit ovans, et victor agens ad litora navem.

267 Obstupuit dux ante alios fortissimus Alcon,

268 fulmineo simul ense caput ferit, atque cerebrum

269 spargit utrimque viro ; pronus tamen ipse ruinam

270 in puppim dedit ; obstupuit fortissimus Alcon.

271 Interea per cuncta furit loca lucidus ignis

126

272 Vulcani, diasque faces in robora classis

273 amissae, et dempta jam tum statione relictae,

274 conjicit, et vires tectis dispergit anhelas

275 omnibus. Exsuperant flammarum lumina ponto

276 obvia Tyrrheno, egressis crudele Tyrannis

277 augurium ; flammas laeti mirantur Etrusci.

278 Nec divina quidem cessant incendia, donec

279 pallentes abjungit equos nox humida curru

280 vecta suo, et nigras telluris abegerat umbras.

281 Ac velut astra procul niveam circum undique Lunam

282 magna videntur, ubi tranquillior expulit aer

283 nubila, cernuntur montes, procurvaque ponti

284 litora ; multus enim se ostendit in ignibus aether ;

285 sidera cuncta micant, laeto stat pectore pastor.

286 Tum Pandulphiades urbem sine more receptam

287 aequat humo, et muros Italum dux diruit altos.

288 Corpora deinde virum dignis mandare sepulchris

289 instituit : dubiam Tyrrheno in litore plebem

290 condidit ; eximios Pisanam mittit ad urbem.

291 Te Nami ante alios, et te memorande Toloni,

292 quem Tyrrhena manus longo comitata dolore

293 prosequitur gemitu, et singultibus aethera pulsat.

294 "O decus aeternum nostrae, memorande Toloni,

295 gentis, et egregium nomen venture per ora

296 magna virum, et lustris numquam moriture futuris :

297 te pietas, te laudis amor, te conscia virtus,

298 gloria te jussit crudelem spernere mortem ;

299 nec casus te in fata trahunt, sed sponte subisti

300 letum insigne libens, stupuit quod ferreus hostis

301 exemplum antiquae virtutis, et unde fuisset

302 his genus, unde animus, queis cum bellare parassent.

303 Esse quidem cuncti clamabant ferrea Lydis

304 pectora, dura virum non ulli membra labori

305 subdita, non ferro, non cedere fortibus armis,

306 non unum a tota superari classe : quis alter

307 Alcides, Theseusve manu praestantior olli ?

308 Et taurum ingentem, et fulvum traxere leonem,

309 indomitas impune feras : tu tanta virorum

310 corpora cum magna traxisti, Lyde, carina.

311 O dextram, indignum ! Crudeli vulnere raptam ;

312 o dignam Pylio consumptam rege juventam !

313 Tune decus magnum primis exstincte sub annis

314 aeterni nostros decorasti laude triumphos ?

315 Scilicet invidit tantum Gradivus honorem

316 ante diem audenti, atque animum super astra ferenti."

317 Haec ubi fleta, viam arripiunt, curvoque feruntur

318 litore deflentes, planctus, lacrimasque cientes.

319 At Pandulphiades patrias remeabat ad urbes

320 cum sociis victor, Picenaque presserat arva,

321 amnis ubi Hadriacas volvit se Sena sub undas.

322 Hic urbem sociis, olim quam longa vetustas

323 solverat, emeritis dedit alti grata laboris

324 praemia : laetus ager circum, silvaeque novandis

325 materies ratibus natae, nec plura juvenci

326 farra domum Italia grati traxere laboris

327 ex magni cuncti, quam qui sunt moenia circum

127

328 Gallica : clarus adhuc fama locus ille, ubi victor

329 Hannibalis fratrem spoliavit Claudius armis,

330 et vita quondam clari trans laeta Metauri

331 flumina ; parte alia nam Graia reconditur Ancon

332 montibus, atque mari portu seclusa profundo est.

333 Hic arcem primum, magnum quae despicit aequor,

334 condidit ; hinc totam praecinxit moenibus urbem,

335 hinc pontem, et portam posuit, turrimque superbam,

336 hinc loca grata fori, atque domos capere ipse jubebat ;

337 hinc portas aptare viros, hinc dividit agrum

338 civibus, hinc mores, et jura ex ordine avita

339 imposuit, qui bella gerant, si forte vocarit

340 fors adversa, viros delegit, agroque locavit

341 cultores, terrae imperitent qui laeta moventes

342 jugera, qui domitent tauros, glebasque fatigent.

343 Hinc ad Arimineam fertur laetissimus urbem,

344 victor ubi Superis votum dum solvit, honorem

345 ipse deo reddens summo, mirabile templum

346 marmore de Pario construxit, et urbe locavit

347 in media ; quod dura Jovis non ulla moverent

348 fulmina, non saevos queis dejicit ille Gigantas.

349 Porta aeterna ingens nigro durissima saxo

350 vestibulo posita est pulchro, quam candida circum

351 quatuor in caelum capita arrexere columnae.

352 Candida praeterea muri latera undique magni ;

353 sex intus late signis fulgentibus aedes

354 hinc, atque hinc, pulchra testudine ad aethera missae.

355 Marmora tum partim fulvo conduntur in auro,

356 ostentant nudas partim sua signa figuras.

357 Parte alii ingenti surgit testudine templum

358 aetheris in morem, magnumque imitatus Olympum

359 ille labor manuum, signisque ingentibus altum

360 ardet opus, fulgentque poli viventia monstra.