Benefit Living / novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Expedi o - Crna Gora Academica - Srbija Cornucopia - Slovenija

Publikacija je dio projekta Benet Living. Namijenjena je onima koji ele da se informiu, da razumiju i primjenjuju savremene principe gradnje i planiranja prostora. Dio priloga u ovoj knjizi odnosi se na vrednovanje i planiranje prostora u Crnoj Gori, dok se ostali tekstovi bave op jim temama od interesa za razvoj gradova. Prilozi su nastali tokom 2010/11.

O projektu Benet LivingProjekat Benefit Living rezultat je partnerstva izmeu tri organizacije: - Centra za odrivi prostorni razvoj EXPEDITIO iz Kotora (vodei partner); - Instituta za prostor i kulturu CORNUCOPIA iz Vranskog, Slovenija; - Akademske grupe ACADEMICA iz Beograda, Srbija.IZDAVA EXPEDITIO Centar za odrivi prostorni razvoj, Kotor www.expeditio.org AUTORI/KE TEKSTOVA

Cilj projekta je promovisanje interkulturalnog dijaloga izmeu Evropske unije i Crne Gore na polju kreativnosti u oblasti savremene arhitekture i planiranja prostora. Pokuali smo da: - analiziramo kako se vrednuje i planira prostor Crne Gore; - promoviemo principe energetski efikasne i odrive gradnje; - istraujemo evropska iskustva i nove modele za savremenu kuu u Crnoj Gori; - promoviemo koncept kreativnih gradova... Aktivnosti realizovane projektom su: - Izrada veb portala www.expeditio.org/benefit-living; - Posjeta svakog partnera jednom od strunih sajmova u Evropskoj uniji: Ecobuild sajmu u Londonu, SAIE u Bolonji, Sustainable Luxury Fair u Parizu); - Analiza karakteristika arhitekture i ureenja prostora u Crnoj Gori (Expeditio); - Pregled trendova odrive gradnje u Evropskoj uniji (Cornucopia); - Promovisanje 3C koncepta Clean Energy & Creativity for Communities (Academica); - Radionica partnera u Crnoj Gori, 2125. mart 2011; - tampanje materijala koji promovie odrive principe u gradnji namjenjenog prvenstveno buduim investitorima; - Elektronska publikacija projekta Benefit Living. Trajanje projekta: 1. januar 2010. 1. jul 2011. Vrijednost projekta: 50.000 eura (45.000 je obezbijedila Evropska unija, a 5.000 Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine Crne Gore).

EXPEDITIO Expeditio Nataa Ilini Zorica Tomanovi Biljana Gligori Aleksandra Kapetanovi Tatjana RajiAcademica Milica Apostolovi Stevan Vukovi Tanja Brean Aleksandar eri Ana urin Aleksandar Bobi Veselin Vasiljkovi

CORNUCOPIAIra Zorko LEKTORKA Marijana Kuki DIZAJN Miroslav Dragin

O publikacijiTekstovi objavljeni u elektronskoj formi preuzeti su s veb sajta www.expeditio.org/benefit-living. Objavljen je samo dio priloga. Publikacija je namijenjena onima koji ele da se informiu, da razumiju i primjenjuju savremene principe graenja i planiranja prostora. Autori i autorke tekstova su iz partnerskih nevladinih organizacija Expeditio, Cornucopia i Academica. Prvo je projektom planirano samo postavljanje sajta, ali smo u kasnijoj fazi odluili da dio tekstova uobliimo u zbirku kako bismo itaocima omoguili jednostavnije tampanje i pregledanje najinteresantnijih i najkorisnijih priloga. Upravo zato to knjiga nije planirana, nijesmo uvijek navodili izvore literature s interneta u tekstovima, kao ni izvore fotografija. Dio priloga koje je pripremila NVO Expeditio, podloge su za emisije pod nazivom Moj grad moj dom koje su prikazivane na TV Atlas od oktobra 2010. do juna 2011. Projekat Moj grad moj dom realizovali su Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine (sada Ministarstvo odrivog razvoja i turizma) i TV Atlas, u saradnji s naom organizacijom. Cilj nam je bio da graani i graanke Crne Gore naue vie o principima odrivog prostornog razvoja. Kako je u emisijama obraeno dosta zanimljivih tema, odluili smo da ih objavimo u okviru sajta i u elektronskoj knjizi.

An EU co-funded project managed by the Delegation of the European Union to Montenegro

Projekat je sunansiralo Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine Crne Gore sredstvima dobijenim raspodjelom na konkursu za nevladine organizacije za 2010.godinu Kotor, jun 2011.

EXPEDITIO

SAIE 2010, Bolonja: Nove tehnologije i materijali za energetski efikasnu gradnju........................................................4 10 najveih prepreka odrivom razvoju.........................................................................................8 Grad kao poligon za igru..............................................................................................................13 Zelena postrojenja za recikliranje vode integrisana u naselja ..................................................15 Odrivi turizam i prostorna devastacija u Crnoj Gori...................................................................18 Rezilijentnost novi pristup odrivom razvoju............................................................................21 Kako uiniti ulice prijatnijim? ......................................................................................................24 Pozitivni primjeri savremene arhitektonske prakse u Crnoj Gori ................................................25 Projekti revitalizacije u Venecijanskoj laguni odrivost istorijskog podruja ............................27 Odriva budunost gradova.........................................................................................................30 Predio najvee dobro Crne Gore ..............................................................................................32 Za nezavisniji ivot slijepih i slabovidih........................................................................................34 Primjeri ouvanih kulturnih predjela s UNESCO-ve liste svjetskog nasljea / Uzori za Boku Kotorsku................................................................................................................36 Savremene intervencije u istorijskom urbanom predjelu kroz smjernice Bekog memoranduma .......................................................................................39 Boka Kotorska - savremeni trendovi u prostoru.......................................................................43 Grad prilagoen klimatskim promjenama...................................................................................46 Posmatrano drugim oima ..........................................................................................................48 Grad na dva toka........................................................................................................................49 Reklame i urbani mobilijar u gradovima......................................................................................51 Javni prostori u Crnoj Gori .........................................................................................................53 Redefinisanje otpada...................................................................................................................54 Rekreacija i sport u gradu............................................................................................................56 Ozelenjavanje gradova ...............................................................................................................58 Izazovi ekolokog graenja u Crnoj Gori......................................................................................60

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

SAIE 2010, BOLONJA

Nove tehnologije i materijali za energetski ekasnu gradnjuNataa Ilini ajam graevinske industrije i materijala SAIE u Bolonji, koji se odrava posljednjih 45 godina, pod nazivom SAIENERGIA od 2008. godine posveen je i inovativnim materijalima i tehnologijama u oblasti odrive gradnje i energetske efikasnosti. Glad za energijom u graevinskoj industriji raste, i samo od 2008. do 2009. porasla je za 3,5%. Ali, istovremeno postoje pozitivni rezultati kada je u pitanju poveanje upotrebe obnovljivih izvora energije koja je, prema izvjetaju Eurostata, s 8,9% u 2008. porasla na 10,7% u 2009. godini.

S

sprovoenje LEED programa, koji je Italija odabrala za postizanje energetske efikasnosti u gradnji. Meu izloenim graevinskim proizvodima i tehnologijama mogu se izdvojiti tri tematske grupe, po svojoj zastupljenosti na Sajmu, znaaju za budunost gradnje i inovaciji: 1. krovni pokrivai i fasadne obloge s integrisanim solarnim elijama ili solarnim kolektorima tehnoloki pomak koji e unaprijediti arhitektonsku konstrukciju i estetiku; 2. izolacioni zidni moduli ili blokovi - gotova izolaciona rjeenja koja unapreuju i olakavaju proces izgradnje; 3. kreativna rjeenja zelenih fasada i krovova - novi konstruktivni sistemi i nosai koji omoguuju postavljanje zelenih pokrivaa na razliitim djelovima objekta.

SAIE 2010. odran je od 27. do 30. oktobra. Od 170 000 posjetilaca, 90% su arhitekti, ininjeri i predstavnici graevinskih firmi koji ele da unaprijede svoje znanje i informisanost u oblasti novih graevinskih tehnologija, softvera, korienja obnovljivih energetskih izvora i novih ekolokih materijala. Na Sajmu je izlagalo 1500 kompanija najvei broj iz Italije i oko 300 iz drugih zemalja: Njemake, Slovenije, panije... Kao i posljednjih sedam godina, postavljena je paralelna izloba na kojoj su izloeni najinovativniji proizvodi i rjeenja, i iji je izbor napravljen pod naunim nadzorom ArTeca, odjeljenja IUAV univerziteta u Veneciji. Novina na posljednjem SAIE sajmu bile su tzv. plaze, definisana mjesta na kojima su se odravala predavanja i prezentacije iz razliitih oblasti gradnje: Sustainability Plaza, Building Renovation Plaza, Energy Efficient Envelope Plaza, Wooden Structure Plaza, Architecture and urban Design Envelope Plaza. Jedna od najposjeenijih bila je Piazza dell Energia, na kojoj je bila postavljena izloba odabranih i nagraenih objekata mladih arhitekata iz cijelog svijeta, koji su u svom radu primijenili principe odrive gradnje. Znaajno mjesto na sajmu zauzelo je predstavljanje Green Building Councila, tijela odgovornog za

1. SOLARNI KROVOVI I FASADESistemi za prikupljanje suneve energije ne moraju biti odvojeni od arhitekture objekta, i smjeteni kao esto estetski neprimjeren dodatak omotau objekta. Iako smo do sada imali prilike da vidimo integrisane PV elije u staklene obloge objekta, te su granice pomjerene, i proizvoai razliitih fasadnih i krovnih obloga, od crijepa i bakarnih krovova do fasadnih ploa, uvode modele koji u sebi imaju integrisane fotonaponske elije ili sistem solarnih kolektora. Napokon, fasade i krovovi postaju ivi sistemi ije su povrine iskoriene za prikupljanje energije. Firma GIELLEPLAST (Italija) koja se prevashodno bavi proizvodnjom plastinih djelova za auto-industriju i

4

www.expeditio.org/benet-living

drugih komponenata od termoplastike koja se moe reciklirati, plasirala je plastini crijep s integrisanom fotonaponskom ploom, snage 8 Wp. Crijepovi su najrazliitijih boja, mogu u potpunosti zamijeniti postojee tradicionalne krovne pokrivae, i njihovim meusobnim povezivanjem u jedinstvenu instalacionu mreu prikuplja se proizvedena elektrina energija od napajanja suncem. www.gielleplast.it TERMOSLATE solarni termalni paneli predstavljaju odlian spoj prirodnog i skoro tradicionalnog

LAMINAM (Italija) je proizvoa najveih i najtanjih keramikih ploa, veliine 3 m x 1 m x 3 mm, koje imaju razliite funkcije u arhitekturi objekta: od unutranjih obloga u enterijeru (podovi, zidovi, plafoni), do spoljnih

pokrivaa i solarne tehnologije, koji mogu biti primijenjeni i na novim objektima, kao i pri restauraciji starih. Pokriva je od tamnih kamenih ploa koje karakterie ljepota, trajnost i otpornost na temperaturne promjene, ime se dobro titi solarni apsorber, smjeten ispod njih, i smanjuju trokovi odravanja i zamjene. Ispod apsorbera su smjetene cijevi s vodom, koje toplotnu sunevu energiju prenose na unutranje instalacije u objektu. www.thermoslate.com COTTOPOSSAGNO (Italija) proizvodi tradicionalne glinene crepove (41,5 x 24 x 5,2 cm) s integrisanom fotonaponskom ploom. S obzirom da su u pitanju modeli crepova karakteristini za tradicionalnu gradnju, idealni su prilikom rekonstrukcije starih objekata i istorijskih gradskih centara. Na skoro neprimjetan nain, stari krovovi mogu biti zamijenjeni novim i uestvovati u snabdijevanju objekta potrebnom energijom iz obnovljivih izvora. www.cottopossagno.com

krovnih i fasadnih obloga. Njihov novi proizvod je fasadna Laminam energia ploa s integrisanim PV elijama, koja se prema energetskim potrebama objekata postavlja u kombinaciji s klasinim Laminam ploama kao obloga kod ventilacionih fasada. www.laminam.it TECU kolektor je proizvod uvenog njemakog proizvoaa bakarnih fasadnih i krovnih obloga KME. Bakarni pokriva apsorbuje sunevu toplotu i prenosi je na sistem cijevi postavljenih ispod njega. Ovim sistemom se toplota prenosi do bojlera, ime se

obezbjeuje topla voda u domainstvu, ili putem instalacija grijanja do podova i radijatora, i tako omoguava grijanje objekta. Sistem kolektora je potpuno zatien od atmosferskih uticaja i nevidljiv spolja, tako da je arhitektonski integrisan u objekat. www.kme.com/tecu-solarsystem/en/

EXPEDITIO

5


2. IZOLACIONI ZIDNI MODULI I BLOKOVIIzolacija objekta predstavlja najbitniji segment u energetskoj efikasnosti jer se na taj nain smanjuje potreba za energijom koja se troi na grijanje i hlaenje, kao i investicije u nove tehnologije koje koriste obnovljive izvore energije. Sve ovo, pod uslovom da utroak materijala, koji se koristi u izolaciji, nije veliki i suvie skup, i ne koristi zagaujue tehnologije i neobnovljive izvore energije. Zato je sve vie novih rjeenja zidnih blokova koji imaju odline izolacijske performanse, izolacionih panela koji koriste prirodne preraene materijale, ili novih sistema sendvi-zidova s gotovim izolacionim modulima. LECA BLOK je vrsta veoma laganih i vrstih blokova s odlinim termosvojstvima. Napravljen je od ekspandiranih granula gline, dodavanjem cementa, pepela i vode, koji se zatim oblikuju i peku. Veliki broj

postavlja izolaciona struktura od obostranog polistirena i armature, a zatim se beton uliva u upljine, i nakon njegovog stvrdnjavanja formira se zid s odlinim konstruktivnim i izolacijskim svojstvima. Koeficijent propusnosti U je do 0,14 W/mqK, to se uklapa u nove graevinske normative koje su usvojene Kjoto protokolom (2005), kao i vanim italijanskim zakonom o energetskoj utedi (D.Lgs. 311 of 29.12.2006). Dimenzije modula su: duina 120 cm, visina 40 cm, a debljina polistiren stranica varira od 6 do 18 cm. www.pontarolo.com PIZ fasadne ploe istoimenog italijanskog proizvoaa u sebi sadre izolacioni sloj. Ploe su napravljene od cementnog maltera i armirane fiber-vlaknima, ukupne debljine 9 mm a s njihove unutranje strane postavljen

unutranjih pora ini da Leca blok ujedno bude i dobar izolator i omoguuje da zid die i bude otporan na vlagu. Dodavanjem ekstra sloja od ekspandiranog polistirena u unutranjost bloka, napravljena je verzija Bio Clima Zero. Zid od ovog Leca bloka dovoljno je omalterisati ili zavriti odgovarajuom unutranjom ili spoljnom oblogom, bez dodatnog izolacijskog sloja, to produava trajnost objekta i smanjuje trokove izgradnje. www.lecablocco.it CLIMABLOCK je inovativni sistem graenja prefabrikovanih betonskih zidova izlivanjem betona u gotove module kalupe od polistirena. Najprije se

je polistiren izolacioni sloj od 45 do 80 mm. PIZ fasadne ploe se kae pomou metalne potkonstrukcije, mogu biti postavljene na bilo koju vrstu zida i ne zahtijevaju nikakve ekstra trokove prilikom montae. Zastupljene su u 40 boja i primjenjive na sve vrste objekata. www.piz.it CELENIT je jedan od evropskih lidera u proizvodnji eko

biokompatibilne vrste izolacije, napravljene od drvenih i vunenih vlakana, povezanih Portland cementom, koja ima laganu poroznu strukturu i velika izolacijska svojstva. Tokom ivotnog ciklusa ovog proizvoda, od

6


proizvodnje do primjene i reciklae, on nema toksinih dejstava. Celenit ploe su odlini termo- i zvuni izolatori, i imaju dobru sposobnost regulacije i proputanja vlage. Mogu se primijeniti kao izolacija svih unutranjih i spoljanjih djelova objekata. U unutranjosti objekta, ukoliko se to uklapa u estetiku prostora, Celenit ploe mogu ostati nepokrivene malterom jer tada njihova pozitivna svojstva jo vie dolaze do izraaja, a velika paleta boja omoguava kreativna rjeenja. www.celenit.it

3. ZELENI ZIDOVIPostavljanje zelenih povrina u objekte i na njih je pozitivan trend tokom posljednje decenije. Korist od toga imaju i graani i same graevine. Zeleni zidovi i krovovi, kojih esto nema dovoljno, poveavaju prisustvo zelenih povrina u gradskim sredinama. Istovremeno zeleni zidovi i krovovi obezbjeuju bolju termalnu i zvunu izolaciju i tite objekat od urbanog zagaenja i atmosferskog uticaja. Nekoliko proizvoda i rjeenja italijanskih kompanija doprinose kvalitetnijoj i iroj primjeni ozelenjavanja objekata. WALL-Y je proizvod italijanske firme Geoplast i predstavlja plastini mreni modul koji se kai na fasadni zid i omoguava formiranje zelenog zida pomou biljaka-puzavica. Modul ima formu nepravilne prirodne matrice, dobro se uklapa u biljnu strukturu i doprinosi estetici zida i u vrijeme dok biljke ne izrastu. Modul veliine 58 x 58 x 7,5 cm je lagan, jednostavno se montira na zid i otporan je na razliite vremenske uslove i mikroorganizme. Trenutno se proizvodi u bijeloj i zelenoj boji, i u transparentnoj varijanti. www.geoplast.it PERLITE kompanija proizvodi sisteme za zelene krovove, zidove i parkinge. Karakteristika njenih zelenih krovova je to koristi sloj ekspandiranog perlita, prirodnog

materijala vulkanskog porijekla koji obezbjeuje odlinu termoizolaciju, a cio sloj zelenog krova je tanji i laki. Perlite zeleni zidovi se formiraju postavljanjem panela prije vegetacije. Paneli su napravljeni od aluminijumske mree razliitih perforacija za zadravanje supstrata, i sadre sloj od polipropilena za irigaciju i supstrat od poluvrstih djelova, ija se mjeavina pravi u odnosu na vrste biljaka koje se koriste. www.perlite.it OPTIMA GIARDINI PENSILI kao i PERLITE nudi slino rjeenje za zelene zidove, ali s naglaskom na enterijeru. Pored vanog pozitivnog uticaja biljaka unutar prostora, primjenom zelenog zida u enterijeru ne oduzima se

dragocjena povrina prostora. Sistem Optima sastoji se iz eline ili aluminijumske mree, plastinih ramova i tkanine koja dri zemlju i vlagu koja se obezbjeuje sistemom navodnjavanja kap po kap. Optima zeleni zid promovisan je u okviru enterijera Reply prodavnice u centru Milana u okviru prologodinjeg Milanskog sajma dizajna. www.optimagiardinipensili.it

EXPEDITIO

7


10 najveih prepreka odrivom razvojuNataa Ilini

repreke odrivom razvoju su naslijeene posljedice dosadanjeg i jo uvijek prisutnog naina razmiljanja, proizvodnje, obrazovanja, upravljanja resursima, koji dovodi do toga da dananji nain ivota ne moe jo dugo biti odriv. Prepreke treba prepoznati kroz svoje djelovanje i mijenjati aktivnosti, i uputiti zahtjeve onima koji upravljaju drutvom.

P

Moemo uvijek preispitati kupovinu nekog proizvoda, da li nam je zaista potreban ili da li se kasnije moe reciklirati, a ne doprinijeti poveanju otpada. Moemo analizirati informacije koje primamo iz medija i primati ih sa zdravom rezervom. Moemo birati odgovorne politiare ili ih, jednostavno, ne birati ako nisu struni i savesni. Moemo, kao roditelji, pomoi djeci da se obrazuju slobodnije i ire, ak iako je obrazovni sistem zastario. Moemo preispitati svoj odnos prema drugom polu i osloboditi ga tradicionalnih predrasuda. Ukoliko ne moemo nai adekvatan posao ili ne elimo raditi u neodgovornom biznisu, moemo pokrenuti svoj mali zeleni biznis. Veliki broj ovakvih pojedinanih akcija vremenom rezultira promjenama u sistemu i drutvu, dovodei do globalnih promjena.

ivota; izlivanje nafte kompanije British Petroleum u Meksikom zalivu prouzrokovalo je najveu ekoloku katastrofu u amerikoj istoriji; kolaps rudnika u ileu pokazao je da kompanija nije obezbijedila minimalne bezbjednosne uslove za svoje radnike. U budunosti e se mijenjati model ekonomskog razvoja i on e najveim dijelom biti uslovljen faktorom zatite ivotne sredine i prirodnih resursa. U ovom trenutku nade se polau na green economy ili zelenu ekonomiju, koja treba svojim radikalnim inovacijama i novim odnosom prema ivotnoj sredini i resursima da otvori novo tehnoloko doba bez CO2 posljedica. Potrebna su ogromna ulaganja, stimulativne mjere i regulacije koje e ovaj proces podrati, kao i pritisak krajnjih korisnika.

2. NEPRIMJERENO MEDIJSKO IZVJETAVANJEMediji mogu informisati, ali mogu i manipulisati. esto je fokus u izvjetavanju o nekom dogaaju na senzaciji, na stvaranju prie dana, a manje na sutini problema i njegovoj analizi. Objektivno i struno izvjetavanje, posebno o vanim pitanjima i dogaajima koji se tiu odrivog razvoja, bie kljuno u osvjeivanju i ukljuivanju graana u rjeavanje problema. Dananji pristup informacijama putem interneta i socijalnih mrea ostavlja sve manje mogunosti za skrivanje ili zaobilaenje vane teme. Mnogobrojni veb-portali, dokumentarni filmovi i istraivanja dokazuju da je danas sve vidljivo, pristupano i mjerljivo. Dokumentarni filmovi i animacije poput The Age of Stupid, Story of the stuff, i mnogi naslovi Michaela Moora otkrivaju nam neloginosti i propuste naih sistema i ohrabruju promjene.

1. NEODGOVORAN BIZNISBiznis koji svoj kapital zasniva na neadekvatnom korienju prirodnih resursa i nemarnom odnosu prema ivotnoj sredini i zaposlenima, neodgovoran je. Tokom

3. SOCIJALNO-EKONOMSKA NEJEDNAKOSTXX vijeka bio je zastupljen ovakav model biznisa, posebno kada su velike korporacije u pitanju. Takvi modeli su jo uvijek prisutni a posljedice njihovog djelovanja mogu biti dramatine, i u to smo imali prilike da se uvjerimo i tokom 2010. godine. Izlivanje crvenog mulja iz postrojenja za proizvodnju aluminijuma kompanije MAL u Maarskoj zagadilo je rjene tokove i ogromne povrine zemljita i izazvalo gubitak ljudskih Izraena je i meu graanima jedne zemlje kao i meu razliitim djelovima svijeta. U Americi, u kojoj ivi 5% stanovnitva planete, troi se 30% Zemljinih resursa koji se najee eksploatiu u zemljama treeg svijeta ije stanovnitvo esto ivi u ekstremnoj bijedi. Istovremeno, u tako bogatoj zemlji razlike su velike i izraena je socijalna nepravda 40 miliona

8


Amerikanaca ivi u siromatvu i na granici gladi. Mogunost izbora i pruanje anse svima treba da budu deo vrednosnog sistema svakog drutva. Da je mogue promijeniti okotale i konvencionalne naine na polju ekonomskog sistema, svjedoi projekat mikrokredita koji je pokrenuo Muhammad Yunus, ekonomista iz Bangladea i dobitnik Nobelove nagrade 2006. godine. To je sistem kreditiranja najsiromanijih slojeva stanovnitva bez ikavog oblika garancije ili ugovora, i nastao je kao reakcija na tradicionalni bankarski sistem koji odbacuje siromane jer su nepodobni za dobijanje kredita. Sistem danas funkcionie u 43 drave i do sada je kreditirano preko 8 miliona ljudi, od kojih 96% ine ene. Prosjena pozajmica iznosi 130 $, a stopa povraaja kredita je 98%.

koji nam pomau da sagledamo sloenost nastajanja jednog proizvoda i koliko je potrebno da uklopimo trenutne ivotne potrebe s prirodnim resursima energije i materijala na planeti. Mnoge inovacije i procesi ve idu u tom pravcu reciklaa, ponovna upotreba, smanjena upotreba resursa, nanotehnologija, zeleni transport, korienje obnovljivih izvora energije, energetski efikasna gradnja, organska proizvodnja hrane...

5. NEADEKVATNO OBRAZOVANJEU neadekvatnom obrazovanju krije se, moda, jedan od glavnih uzroka ostalih devet prepreka. Dosadanji zastareli obrazovni sistemi stvaraju pojedince koji nemaju sposobnost da samostalno misle i preispituju i ija se vrijednost ocjenjuje na osnovu primljene koliine informacija i poslunosti. Onog trenutka kada obrazovni sistem bude postavljen tako da podri slobodu, radoznalost i kreativnost svakog pojedinca, postojanje neodgovornih politiara, korupcije, nejednakosti bie svedeno na minimum. kola Summerhil, koju je osnovao Aleksandar Nil skoro prije jednog vijeka u Engleskoj i koja danas postoji, primjer je da je to zaista mogue (vidjeti knjigu Slobodna djeca Summerhila). A prije samo jedne decenije Long Life Learning ili uenje tokom cijelog ivota postalo je predominantan cilj koji promoviu Evropska komisija, OECD i UNESCO, i smatra se nainom za postizanje odrivog socio-ekonomskog razvoja i za formiranje drutvenog sistema zasnovanog na znanju. To znai da je obrazovanje raznoliko, prilagodljivo svakom pojedincu i pristupano tokom cijelog ivota.

4. NEADEKVATNA TEHNOLOGIJA I PROIZVODNJAUkoliko ne pronaemo nove tehnologije proizvodnje i tehnologije korienja prirodnih resursa, postoji mogunost da emo dovesti u pitanje sopstveni opstanak. Planeta e opstati, ali pitanje je hoe li naa

civilizacija sa sadanjim nainom ivota. Evo nekoliko podataka koji govore o naem trenutnom korienju resursa: 426 000 mobilnih telefona dnevno zavri na otpadu u SAD-u; svakog minuta posijee se 2000 stabala u amazonskim umama; u Americi 99% kupljenih proizvoda nakon 6 mjeseci zavri kao otpad. Holistiki pristup u kreiranju proizvoda je jedino rjeenje, kroz praenje cijelog ivotnog ciklusa proizvoda od kreiranja ideje, korienja materijala i energije, preko njihove upotrebe, do zavretka korienja i vraanja materijala i energije u ponovni ciklus proizvodnje. Cradle to Cradle ili Life Cycle Assesment neki su od inovativnih pristupa ili softvera

6. NEODGOVORNI POLITIARINijedan politiki sistem nije otporan na prisustvo neodgovornih politiara. Razlog dijelom lei u tome to politiki sistemi imaju svoje nedostatke, a dijelom zbog toga to neodgovorne politiare biraju graani/graanke koji nijesu dovoljno politiki osvijeeni ili obrazovani, i ne preuzimaju sopstvenu odgovornost u donoenju odluka, to je est sluaj u zemljama koje su nerazvijene, nedemokratske ili u

EXPEDITIO

9


tranziciji. Neodgovorni politiari, ako su na vlasti, imaju mogunost da koriste poziciju za sopstveni napredak i zanemaruju probleme koji se tiu drutva, ivotne sredine i odrivog razvoja. Takva situacija je posebno prisutna posljednjih decenija kada su velike korporacije postale (svojom snagom i uticajem) jae od samih vlada zemalja (ak i razvijenih) i, samim tim, pripadnici vlasti esto rade za interes krupnog kapitala, a ne za graane/graanke. Istovremeno postojei dravni sistemi neprimjereno zasnivaju svoju mo na postojanju vojne odbrane u koju se ulau ogromna dravna sredstva, uprkos nerijeenim egzistencijalnim pitanjima miliona graana/graanki ili velikim ekolokim problemima. O tom neskladu govori i podatak da je budet, koji se godinje uloi u vojsku i naouraanje u itavom svijetu, 700 puta vei od godinjeg budeta Ujedinjenih nacija. Razvoj i obrazovanje svakog pojedinca/pojedinke doprinosi promjenama u politikom sistemu, a irenje ideja o odrivom pristupu kroz socijalne mree ima sve vei uticaj. Pojavljuju se novi, inovativni zakoni koji tumae na odnos prema planeti i ljudska prava, obavezujui na taj nain i politiare na novu politiku etiku koja nam je neophodna. Novi koncepti poput Earth Law/ Wild Law ili Zakona planete Zemlje, prepoznaje planetu kao primarni izvor zakona koji postavlja ljudske zakone u mnogo iri kontekst od ovjeanstva. Zasnovan je na ideji da su ljudi dio ire zajednice ivih bia i da blagostanje svakog lana/lanice planetarne zajednice zavisi od blagostanja planete Zemlje kao cjeline. Nain kojim se upravlja naim drutvenim sistemima, treba da sadri etiki kodeks koji od nas zahtijeva da ivimo u skladu sa zakonom prirode. Zakon planete Zemlje postepeno se prepoznaje u nacionalnim institucijama u Velikoj Britaniji, SAD-u, Latinskoj Americi, Africi, a Ekvador je prva zemlja koja je taj zakon integrisala u svoj pravni sistem 2008. godine.

dolara godinje odlazi na mito u svijetu, a 40% pomoi za razvoj izgubi se u korupciji. Korumpirane lanove drutva predvode politiari i policija. Irak, Venecuela i Rusija spadaju u zemlje ije su institucije javnog sektora najvie korumpirane. Najmanje korupcije ima u Danskoj, Singapuru i na Novom Zelandu. Crna Gora se nalazi na 69. mjestu na listi, s indeksom 3,7 od 10 koji pokazuje nepostojanje korupcije (Corruption index 2010 from Transparency International). Otkrivanje i kanjavanje korupcije u oblasti nelegalnog izdavanja dozvola i gradnje u Crnoj Gori, tokom protekle i poetkom ove godine, ukazuje da je mogu napredak. Problemi ouvanja dragocjene morske obale ili odrivog korienja energetskih potencijala predstavljaju prioritete svih graana/graanki, i oni se nikako ne smiju rjeavati kroz interes privatnog kapitala.

8. RODNA NERAVNOPRAVNOSTRodna ravnopravnost je osnovno ljudsko i demokratsko pravo ali se njeno integrisanje u sve segmente drutva jo uvek ne podrazumijeva. Drutveni sistemi su optereeni neosvijeenim tradicionalnim podjelama uloga od procentualno manjeg uea ena u rukovodeim tijelima u najrazvijenijim drutvima (na fotografiji Samita G20, od 50 uesnika samo 3 su ene), do ugroene egzistencije i minimuma ljudskih prava ena u Avganistanu, Bangladeu, Iraku (ogranieno obrazovanje, kretanje, uestvovanje u socijalnom ivotu). U mnogim kulturama ne prepoznaje se neravnopravan poloaj ena jer ono to je stvoreno kulturnim obrascem, sada se smatra i doivljava prirodnim.

7. KORUPCIJAEkoloka kriza je najprije kriza ljudskog duha. Materijalizam i gramzivost na globalnom nivou, kao i u okviru dravnih sistema, rezultiraju kako ekolokim problemima, tako i nejednakou i neravnomjernim razvojem ljudskih zajednica. Jedna milijarda amerikih

ivot na planeti ne moe biti odriv ako svi njeni stanovnici/stanovnice nemaju jednaka prava i slobode i ne uestvuju podjednako u kreiranju drutva, doprinosei svojim jedinstvenim saznanjima i potrebama. Danas je jedna polovina stanovnika samim roenjem u manjoj ili velikoj meri diskriminisana. Potrebe ena, njihovi principi i vrijednosni sistemi

10


nijesu integrisani ravnopravno u politike i drutvene sisteme i, samim tim, mnoge oblasti ivota enama nijesu lako pristupane. Rodna ravnopravnost podrazumijeva ravnopravnost u razlikama, a ne uklapanje jednog roda u model drugog. Rjeenje je u osvjeivanju pripadnika/pripadnica oba pola i u favorizovanju pozitivnih primjera promjena poloaja ena, a takvih promjena ima i u najrigidnijim drutvenim sistemima. Borba za rodnu ravnopravnost je, naroito tokom XX vijeka, donijela mnogo pozitivnih promjena, ali najveim dijelom u razvijenim zemljama s dominantno bijelom populacijom. Danas u Americi i drugim razvijenim djelovima svijeta preko 40% studenata/studentkinja medicine, prava, ekonomije i kandidata/kandidakinja za doktorsku titulu ine ene.

9. NEZAPOSLENOSTU svijetu ima oko 212 miliona ljudi bez posla. Razlozi za nezaposlenost su razliiti u razliitim djelovima svijeta nedovoljno ili neodgovarajue obrazovanje, nerazvijena drutvena klima za osnivanje biznisa ili investiranje, lo i zastareli ekonomski model poslovanja, iscrpljeni prirodni i energetski resursi ili ekoloki problemi... Proces ekonomske krize kroz koji trenutno prolaze razvijene zemlje svijeta, i koji je izazvao stopu nezaposlenosti preko 10%, nije samo privremena kriza nakon koje e se, kada proe, sve vratiti na staro. U pitanju je mnogo vea drutvena promjena koja podrazumijeva tranziciju iz industrijske u tehnolokoinformacionu fazu i jo vanije, tranziciju zasnovanu na obnovljivim izvorima energije i na novoj zelenoj ekonomiji. Vie nee biti u toj mjeri procesa proizvodnje koji zahtijevaju postojea zanimanja, ve se javlja potreba za novim znanjima i strunou za zelene poslove i industrije (Green jobs & industries): izgradnju energetski efikasnih zgrada, rad na tehnologiji obnovljivih izvora energije, proizvodnju automobila koji koriste bio-goriva ili elektrinu energiju... Sve je vie primjera novih inovativnih modela poslovanja koji redefiniu postojeu ekonomiju. Tokom posljednje decenije neprofitna svjetska organizacija Fair Trade sprovodi vrlo vaan projekat na globalnom nivou, zasnovan na odrivom razvoju i pravednosti u trgovini, tako da svako, kroz svoj rad, moe da obezbijedi dostojan ivot i razvije svoje potencijale, kao i da doprinese razvoju svoje zajednice. Organizacija omoguava malim i esto siromanim farmerima irom svijeta da plasiraju svoje proizvode na trite, i dobiju odgovarajuu cijenu za njih na poten nain u konkurenciji s velikim korporacijama. Meu najpoznatijim Fair Trade proizvodima je kafa, i zahvaljujui radu Fair Trade organizacije i njenoj saradnji s malim farmerima u Junoj Americi i Africi,

Istovremeno smo svjedoci da se promjene pokreu i u nerazvijenim zemljama: uee i pobuna ena u politikim promjenama u Egiptu (skoro polovinu protestanata su inile ene na ulicama Kaira) od ogromnog je znaaja. Promjene u Egiptu, zemlji u kojoj su ene prije samo 10 godina dobile pravo da zatrae razvod, mogu da budu pokreta pozitivnih promjena u irem okruenju gdje su enska prava ugroena. ene ine u prosjeku 19% parlamenta u svim zemljama svijeta. U ovom segmentu, razlike izmeu razvijenih i nekih nerazvijenih zemalja se briu: po ueu ena u parlamentu predvode istovremeno: Ruanda, Kuba, Mozambik i zemlje sjeverozapadne Evrope vedska, Norveka, Belgija, Island, Holandija itd, gdje ene ine 3550% parlamenta. Rodna ravnopravnost je trei od osam milenijumskih ciljeva Ujedinjenih nacija, a poboljanje poloaja ena u drutvu vezano je i za etvrti i peti milenijumski cilj smanjenje smrtnosti kod djece i poboljanje zdravlja majki. Sve studije govore da, kada su ene podrane i osnaene, cijelo drutvo ima koristi. Njihove familije su zdravije, vie djece ide u kolu, prihodi su vei i itave zajednice, naroito u nerazvijenim zemljama, postaju mnogo otpornije.

jedan od najveih svjetskih lanaca kafeterija ameriki Sturbucks nakon 10 godina rada na ovoj strategiji pravi 100% Fair Trade espreso kafu. Socijalno preduzetnitvo je postalo u posljednje dvije decenije novi oblik preduzetnitva koji istovremeno

EXPEDITIO

11


smanjuje nezaposlenost i siromatvo i marginalizovanje osoba s invaliditetom, izbeglih i raseljenih lica, nedovoljno kvalifikovanih lica itd. Italija predvodi u razvoju socijalnog preduzetnitva i ima preko 5 miliona korisnika socijalnih kooperativa. U naem regionu ova pria postaje sve aktuelnija. Primjer je osnivanje socijalne i ekoloke kooperative Eco Bag u Srbiji koja proizvodi torbe i novanike od recikliranog PVC-a od prethodno iskorienih reklamnih bilborda, i istovremeno zapoljava ene u srednjem dobu koje su ostale bez posla u tekstilnoj industriji.

zemalja s visokim bruto drutvenim dohotkom nijesu i sreniji, odnosno poveanje BDD-a ne ini ljude srenijim. Amerikanci, koji imaju visoki BDD u poreenju sa svjetskim prosjekom, veoma su siromani kada su u pitanju ljudski odnosi, slobodno vrijeme, povjerenje u institucije i zadovoljstvo ivotom (wellbeing). Istraivanja pokazuju da s porastom socijalnog kapitala (razvijeni kontakti, uee u politikim i religijskim organizacijama, obrazovanje, sport, umjetnost ... ) a ne BDD-a , ljudi u razvijenim zemljama postaju sreniji. Preokret je u toku iz kulture konzumerizma u kulturu odrivosti. Nastaju novi globalni pokreti i rituali u kojima se slave nove vrijednosti i ukazuje na negativne posljedice postojeih rituala koji su se pretvorili u rituale konzumerizma Buy nothing Day u Americi stoji nasuprot Black Fridayu, danu poznatom po masovnoj kupovini. World Carfree Day (dan bez automobila) slavi se u vie od 40 zemalja. Earth hour je odreeni sat u godini kada se ljudi irom planete ukljuuju u akciju iskljuivanja svjetla i utede energije. Istovremeno, sve vie je primjera korporativne odgovornosti i bogatih ljudi koji svoj kapital ulau u rjeavanje ekolokih problema i siromatva. A veliki doprinos promjeni kulture konzumerizma mogu dati svetske religije, koristei svoje drevno duhovno znanje o materijalizmu i srei.

10. KONZUMERIZAMU dananjem ekonomskom modelu proizvodnje i potronje pojedinac/pojedinka nije dovoljno znaajan ili vrijedan ako nema finansijski potencijal da kupuje i troi. Istovremeno, proizvodi su osmiljeni tako da imaju kratak ivotni vijek i da se poveava potronja a samim tim i kapital investitora, ali i otpad i eksploatacija resursa. Spreavanje kolapsa ljudske civilizacije zahtijeva potpunu transformaciju dominantnih kulturnih modela koji su bazirani na konzumerizmu. Proseni Evropljanin/Evropljanka potroi 43 kg, a Amerikanac/Amerikanka 88 kg resursa dnevno, simbolino reeno, svakoga dana iz planete izvuemo koliinu resursa u zapremini 112 Empire State Buildinga. Mnoga istraivanja pokazuju da stanovnici/stanovnice

12


Grad kao poligon za igruZorica Tomanovi

rbano planiranje 21. vijeka mora odgovoriti potrebama stanovnika svih uzrasta. Moda ova tvrdnja zvui udno ako pomislimo na najmlae itelje jednog grada, ali je istina da i oni na odreen nain kreiraju na ivotni prostor. Ako se zapitamo ta je na najei odgovor na pitanje ega se najradije sjeamo iz djetinjstva, shvatiemo da se u najveem broju sluajeva sjeamo nekih igara koje smo igrali, nekih zanimljivih i neobinih igraaka koje smo imali, i, sloiete se, svaki put ta sjeanja probude u nama neke lijepe emocije. Naizgled naivne, jednostavne i svakodnevno prisutne djeije igre su upravo tema kojom se svaki grad takoe mora ozbiljno pozabaviti kroz kreiranje prostora za igru. A istorijski gledano igra je uvijek imala i ritualni i magijski smisao. Igra ini jedan o temeljnih fenomena ljudskog opstanka.

U

odvija na otvorenom, na djeijim igralitima posebno oblikovanim u tu svrhu, u parkovima, park-umama i drugim prirodnim ambijentima. Igra se odvija esto i na ulici, trgu, nekom drugom urbanom prostoru. Neki prostori esto nijesu projektovani za tu namjenu, ali svojim oblikom inspiriu mlade da ponu da ih koriste kao svoj prostor za igru. Danas se kod nas i u zemljama regiona djeca sve ee igraju u prostorima oping centara i takozvanim igraonicama u zatvorenom prostoru. U zemljama razvijenog svijeta trendovi su povratak igri u prirodi i na zelenim povrinama. Strateko razmiljanje o prostorima za igru mora biti sastavni dio politike planiranja gradova. Kroz lokalne strategije igre treba da se omogui planiranje, projektovanje i upravljanje prostorima namijenjenim za igru. Strategije za razvoj igralita moraju biti povezane s drugim strategijama na polju planiranja javnih prostora i prostora za rekreaciju. Strunjaci i institucije koje su odgovorne za planiranje prostora i stvaranje odgovarajuih prostora za igru, djeluju na dravnom, a posebno na lokalnom nivou. Politike lokalnog planiranja obezbjeuju prostore gdje djeca i mladi ljudi mogu biti podrani i ohrabreni da se igraju i da uestvuju u neformalnoj rekreaciji. S obzirom na svoje tjelesne proporcije, djeca esto nailaze na mnoge prepreke koje, naravno, nastoje da savladaju. Stoga je prostor za igru potrebno oblikovati na nain primjeren djeci kako bi se izbjegla potencijalna opasnost od nesree. Ali nije samo prostor za igru taj koji treba da bude bezbjedan, ve i pristup do njega. U tom smislu motorni saobraaj, kakav danas imamo u gradovima, predstavlja najveu opasnost. Saobraaj esto spreava ili umanjuje mogunost da djeca idu na igralite biciklom, izaziva

Prostor moe da odigra veoma vanu ulogu u razvoju djece i mladih. On im daje slobodu da se kreativno igraju i istovremeno jaaju svoje sposobnosti kroz iskustva rizika, izazova i uzbuenja. Igra je sastavni dio ivota svakog djeteta. U djetinjstvu svako od nas uglavnom stie i razvija kroz igru mentalne i praktine sposobnosti. Kretanje i istraivanje u ranoj dobi jednako je vano za svako dijete kao i neposredna prisutnost bliske osobe. Kroz igru djeca stvaraju svoju kulturu, ue o sebi, drugima i svijetu koji ih okruuje. Javni prostor moe da stvori inspirativno i zanimljivo okruenje, ne samo za djecu i mlade, ve i za cijelu zajednicu. Kao centralna mjesta okupljanja zajednice i platforma za drutveni ivot, javni prostori treba, izmeu ostalog, da prue osjeaj radosti i stimulacije za sve starosne grupe koje ga koriste. Sada ve dolazimo do dileme da li se, u stvari, igraju samo djeca... ili se ponekad nesvjesno igraju i oni stariji. Sigurno je da se igra kod odraslih osoba najee ispoljava kroz sportske aktivnosti jer sport je vrsta igre. Prostori koji odgovaraju najranijim potrebama za igrom, zatvorenog su tipa na dom, zatim jaslice i vrti. Proces odrastanja dovodi do sve vee potrebe da se igra

EXPEDITIO

13


buku i emituje gasove, to zajedno umanjuje kvalitet same igre. Zbog razliitih fizikih i socijalnih faktora u mnogim naseljima danas mladi ljudi nemaju iste mogunosti za igru i rekreaciju. S obzirom na vrijeme koje djeca provode u predkolskim i kolskim ustanovama, vano je da ti objekti imaju dvorita ureena tako da podravaju kreativnu igru ili sport. Prostori igre mogu biti i prostori za otkrivanje odreenog talenta koji se na taj nain ispoljava kod djece. Prostori igre su mjesta socijalizacije, razmjene pozitivne energije i kreativnosti. Dizajn samog prostora za igru stalno napreduje i mijenja se. Ti prostori moraju ispunjavati odreene kriterijume: Prostor za igru djece treba da bude bezbjedan, dostupan i djeci s posebnim potrebama, stimulativan i razliit tako da moe da poslui razliitim generacijama; Prostor za igru treba da bude besplatan i da se jednostavno koristi, da bude pregledan i predvidiv i da se djeca u njemu osjeaju slobodno; Prostor za igru treba po mogunosti da bude oblikovan sa to vie zelenih povrina i s predmetima napravljenim od ekolokih materijala. Decenijama unazad djeija igralita su imala veoma slian dizajn i opremu tako da su veoma liila jedna na druga, bez mnogo kreativnih ideja i razliitih sprava za igru. A da ne govorimo o tome da nijesu imala nikakve dodatne elemente koji bi animirali odrasle da provode vie vremena u njima. Principi savremenog planiranja prostora za djeiju igru podrazumijevaju da ih odrasli to manje kreiraju i izgrauju, naprotiv, preporuuje se da prostor bude tako koncipiran da prua djeci mogunost da sama izaberu kako e se igrati i da ona kreiraju taj prostor. Dizajneri, pejzani arhitekti, ininjeri, ali i eksperti za igru moraju raditi timski u kreiranju igralita.

Da ne zaboravimo ono od ega sve poinje, a to su igrake. Kao i igra, i igrake podstiu na razmiljanje, kombinovanje, zapaanje, a bogatstvo osjeanja lagano uvodi dijete u drutvenu zajednicu. Igrake su i svjedoci prohujalog vremena i dio nae prolosti, pa je zato jasno zato postoji niz specijalizovanih muzeja igraaka. Poznati su muzeji u Nirnbergu, Kekemetu, Istanbulu, Muzej djetinjstva u Edinburgu... Beogradski Etnografski muzej ima zavidnu kolekciju lutaka, najstarija je porcelanska iz 1891. godine, a u Novom Sadu u Muzeju Fantasy izloeno je preko pet hiljada najrazliitijih igraaka. Petogodinji projekat, koji se pod nazivom Play England sprovodi pod pokroviteljstvom nacionalne lutrije, uputio je na to ta sve treba da se uradi da bi jedna strategija igre mogla da zaivi. Ovim projektom promovie se Povelja za djeiju igru kojom bi se stariji obavezali da djeci obezbijede uslove za igru kao sastavni dio njihovog ivota. Povelja podrava to pravo pozivajui se na lan 31 Konvencije Ujedinjenih nacija o pravima djeteta. Inae, Konvencija Ujedinjenih nacija o pravima djeteta postala je prva meunarodno obavezujua konvencija o pravima djece 1989. godine. Ona predstavlja prekretnicu u istorijskim naporima da se napravi svijet po mjeri djeteta. Ratifikovale su je 193 drave ukljuujui i Crnu Goru koja ju je potpisala 2006. godine. Projekat Play England pomae odreenim zajednicama da iznau finansijska sredstva za upravljanje prostorom za igru djece. U okviru ovog projekta ustanovljen je takozvani Dan igre koji se proslavlja svake godine, naglaavajui znaaj igre u ivotu djece. Sve vie gradova u Engleskoj danas ima razvijene strategije igre u ije su izrade i implementacije ukljueni kako strunjaci, tako i sami odrasli graani i mladi ljudi. Strategije su usmjerene na to da stimuliu mlade i djecu da vrijeme za igru to vie provode na otvorenom, a djecu stavljaju u centar planiranja ire zajednice.

14


Zelena postrojenja za recikliranje vode integrisana u naseljaNataa Ilini ostojei nivo zagaenja i nestaica vode, i istovremeno sve vee potrebe za njom, zahtevaju novi pristup i pronalaenje odrivih inovativnih reenja za recikliranje i preiavanje otpadnih voda. Prema dosadanjim saznanjima svega 1% vode na planeti moe se koristiti za pie, i do sada nijesu pronaena rjeenja za korienje i preraivanje razliitih vrsta vode kako bi ona bila pogodna za pie. Prema podacima Svjetske banke svega 4% upotrebljene vode se preiava, to je zabrinjavajui podatak, s obzirom da potrebe za vodom konstantno rastu kako se uveava i populacija na planeti 50 miliona ljudi svake godine. Istovremeno, populacija na planeti je po prvi put vie urbana nego ruralna i migracije prema urbanim sredinama se nastavljaju.

P

Zamislite da je ovaj proces potpuno uklopljen u nae prirodne, ruralne ili urbane pejzae i skoro neprimjetno rjeava veliki problem zagaenja vode i ivotne sredine. Takva rjeenja jesu mogua i ve poinju da se primjenjuju. Zelena postrojenja su odriva, ekonomina, nema neprijatnog mirisa i mogu imati izgled botanike bate u kojoj se preiava voda.

Trenutno stanje i konvencionalni sistemi preiavanja vodeOko 2,5 milijarde ljudi vie od 1/3 svjetske populacije ivi u predjelima koje je Svjetska banka okarakterisala kao osetljive i rizine kada je u pitanju snabdjevanje vodom. Za 15 godina u takvim oblastima ivee 2/3 populacije. Zemljite koje do sada nije zahtijevalo navodnjavanje, zahtijevae preusmjeravanje rjenih tokova i izgradnju brana, i takvo zemljite se uvealo dvostruko za posljednjih 40 godina. Nivo podzemnih voda je tako nizak u Kini i Indiji da se tamo voda mora crpsti iz dubokih podzemnih izvora. A aktivnosti koje imaju najvei pritisak na opasno nizak nivo vode su

Kada zamislimo potronju i zagaenje vode u sve veim i brojnijim urbanim sredinama, da li vidimo i sistem koji podrava cio taj proces kilometre cijevi koje odvode otpadnu vodu do mjesta izvan ili na rubu grada u ogromno robusno postrojenje koje hemijskim putem obradi vodu i onda je kilometrima drugih cijevi isporui u oblinju rijeku, more? Ogroman je utroak energije i materijala za izgradnju takve infrastrukture, koristi se velika koliina hemijskih sredstava, voda se u prilino oteenom obliku vraa u izvore i ne koristi se ponovo. Po svim parametrima ovakva rjeenja nijesu odriva i treba ih mijenjati. Posebno ako se ima u vidu da vie od 60% vode, koja se koristi u stambenim i poslovnim objektima, moe biti zamijenjeno recikliranom vodom. Jo jedan veliki nedostatak postojeih konvencionalnih sistema za preiavanje vode je to su to velika postrojenja koja gutaju velike povrine zemljita i svojim izgledom naruavaju okolni pejza. Bez obzira gdje je postrojenje smeteno, ono utie na prostor i mijenja ga, a iz naeg ugla sagledavanja, vano je da ga ne vidimo ili da ne bude u naem dvoritu.

poljoprivreda i hidroelektrane. Korienje alternativnih izvora energije i odrivih tehnologija, treba da rijei nau zavisnost od nafte, ali upravo nedostatak vode u budunosti moe ograniiti mogunosti da se oslonimo na ove alternativne oblike. Upotreba biogoriva, elektrinih kola, prirodnog gasa i energije vjetra dramatino poveava korienje vode. Takoe, ne samo da nemamo dovoljno vode, ve voda kojom se sada snabdjevamo, ima lo kvalitet. Poveanje populacije podrazumijeva i poveanje industrijske proizvodnje i upotrebu energije. To moe da vodi ka veim nivoima zagaenja koja se ulivaju u vodene tokove ukoliko se koriste postojea konvencionalna industrijska rjeenja.

EXPEDITIO

15


Kada uzmemo u obzir postojee probleme u snabdjevanju vodom, teko da moemo zamisliti da je njihovo rjeavanje mogue postojeim tradicionalnim sistemima za preiavanje vode. Tradicionalni industrijski sistemi za preiavanje vode su ogromni i centralizovani. Zauzimaju velike povrine zemlje, esto na desetine hektara kako bi se postavili ogromni bazeni, to je potpuno neprimjenjivo na gradske sredine. Prilino su neprijatnog izgleda i nisu dizajnirani da se uklope ili budu dio prirodnog ili gradskog pejzaa. Takoe, za preiavanje vode proizvode prilino neprijatan miris. To utie i na kvalitet stanovanja u okolini i smanjuje vrijednost nekretnina u okolnim stambenim naseljima. Tradicionalni sistemi zahtijevaju veliku koliinu infrastrukture. Trenutno je infrastruktura ovakvih sistema veoma iscrpljena nakon decenija korienja. Stoga se npr. milijarde galona nepreiene otpadne vode uliva direktno u rijeke ili vodene kanale zato to se ona izliva iz poplavljene kanalizacije prilikom velikih kia. Vaan je i ekonomski faktor tradicionalni sistemi za preiavanje vode diktiraju cijenu i upotrebu vode; kako voda postaje sve dragocjenija iz dana u dan, cijene za odravanje tradicionalnih centralizovanih sistema e rasti.

Sistem Organica botanike bate u kojima se preiava vodaSistem Organica za preiavanje vode jedan je od najinovativnijih sistema koji su trenutno prisutni na tritu. Organica je globalni lider u novom pristupu preiavanja vode i u svojoj tehnologiji kombinuje prirodne ive organizme koji razlau organske zagaivae s tradicionalnim metodama preiavanja otpadnih voda, inei cio proces mnogo odrivijim. Ona pomae prirodi da obavi svoj posao, dok smanjuje trokove ulaganja. Ono to je ini posebno atraktivnom, jeste njen prostorni i estetski kvalitet. To je sasvim decentralizovani sistem koji integrie proces preiavanja vode u urbano ili ruralno tkivo i kreira

vrijedno prirodno/biljno stanite. Zauzima manje prostora, a istovremeno ima izgled botanike bate. Takoe, ba zbog decentralizovanog razmjetaja, ovi sistemi za vodu mogu omoguiti gradskim upravama, kompanijama ili naseljima da preuzmu kontrolu nad trokovima za vodu. Organica je osnovana u Budimpeti 1998. godine, inspirisana holistikim pristupom u rjeavanju problema potrebe za vodom. Njen tim ine hemijski ininjer, arhitekta i veliki broj ekoloki svjesnih saradnika. U meuvremenu je razvila svojih 24 postrojenja za preiavanje vode u Maarskoj, Francuskoj, Poljskoj, Austriji i Kini...

U trenutku kada postoji kriza u snabdjevanju vodom, neophodna su rjeenja koja se baziraju na novom nainu razmiljanja, novim tehnologijama i novoj vezi s procesima u prirodi, odriva, ekonomski efikasna, koja ne naruavaju i ne gutaju prostor i uklopljena su u prirodne tokove.

Tipina Organica postrojenja su natkrivena staklenikom kako bi se omoguila povoljna temperatura neophodna za biljke i organizme da budu aktivni tokom cijele godine. Ova postrojenja poveavaju snagu prirode da preiava vodu koristei metabolike procese ivih organizama koji razgrauju organske zagaivae. Pored bakterije koja se nalazi u tradicionalnim sistemima za

16


preiavanje, Organica sistem je naseljen hiljadama vrsta biljaka, ivotinja i bakterija. Njihova sposobnost da se organizuju rezultira vrlo stabilnim i otpornim sistemom koji poveava i ubrzava bioloku razgradnju zagaivaa. Ova raznovrsna ekoloka stanita reaguju izuzetno dobro na optereenje otpadom i ulivanje zagaivaa. Biljke koje se mogu gajiti u stakleniku, bilo

potencijalno mjesto za obrazovanje, rekreaciju i uivanje. Ono postaje mala gradska oaza dok istovremeno reciklira najdragocjenije jedinjenje na planeti na vrlo odriv nain.

Crna Gora i stanje vodaPo vodnim bogatstvima u odnosu na svoju povrinu Crna Gora spada u vodom najbogatija podruja na svijetu i stoga se esto misli da ima izuzetno veliku koliinu vode na raspolaganju. To je relativno tano, ali i pored vodnog bogatstva oko 35 % teritorije Crne Gore pati od hroninog nedostatka vode, a istovremeno se voda nekontrolisano koristi i zagauje. (Vidi sajt www.upravazavode.gov.me.) Crna Gora se opredjelila da primjenjuje principe iz evropske Direktive o vodama (Water Framework Directive 2000/60/EC-WFD) iji je osnovni cilj dovoenje svih prirodnih voda u dobro stanje, tj. obezbjeenje dobrog hidrolokog, hemijskog i ekolokog statusa voda. Osnovni ciljevi ove direktive su zatita povrinskih voda, ua rijeka u mora, morskih obalskih i podzemnih voda od daljeg zagaenja i degradacije i promovisanje odrivog korienja voda. Iz tog razloga, naselja i gradovi u Crnoj Gori trebalo bi da se okrenu novim ekolokim tehnologijama i manjim decentralizovanim sistemima poput Organice. Na taj nain bi se reavao problem ozdravljenja i ouvanja vodenih resursa, a to je jedan od najvanijih aspekata odrivog razvoja naselja.

koje su lokalne biljke iz podruja gdje se postrojenje gradi, sobne biljke ili biljke koje se uobiajeno uvoze. Glavni uslov je da one imaju vrlo razgranat korijen, a samim tim veliku povrinu na kojoj se nastanjuju vani mikroorganizmi koji uestvuju u razgradnji zagaivaa u vodi. Biljke najee jako dobro napreduju u ovakvim uslovima, pa se redovno stvaraju i vee koliine biomase koja se koristi za kompost. Prednosti Organica sistema su mnogobrojne s aspekta odrivosti i zatite ivotne sredine. Sloeni ekosistem u reaktorima prerauje otpadnu vodu u vodu mnogo boljeg kvaliteta nego konvencionalna tehnologija preiavanja. Istovremeno, preputajui recikliranje vode prirodnom procesu, ovim rjeenjem se smanjuje direktna upotreba energije i proizvodnja vika otpadnog taloga. Zbog toga, kao i zbog manje upotrebe hemikalija u procesu preiavanja, smanjena je proizvodnja CO2. Organica postrojenja su decentralizovani infrastrukturni modeli koji omoguavaju veliku fleksibilnost u urbanom planiranju postrojenje moe biti locirano bilo gdje. Ne postoji potreba za kilometrima cijevi i kanalizacione mree, bilo da odvode otpadnu vodu do postrojenja za preiavanje ili recikliranu vodu vraaju u izvor. Ovo samostalno i odrivo rjeenje pojednostavljuje planiranje i smanjuje operativne trokove, i stoga se u kratkom roku isplati. S obzirom da je sastavni dio ovog sistema staklena bata i da ne postoje neprijatni mirisi tokom ovog procesa, ovim tehnolokim rjeenjem se, ujedno, kreira

EXPEDITIO

17


Odrivi turizam i prostorna devastacija u Crnoj GoriNataa Ilini Najvaniji razlog zbog kojeg turisti posjeuju neko mjesto jeste njegova prostorna atraktivnost ljepota i jedinstvenost prirodnog ili izgraenog okruenja, ili njihov uzajamni sklad. To su primarna dobra koja su neobnovljiva, nezamjenjiva i zbog kojih se i razvija turistika aktivnost. Ako se ova dobra narue ili izgube, turizam se ne razvija ili ne postoji. Sekundarna dobra su ono to zavisi od savremenih ljudskih aktivnosti i to treba da omogui razvoj turizma. To su objekti za smjetaj turista, infrastruktura, usluge, kulturne i sportske aktivnosti itd, i sve ono to bi, ako ukljuuje lokalno stanovnitvo, trebalo da doprinese razvoju tog mjesta i ire zajednice. Cilj odrivog turizma je da se sekundarna dobra razvijaju u skladu s primarnim dobrima, da ih ne narue, ve da ih ouvaju, a da pri tom doprinose cjelokupnom razvoju posjeenog predjela.

P

Danas, najveim dijelom, turizam nije zasnovan na odrivim principima, a istovremeno je jedna od privrednih grana koja ima najveu stopu rasta u svijetu. Prije ekonomske krize kada je stopa porasta

U Crnoj Gori turizam predstavlja jednu od najvanijih privrednih grana. Ekonomski doprinos turizma ukupnom BDP-u je oko 25% s tendecijom rasta u narednom periodu (podaci iz 2008. godine). Diverzitet prirodnih i kulturnih predjela je velika prednost od netaknutih planinskih zona, zatienih nacionalnih parkova, do morske obale, kulturno-istorijskog nasljea i jedinstvenog Bokokotorskog zaliva iji se jedan dio nalazi na UNESCO-voj listi svjetskog nasljea. Trenutno je Crna Gora meu zemljama s najviom stopom razvoja turizma u svijetu. Na Bijenalu arhitekture u Roterdamu 2008. godine, na izlobi posveenoj turizmu i odrivom razvoju, prognoza je bila da e do 2014. godinja stopa rasta turizma u Crnoj Gori biti oko14%. U Strategiji razvoja turizma u Crnoj Gori (2008) navodi se da najvaniji znaaj ima odrivi pristup u razvoju turizma, uzimajui u obzir ekoloku, socijalnu, kulturnu i ekonomsku dimenziju.Takoe, u Strategiji razvoja turizma u Crnoj Gori stoji i sledea vizija koju moete proitati ovde / pogledajte okvir desno /. Na osnovu ovih podataka, ini se da sve ide u dobrom pravcu. Crna Gora ima veliki potencijal, turizam se razvija sve bre i cilj je da on bude odriv, to je u skladu s vizijom Crne Gore kao ekoloke drave. Meutim, praksa pokazuje sasvim drugaije iskustvo, posebno kada je u pitanju primorje. Masovna izgradnja obale je posljednjih godina potpuno degradirala pejza, progutala djelove obale i sasvim zarobila postojee istorijske cjeline starih gradova. U Strategiji razvoja turizma u Crnoj Gori (2008) istie se da je njena vizija da CG postane atraktivna mediteranska destinacija i lider na tritu Mediterana kada je u pitanju turizam orijentisan na prirodu. Naalost, iako je Crna Gora imala veliki potencijal da izbjegne loe iskustvo pojedinih mediteranskih destinacija i zaista postane jedinstvena po ouvanju svog prirodnog i kulturnog nasljea na primorju, ona je nakon samo nekoliko godina blia negativnim primjerima turistikih mjesta na mediteranskom podruju koja su degradirana i preputena masovnom turizmu.

ekonomije bila 45%, stopa rasta turizma bila je 67%. Danas, u vrijeme ekonomske krize, kada ekonomija pada za 12% godinje, turizam raste za 12%. S jedne strane vrlo je logino razvijati turizam, a s druge turizam, posebno masovni, najveim dijelom postaje prijetnja za opstanak vrijednosti koje su uslovile njegov razvoj.

18


Iskustvo Mediterana i Crne GoreMediteran je jedan od najvanijih regiona svijeta zato to je jedna od kolijevki civilizacije bogata prirodnim i kulturnim nasljeem i jedinstvenim biodiverzitetom najvei broj endemskih vrsta na svijetu (nakon tropskih mora) ivi samo na ovom podruju. Istovremeno, Mediteran je glavna turistika destinacija na svijetu i stoga je najvie na udaru posjetilaca. Svake godine milioni ljudi posjeuju obale Mediterana i ta brojka e dostii oko 335 miliona posjetilaca godinje do 2025. godine. Veliki uticaj masovnog turizma jedan je od glavnih razloga ekoloke destrukcije u regionu, naroito u priobalnom podruju gdje su pojedine drevne lokacije tako naruene da su skoro neobnovljive. Razlog je najveim dijelom u tome to je najrasprostranjeniji turistiki model u ovom podruju ljetovanje na primorju, i to je tokom posljednjih decenija od 46 000 km morske obale Mediterana ve 25 000 km urbanizovano i dostiglo je svoju kritinu granicu. Izgradnja u svrhu turizma (hoteli, kue za odmor, aerodromi i putevi) izaziva najvei negativan uticaj na osjetljivo priobalje i morske ekosisteme. Gubitak biodiverziteta i prostorne atraktivnosti ve je zadesio mnoge turistike destinacije regiona. Dalji rast e

nastaviti da degradira ove prostore i, moda, uniti do sada netaknute predjele. Nakon prostorne devastacije, druge negativne posljedice turizma su: - ugroenost ili nestanak rijetkih endemskih vrsta (npr. ugroenost morske kornjae na grkom ostrvu Zakintos); - velika potronja vode koja se udvostrui ili utrostrui (ako su u pitanju ekskluzivnije namjene poput bazena i golfterena) tokom sezone; - veliko zagaenje i otpad koji se bez preiavanja skladiti u mediteranska mora (10 miliona tona svake godine) jer su kapaciteti lokalnih infrastruktura manji od zahtjeva tokom turistikih sezona; - naruavanje lokalnog naina ivota, socijalnih struktura i tradicionalnih aktivnosti koje su esto vezane za odrivo korienje biodiverziteta; - nepravedna raspodjela ekonomskog profita koji je baziran na iskoriavanju fizikog okruenja a uglavnom se iznosi van zemlje i ne ostavlja koristi lokalnom stanovnitvu koje snosi trokove ogranienih resursa prostora, vode i energije.

Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020. godine / decembar 2008.

EXPEDITIO

19


Veliki uticaj masovnog turizma je dramatino degradirao okruenje u mnogim mediteranskim mjestima, i u ekolokom i socijalnom smislu, to je na kraju dovelo u pitanje sam opstanak turizma. Ostrvo Krf je tipian primjer takvog neprimjerenog razvoja s masovnom neprimjerenom gradnjom, a susjedno ostrvo Zakintos ide slinim putem. Jedan od negativnih primjera razvoja turizma je i priobalni region Kosta Brava na sjeveroistoku panije gdje je turizam, nakon svog rapidnog razvoja, doao u fazu krize. Svega 11% obale je sauvano od loeg uticaja razvoja i sada se suoava s naslijeenim problemom prevelike eksploatacije prostora i ekosistema, kao i velikom konkurencijom u jeftinim turistikim destinacijama. Kada se jedno mjesto toliko degradira, najee se trai sljedee koje je netaknuto i pristupano. Drugo rjeenje, kojim se pokuavaju ublaiti negativni uticaji, obimne su restauracije koje su veoma skupe, dugo traju i nijesu uvijek izvodljive, naroito kada je u pitanju visok nivo izgraenosti. Ruenje hotela na Majorci u paniji, koji su izgraeni pored mora, pozitivan je primjer rjeavanja problema naruenog izgleda obale, ali se ne moe, za sada, smatrati nagovetajem trenda. Na primjer, rueni su na veliko smjetajni objekti u movarnoj oblasti Faro u junom Portugalu, ali iz politikih razloga nijesu rueni u zapadnom dijelu Grke u Mesolongi Ramsar oblasti.

moda e doi na red u nekom trenutku kao jedino rjeenje, ali e mnogo kotati. Upravo se tu postavlja pitanje odrivosti. Moda su, kratkorono brzi, razvoj primorskog turizma i masovna izgradnja u tu svrhu u posljednjoj deceniji djelovali odrivo i to samo djelimino s ekonomskog aspekta jer je gazdovanje nad velikim dijelom prirodnih i izgraenih dobara sada u rukama privatnog sektora, nad kojim oslabljeni dravni sistem nema kontrolu. Dugorono ova razvojna faza donijela je veliki teret buduem odrivom razvoju primorskog turizma. Turizam na primorju je jedini u Crnoj Gori koji ima opciju razvoja kulturnog turizma zbog vrijednog istorijskog nasljea. Jedinstvo prirodnog i istorijskog nasljea ima poseban znaaj i zato se turizam na primorju nije smio svesti na pruanje usluga masovnog ljetovalita.

Crna Gora i strategija turizmaIako je prostorna atraktivnost najvaniji resurs za razvoj turizma, a masovna izgradnja ima najvei negativan uticaj na njegovu odrivost, Strategija odrivog turizma Crne Gore vrlo se povrno bavi ovim problemom ili ga skoro zanemaruje. Od 22 mjere kojima treba da se sprovede strateki cilj razvoja turizma, baziran na odrivim principima, samo u jednoj mjeri naznaena je vanost odnosa prema ouvanju prostora (mjera 1.6). To djelimino objanjava (ne)ozbiljnost drave kada je u pitanju sprovoenje ciljeva za koje se sama opredijelila. Bilo bi mnogo loginije opredijeliti se za masovni turizam i onda ga otvoreno razvijati, nego se kriti iza postulata o odrivom razvoju i ekolokoj dravi, i unitavati najvanije resurse za njihov dugoroan razvoj. Crna Gora ima ozbiljan problem prostorne devastacije obale. Revitalizacija unitenih podruja

Idejno rjeenje za izgradnju novog hotela u Kotoru, na lokaciji URC (2006)

Rjeenje je, moda, u ozbiljnoj strategiji razvoja odrivog turizma na primorju i njegovom strunom planiranju, uz razumijevanje sloenosti i bogatstva ovog predjela. Neophodno je staviti obalu pod posebnu vrstu zatite i usvojiti posebne mjere kada je u pitanju njen razvoj. Korisne smjernice mogu biti preuzete iz Evropske povelje za odrivi turizam u zatienim zonama i kasnije primijenjene. Potrebno je: - zatititi i unaprediti kulturne i ekoloke vrijednosti osjetljivog predjela; - turistiki sektor mora odrivo koristiti dobra i prirodno bogatstvo; - znaajno doprineti socio-ekonomskom razvoju i kvalitetu ivota lokalnih zajednica; - iriti ekonomsku korist i u potpunosti je usaglasiti s prethodna tri kriterijuma i podjednako raspodjeliti.

20


Rezilijentnost novi pristup odrivom razvojuNataa Ilini akon vie od 30 godina od zasjedanja Burtlandove komisije i poetka primjene principa odrivog razvoja osjeaju se nedostaci. Istraivanja govore da su promjene mnogo vee i bre nego to je teorija o odrivom razvoju mogla da predvidi. Razlog, dijelom, moe biti u tome to je teorija u znatnoj mjeri bazirana na preteno logino-racionalnom sistemu miljenja koji je i doprinio stvaranju neodrivih ekonomskih i ekolokih modela. Deterministiki, linearni, kruti principi ostali su djelimino sadrani i u idejama odrivog razvoja. Pristup ovjek i priroda i dalje govori o zastarelom antropocentrinom stavu o ovjeku odvojenom od prirode, koji (ne) uspijeva njome da vlada i da je kontrolie. Prorauni, planovi, predvianja ne mogu da odgovore na sve ono to donosi budunost. Priroda ima svoj autentini ritam nepredvidivog i iznenadnog, kao i ivoti svih pojedinaca/pojedinki. Slino je i s razvojem drutvenih, ekonomskih i tehnolokih sistema. Sistemi su mnogo kompleksniji i, samim tim, manje predvidivi i podloni kontroli.

N

predstavlja njegovu rezilijentnost. Drugi koncept tvrdi da je postojei prihvaeni model, prema kome se sistemi mijenjaju na linearan i predvidiv nain, pogrean. Ti linearni modeli koncentriu se na nalaenje optimalnog rjeenja u okviru samo jednog uravnoteenog stanja i smanjuju sposobnost socioekolokih sistema da se izbore s promjenom i nastave razvoj. Zato se uvodi termin kompleksni prilagodljivi sistemi, koji su konstantno u toku, i veoma nepredvidivi i sloeni. Ova termin tumai sisteme ne kao deterministike, predvidive i mehanicistike, ve kao organski zavisne, samoorganizujue procese. U teoriji kompleksnih prilagodljivih sistema mijenja se pristup upravljanja: od onog koji pokuava da kontrolie promjene u ekosistemima, s pretpostavkom da e biti

Nova ekonomska kriza i sve uoljivije klimatske promjene koje ne moemo kontrolisati, s jedne strane, i brz razvoj tehnologije i prenosa informacija, kao i sve vee prisustvo ena na svjetskoj drutvenoj sceni, s druge strane, neminovno upuuju na kraj starog socioekonomskog modela i najavu novog. Taj novi model bie velikim dijelom u raznim sferama i disciplinama ljudskog djelovanja baziran na teoriji rezilijentnosti. Nju je prvi put predstavio kanadski ekolog Buzz Holling 1973. godine. Rezilijentnost je sposobnost sistema da se stalno mijenja i prilagoava, a ipak ostane u svojim kritinim (stabilnim) okvirima; da se nosi s promjenom i istovremeno nastavi da se razvija, zadravajui svoj sutinski integritet, strukturu i funkciju. Teorija rezilijentnosti je zasnovana na dva radikalna koncepta. Prvi je da ne postoje prirodni sistemi bez ljudi, niti socijalni sistemi bez prirode. Postoje jedinstveni socio-ekoloki sistemi koji su istinski meuzavisni i zajedno evoluiraju kroz prostor i vreme. Ljude treba posmatrati kao dio prirode, a ne odvojenim od nje razgranienje izmeu socijalnog i ekolokog sistema je vjetako i proizvoljno. Sposobnost jedinstvenog socio-ekolokog sistema da preivi turbulencije klimatskih, ekonomskih ili politikih okova, da se obnavlja i nastavi da postoji nakon toga,

stabilni, do onog koji pojaava kapacitete socioekolokih sistema kako bi nauili da ive s promjenama, oblikuju ih, i ak pronalaze naine da ih transformiu u mnogo eljenijim pravcima. Kljuna karakteristika kompleksnih prilagodljivih sistema je da oni mogu postii brojna i razliita stanja ravnotee. Jezero e, na primjer, pronai svoje stabilno stanje bilo kao isto, puno kiseonika ili mutno, puno algi. Finansijsko trite moe napredovati ulaganjem u stambenu izgradnju ili prei u stanje recesije. Ako posmatramo istoriju, skloni smo da vidimo tranziciju izmeu takvih stanja kao postepenu. Ponekad promjene jesu postepene i stvari se kreu na preteno kontinuiran i predvidiv nain. A nekada su promjene iznenadne, dezorganizovane i turbulentne, i utiu na klimu i i ranjiva podruja, dovodei u pitanje postojei sistem prirodnih nauka. Dokazi, takoe, ukazuju da e se periodi takvih naglih promjena vjerovatno poveavati, bie uestaliji i vei. To dovodi u pitanje adaptivne sposobnosti drutvenih sistema. Postojee i uobiajene statistike analize potpuno zanemaruju znaaj neizvjesnosti, dok su dananji kljuni pokretai

EXPEDITIO

21


promjena (kao to su klimatske i tehnoloke promjene) velikim dijelom nepredvidivi i mogu se mijenjati u nelinearnim modelima. Stoga koncept rezilijentnosti odbacuje stare ideje o odrivosti. Umjesto prihvatanja statinog stanja, istie se nestalnost, fleksibilnost i decentralizacija. Promjena, iz perspektive rezilijentnosti, ima potencijal za razvoj i novinu. Holling je jednom prilikom rekao da nema svetog balansa u prirodi i to jeste veoma zastraujua pomisao. Figurativni simbol za rezilijentnost je igraka Roly-Poly koja ima zaobljeno postolje i, koliko god da je nakrenete na jednu stranu, nakon ljuljanja ona se vraa u

Gubitak rezilijentnosti ogleda se i u propadanjima politikih i ekonomskih sistema. Crna Gora i zemlje u regionu upravo prolaze kroz jo uvijek teak i spor tranzicioni period oporavljanja od politikog, dravnog i ekonomskog sloma poetkom devedesetih godina. Drutvo je bilo ranjivo zbog tih promjena jer, s jedne strane, nije imalo snaan i vitalan vrijednosni sistem koji bi te promjene lake iznio, a s druge strane, nije bilo bazirano na snazi svakog pojedinca/pojedinke, svake lokalne zajednice, ve je bilo umrtvljeno vjetakom planskom politikom. Socijalna jednakost i prustup resursima veoma su vane komponente rezilijentnosti. Kad doe do visokog stepena socijalnog raslojavanja, pojavljuje se manjak graanskog angamana, pa ak i nasilje. Ako postoji velika nejednakost, ne dolazi do razmjene informacija; u pravednijim drutvima konflikti e i dalje postojati, ali e ljudi biti spremni da dijele informacije; to je stvar povjerenja u drutvo, kae Thomas Elmqvist, jedan od vodeih istraivaa u Centru za rezilijentnost u tokholmu. Rezilijentni sistemi uvijek treba da imaju vie opcija za sve kljune segmente odrivosti i da se nikada ne oslanjaju na samo jedno rjeenje. Na primjer, zavisnost od jedne vrste energetskog izvora kreira sistem velike ranjivosti naroito ako cijene ba tog energenta rapidno rastu, ili je njegov izvor pri kraju, ime je snabdijevanje tim energentom dovedeno u pitanje. Nju Orleans predstavlja jedan od poznatijih primjera za razumijevanje rezilijentnosti sistema. Vie od 60% movarnih povrina u njegovom okruenju izgubljeno je tokom posljednjih 60 godina, dijelom zbog eksploatacije nafte i prirodnog gasa, a dijelom zbog nasipa koji su izgraeni da zadre Misisipi i zatite grad od poplava. Ironino je da je gubitak movarnog zemljita direktno doprinio katastrofalnom uticaju uragana Katrina. Istraivai su nedavno izraunali da bi revitalizovanje movara u duini od jednog kilometra smanjilo visinu talasa za 1m, i zato su sada otpoeli planovi za obnavljanje june obale Luizijane. Ako jezero moe da pree iz jednog u drugo stabilno stanje, iz istog u mutno jezero, da li i grad moe da pree u dramatino drugaije stabilno stanje? Ako biodiverzitet ini ekosisteme rezilijentnim na

ravnoteu. Upravo ova situacija objanjava kako se ponaaju rezilijentni sistemi. Nakon turbulencija, oni pronau svoju stabilnu osu. Interesantno je da je RolyPoly, u svojim razliitim oblicima, dio nacionalne kulture u Japanu, Kini, Italiji, Maarskoj, Rusiji, Turskoj i predstavlja vrstu talismana, simbola sree i sigurnosti.

(Ne)rezilijentni sistemiLjudski uticaj na kapacitet ekosistema da podre dalji razvoj je veliki. To ujedno dovodi u pitanje odrivost samih drutvenih sistema i itave planete. Postojei institucionalni mehanizmi za upravljanje ekosistemima napreduju mnogo sporije nego samo korienje ekosistema. A gubitak rezilijentnosti esto znai i gubitak koristi koju imamo od ekosistema. Oni mogu, usljed ubrzane tranzicije i preokreta prei u kvalitativno razliito i za njih novo stabilno stanje, koje ne mora biti odrivo i za ovjeka.

22


negativne promjene, moe li diverzitet u urbanim sistemima imati slinu funkciju? Gradovima ne dominira priroda u istom intenzitetu kao to je to sluaj s jezerima, movarama ili koralnim grebenima. Ali pitamo se moemo li posmatrati gradove na isti nain, razmilja australijski ekolog Brian Walker. Urbana rezilijentnost ogleda se u kreiranju ekosistema u okviru samih gradova u vidu mjeavine vodenih i zelenih povrina, nastalih prirodno ili projektovanih, koje mogu biti buffer (tampon) zona. Urbani parkovi, zeleni krovovi, bate u naseljima i obalne movare imaju mnogobrojne znaajne funkcije: od rashlaivanja grada, preko oslobaanja od kinih voda, do zatite od poplava. Ali istovremeno urbane sredine treba da imaju socijalni diverzitet i prostore biodiverziteta treba da koriste i mnoge razliite socijalne grupe. Visoke socijalne vrijednosti znae da razliite grupe konstantno imaju koristi od upotrebe odreenih prostora, bilo da u njima vjebaju, uivaju posmatrajui ptice ili se jednostavno relaksiraju udaljene od uurbanih gradskih ulica. Novi pristupi socio-ekolokim sistemima neophodni su radi prilagoavanja izazovima ivota s globalnim klimatskim promjenama. Potrebno je novo upravljanje ivotnom i urbanom sredinom zasnovano na dinaminom i organskom nainu razmiljanja, bliskom sistemu na koji funkcionie sama priroda.

EXPEDITIO

23


Kako uiniti ulice prijatnijim?Biljana Gligori i Zorica Tomanovi osljednjih godina promijenilo se shvatanje funkcije ulica u urbanizovanim sredinama. ezdeset godina unazad njihov glavni cilj bio je da udovolje potrebama brzorastueg broja automobila. Gledajui tako, dobra ulica bila je ona koja omoguava automobilu da prelazi distance to lake i da stigne na odredite za to krae vrijeme. Potrebe ljudi koji ele da koriste ulice na drugaiji nain, na primjer za etnju, kupovinu, vonju bicikla, korienje kolica (za bebe, osobe s invaliditetom), sjedenje i posmatranje, igru i sl, nisu previe uzimane u obzir. Sve je bilo podreeno automobilima.

P

promjene hijerarhije njenih korisnika. Sada su na prvom mjestu pjeaci i njihove potrebe, zatim slijede biciklisti, korisnici javnog transporta, specijalna vozila (hitna pomo, policija, vatrogasci...) i tek na kraju ostala motorna vozila. Sigurno je da je za nae uslove, gdje je automobil vaan za svakodnevni ivot, ovo potpuno novo vienje uloge ulice u gradovima. Posebno zato to jo uvijek nismo dovoljno razvili stilove ivota koji bi pratili ove trendove. Meutim, upravo ovakvim promjenama u samim gradovima moemo djelovati u obrnutom smjeru, tj. moemo uticati da ljudi mijenjaju svoje navike i nain ivota. Jedan od zadataka planiranja prostora i jeste da stvaranjem kvalitetnih prostora utiemo na ivote ljudi. Sreom, i kod nas postoji primjer slinog pristupa koji e, nadamo se, biti podsticaj i drugim gradovima da razmiljaju na slian nain. U Perastu je zaivio projekat koji umnogome pozitivno utie na njegove graane i turiste. Jednostavnim organizacionim izmjenama, izbacivanjem automobila iz grada, davanjem ulice pjeacima, uvoenjem bicikala i drugih modernih naina ekolokog prevoza, pokazalo se kako je i u naim sredinama mogue primijeniti kvalitetne ideje. Ponekad nije potrebno puno ulaganja da bi se nai svakodnevni javni prostori, to ulice i jesu, pretvorili u mjesta koja utiu prijatno na nas i koja nas oraspoloe. Zato treba da nam je svima cilj da otmemo dio ulica od automobila i da od njih napravimo lijepe i plemenite prostore.

Svake godine evropski vozni park povea se za 3 miliona novih automobila. Procjenjuje se da e ukupan obim drumskog saobraaja porasti za 40% do 2030. godine. Da li je odgovor na ovaj trend poveanje broja saobraajnica, parkinga i garaa? Ovakav pristup rastereuje saobraaj trenutno, ali donosi socijalne, ekoloke i ekonomske nepovoljnosti. Sve vei broj gradova opredjeljuje se za drugaiji pristup koji podrazumijeva promjenu stila ivota vie etnje, vonju biciklima, korienje javnog gradskog prevoza itd, sve ono to ne zavisi u velikoj mjeri od javnog gradskog saobraaja. Ovo se, na sreu, mijenja. Ljudi koji se bave donoenjem odluka i upravljanjem gradovima irom svijeta, uoili su da ovakva jednostrana svrha ulice, koja slui samo automobilima, dovodi do disfunkcionalnih prostora i njihove nedovoljne iskorienosti. To nas vraa u period prije 20. vijeka kada su ulice imale te,

sada zaboravljene, funkcije da budu mjesta okupljanja, sretanja, razmjene informacija, kulturnog i socijalnog ivota, i sl. U isto vrijeme, zagaenje od saobraaja u gradskim sredinama nije zanemarljivo, i zbog toga je dolo do tako znaajne promjene glavne svrhe ulice, tanije do

24


Pozitivni primjeri savremene arhitektonske prakse u Crnoj GoriNataa Ilini i Tatjana Raji ajvei dio arhitektonske prakse u Crnoj Gori u posljednje dvije decenije karakteriu negativan trend i prilino neprimjeren kvalitet. Oni su rezultat mnogobrojnih faktora u naoj sredini: od degradacije vrijednosnog sistema u drutvu, siromatva, urbanistikog planiranja preputenog nekontrolisanom uticaju kapitala, oslabljenog sistema uprave, do loeg kvaliteta obrazovanja arhitekata i izolovanosti od savremenih svjetskih tokova u planiranju i projektovanju. ak i u urbanim sredinama s kvalitetnim graditeljskim nasljeem iz ranijih istorijskih perioda, kao i iz moderne, ili u ouvanim prirodnim i kulturnim pejzaima - za posljednjih dvadesetak godina, kao nikada prije toga, neprimjereno graenje naruilo je postojee skladne prostore. Aktuelna ekonomska kriza dola je kao vrsta spasa, bar za privremeno zaustavljanje nekontrolisane i neprimjerene gradnje, ali je neizvesno kada e doi do ozbiljnije promjene u bavljenju prostorom.

N

Ovo je jedna od prvih energetski efikasnih savremenih porodinih kua u Crnoj Gori na kojoj je primijenjeno nekoliko principa odrive gradnje. Kompaktna forma kue smanjuje gubitke toplote preko spoljanjeg omotaa objekta (postignut je odnos povrine omotaa i zapremine objekta A/V od 0,4, a optimalne vrijednosti se raunaju ispod 0,8). Kua je napravljena od lokalnih materijala: drveta i opeke. Konstruktivni zidovi su od opeke zidane na 25 cm, s izolacijom od 8 cm, i fasadnom oblogom od etinarske grae, postavljene na drvenoj potkonstrukciji, ime je formirana vjetrena fasada s vazdunim slojem od 5 cm. Konstrukcija meuspratne tavanice je od lijepljenih lameliranih drvenih greda, a zavrna krovna konstrukcija od

Paralelno sa stihijskim i devastirajuim prostornim intervencijama, posljednjih godina izgradjeno je nekoliko inovativnih i skladnih graevina. Fondacija Mies van der Rohe za dodjeljivanje evropske nagrade za savremenu arhitekturu 2011. pozvala nas je da kao nezavisni eksperti predloimo dobre primjere arhitektonske prakse u Crnoj Gori. Napravili smo uvid u izgraene objekte u posljednje dvije godine i odabrali tri objekta, kandidate za dodelu Mies van der Rohe nagrade za arhitekturu iz Crne Gore. Vrlo znaajna zajednika karakteristika sva tri objekta je ekoloki pristup u projektovanju. Ono to ih ini razliitim, pored namjene, lokacije, razmjere itd, a istovremeno ini arhitektonsku scenu u Crnoj Gori bogatijom, jeste to da autori ovih objekata dolaze iz razliitih sredina: lokalne (Crna Gora), regionalne (Srbija) i evropske (Austrija).

reetkastih drvenih LKV nosaa, s termoizolacijom od 20 cm. Prozorski otvori i balkonska vrata zastakljeni su trostrukim niskoemisionim staklima. Grijanje objekta rijeeno je sistemom toplotne pumpe koja koristi bunarsku vodu, prosjene temperature od 10C. Dogrijana voda se razvodi sistemom cijevi integrisanih u zidove od opeke (koji su akumulatori toplote) i omalterisanih s unutranje strane termomalterom. Hladna voda se u ljetnjem periodu koristi za rashlaivanje prostorija. Cio sistem je vrlo ekonomian jer koristi toplotnu pumpu snage 6 kW za prostor povrine 260 m2 i zapremine oko 730 m3. Projektant kue je mladi arhitekta Neboja Adi.

Porodina kua Adi u NikiuKua se nalazi u djelimino ouvanoj atmosferi nikike Grudske mahale. Gabarit (Po+P+1), proporcije i forma objekta usklaeni su s istorijskim nasljeem autonomne gradske cjeline. iste forme i geometrijski jednostavna, kua je postavljena na sredini parcele i okruena etinarskom umom u susjedstvu.

Europoint poslovna zgrada u PodgoriciPoslovna zgrada Europoint nalazi se blizu jedne od glavnih i najpromjetnijih arterija grada, Bulevara svetog Petra Cetinjskog. Zgrada lei na zapadnoj obali rijeke Morae u urbanom okruenju koje karakteriu

EXPEDITIO

25


modernizam ezdesetih i sedamdesetih godina i objekti razliite namjene: Sportski centar i Hotel Podgorica smjeteni su slobodno u gradskom parku, dok zgrade Vlade i nove poslovne zgrade prate strogu geometriju uline matrice. Na zgradu Europointa najvie uticaja imala je susjedna zgrada Telekoma. Njenu graevinsku liniju prati glavni blok zgrade Europointa i usvaja osnovne karakteristike njene forme, dva pravougaona svedena bloka razliitih visina. Zgrada Europointa je slobodnostojea i orijentisana ka rijeci Morai, obezbjeuje panoramski pogled na cio grad s viih spratova. Glavni elemenat objekta je zastakljeni atrijum koji spaja javne prostore (prodavnice, restoran) u niem frontalnom bloku zgrade

temperature podzemne vode, obezbjeuje se uteda u potronji energije za klimatizaciju ovog poslovnog prostora, povrine oko 10.000 m2. Autori ovog objekta su arhitekta Branislav Redi i tim iz njegovog studija ARCVS.

Osmatranica na Biogradskoj goriBelvedere je osmatranica za posjetioce u Nacionalnom parku Biogradska gora, koja je postala i njegov landmark. Projekat je dio meunarodne saradnje za razvoj odrivog turizma izmeu Austrijske razvojne agencije (OAR) i Turistike organizacije Crne Gore. To je prva visoka struktura (21 m) od drveta u Crnoj Gori i odlian primjer odrivog dizajna i inenjerstva. U graenju ove inovativne drvene konstrukcije spojene su vjetine lokalnih majstora i najsavremenije znanje u projektovanju drvenih struktura. Nosea drvena konstrukcija asimetrinog tornja obavijena je polutransparentnim omotaem od drvenih letvica, koji se prekida na mjestu gdje se posjetilac popne na terasu s koje se prua panoramski pogled na ume Biogradske gore. Projekat je zapoet 2006. a izgradnja je zavrena 2009. godine. Projektanti Belvedere osmatranice su iz austrijskog arhitektonskog biroa POS, iju praksu karakterie ekoloki pristup ve desetak godina.

s poslovnim prostorom u sedmospratnom bloku. Atrijum formira vizuelnu i prostornu vezu izmeu javne i poslovne zone, i doprinosi vanim aspektima savremenog radnog okruenja - ima prostorni i socijalni kvalitet. Ova atrijumska veza otvara mogunost timskog rada i neformalne komunikacije, koji su postali dio prakse dananjeg poslovanja. Planovi spratova s poslovnim prostorom su prilagodljivi i pruaju mogunost razliite organizacije. Zgrada je skladna u svojoj formi, proporciji i materijalizaciji. Elegantna i zamagljena fasada sastoji se od sistema ventilisane zid-zavjese i tamnih punih povrina. Veoma vana karakteristika ovog objekta je njen energetski efikasan sistem. Da bi se smanjila potronja energije za grijanje, hlaenje, ventilaciju i zagrijavanje vode, instalirana je toplotna pumpa koja koristi vodu iz rijeke Morae. Dogrijavanjem ili rashlaivanjem konstantne

26


Projekti revitalizacije u Venecijanskoj laguni odrivost istorijskog podrujaNataa Ilini

enecija je jedna od najljepih ljudskih tvorevina, stvarana tokom 1300 godina. Njena jedinstvenost je u poduhvatu stvaranja grada na vodi, u arhitekturi koja predstavlja unikatan spoj uticaja Vizantije, Orijenta, gotike, i dijaloga i razmjene izmeu razliitih kultura kroz vjekove. Posebno velikom je ine njena odrivost i trajanje, a oni su ozbiljnije dovedeni u pitanje tokom XX vijeka. Od evropskog centra postala je grad iz kojeg se stanovnici iseljavaju; jedinstveni grad na vodi postao je poznat kao grad koji tone; uprkos slavi zbog svjetskih manifestacija, koje se u njemu odravaju, grad posustaje pod uticajem masovnog turizma.

V

Iako su u pitanju razliite razmjere i znaaj na globalnom nivou, princip je isti. Iz iskustva Venecije moemo nauiti da je mogue revitalizovati naputene industrijske zone, formirati nova zelena podruja i uiniti istorijske sredine novim centrima za razvoj inovativnog biznisa, nauke i umjetnosti.

Posljedice razvoja tokom XX vijekaVenecijanska laguna smatra se primerom uspostavljenog balansa izmeu ljudske tvorevine i prirodnog okruenja u kome je nastajala od VIII do poetka XX vijeka. Razvoj industrijskih zona na kopnenom dijelu Lagune u periodu od 1930. do 1960. uticao je na naruavanje te harmonije. Industrijski razvoj i zapoljavanje preko 30.000 ljudi bili su modeli ekonomskog rasta i vrijednosnog sistema tog perioda i uticali na razvoj Venecije, kao i mnogih drugih urbanih sredina. Prvi znak da se deavaju promjene ivotne sredine bila je velika poplava 4. novembra 1966. godine (aqua alta), koja se vremenom ustalila i postala prepoznatljiv simbol Venecije. Razvoj industrijske zone i irenje luke uticali su na eroziju Lagune i promjenu morfologije obale, to je za posljedicu imalo i promenu hidrobalansa. U periodu od 1950. do 1970. povlaenje podzemnih voda proizvelo je 13/14 cm slijeganja tla, a ukupno 23 cm za posljednjih 100 godina (ukljuujui i porast nivoa mora).

Upravo zato to je Venecija neprocjenjivo svjetsko dobro, usljed posljedica industrijskog razvoja tokom XX vijeka, klimatskih promjena i neizvesnosti odrivog razvoja u budunosti, ona je jedan od najkompleksnijih svjetskih izazova kada je u pitanju budunost razvoja jedne urbane cjeline. Zato su u protekle dvije decenije zapoeti vani projekti revitalizacije Venecijanske lagune koji treba da pomognu da ovaj jedinstven urbani sistem na vodi ostane odriv. Savremene intervencije i aktivnosti treba da podre ivot u njemu u skladu sa savremenim tokovima, kao i postojanje jedinstvenog kulturnog i prirodnog nasljea. Ovi savremeni projekti revitalizacije Venecijanske lagune mogu da budu primjeri i za sredine u Crnoj Gori koje imaju vrijedno istorijsko nasljee, trpe negativne posljedice industrijskog razvoja i rade na pronalaenju lokalnih strategija za savremeni odrivi razvoj. Naroito mogu biti inspirativni za crnogorsko primorje, ije istorijsko nasljee ima raznolike veze sa starom venecijanskom kulturom. Primorje se suoava s ekolokim problemima, ili negativnim posljedicama masovnog turizma.

EXPEDITIO

27


Pratee posljedice razvoja bile su i zagaenje vazduha, vode i tla. Tokom etrdesetih godina XX vijeka kopneni dio lagune San Giuliano, na kome su do tada postojale plae, biva pretvoren u mjesto za odlaganje otpada deponiju. U periodu od oko 50 godina (19451995) ovo podruje sluilo je za odlaganje komunalnog gradskog, graevinskog i industrijskog otpada. Neposredno nakon krize industrijskog modela, turizam se promovie kao glavna ekonomska grana Venecije. Smatralo se da e sam prelazak iz industrijske u postindustrijsku aktivnost automatski voditi odrivom modelu ekonomskog razvoja. Ali uticaji razvoja turizma na ivotnu sredinu i socijalnu strukturu prilino su kompleksni. Masovni turizam doveo je do toga da danas staro jezgro Venecije naseljava 70.000 stanovnika, a godinje ga posjeti oko 18.000 000 turista, i to najveim dijelom na jedan dan. Takva posjeenost posljednjih godina takoe utie na zagaenje vode i vazduha, masovnu proizvodnju otpada, mobilnost i socijalni kvalitet ivota. Nakon prvih negativnih posljedica uoenih u Venecijanskoj laguni ezdesetih godina, Italija od 1973. godine poinje da donosi niz specijalnih zakona koji se odnose samo na Veneciju. Grad Venecija je proglaen podrujem od nacionalnog interesa i postavljeni su sljedei ciljevi: da se sauva ivotna sredina od zagaenja, da se postigne hidrobalans, da se pospjei socio-ekonomska vitalnost grada, da se zatiti arhitektonska batina i da se ukljue razliiti nivoi upravljanja (dravni, regionalni, lokalni). Od kraja osamdesetih godina, kada se principi odrivog razvoja poinju integrisati u planiranje i upravljanje gradovima, plan razvoja Venecije sadri sljedee aktivnosti: odrivo upravljanje lagunom; reanimaciju i ponovnu upotrebu industrijske zone; razvoj moderne i zelene luke; razvoj odrivog turizma koji se bazira na ouvanju kulturnog nasljea i kulturnoj proizvodnji; ulaganje u istraivanje stanja ivotne sredine u priobalnim zonama.

Projekti revitalizacijeTokom devedesetih godina zapoinju istraivanja i idejni projekti zasnovani na postavljenim ciljevima odrivog razvoja Venecije. Od 2000. godine, uz veliku pomo fondova Evropske unije, rezultiraju realizacijom vanih prostornih intervencija i sadraja koji e obiljeiti razvoj Venecijanske lagune u budunosti. VEGA U okviru programa reanimacije naputene industrijske zone Portho Marghera, jedne od najveih u Evropi, koja zauzima povrinu od oko 2 000 ha, formiran je Venecijanski nauno-tehnoloki park (VEnice GAteway for Science and Technology) VEGA, koji zauzima

teritoriju od 70 ha u blizini San Giuliano parka. VEGA je mrea univerziteta, istraivakih centara i biznisa koja razvija nauno-istraivake inicijative kako bi pomogla transfer znanja i stimulisala tehnoloki razvoj i konkurentnost kompanija, prevashodno u Veneto regionu. Usmjerena je na razvoj vodeih tehnolokih sektora dananjice: nanotehnologiju, ICTs i green ekonomiju i okuplja 100 razliitih biznis kompanija s oko 1500 mjesta za zapoljavanje. Projekat VEGA planiran je poetkom devedesetih godina, nakon krize teke industrije u zoni Porto Marghera, s ciljem da se formira novi odrivi razvojni model,

Documents

Benefit Living / novi sloj kreativne gradnje i planiranja