BEYKOZ LOJİSTİK MESLEK YÜKSEKOKULU YAYINLARIBEYKOZ AKADEMİ DERGİSİ

Cilt: 2 - Sayı: 2 - Yıl: 2014ISSN: 2147-8082

Derginin Sahibi : Doç. Dr. Baki AKSUSorumlu Müdür :M.MuratŞENTÜRKYönetim Yeri :BeykozLojistikMeslekYüksekokulu,Beykoz,İSTANBULYayının Türü :AkademikHakemliDergi–Altıaydabiryayınlanır.

Yayın Komisyonu :Prof.Dr.OkanTUNA Prof.Dr.NüketGÜZ Doç. Dr. Baki AKSU

Editör :Yrd.Doç.Dr.NevzatEvrimÖNAL

Yayın Hazırlama Kurulu :Yrd.Doç.Dr.EzgiUZEL Yrd.Doç.Dr.GürayTEZER Yrd.Doç.Dr.NejlaKARABULUT Yrd.Doç.Dr.NevzatEvrimÖNAL Yrd.Doç.Dr.ÖzlemSANRI Yrd.Doç.Dr.PınarSedenMERAL Yrd.Doç.Dr.SerkanGÜRSOY Yrd.Doç.Dr.ÜmmüşenGÜRSOY Dr.BurcuGÜVEN Dr.NurullahDEMİR

Dizgi ve Mizanpaj :HüseyinALEMDAROĞLURedaksiyon :DenizULUSOYKapak Tasarım :HayalgücüTasarım

Yazışma Adresi :BeykozLojistikMeslekYüksekokulu VatanCad.No:69Kavacık,Beykoz,İstanbul

İletişim : beykozakademi@beykoz.edu.tr 4442569

Basım Yeri :PATROLMatbaacılıkGıdaSan.veTic.Ltd.Şti. AnkaraCad.No:260Pendik,İstanbul 02163075500

Basım Tarihi :Aralık,2014

Dergideyayınlananmakalelerinbilim,virgül,içerikvedilbakımındansorumluluğuyazarlarınaaittir.Dergideyayınlananmakalelerkaynakgösterilmedenyayınlanamaz.©Tümhaklarısaklıdır.

Post-Pozitivist ParadigmalarAli SOMEL33

içindekiler

Mekansal Planlar ve Lojistik Şafak BAŞA

01

21

Düzensiz Hatlarda Hizmet Veren Gemi İşletmelerinin GemiSeçim Kriterleriİrşad BAYIRHAN, Selçuk NAS

İstanbul’un Ateşle İmtihanıÖmer Ersin ERDOĞAN

Should Istanbul Be Made a ‘Global City’?Fatma Pınar ARSLAN

47

69

beykozakademi

11

MAKALEBeykoz Akademi Dergisi,2(2),s.1-19.

DÜZENSİZ HATLARDA HİZMET VEREN GEMİ İŞLETMELERİNİN GEMİ ACENTASI SEÇİM

KRİTERLERİ: MERKEZLERİ İZMİR’DE BULUNAN KURU VE DÖKME YÜK GEMİ İŞLETMELERİNDE

BİR ARAŞTIRMA(1)

İRŞAD BAYIRHAN(2), SELÇUK NAS(3)

ÖZ

Geminin sahibi, işleticisi, kiracısı veya gemi kaptanı, liman işlemlerinin takip edilmesiamacıyla yükleme ve boşaltma limanında kendi acentesini seçme ve tayin etmeözgürlüğüne sahiptir. Bu anlamda gemi işletmelerinin gemi bağlama limanının dışındakendinamvehesabınahareketetmeküzereatamalarıgerekenacenteninseçimiönemlibirkarardır.Düzensizseferyapan,kuruvedökmeyükgemiişletmelerineyönelikolaraktasarlananbuaraştırmada,özellikle‘BIMCO’ve‘FONASBA’gibikurumlarınçalışmalarınarağmenhenüztambirstandardakavuşmamışolanacentelerinatamakriterlerininnelerolduğu sorusu aydınlatılmaya çalışmıştır. Acente atama kriterlerinin tespitine yönelikolarak toplanan veriler için, literatüredayalı olarak geliştirilen yapılandırılmış görüşmeformukullanılmıştır.Çalışmada,merkezleri İzmir’debulunankuruvedökmeyükgemisiişletensekizadetişletmeninyöneticisiilegörüşmeleryapılmıştır.Eldeedilenverileriçerikanaliziyöntemiileanalizedilmiştir.Sonuçolarakdüzensizhatlardahizmetverenkuruvedökmeyükgemiişletmelerininacenteseçimkriterleriortayakonmuştur.

Anahtar Kelimeler:Düzensizhat,gemiişletmesi,gemiacentesi,seçimkriteri.JEL Kodları: D40,D70,L92,R40

1Buçalışma,16-18Mayıs2013tarihleriarasındadüzenlenenII.UlusalLojistikveTedarikZinciriKongresi’ndesunulmuştur.2YüksekLisansÖğrencisi,DokuzEylülÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,DenizEmniyetGüvenlikveÇevreYönetimiTezliYüksekLisansProgramı,irsad.bayirhan@gmail.com.tr.3Doç.Dr.,DokuzEylülÜniversitesi,DenizcilikFakültesi,DenizUlaştırmaİşletmeMühendisliğiBölümü,snas@deu.edu.tr.

22

SHIP AGENCY APPOINTMENT CRITERIA OF SHIP OPERATORS THAT PROVIDE SERVICE IN TRAMP SHIPPING: A RESEARCH IN DRY CARGO AND BULK CARRIER SHIP

OPERATORS BASED IN IZMIR

ABSTRACT

Ship owner, ship operator, charterer or captain are free to choose and appoint theiragencyatloadingandunloadingporttofollowupportoperations.Withinthiscontext,appointinganagencyinordertoactforownaccountoutofportofregistryisanimportantdecisionfortheshipoperators.Inthisstudydesignedfordrycargoshipsandbulkcarriersthatdotrampshipping,agencyappointmentcriteriawhichdonothavestandardseventhoughcorporationssuchas“BIMCO”and“FONASBA”havestudiedonthemaretriedtobedefined.Structuredinterviewformwasusedbasedonliteratureforthedatawhicharerevealthecriteriaabouttheappointmentanagency.Interviewshavebeendonewithoperatorsofeightshipmanagementcompaniesthatoperatesdrycargoshipsandbulkcarriersbased in Izmir.Thedataareanalyzedbycontentanalysismethod.Asresultofthisstudy,agencyappointmentcriteriaofoperatorsofdrycargoshipsandbulkcarrierstradingontrampshippinghasbeendefined.

Keywords:Trampshipping,shipoperator,shipagency,appointmentcriteria.JEL Codes:D40,D70,L92,R40

33

1. Giriş

Denizcilik sektörü içerisinde,milyonlarca ton yük ve yolcu taşınmakta vebu işlem içinbinlerce gemi limanlarımızdan gidip gelmektedir. Bu dinamik yapıda gemi işletmeleri,yurtdışıoperasyonlarındakendilerinitemsiletmelerivegereksinimlerinikarşılamalarıiçinbirtakımkriterveprosedürlerparalelindeacentetayinetmektedirler.

Gemiişletmesi,gemininkaradanişletilmesiveyönetilmesiileilgilifonksiyonlarınıyerinegetiren örgüt olarak tanımlanmaktır. Profesyonel gemi işletmesi ise; bir veya belli birgruphizmetindonatandışındakibir işletmetarafındanprofesyonelyönetimdesteğiylesağlanması şeklinde tanımlanabilir. Tanımdaki profesyonel destek hizmet sağlayıcınınanlaşılmışkonulardabellibirücretkarşılığıdonatanasağladığıdestekanlamınıtaşımaktadır(Willingale,1998:11).Gemiacentesiiseengenelanlamıyla,bağlamalimanıdışındagemiyiüçüncüşahıslarakarşıtemsiledenbirişletmedir.Bunedenlegemiacenteliği,temsilettiğitaraflaraçısındanönemlisorumluluklaryüklenilenbiriştir.

Gemiişletmelerinidiğerişletmelerdenayıranenönemlifark;işinicraedildiğiyerinyanigemilerinişvereninveişletmeninuzağındayeralması,bunabağlıolarakbuişletmelerinyönetiminin öneminin daha da artmasıdır (Muslu, 2008: 7). Bazen en küçük bir hata,gemi sahibi, işletmecisi ve kiracısına büyük zararlar verebilir. Gemi acentesi, kendisiniatayanınçıkarlarınıeniyişekildekorumalıvetalimatlarınıenetkinvehızlıbiçimdeyerinegetirerek,gereksinimlerineveisteklerine,ticariçıkarlarınauygunolaraközengösterecekşekilde hareket etmesini bilmelidir (Duman, 2011: 221). Artan rekabet şartları altındabir gemi işleticisine ( donatan veya kiralayan) güvenli bir hizmetle birlikte daha düşükmaliyetlerle işfırsatlarıyaratmak,müşterimemnuniyetinesüreklilikkazandırmakgerekgemi işletmecisinin gerekse acentenin varlığını sürdürmesinin başlıca unsuru halinegelmiştir(GüğerçinveSaban,2009).

Bu araştırmada gemi işletmecilerinin acente tayininde nelere dikkat ettiği ve görevinienuygunşekildeyerinegetirmesibeklenenacentenin seçimkriterlerininnelerolduğuaydınlatılmayaçalışılmıştır.

2. Deniz Taşımacılığı

Deniz taşımacılığıözellikleyükteağır,birimdeğerolarakpahadahafif (hububat,kum,metalcevheri,kömürvb.)bozulmayanvedökmeeşyanıntaşınmasındaönemliyertutar(Tek,1999:680).Bütündünyadaolduğugibi,Türkiye’dedeuluslararasıticaretinçokbüyükbirbölümüton-kmmaliyetienucuztaşımatürüolandenizyoluilegerçekleşmektedir(Sezer,2008:21).Dünyaticaretinin%90’ı,Türkiye’nindışticaretinin%86’sıdenizyoluileyapılmaktadır(DTO,2012).Deniztaşımacılığıbuoranlaraulaşırkenkendiiçindebirçokaltveyansektörüdebarındırmaktadır.

4

Denizulaştırması,gemilerinseferyaptığıbölgeleregöre;kabotajtaşımacılığı,ithalveihraçyükütaşımacılığı,transityüktaşımacılığı,yabancılimanlararasıyüktaşımacılığı,göllervenehirlerdekiyük(içsu)taşımacılığıolarakgruplamakmümkündür.Bununyanındasefertürlerinegöre;düzensiz (tramp)taşımacılık,düzenli (layner) taşımacılıkveyükvegemitürlerine göre tanker taşımacılığı, Ro-Ro taşımacılığı, konteyner taşımacılığı, kombinetaşımacılık,dökmeyüktaşımacılığıolarakdasınıflandırılmaktadır(Çakır,2011:11).

Gemi işletmeleri deniz ulaştırma sektöründe genellikle “düzensiz hat” (Tramp) ve“düzenlihat”(Liner)işletmeleri,olaraksınıflandırılmaktadır.Literatürde“düzensiz”yerine“tarifesiz”,“düzenli”yerineise“tarifeli”seferkavramlarıdakullanılmaktadır.Düzenlihattaşımacılığı;gemilerindahaöncedenbelirlenmişbirrotada,belirlibirprogramiçersinde,belirli limanlara belirli bir süre içinde işletilmesi olarak tanımlanabilir. Küçük parsiyelyüklerin taşınmasına hizmet eden bir sektördür (Stopford, 2009: 31). Bu taşımacılıktadüzensizhattaşımacılığınaksineçoksayıdataşıtanbulunur.Düzenlihattaşımacılığındakullanılangemilerisekonteyner,Ro-Ro,yolcu,feribot,soğutmalı,yeniotomobiltaşıyıcı,genel kargo/ kırkambar gemileridir. Düzenli hatlarda taşınan yükler, düzensiz hatlaragöre daha değerli ve taşınması daha özen isteyen yüklerdir. Yükler daha düzenli birşekildevedahadengelinavlunfiyatlarıylataşınmasıgerekir.Düşükmiktarlardayükçoksayıda gönderici tarafından çok sayıda alıcıya ulaşır. Piyasa koşulları daha istikrarlı veöngörülebilirdir.Oligopolistikpiyasa koşullarının varolduğudüzenli hatlardaaz sayıdataşıyıcıbulunmasınakarşınyoğunrekabetsözkonusudur(Kişi,2013:6).

Düzensizhattaşımacılığı;gemilerinseferprogramlarıbelirlibirdüzeniçindeveyabelirlibirprogramdahilindedeğilsebutürtaşımacılıkşekline“düzensiz(tarifesiz)hattaşımacılığı”adıverilmektedir.Butürtaşımacılıktagemileriçinneredeyükbulunuriseveneredekarlıbirtaşımacılıktürüsözkonusuiseorayagönderilirler.Düzensizseferlerdebüyükhacimlivegenelliklebirtamgemiyüküoluşturacakyüklerintaşınmasındauygulananbirsistemdir(Kişi, 2013: 2). Düzensiz hat taşımacılığında genel olarak kuru dökme yük, ham petroltankeri,petrolürünütankeri,kimyasal tanker,sıvılaştırılmışgaztankeri (LPG/LNG),OBO(madencevheri,petrol,dökme),balıkçıgemilerikullanılır.Butaşımacılıktürününenönemliyük tipi kuru dökme yüklerdir. Dünya genelinde denizyolu taşımalarının %40’ını kurudökmeyükleroluşturmaktadır.Sonistatistikleregöredünyagemikapasitesinin%42,8’iniise kurudökmeyük gemileri oluşturmaktadır (Platou, 2013).Düzensiz hatlarda taşınanyüklergenelliklehammaddeyadayarı işlenmişmaddelerdenoluşmaktadır.Bunedenledüzenlihat taşımacılığı ilekarşılaştırıldığındahacimolarakbüyükolmaklabirliktedeğerolarakdahadüşükbirdeğeresahiptir (Tek,1999:681).Piyasakoşullarıdahabelirsizvedeğişkendir.Tamrekabeteyakınkoşullarınbulunduğusöylenebiliryaniçoksayıdataşıyıcıvetaşıtanvardır.Ağırlıklıolarakseferlikgemikiralamasıyapılmaktadır(Stopford,2009:34).

55

Çalışmayakonuolandüzensizhatlarda,genelolaraktaşınanyükgrubuolankurudökmeyüklerinülkemizdekiyeri;DenizTicaretOdası’nın (DTO)2012yılındayayınladığı sektörraporunagöresicil itibariyle(1000GRTveüzeri)649geminin258’ikuruyük,112’si isedökmeyükgemisidir(DTO,2012).

a. Deniz ticaretinde taraflar

Denizticaretindekazançeldeetmeyeyönelikişlemlerinençokrastlanangrubueşyaveyolcu taşıma işleridir. Bu tür yüklenimleri içeren sözleşmeler, deniz ticaretindeNavlunSözleşmesi olarak adlandırılan, eşya ve taşıma sözleşmeleridir (Kender, 2012: 137).TTK’nın1138.maddesinegöreNavlunSözleşmesi;‘’taraflardanbirinin(taşıyan),navlunkarşılığındadenizyoluylaeşyataşımayı,diğertarafın(taşıtan)navlunödemeyiüstlendiğisözleşme’’ olarak tanımlanmıştır. Deniz ulaştırmasında ana aktör durumunda bulunan“taşıtan”ve“taşıyan”aşağıdatanımlanmaktadır.

Taşıyan (carrier); deniz yoluyla yük taşımayı taahhüt eden kimsedir. Taşıyan donatanolabileceği gibi, başkasının gemisini deniz ticaretinde kullanan kimse (gemi işletmemütahidi) olması damümkündür (Kender, 2012: 138). Donatan kavramı burada genişanlamdakullanılır,yanidonatanveya donatmaiştirakidesözkonusuolabilir.Donatan‘’gemisinimenfaatsağlamakamacıylasudakullanangemimalikidir’’(TTK1061).Donatmaiştirakinde ise bir gemi birden çok şahıs tarafından (veya tüzel kişi) deniz ticaretindekullanılmaktadır (Kender, 2012: 97). Geminin tüm işletme fonksiyonları donatantarafından yerine getirilecegi gibi bazı fonksiyonları dışarıdan hizmet satın alınarak dayerine getirilebilir.Örnek verecekolursakdonatan,personel donatımı, bakım, geminindonatımvesigortasıvegemininmümkünolduğuncafazlasüredeoperasyonyapabilmesinisağlamakgibigemiişletmefonksiyonlarınıbaşkabirişletmeyedevredebilir(Nas,2008:7).Başkasınıngemisinidenizticaretindekullanmaküzerekiralayantarafa,“kiracı”(charterer)denmektedir.Kiralamaişlemikiracıvedonatanınkarşılıklımutabakatıylayapılmışkiralamasözleşmeleri (Charter Parties) ile gerçekleşir (Çetin, 1997: 86). Deniz taşımacılığındatemelolaraküçfarklıkiralamatipibulunur.Bunlardanilki“çıplakkiralama”(Bare-Boat)tipidir. Bu kiralama tipinde kiracı, gemiyi donatandan belirli bir süre içerisinde belirlibirkirabedelikarşılığındaişletmekamacıylakiralar.Buradakiracıgemiyisadeceteknikdonanımıylaişlerdurumdaalırfakatgemiadamlarıbulmakvegemiişletmektamamenkendisineaittir.Butiptekiracılaryüklerinitaşımaktanziyadekendileridedonatanveyagemi işletmemüteahhitliğiyapankişilerdir(Stopford,2009:201).Deniztaşımacılığındaikinci tip, “zamanesaslı kiralama” (TimeCharter) tipidir. Bu kiratipinde gemi, kiracıyabelirlibirkirabedeli (HireMoney)karşılığındabelirlibirsüreliğinekirayaverilir.Zamanesaslıkiralamadagemininbelirtilensüresiiçerisindeişletilmesikiracıyaaittir.Bunedenlegeminin işletilmesinden kaynaklanan yakıt, liman masrafları gibi maliyetler kiracıtarafından,işletmeyleilgiliolmayandiğermasraflardonatantarafındankarşılanmaktadır

66

(Çetin,1997:85).Deniztaşımacılığındaüçüncüveenyaygınkullanılangemikiralamatipi“sefer esaslı kiralama” (voyage charter) tipidir. Bu kiralama tipinde donatan gemisinintamamınıveyabirbölümününavlundiyeadlandırılanbirbedelkarşılığındabelirtilenbiryüklemelimanındanyinedonatanvekiracınınortaklaşakararbağladıklarıbirveyabirdenfazlaboşaltmalimanınakiracıyaaityüküntaşınmasıamacıylayalnızcaoseferemahsusolmaküzerekirayavermesidir(Tek,1999:683).Seferesasınadayalıkiralamagünümüzdeçoğunlukladökmekuruyükler,dökmesıvıyüklervegenelkargo(generalkargo)yüklerindeuygulanmaktaisedeyoğunlukdökmekuruyüklerüzerindedir.

Taşıtan, taşıyan ile navlun sözleşmesini akdeden ve eşya taşıma karşılığında navlunödemeyi üstlenen kimsedir. Sözleşmenin diğer tarfındaki kişidir. Sözleşmede kiracı(charterer) olarak görülmektedir. Taşıtanınmalın sahibi olması gerekmez (Çetin, 1997:89).Yükleten;taşınacakmalıgemiyigetirenyahuttaşıyanateslimedenkimsedir.Taşıtanıntemsilcisidurumundadır.Bazenyükletenletaşıtansıfatıaynışahıstabirleşebilir(Duman,2011:183).Gönderilen;varmalimanındayüküteslimalmayetkisinesahipolankimsedir.Konşimentoyuelindebulunduranyadanavlunsözleşmesinedayanarak,yüküntesliminiistemehakkınasahipkimsedir.Gönderilenaynızamandataşıtanveyayükletendeolabilir.Ancak günümüzdedaha çokdeniz aşırı alıcı, komisyoncu veyabir bankaolarakortayaçıkar(Kender,2012:140).

Taşıtan ile taşıyan arasında çoğu zaman aracılar kullanılmaktadır. Bu aracılar özellikledüzensiz hat taşımacılığında taşınacak yükler için hem teknik yapı hem de ekonomikolarakuygunlukgösterengemilerinbulunmasındaroloynarlar.Bu işlemgemikiralamapiyasasıdenilenpiyasadabrokerleraracığıylayapılır.

Denizticaretitarafları,belirlibirlimanveyabölgedetemsiledilmesigerektiğidurumlarda,kendilerinitemsiletmeküzerebiraracıgörevlendirirler.Buaracılarbelirlibirsözleşmeyedayalı olarakbir tarafınhaklarını koruyanveonunadınahareketedenkimsedir.Denizticaretinin enönemli taraflarını temsil yetkisine sahipolan ve acente adı ile anılanbuaracılaraşağıdaincelenmektedir.

b. Gemi acente kavramı

“Acente”kavramı,TTK’nın102.maddesindeaşağıdakişekildetanımlanmaktadır.“Ticarimümessil,ticarivekil,satışmemuruveyaişletmeninçalışanıgibiişletmeyebağlıbirhukukikonuma sahip olmaksızın, bir sözleşmeye dayanarak, belirli bir yer veya bölge içindesürekliolarakticaribirişletmeyiilgilendirensözleşmelerdearacılıketmeyiveyabunlarıotaciradınayapmayımeslekedinenkimseyeacentedenir”.

Acentekavramıfarklıhukukikavramlariçinkullanılmaktadır.Acenteninnetbirtanımınıyapabilmekiçinunsurlarınıtespitetmekgerekmektedir.Ayrıcabağlayıcılığıveçerçevesi

77

bakımından ilgili kişi veya kuruluşlar arasında yapılan anlaşma esastır. Zira acenteliksözleşmesi ile acente, bir bedel karşılığında,müvekkilin belli bir bölge içindeki işleriniilgilendiren akitlerde aracılık etmeyi veyamüvekkil adına akit yapmayı üstlenmektedir(Dönmez,2009:14).

Gemi acenteleri ise Gemi Acenteliği Yönetmeliği 4/E maddesinde aşağıdaki şekildetanımlanmaktadır. “Yaptıkları anlaşmalar ile gemi sahibi gerçek veya tüzel kişiler ilekaptan, işletenveyagemikiralayanınnamvehesabınahareketedenveüçüncükişivekuruluşlarakarşıbunlarınhaklarınıkoruyan,buçerçevedeyaptıklarıişveişlemlerdekendikusurlarıdışındasorumlututulmayan,anlaşmadakikişiveyakuruluştur”

Düzenli hat seferi (kırkambar-konteyner taşımacılığı) yapan gemilere hizmet verenacentelereliner(düzenlihat)acente;düzenliolmayan,arıziseferler(çoğunlukladökmeyükveyaprojeyükütaşımacılığı)yapangemilerehizmetverenacenteleretramp(düzensizsefer)gemiacentesidenilmektedir(Hatipoğlu,2008:14).

Genelolarakacenteler“armatör”,“kiracı”ve“koruyucu”acentelikolaraküçanabaşlıkaltındasınıflandırılmaktadır.Kiracıacenteliği,gemininkiralanmaşeklinegörekendiiçindeikiye ayrılmaktadır. Bu ayrım; gemiyi sefer esasına göre kiralayan tarafından atananacente ve gemiyi zamanesasıyla kiralayan tarafından atanan acente şeklindedir.GemiAcenteliğiYönetmeliği’negörekoruyucuacente;gemiacentesiileyükacentesininfarklıolduğudurumlardatemsilettiklerikişilerinhakvemenfaatlerinibirbirlerinekarşıkoruyanacenteyi ifade etmektedir. Tali acente ise bir acentenin kendi nam ve hesabına işlemyapmaküzereverdiğiyetkidahilindefaaliyettebulunanacentedir(DumanveEminoğlu,2011:12-13).

Acentenin ataması görevi ve masraflarının karşılanması, taşıma sözleşmelerine göredeğişen bir durumdur. Tali acenteler genellikle, dünya geneli hizmet veren büyükacentelerin görevlendirmesiyle “ana acentesi” adına hizmet verir. Armatör acentesikavramıiseçoğukezseferesasına(voyagecharter)dayananbirtaşımadagemidonatanıtarafından yapılır. Bu tür atama en yaygın atama şeklidir (Duman ve Eminoğlu, 2011;12).Bununyanındadonatantarafındanyapılanbirdiğeratamatürükoruyucuacentelikatamasıdır. Geminin zaman esaslı kira süresinde donatan doğrudan kendisine bağlıvekendikontrolüaltındaolmayanbir limandaçıkarlarınınkorunmasıamacıylabuyolabaşvurur(Latarche,1998:11).

Kiracıacenteliği,taşımasözleşmesinintürünegöretayinedeni,masraflarınınkarşılanmasıveniteliğideğişenbir acentelik türüdür.Çıplakgemi (bare-boat) kiralamalarındakiracıgemininyakıt,personel,kumanyagibibütünmasraflarınıüstlendiğigibiacentetayinivemasraflarıdakendisineaittir.Gemiseferesasıylakiralandığında,kiracınınisteğiüzerine

8

donatan tarafından atama gerçekleştirilir. Bu noktada acentenin masrafları donatanaaitolsadakiracıacentesiolarakadlandırılır.Kiracı,buşekildegemiyleilgiligelişmelerintakipedilmesiylegörevlipersonelmaliyetigibibirtakımavantajlarasahipolur(DumanveEminoğlu,2011:12).

Zaman esaslı kira (time charter) sözleşmeleri, tüm limanlarda acenteleri kiracınınatayacağını ve ödemelerini yapacağını değişmeksizin şart koşar. Acente bu haldesorumlu olduğu taraf olan kiracının, donatanla olan uyuşmazlıklarında aracı olmalıdır.Geminindonanımıyla,mürettebatveyaklaslamaileilgilibirproblemolduğundaacentekiracınınnamınadonatanabilgivermekvekiminneyiödemesigerektiğikonusunaaçıklıkkazandırmalıdır(Latarche,1998:13).

Kuru-dökme yük gemi işletmecilerinin, düzensiz sefer acenteleri ise genellikle zamanesaslı kiralamalardakiracı acentesi karşısında, kendihaklarını korumakadınakoruyucuacenteniteliğindedir.Elbettekibuhususözellikledahaönceseferyapılmamışbirbölge(liman)içindahabüyükönemkazanmaktadır.

c. Gemi acentelerinin görev ve sorumlulukları

Gemiacentelerinin rutin işve işlemlerigenelolarak;acentesiolduğugemilerin limanagelişvegidişlerinde,gümrük,liman,polis,sahilsağlık,kıyıemniyeti,konsoloslukbağlantılıişlemleri yerine getirmek; rıhtım ve iskelelere yanaşıp kalkma, yükleme - boşaltmaişlemlerinitakipetmektir.Bugörevlereekolarak,konşimentovemanifestotanzimetmek,teslimordinosuvermek,gemilereaitmutatmasraflarıödemek,manifestonoksanıveyafazlası yükleri takip etmek ve neticelendirmek, aktarma (transit) yüklerin ait olduğulimanlara sevk etmek ve geminin talep edilen ihtiyaçlarını karşılamak, gerektiğindeonarımişleriniyaptırmaktır.Ayrıca,yolcuişlemleriniyapmak,bulunduklarıbölgedeyükaraştırmasıyapmak,donatanveyagemi işleticisindenaldığı talimatagörenavluntahsiletmek,tahsilatvetediyelereaithesapçizelgeleridüzenlemekvegemiyeaitdiğerişlerdegemisahibinintalimatlarıdoğrultusundahareketetmekolaraksıralanabilir(DivilioğluveTarku2011:46).

Gemi acentesini görevini yerine getirirken taşıyıcıya karşı bir takım sorumluluklarıbulunmaktadır.Busorumluluklarıaşağıdasıralanmaktadır(DumanveEminoğlu,2011:4).

• Gemigelmedenevvellimanmasraflarını,acentelikvediğerücretleri,gemisahibi,işleticisi,kiracısıveyagenelacentesinebildirerekmutabakatsağlamak.

• Gemisahibi,işleticisi,kiracısıveyagenelacentesiilesağlananbumutabakatagöregemilimanagelmedenevvelpeşinolarakhesabınahavaleettirmek.

• Acente,gemilimandankalkışınımüteakipkısasuredelimanmasraflarınıçıkarmakla,varsakullanılmayanbakiyetutarıgeciktirmeksiziniadeetmekle,yükümlüdür.

9

d. Gemi acentesi seçiminin önemi ve gemi işletmecilerinin yurtdışı acentelerinden beklentileri

Acenteler yükletenlerle donatanlar arasında ilişki oluşturmasını bilen ve bu ilişkileriuzundönemlikorumasıgerekenişletmelerdir.Buanlamdamüşterilerininuzundönemliisteklerinegörehizmetkalitesi taleplerini geliştirmekzorundadır (Cerit veÖnce,1998:113).

Acentelik, temsil etme vasfı ile ilişkinin, yüklenicilik niteliği ile güvene dayanan yapısınedeniyle üzerine birçok sorumluluklar yüklenmektedir. Bağlama limanından uzaktadünyanın herhangi bir noktasında bir gemiyi kumanda eden gemi kaptanının veyaişletmecisinin nam ve hesabına hareket edebilen ve üçüncü kişi ve kuruluşlara karşıbunların haklarını koruyan bir yapısı vardır. Bu kapsamda acenteler hizmet verdiğibölgedeonaverilenyetkiyeuygunolarak işininveyamesleğiningenelniteliğineuygunolarakhareket etmelidir. Ayrıca acenteninmakul olanözen vebeceriyle hareket etmesorumluluğu da bulunmaktadır (Latarche, 1998: 6). Acente, atamaemrini aldığı tarafabağlıolansorumluluklarınınbilincindeolmalıdır.Bugemidonatanı,işleteniveyakiracısıolabilir. Esas olan acente, onu atayan ve ücretini ödeyen kimseye karşı sorumludur(McDowellveGibbs,2007:459).

Gemiacentesi,kendisiniatayanınçıkarlarınıeniyişekildekoruyacakvetalimatlarınıenetkinvehızlıbiçimdeyerinegetirecek,gereksinimlerineveisteklerine,ticariçıkarlarauygunolarak özen gösterecek şekilde hareket etmesini bilmelidir (Duman, 2011: 221). Gemiacentesi,gemiyleilgilitalimatları,kendisiniatayantaraftanalırveonungereksinimlerineuygunolarakyürürlüğekoyar.Acentekendisineverilmişbelirli talimatlardışındahiçbirgörevüstlenmemelivehiçbirşekildehareketetmemelidir.Acenteninüstleneceğigörev,belirlibirgemininbelirlibiryükiçinhangihizmetleregereksinimiolduğunubelirlemelivegerekendüzenlemeleriyapmalıdır(Hatipoğlu,2007:14).

Gemi acenteleri için genel olarak belirlenmiş olan beklentiler aşağıda sıralanmaktadır(DumanveEminoğlu,2011:5).İşindeuzmanvetecrübeliolmalı,gemiileilgilioperasyonları24saat takipedebilecek imkânveyeterlikteolmalı, acentelikhizmetlerindeçalıştırdığıelemanlarının iş arkadaşlarına, işverenlerine, vekiline saygılı davranışlar içerisindeolduğuna emin olmalıdır. Çalışanlarının gemi kaptanının, gemi direğinde asılı bayrağaait ülkeyi temsil ettiğini unutmamalı, giyimi ve davranışlarıyla saygı uyandırır nitelikteolmalıdır. İşlemlerinde dakik olmalı ve işini ertelememeli, bağlı ve ilişkide bulunduğuresmidairelerveözelkuruluşlarlaçokiyidiyalogiçindeolmalıdır.

Malcolm Latarche’a göre (1998: 6) “gemi işletmecisi acenteye, kendi çıkarlarınıgözeten ve talimatlarını alan ve onları iyi ve karlı sonuca eriştiren kendi varlığının bir

10

uzantısı olarak bakmaktadır”. Bu anlamda acentelikte öncelik, hizmetlerini vermeyebaşlayacağılimandakigemioperasyonunuplanlamakvegerçekleştirmeksonradagemiişletmecilerinin çıkarlarınaen iyi şekildehizmetedilmesini sağlamak içinonlarınadınaetkin olacak kapasiteyi yaratmak olacaktır. Söz konusu husus, gemileri ve yüklemeboşaltmagereksinimlerinianlamakiçinyalnızcateknikbeceriyideğil,birgemininlimandadonatana en ekonomik maliyetle sonuçlanan bir kalış suresini sağlamak için üçüncütaraflarıetkileyebilmeyidegerektirmektedir.

Acentelerinbugereksinimlerikarşılayabilmesinegöre,heracenteninpazardakiyansımasıdafarklıolmaktadırkiseçimkararı,çalışanınprofesyonelliğineyönelikgüvenedayanmaktadır(Hanhan,2006:60).Doğrubirortakilezamanında,enazriskveenazmaliyetlehizmetalmak, işletmeleri diğerlerinden farklı kılmakta ve bir adım öne çıkarmaktadır. İşte bufaaliyetinbirsistematikiçindeyapılması,kararvericiolarakgemioperatörlerininişlerininkolaylaştırılmasıvedoğrukararınverilerekdoğruacenteninseçilmesiçokönemlidirvebudaaraştırmanınöneminiortayakoymaktadır.Gemiişletmecisininacenteseçimsürecivekriterleriileilgiliherhangibirçalışmayarastlanmadığıiçin,buçalışmada,yapılanaraştırmailekriterlerortayakonmayaçalışılmıştır.

3. Araştırmanın metodolojisi

Araştırmada,gemisahiplerive/veyagemiişletmecilerininyurtdışıgemihizmetlerindenasılbiracentetayinetmekistediklerivebuacenteyihangiyöntemlerikullanaraktayinettiklerisorularına yanıt aranmıştır. Araştırma nitel bir araştırma olup, veriler “yapılandırılmışgörüşmeformu”kullanılaraktoplanmıştır.Toplananverileriçerikanaliziyöntemiileanalizedilmiştir.Araştırmanınkapsamıİzmirilindekikuru/dökmeyükişletenarmatörvegemiişletmecileri ile sınırlandırılmıştır. Sonuçolarak; seçilenacenteninmevcutözelliklerininnelerolduğuvegemiişletmecilerininbeklentilerinineölçüdekarşılandığıtespitedilmiştir.

a. Araştırmanın amacı

Buaraştırmadaamaç; İzmir ilindekikuru/dökmeyükgemisi işletengemisahiplerive/veyagemiişletmecileriningemileriyurtdışındabirlimandaikenbulimandakendinamvehesabınahareketedebilecekveüçüncükişivekuruluşlarakarşıkendihaklarınıkoruyacakacenteleri tayin ederken ne gibi değişkenleri dikkatte aldığı ve bu acentelerin seçimkriterlerininnelerolduğunuortayaçıkartmaktır.

b. Araştırmada veri toplama yöntemi

Araştırmada veri toplamak amacıyla “yapılandırılmış görüşme formu” kullanılmıştır.Yapılandırılmışgörüşmeformundaüçanasoru,literatüredayalıolarakoluşturulmuştur.

11

Sorular genelden başlayarak özele doğru bir yapıda sıralanmış olup, sondaj sorularıile desteklenmiştir. İlk soru; “Yurt dışında acente tayin ederken; hangi kriterleri gözönüne alıyorsunuz?” şeklinde düzenlenmiştir. Bu soru ile ilgili olarak oluşturulansondaj sorularında, ilk soru için ifadeedilenkriterlerin işletmelercenederecevenasıluygulandığısorulmuştur.Ayrıcaacentetayini içinbirprosedürlerininolupolmadığı,variseprosedüreuygundavranıpdavranamadıklarısorulmuştur.İkincisoruiseacentetayinisırasındakarşılaşılanzorluklarıntespitineyönelikolarak;“Yurtdışıacentetayiniedilirkenne gibi zorluklarla karşılaşıyorsunuz?” sorusu sorulmuştur. Son soru ise tayin edilenacentelerdenbeklentilervegerçekleşendurumarasındakifarklarıtespitetmekamacıyla,“Belirlediğiniz kriterlere göre tayin edilen acente; her zaman beklentilerinizi karşılıyormu?”sorususorulmuştur.Sonsoruileilgiliolarakhazırlanansondajsorularındaise;gemiişletmecilerininbeklentilerininkarşılanamamasısebepleriileilgiliolarakgörüşleritespitedilmeyeçalışılmıştır.İzmirilindekikuru/dökmeyükişletenarmatörvegemiişletmecileriilegerçekleştirilengörüşmeler,Ocak-Mart2013tarihleriarasındagerçekleştirilmiştir.

c. Araştırmanın ana kütlesi ve örneklem

Araştırmanın ana kütlesi İzmir’de düzensiz hatlarda hizmet veren kuru/dökme yükgemiişletmeleridir.AnakütleileilgiliolarakDenizTicaretOdasıİzmirŞubesiüyelistesiincelenmiştir.İncelenenlistedeistenenkriterlereuygunolaraksekizadetişletmetespitedilmiştir.Tespitedilenanakütlenintamamınaulaşılarakyüzyüzegörüşmetekniği ilemülakatlar yapılmıştır. Görüşmelerde, firmaların organizasyon yapılarına göre yurtdışıacente seçiminde ve atanmasında karar alma yetkisine sahip; operasyon müdürü,sorumlusu ve yardımcısı, acente sorumlusu, filomüdürü ve genelmüdür sıfatıyla ilgilikişilerilegörüşülmüştür.

d. Veri analiz yöntemi

Yapılandırılmış görüşme formları kullanılarak toplanan veriler içerik analizi yöntemi ileanalizedilmiştir.Analizdesorularaaitverilencevaplardaneldeedilenverilerdeyapılankodlamalarve temalaroluşturulmuşolup, sıklıkveyoğunlukdeğerleriçıkartılmıştır.Üçana soru için ayrı ayrı yapılan analizlerde tespit edilen acente seçim kriterleri, seçimprosedürleri,karşılaşılanzorluklariçinsıklık(frekans)tablosuveverilencevaplarınönemderecesini gösteren yoğunluk (intensity) tabloları oluşturulmuştur. Yoğunluk analizlerisırasındakatılımcılarınkendiifadeleriüzerindeyapmışolduklarıgüçlendiricitanımlamalardikkate alınarak değerlendirilmiştir. Bu güçlendiricilerde “çok”, “önemli”, “hayati” vb.tanımlamalar 3 puan ile değerlendirilirken, sıradan ve cümle içerisinde herhangi birgüçlendirici tanımyapılmadankullanılan ifadeler ise1puan iledeğerlendirilmiştir.Aradeğerolan2puanise,görüşmeyiyapanaraştırmacınınyapılangörüşmesırasındakieldeettiğigözlemlerinsonucundaoluşturduğukanaatlerdekullanılmıştır.

12

4. Bulgular

Araştırmaya katılan sekiz gemi işletmesinin tamamı kendi gemilerini işletmektedir.Katılımcıgemi işletmelerindendördü1adetgemiyesahipiken,diğer işletmeleringemisayısısırasıyla5,4,3ve2adettir.Toplam18adetgemiyesahipkatılımcıgemiişletmeleri,enazbirgemisinizamanesaslıkiralamayöntemiyleişletmekteolduğutespitedilmiştir.Buyöntemilekirayaverilmişolangemileriçin,kirasözleşmesigereğince,acenteatamaişlemikiracıtarafındanyapılmaktadır.Budurumdaise,katılımcıişletmelerkendilerinitemsilenatadığı acente ise “koruyucu acente” olarak tanımlanmıştır. Diğer yandan, katılımcıgemiişletmelerinden2adedi,sahipolduğugemilerdenenazbiriniseferesaslıkiralamayöntemiyle (voyagecharter) işletmekteolduğutespitedilmiştir.Sözkonusuyöntem ilekiralanangemiiçinatananacente,“armatöracentesi”olup,sözleşmegereğincekiracınıntalebi doğrultusunda armatör tarafından atanmaktadır. Burada da acente seçimindekiesnekliğinkiracıyaaitolduğutespitedilmiştir.

Katılımcı gemi işletmelerinin gemileri yurt dışında bir limanda iken bu limanda kendinamvehesabınahareketedebilecekveüçüncükişivekuruluşlarakarşıkendihaklarınıkoruyacakacenteleritayinederkennegibideğişkenleridikkattealdığıvebuacentelerinseçimkriterlerininnelerolduğunuortayaçıkartmakamacıylahazırlananyapılandırılmışgörüşmeformundakiilksoru;Yurtdışındaacentetayinederken;hangikriterlerigözönünealıyorsunuz”sorusudur.Katılımcıgemiişletmelerinintamamıacenteatamaişlemlerindeenönemlikriterin“kiracıacentesinintavsiyesi’”olduğunubelirtmiştir.Görüşmelerde,bukriterinönemlibirhalegelmesindetemelsebebinin,sonyıllardaartangemiarzınındenizticaretindekiracınınelinigüçlendirdiğiortakbirfikirolarakortayaçıkmıştır.Bununyanındaacenteatanmasındakiracılarınçokgüçlübirhalegeldiğihatta,sonbeşyıldabukarmaşıkveözelyükoperasyonlarıvetaşımayadapersoneldeğişikliğigibiişlemlerdışında,gemisahiplerininkoruyucubiracenteyibileatamadığıtespitedilmiştir.YapılangörüşmelerdeeldeedilenverilerinanalizisonucundaensıkkullanılanacenteseçimkriterleriTablo1’desıralanmıştır.

Tablo 1 incelendiğinde, acente seçim kriterleri için katılımcı gemi işletmelerinin ifadeettiği kriterler sırasıyla, “kiracı tavsiyesinin”, “tanınırlık”, önceki tecrübelere dayalıolarak “deneyim”, “gidilen ülke”, “maliyet”, “güvenilirlik”, “referans”, “hizmet kalitesi”,“operasyonkalitesi”,“internetaraştırmasonuçları”,“anaacente”,“hız”,“BIMCOüyeliği”olarakbelirlenmiştir.Katılımcıgemi işletmeleri,Afrika,GüneyAmerikaveArapülkelerigibi belirsizliklerin olduğu, düzensiz ve sorunlu bölgelerde, güçlü ve siyasi gücü olanacentelerinseçimininönemliolduğunuvebunedenledeacenteseçimkriterindebazen“gidilen ülke” kriterinin önem kazanabildiğini belirtilmişlerdir. “Maliyet” kriterinin iseözellikledüzensizseferlerdeönemkazandığı,navlunteklifiverilirkenmaliyetbelirlenmesiyönündeönemliolduğubelirtilmektedir.

13

Araştırmada,acenteseçimkriterlerininTablo1’deverilensıralamalarınınçeşitlidurumlaragöre değişebileceği tespit edilmiştir. Örnek olarak; ilk kez gidilen bir ülke söz konusuolduğunda yapılan referans arama kriterinin yanında internet araştırması yapmak vetanınılırlıkdurumunugözönünealmakişletmelerinensıkbaşvurduğubiryöntemolarakortaya çıkmaktadır. Ana acente kullanan yalnızca iki adet işletme bulunmaktadır. Buişletmelerkimizamananaacenteninatadığıacenteyikullanırkenkimizamandatavsiyeniteliğindedanışmanlıkhizmetialmaktadırlar.Çalışamayabaşlamadanönceençokönemverilmesibeklenenkriterinacentenin“BIMCO(BalticandInternationalMaritimeCouncil)üyesi olma şartı”, araştırma sonucunda sadece iki işletmenin aradığı kriterler arasındaolduğu, ayrıca yalnızca bir katılımcı işletme için olmazsa olmaz koşul olduğu tespitedilmiştir.

Katılımcı gemi işletmeleri tarafından en sık ifade edilen acente seçim kriterlerisıralamasınınyanında,bukriterleringemiişletmeleriaçısındanönemdereceleridetespitedilmiştir.Dahaönceverianalizibölümündeanlatıldığıgibi,katılımcıgemiişletmelerininifade ettiği kriterlerin üzerine yüklemiş olduğu yoğunluk değerleri dikkate alınarak,kriterleringemiişletmeleriiçinönemdereceleritespitedilmiştir.BudeğerlerTablo1’dekriterlerin frekans sıralaması ilebirliktegösterilmektedir. Kriterlerin yoğunlukdeğerleriincelendiğindeenönemlikriterin,ensıkifadeedilenkriterdeolduğugibi“kiracıtavsiyesi”olduğu görülmektedir. “Deneyim” ve “Maliyet” kriterlerinin ise ikinci derecedeönemlikriterlerolduğutespitedilmiştir.“Güvenilirlik”kriteriiseönemlibirkriterolarakdikkatealındığıgörülmektedir.

Tablo 1:Acente Seçim Kriterlerinin Frekans Sıralaması ve Önem Değerleri

Kriterler Frekans Yoğunluk

Kiracınıntavsiyesi 8 22

Tanınırlık 8 9

Deneyim 7 17

Gidilenülke 6 8

Maliyet 6 17

Güvenilirlik 6 11

Referans 5 7

Hizmetkalitesi 5 8

Operasyonkapasitesi 5 7

İnternetaraştırmasonuçları 3 4

Anaacenteninataması 2 5

Hız 2 2

BIMCOüyeliği 2 4

14

Araştırmanınbirinci sorusu ile ilgiliolarakhazırlanansondajsorusunda; acenteseçimiile ilgili birprosedürlerininolupolmadığı, var isenelerolduğuvebuprosedüreuygundavranılıpdavranılmadığı soruları sorulmuştur.Katılımcıgemi işletmeleriacente seçimiile ilgili olarak standartbir prosedürlerininolmadığını, durumagöredeğişik yöntemlerkullandıklarını ifade etmiştir. Katılımcı gemi işletmelerinin acente tayini sırasındakullandıkları yöntemlere ait frekans ve yoğunluk değerleri Tablo 2’de gösterilmektedir.Acenteseçimyöntemleri“yükvetaşımanınniteliğinegörekiracıacentesinikullanmak”ensıktekrarlananveönemliolanyöntemolaraktespitedilmiştir.Diğeryöntemler;“dahaöncekideneyimegöreseçimyapmak”,“lokalacentelerarasındateklifoluşturmak”,“ilkkezçalışılacakisereferansaramak”,“dahaöncekideneyimegöreücrettepazarlıketmek”,“gidilenülkevelimanagörebelirlemek”,“anaacenteninbelirlediğiacenteyikullanmak”,“BIMCO üyesi acenteler arasında teklif oluşturmak”, “yıl sonu değerlendirmeleri ileprosedüroluşturmak”şeklindesıralanmıştır.

Tablo 2:Acente Seçim Yöntemlerinin Frekans Sıralaması ve Önem Değerleri

Seçim Yöntemleri Frekans YoğunlukYükvetaşımanınniteliğinegörekiracıacentesinikullanmak 8 20Dahaöncekideneyimegöreseçimyapmak 7 14Lokalacentelerarasındateklifoluşturmak 5 9İlkkezçalışılacakisereferansaramak 5 8Dahaöncekideneyimegöreücrettepazarlıketmek 4 8Gidilenülkevelimanagöre belirlemek 3 5Anaacenteninbelirlediğiacenteyikullanmak 2 5BIMCOüyesiacentelerarasındateklifoluşturmak 2 4Yılsonudeğerlendirmeleriileprosedüroluşturmak 1 3

Araştırmada katılımcı gemi işletmelerine yöneltilen ikinci soru; “Yurtdışı acente tayiniedilirken ne gibi zorluklarla karşılaşıyorsunuz?” sorusudur. Toplanan verilere ait analizsonuçlarıTablo3’degösterilmektedir.Gemiişletmelerigenelolarakacentetayinisırasındazorluklaryaşanmadığınıifadeetmektedir.Bununyanında,acentetayinindeveişlemlerdeyaşanan zorlukların gemininAfrika,GüneyAmerika veArapülkeleri gibi belirsizliklerinolduğu,düzensizvesorunlubölgelerdeyaşandığıbelirtilmektedir.

Tablo3’degösterilenbudeğerlerdedegörüleceğigibiişletmelergenelolarakbüyükbirzorluklakarşılaşmadıklarını ifadeetmiştir.Gidilenülkeyasalarıvebürokrasiproblemlerien çok şikâyet edilen durum olup yine gidilen ülkenin gelişmişlik düzeyi ve iletişimproblemleriençokkarşılaşılanzorluklardır.Diğeryaşananzorluklar;“gidilenülkeyasaları

15

vebürokrasi”,“gidilenülkeningelişmişlikdüzeyi”,“iletişimproblemleri”,“kısazamandaacenteatamasıkıntısı”,“gidilenlimanprosedürleriyadamevzuatı”,“tarifelerinherzamanresmiolmayışı”,“referansalamamak”,“ülkenincoğrafikkonumu”,“bazılimanlarınşehirmerkezlerineuzaklığı”şeklindesıralanmaktadır.

Tablo 3: Yurtdışı Acente Tayini Sırasında Karşılaşılan Zorluklara Ait Frekans Sıralaması

Acente Tayininde Karşılaşılan Zorluklar FrekansPekfazlakarşılaşılmıyor 7Gidilenülkeyasalarıvebürokrasi 5Gidilenülkeningelişmişlikdüzeyi 5İletişimproblemleri 5Kısazamandaacenteatamasıkıntısı 4Gidilenlimanprosedürleriyadamevzuatı 3Tarifelerinherzamanresmiolmayışı 2Referansalamamak 1Ülkenin coğrafi konumu 1Bazılimanlarınşehirmerkezlerineuzaklığı 1

Araştırmada katılımcı gemi işletmelerine yöneltilen son soru; “Belirlediğiniz kriterleregöre tayin edilen acente; her zaman beklentilerinizi karşılıyor mu?” sorusudur. Gemiişletmeleri genel olarak tayin ettikleri acentenin beklentilerini karşıladığını ifadeetmiştir. Bunun yanında beklentilerinin karşılanmadığı durumlarda, bunların sebepleriile ilgili olarak toplanan verilerin analizi Tablo 4’de gösterilmektedir. Acentelerin gemiişletmelerinin beklentilerini karşılayamama sebeplerinin başında “bulunduğu ülkedenkaynaklı” olduğu tespit edilmiştir. Bunun yanında, acentenin hizmet kapasitesininyeterli olmamasından dolayı beklentilerin karşılanamaması, gemi işletmeleri açısındanen önemli sebep olarak ortaya çıkmıştır. Acentelerin gemi işletmelerinin beklentilerinikarşılayamama konusundaki diğer sebepleri sırasıyla; “güvenilirlik ve etik değerlerinineksikliği”, “acentenin kiracı tarafından belirlenmesi”, “hız ve zamanlama problemleri”,“acentenin sahip olduğu iletişim araçlarının yetersizliği”, “problem çözme kabiliyetinineksikliği”, “acentenin finansal problemleri”, “acentenin yeterli sorumluluk duygusununolmaması”,“acenteninaşırıişyoğunluğu”olaraktespitedilmiştir.

16

Tablo 4: Acentelerin Beklentileri Karşılayamamasının Sebeplerine Ait Frekans Sıralaması ve

Önem DeğerleriAcentelerin Beklentileri Karşılayamamasının Sebepleri Frekans YoğunlukBulunduğuülkeden kaynaklı sebepler 7 10Hizmetkapasitesininyeterliolmaması 5 11Güvenilirlikveetikdeğerlerinineksikliği 5 9Acenteninkiracıtarafındanbelirlenmesi 3 8 Hızvezamanlamaproblemleri 3 4Acenteninsahipolduğuiletişimaraçlarınınyetersizliği 3 3Problemçözmekabiliyetinineksikliği 3 5Acenteninfinansalproblemleri 2 2Acenteninyeterlisorumlulukduygusununolmaması 2 2Acenteninaşırıişyoğunluğu 1 1

5. Sonuç

Bu çalışmada gemi işletmecilerinin yurtdışı acente tayininde seçim kriterlerinin neolduğu sorusuna yanıt aranmıştır. Araştırmada karşılaşılan endikkat çekici husus gemiişletmecilerininyurtdışıacenteseçimiyle ilgiligeçmiştenberibilinengenelkanaatlerinözelliklesonbeş-onyıliçerisindedeğişmişolduğudur.Özelliklegünümüzdenizticaretindebu konuda şikâyetçi olan işletmeler, artan gemi arzına nispeten daha az sayıda olankiracılarıntalebelerinekarşıgüçsüzkaldığıvekirasözleşmesindegüçlüolantarafıngemisahibideğilkiracılarolduğudur.Buçerçevedegemioperasyonlarındaağırbirkiracıbaskısıolduğuvegemisahiplerininkarmaşıkbiroperasyonyadapersoneldeğişikliğiolmadıkçakoruyucu acente bile atamadıkları ve kiracı acentesini kullandıkları gerçeği ortayaçıkmıştır.Buaraştırmaileözelliklegünümüzdenizticaretindekiracınınacenteseçimindekirolü ortaya konmuştur. Acente seçim kriterlerinde “maliyet” ve “gemi işletmelerinindaha önceki deneyimleri” ikincil kriterler olarak tespit edilmiştir. Bunun yanında gemiişletmelerinin acente seçiminde standart bir prosedürlerinin olmadığı, duruma göredeğişik yöntemler kullanabildikleri tespit edilmiştir. Ayrıca düzensiz hat seferi yapangemiler içinbirprosedüroluşturmanınpekmümkünolmadığıdile getirilmiştir.Acentetayinsırasındaenfazlakarşılaşılanzorluğun,acenteatamasıyapılacakolanülkeningenelçevre faktörlerinin belirsizliği ve zayıflığı olduğu tespit edilmiştir. Gemi işletmeleriningenel olarak acentelerden alınan hizmetlerin beklentilerini karşıladığını ifade ederken,beklentilerininkarşılanmadığıdurumlardaiseacenteatamansınyapıldığıülkeninmakroçevrefaktörlerininetkiliolduğutespitedilmiştir.

17

Araştırmaya başlamadan önce en çok önem verilmesi beklenen kriterin, acentenin“BIMCO(BalticandInternationalMaritimeCouncil)üyesiolmaşartı”,olacağıdüşünüldüğühaldesonuçlartamtersinigöstermiştir.BudurumBIMCOveFONASBAgibiuluslararasıkuruluşlarınetkinliğiniarttırmasıgerektiğiortayaçıkartmaktadır.Özellikleülkemizgemiişletmelerininbukonudabilgidüzeyleriniarttırmalarıveanakriterolarakbukuruluşlaraüyelikşartınıaramalarıgerektiğidüşünülmektedir.

Buçalışmaşuandasadeceİzmir’dekigemiişletmeleriilesınırlandırılmışolup,çalışmanınİstanbul’dadüzensizhattaşımalarıyapan,kuru/dökmeyükgemisiişletengemisahiplerive/veya gemi işletmecilerini de kapsaması verilerin genellenebilir haline gelmesinisağlayacaktır. Ayrıca yeterli katılımcı sayısına ulaşılarak acente tayinindeki kriterlerin,seferbölgelerine,filobüyüklüğünevekiralamatürünegörekarşılaştırmalaryapılabilecekverilerin toplanması gerekmektedir. Bu çalışmada veri toplama enstrümanı olarakkullanılanyapılandırılmışgörüşmeformununeldeedilenverilerışığındageliştirilerekanasoruvesondajsorularınıngeliştirilmesigerekmektedir.

KAYNAKÇA

Cerit, Ayşe Güldem ve Günal Önce (1998) ‘’DenizcilikAcentelerinin SatışYönetimindeİlişkiPazarlama’’,Çağdaş Denizcilik Stratejileri: İşletme Yönetimi Yaklaşımı,s.103-114.

Çakır, Sinan (2011) Deniz İşletmeciliği; 2.Bölüm, İstanbul: İstanbulTeknikÜniversitesi,GemiMakinalarıİşletmeMühendisliğiDersNotları,s.11-36.

Çetin, İsmail Bilge (1997) Dökme Kuru Yük Gemilerinin Sefer Esasına Göre Kiralanması (Türkiye Uygulaması),BasılmışYüksekLisansTezi,İzmir:DokuzEylülÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü.

Çetingil, Ergon, Rayegan Kender ve Emine Yazıcıoğlu (2012) Deniz Ticaret Hukuku; Temel Bilgiler,13.Baskı,İstanbul:OnİkiLevha.

Divilioğlu, Cengiz ve Yavuz Tarku (2011) ‘’AcenteveOtorite(ResmiMakamlar)İlişkisi’’,Gemi Acenteliği Eğitimi, s.46-105, İstanbul: İ.M.E.A.K Deniz Ticaret Odası, VapurDonatanlarıveAcenteleriDerneği.

Dönmez, Onur (2009) Acente Sözleşmelerinden Doğan Hak ve Borçlar,BasılmışYüksekLisansTezi,İstanbul:BahçeşehirÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü.

Duman, Ruhi (2011)‘’NavlunSözleşmeleriveAcenteninNavlunSözleşmelerindenDoğanSorumlulukları–AcenteninOlası İşve İşlemleri,Hizmetler’’,Gemi Acenteliği Eğitimi, s.182-221,İstanbul:İ.M.E.A.KDenizTicaretOdası,VapurDonatanlarıveAcenteleriDerneği.

18

Duman, Ruhi ve Emin Eminoğlu (2011) ‘’Gemi Acentesi ve Önemi’’, Gemi Acenteliği Eğitimi,s.5-14,İstanbul:İ.M.E.A.KDenizTicaretOdası,VapurDonatanlarıveAcenteleriDerneği.

Hanhan, Uluç (2006) Uluslararası Denizcilikte Donatan İşletmelerinin Personel Seçim Ölçütleri: İzmir Bölgesi Analizi,TezsizYüksekLisansProjesi,İzmir:DokuzEylülÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü.

Hatipoğlu, Halil N. (2007) Deniz Ticaret Odası ve Acente İlişkisi, İzmir: İ.M.E.A.KDenizTicaretOdasıİzmirŞubesi.

İ.M.E.A.K Deniz Ticaret Odası (2012) Deniz Sektör Raporu,İstanbul,http://goo.gl/rpvKn2,Erişimtarihi:15Mart2013.

Kişi, Hakkı (2013) Deniz Ulaştırma Piyasası,İzmir:DokuzEylülÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,DersNotları,s.1-6.

Latarche, Malcolm (1998) Port Agency,Londra:TheInstituteOfCharteredShipbrokers,Witherby&CO.

McDowell, Carl E. ve Helen M. Gibbs (1999) Ocean Transportation,WashingtonD.C.:Beardbooks.

Muslu, Aziz (2008) Denizcilik Sektöründe İnsan Kaynakları Yönetimi ve Çalışma İlişkileri,BasılmışYüksekLisansTezi,İstanbul:MarmaraÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü.

Nas, Selçuk (2008)‘’GemiYönetimiKonusundaGemiİşletmelerininNasılBirGemiKaptanıİstediklerininTespitineYönelikNitelBirAraştırma’’,YayınlanmışDoktoraTezindenAlınmışMakale,Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,10(2),s.121-151.

Saban, Metin ve Gülay Güğerçin (2009) ‘’Deniz Taşımacılığı İşletmelerindeMaliyetleriEtkileyenFaktörlerVeSeferMaliyetleri’’,Dokuz Eylül Üniversitesi Denizcilik Dergisi,1(1).

Sezer, Hande Ve Ömür Y. Saatçioğlu (2008) ‘’DüzenliHatDenizTaşımacılığındaNakliyeMüteahhidininGemiOperatörüSeçimineÇokKriterliKararDestekYaklaşımı’’,Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,10(4),s.19-46.

Stopford, Martin (2009) Maritime Economics,3.Baskı, LondraveNewYork:RouledgeTaylor&FranchisGroup.

Tek, Ömer Baybars (1999) Pazarlama İlkeleri,8.Baskı,İstanbul:Beta.

http://goo.gl/rpvKn2

19

The RS Platou International Ship & Offshore Brokers and Investment Bank (2013) The Platou Report,http://goo.gl/SWehLV,Erişimtarihi:15Mart2013.

Türk Ticaret Kanunu (2013) Kanunlar,http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.6102.pdfErişimTarihi:20Mart2013.

T.C. Resmi Gazete Sitesi (2012) Gemi Acenteleri Yönetmeliği,http://goo.gl/iGij7M,Erişimtarihi:17Mart2013.

Willangale, Malcolm (1998) Introduction to Ship Management,Londra:Lloyd’sofLondonUK.

http://goo.gl/SWehLVhttp://goo.gl/iGij7M

20

21

MAKALEBeykoz Akademi Dergisi,2(2),s.21-32.

MEKÂNSAL PLANLAR YAPIM YÖNETMELİĞİ’NDE LOJİSTİK VE ULAŞIMA YÖNELİK DÜZENLEMELER

ŞAFAK BAŞA(1)

ÖZ

Bu yıl yürürlüğe konulan Mekânsal Planlar Yapım Yönetmeliği, ülkemizdeki mekânsalyada imarplanlamasına ilişkin çokönemli düzemeler getirmesinin yanında, lojistik veulaşımayönelikdedikkatçekicihükümleriçermektedir.Buyazıdaönce,anılanYönetmelikhakkındagenelbirbilgiverilmiş;ardındandaYönetmeliğinlojistikveulaşımayönelikbaşlıcadüzenlemeleri konusunda açıklamalardabulunulmuştur. Çalışmada, yeni düzenlemeylebirliktebundanböyle,herdüzeymekânsalplanlamayapılırkenlojistikolgusununmutlakagözönündebulundurulmakdurumundakalınacağı,bununda lojistiksektörüneolumlukatkısağlayacağısonucunaulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Mekânsalplanlar,lojistik.JEL Kodu: L98

ABSTRACT

TheSpatialPlansProductionRegulation that came into force in this yearhasbroughtvery important descriptions related with place or land use planning in Turkey. ThisRegulationalso includes remarkableprovisions for logistics and transportation. In thispaperfirstly,anoverviewwillbegivenabouttheRegulation.Then,themainprovisionsoftheregulationsrelatedwithlogisticsandtransportationwillbegiven.Attheendofthearticle,itisunderstoodthatRegulationwillcontributetothelogisticsector.

Keywords: Spatialplans,logistics.JEL Code: L98

1Dr.,MülkiyeBaşmüfettişi,İçişleriBakanlığı,safak.basa@icisleri.gov.tr

22

1. Giriş

Mekânsal Planlar Yapım Yönetmeliği, 14 Haziran 2014 tarih ve 29030 sayılı ResmiGazete’deyayımlanarakyürürlüğegirmiştir.YeniYönetmelik,ülkemizdekimekânsalyadaimarplanlamasınailişkinçokönemlidüzemelergetirmesininyanında, lojistikveulaşımkonusuna yönelik dedikkat çekici hükümler içermektedir. Zira yeni Yönetmelik ilk kez,lojistikbölgesi,lojistikmerkezi,lojistiktesisalanıgibidoğrudanlojistiğeyönelikhükümlereyervermeklebirlikte,ulaşımanaplanıgibi lojistiklebağlantılı konularadayervermesiaçısından oldukça önemli görülmektedir. Ülkemizdeki lojistik sektörünün gelişmesineönemlikatkılaryapacağıdüşünülenbudüzenlemelerden, lojistikalanındaeğitimgörenöğrencilerindehaberdarolması gerekmektedir.Dolayısıylabuyazıdaönce,uzuncabirhazırlık sürecinden geçerek meydana getirilen Mekânsal Planlar Yapım Yönetmeliğihakkında genel bir bilgi verilmiş; ardından da Yönetmeliğin lojistik ve ulaşıma yönelikbaşlıcadüzenlemelerivegetirdiğiyeniliklerkonusundaaçıklamalardabulunulmuştur.

2. Mekânsal Planlar Yapım Yönetmeliği’nin Tanıtımı

Bu bölümde, Mekânsal Planlar Yapım Yönetmeliği’nin genel bir tanıtımı yapılmış; bubağlamda Yönetmeliğin, (a) hazırlanma süreci ve gerekçeleri; (b) amacı, kapsamı vebölümleri; (c) getirilen başlıca yenilikler ve son olarak (d) Yönetmeliğe yönelik bazıeleştirilerüzerindedurulmuştur.

a. Yönetmeliğin hazırlanma süreci ve gerekçeleri

Çevre ve Şehircilik Bakanlığınca, Mekânsal Planlar Yapım Yönetmeliği hazırlanırkenaşağıdaki süreçler takip edilmiştir: (1) Yürürlükte olan Plan Yapımına Ait Esaslara DairYönetmelikte yapılacak değişikliklere ilişkin çalışmalar 2012 yılında başlamıştır. Bukapsamdabakanlıklardanvebüyükşehirbelediyelerindengenelgörüşler istenmiştir.(2)2012 yılında gelen görüşler doğrultusunda yapılan çalışmalar sonucunda, Plan YapımYönetmeliğitaslağıhazırlanarakBaşbakanlığa,bakanlıklara,81ilvaliliğine,16büyükşehirbelediye başkanlığına, mimarlık fakültesi bulunan bütün üniversitelere, TMMOB ŞehirPlancılarıOdasına,TürkiyeBelediyelerBirliğinegönderilmiştir(yaklaşık150kurum).TaslakayrıcaherkesingörüşünesunulmaküzereBakanlığınwebsayfasındayayımlanmıştır.(3)GelengörüşlerinherbirideğerlendirilmeksuretiyleYönetmeliğesonşekliverilmiştir.(4)2013yılıEkimayındaTürkiyeBelediyelerBirliğinin(TBB)organizasyonuileikigünsüreyleAnkara Kızılcahamam’da bir çalıştay düzenlenmiştir. TBB, şehir plancıları odası, bazıbakanlıklar, büyükşehir belediyeleri, büyükşehir ilçe belediyeleri ve diğer belediyelerintemsilcilerininkatılımıylagerçekleştirilençalıştayda,yönetmelikve lejantlar tek tekelealınmış ve değerlendirilmiştir. Bakanlıkça yeni Yönetmeliğin hazırlanma gerekçeleri deşu şekilde ifade edilmektedir: (1) Plan Yapımına Ait Esaslara Dair Yönetmeliğin 1985

23

yılındanberiyenilemegörmemesi,(2)Yönetmeliğinsistematikolmayışı,(3)Güncelliğiniyitirmesi (644 sayılı KHK, 3194 ve diğer yasalarda yeni değişiklikler), (4) Yönetmeliğineki standartların uygulanamaması, (5) Planlamada yeni yaklaşımlar, yeni teknolojileringelişmesi, (6) 1985 yılından beri değişen ülke koşulları, (7) Plan kademelenmesinindeğişmesiveyenitanımlarayerverilmemesi,nedenlerindendolayıYönetmelikbirbütünolacakşekildedeğiştirilmiştir.

b. Yönetmeliğin amacı, kapsamı ve bölümleri

MekânsalPlanlarYapımYönetmeliğinin“Amaç”başlıklı1.maddesinde,yeniYönetmeliğinamacışöyleortayakonulmaktadır:“BuYönetmeliğinamacı;fiziki,doğal,tarihivekültüreldeğerlerikorumakvegeliştirmek,korumavekullanmadengesinisağlamak,ülke,bölgeveşehirdüzeyindesürdürülebilirkalkınmayıdesteklemek,yaşamkalitesiyüksek,sağlıklıvegüvenliçevreleroluşturmaküzerehazırlanan,arazikullanımveyapılaşmakararlarıgetirenmekânsal planların yapımına ve uygulanmasına ilişkin usul ve esasları belirlemektir.”“Kapsam” başlıklı 2.maddesinde ise Yönetmeliğin kapsadığı planlar gösterilmiştir: “BuYönetmelik;her türveölçektekimekânsalplanlar ilebuplanlara ilişkin revizyon, ilave,değişikliklerin yapılmasına ve incelenmesine,mekânsal planlar ile özel amaçlı plan veprojelereyönelikusulveesaslarıkapsar.”BunagöreyeniYönetmelik,sadecemekânsalplanlarıdeğil,“özelamaçlıplanveprojelereyönelikusulveesasları”daiçermektedir.

MekânsalPlanlarYapımYönetmeliği,toplam13bölümve40maddedenoluşankapsamlıbir yönetmeliktir. Yönetmeliğin birinci bölümünde “Amaç, Kapsam ve Dayanak”, ikincibölümünde “Tanımlar ve Mekânsal Kullanım Esasları”, üçüncü bölümünde “MekânsalPlan Kademelenmesi ve Genel Esaslar”, dördüncü bölümünde “Mekânsal PlanlarınYapımınaDair Esaslar”, beşinci bölümünde “Mekânsal Strateji PlanlarınaDair Esaslar”,altıncı bölümünde “Çevre Düzeni Planlarına Dair Esaslar”, yedinci bölümünde “İmarPlanlarına Dair Esaslar”, sekizinci bölümünde “Koruma Amaçlı İmar Planlarına DairEsaslar”,dokuzuncubölümünde“BütünleşikKıyıAlanlarıPlanlarınaDairEsaslar”,onuncubölümünde“KentselTasarımProjelerineDairEsaslar”,onbirincibölümünde“ÇevreDüzeniPlanı ve İmar Planlarının Onayı, İlanı ve Kesinleşmesi”, onikinci bölümünde “PlanlarınAleniyetiveDenetimi”,onüçüncübölümünde“ÇeşitliveSonHükümler”düzenlenmiştir.Yönetmeliğinherbirbölümündeplanlarınyapımındaesasalınacakilkelere,eldeedilecekverilerevearaştırmakonularınayerverilmiştir.

MekânsalPlanlarYapımYönetmeliği,3194sayılıİmarKanunuve644sayılıKHKuyarıncagetirilen“mekânsalstratejiplanı”,“bütünleşikkıyıalanıplanı”,“kentseltasarımprojesi”kavramlarına açıklık getirmekte ve tanımlamaktadır. “Mekânsal plan”, 3194 sayılı İmarKanunuuyarıncahazırlanan,üstkademedenaltkademeyedoğrumekânsalstratejiplanı,çevredüzeniplanıveimarplanı(nazımveuygulamaimarplanı)olaraktanımlamaktadır.

24

Yönetmelik genelde belediyelerin, il özel idarelerinin, bakanlıkların ve diğer idarelerinplanyaparkenuymasıgerekenusulveesaslarıbelirlemektedir.Dahafarklıbiranlatımla,planlar yapılırken hangi esasların dikkate alınacağını, ne tür araştırma ve analizleryapılacağını,hangiverilerineldeedileceğinihükmebağlamaktadır.Özellikleafetvediğerkentselrisklerleilgiliaraştırma,etütveçalışmalarınyapılmasıveplanlardaaraştırmalaragöregerekliriskazaltıcıtedbirleralınmasıgerektiğibelirtilmektedir.Yönetmelikteayrıcaplanlarınonaylanmadanöncekamuoyununbilgisinesunulması,onaylandıktansonrailanedilmesi,itirazlarvekesinleşmesiileilgilihükümleryeralmaktadır.

MekânsalPlanlarYapımYönetmeliğinin38.maddesiyle,2Kasım1985 tarihli ve18916sayılı RG’de (mükerrer) yayımlanan “Plan Yapımına Ait Esaslara Dair Yönetmelik” ile11 Kasım 2008 tarihli ve 27051 sayılı RG’de yayımlanan “ÇevreDüzeni PlanlarınaDairYönetmelik”yürürlüktenkaldırılmıştır.AncakYönetmeliğingeçici1.maddesigereğince;Bu Yönetmeliğin yürürlüğe girmesinden önce onay makamına sunulan veya idaremeclisinin gündemine alınan plan teklifleri, bu Yönetmeliğin yürürlüğe girdiği tarihtenönceki mevzuat hükümlerine göre sonuçlandırılacaktır. Yalnız bu planlar için de planişlemnumarası alınması zorunluluğu getirilmiştir. Yeni Yönetmeliğe görebundanböyleülkemizdeuygulanacakmekânsalplanlamakademeleriaşağıdakişekildegösterilmiştir.

Şekil 1: Yönetmelikte Öngörülen Mekânsal Planlama Kademeleri

25

c. Yönetmelikle getirilen başlıca yenilikler(2)

MekânsalPlanlarYapımYönetmeliğiylegetirilentemelyeniliklerşuşekildesıralanabilir;(1)Mekânsalplanlarkonusundakiyetkiliidarelerinadıvesayısıdeğişmiştir.(2)Mekânsalkullanım tanımları ile alan kullanım esasları yenilenmiştir. (3) Planlama kademelerineaçıklıkgetirilmiştir.(4)Genelplanlamailkeveesaslarıyenidenbelirlenmiştir.(5)Mekânsalstrateji planlarına açıklık getirilmiştir. (6) Koruma amaçlı imar planlarına dair esaslaryeniden düzenlenmiştir. (7) Mekânsal planların afete duyarlı yapılması ve planlardarisklerinazaltılmasınayönelikkararlargetirilmesiöngörülmüştür.(8)İmarplanıdeğişikliğizorlaştırılmış ve yeni sınırlamalar getirilmiştir. (9) Bütünleşik kıyı alanı planlarınaaçıklık getirilmiştir.(10) Yaşam kalitesi yüksek alanlar için kentsel tasarım projeleriningeliştirilmesiöngörülmüştür.(11)Uzundevreligelişmeplanı,ulaşımanaplanıveeylemplanı gibi özel amaçlı planların düzenlenebileceği öngörülmüştür. (12) Uygulama imarplanlarının engellilere yönelik erişilebilirlik kararları getirmesi öngörülmüştür. (13)Planlardaşehirmerkezlerinyayalaştırılması,yayabölgelerioluşturulmasıveotoparkalanıayrılması yönünde düzenlemeler getirilmiştir. (14) Planların onaylanması ve yürürlüğegirmesikonusundayenihükümlergetirilmiştir.(15)Planlarınilanı,itirazlarvekesinleşmesiusulleri yeniden düzenlenmiştir. (16) Planların aleniyeti ve denetimi konusu, yenidendüzenlenmiştir. (17)Mekânsalplanlara ilişkinplan raporuhazırlanmasıöngörülmüştür.(18)Planlarailişkingösterim(lejand)teknikleriyenilenmiştir.(19)İmarplanlarınınyapımıvedeğişikliklerine ilişkinbazıasgaristandartlaröngörülmüştür. (20)Yürümemesafelerikavramıgetirilmiştir.

d. Yönetmeliğe yönelik bazı eleştiriler

Yukarıda sıralanan önemli yeniliklere rağmen, yeni Yönetmeliğin mimarlar odası gibimesleki kuruluşlarca; yönetmelik yapma tekniğine aykırı olduğu; her düzey mekânsalplanlamada stratejik planlama yaklaşımının temel alındığı; metropoliten planlamanıngöz ardı edildiği; Yönetmeliğin kendindenöncekileri ve yürürlükteolanları yok saydığı;bütünkıyıalanlarıveülketopraklarınıntamamınırantsüreciylekarşıkarşıyabırakacağı;Yönetmelikleplanlamasüreçlerinintekeldenkontroledileceği;üstölçekliplanlarıkimlerinonaylayacağının belli olmadığı; planlama süreçlerinde halk katılımına yeterince yerverilmediği;getirilenbazıhükümlerletoplumsalyaşamamüdahaleedildiği;Yönetmeliğinyeşiledüşmanolduğuveülkeninenerjiçöplüğünedönüşmesiriskiyarattığı;eşikanalizikonusunun açıklığa kavuşturulması ve toplum yararına kullanılması gerektiği; bölgeselölçekli stratejik yatırım alanları ile ülkenin her yerinin rant alanına dönüşebileceği;kısaca Yönetmeliğin toplum yararına uygun düşmediği, yönünde ciddi eleştirilere

2 Yönetmeliğinöncekiveyürürlüğegirenşeklikarşılaştırılarak,getirilenusulveesaslarkonusundayapılanbirincelemevearaştırmaiçinbakınız:(Başa,2014).

26

uğradığı görülmüştür (Mimarlar Odası Ankara Şubesi, 2014). Mekânsal Planlar YapımYönetmeliği’neyönelikbugeneltanıtımdansonra,Yönetmeliğinlojistikveulaşımlailgilihükümlerininincelenmesinegeçilebilir.

3. Mekânsal planlar yapım yönetmeliğinde lojistik ve ulaşım

MekânsalPlanlar YapımYönetmeliğihükümleri incelendiğinde,doğrudanyadadolaylıolaraklojistikkavramınayerverenmaddelerolduğugörülmektedir.Aşağıdabumaddelersıralanmıştır.

(1)Yönetmeliğin“MekânsalKullanımTanımlarıveEsasları”başlıklı5.maddesinin (1-g)bendindedoğrudan“Lojistik Bölge”tanımınayerverilmiştir.LojistikBölge:“Kara, demir, deniz ve hava yollarıyla taşımacılık faaliyetlerine yönelik tüm depolama, dağıtım ve destek hizmetlerinin yürütüldüğü alanlardır. Bu alanlarda; konteynır alanları, antrepo ve depo, yükleme ve boşaltma gibi tüm lojistik ve taşımacılık ile ilgili özel ve kamuya ait kuruluşların yönetim birimleri ile konaklamayı da içeren lojistik faaliyetleri destekleyici hizmetler yer alabilir…” Bu tanıma göre lojistik bölge, hangi yolla yapılırsa yapılsın, taşımacılıkfaaliyetlerineyöneliktümdepolama,dağıtımvedestekhizmetlerininyürütüldüğüalanlarolarak tanımlanmıştır. Lojistik bölgelerde, lojistik ve taşımacılık ile ilgili kuruluşlarınidarebirimleriilelojistikfaaliyetleridestekleyicihizmetleryeralabilecektir.Destekleyicihizmetler,konaklamayıda içermektedir.5.maddenin(1-b)bendindeyeralan“Çalışma Alanları”tanımıiçindeyinelojistikbölgelereyerverildiğiincelenmiştir.ÇalışmaAlanları:“Planlarda, merkezi iş alanı, ticaret, hizmet, turizm, sanayi, toplu işyerleri, endüstriyel gelişme bölgesi, lojistik bölgeler gibi kullanımlar için belirlenen alanlardır.” Buna göremekânsalplanlamaçalışmaalanlarıarasınalojistikbölgelerdealınmışolmaktadır.

(2) Yönetmeliğin “Araştırma veAnaliz” başlıklı 8.maddesinin (11) fıkrasındada lojistikbölgelereyerverildiğianlaşılmaktadır.“Planlı ve sağlıklı gelişimin sağlanması için, alışveriş merkezleri, sanayi, depolama, lojistik bölgeler gibi büyük alan kullanımına sahip alanların yer seçiminde, yerleşmelerin gelişme yönü, nüfus ve yapı yoğunlukları, ulaşım sistemi gibi özellikleri dikkate alınarak gerekli analiz çalışmaları yapılır; bu çalışmalar değerlendirilerek planlar hazırlanır.” Buna göre lojistik bölgelerin yer seçiminde, yerleşmelerin gelişmeyönü,nüfus veyapı yoğunlukları, ulaşım sistemigibiözellikleri dikkatealınarakgereklianalizçalışmalarıyapılacakvebuçalışmalardeğerlendirilerekplanlarhazırlanacaktır.

(3) Yönetmeliğin “Veri Yapısı ve Analizler” başlıklı 17. maddesinin (1-d) bendinde busefer lojistik merkezler kavramına yer verildiği görülmektedir. “(1) Mekânsal strateji planlarının hazırlanması sürecinde, aşağıda genel başlıklar halinde belirtilen konular ile diğer konularda ilgili kurum ve kuruluşlardan veriler elde edilir; bu veriler kapsamında etüt ve analizler yapılır: (…) (d) Temel altyapı ve ulaşım; karayolu, denizyolu, demiryolu

27

ve havayolu taşımacılığı, limanlar, havaalanları, demiryolları, karayolu ağları, Trans-Avrupa ulaşım sistemi vb. projeler, enerji nakil hatları ve koridorları, enerji altyapıları ve potansiyelleri, boru hatları, lojistik merkezler, kara, deniz ve hava giriş kapıları ve benzer konular.”Bunagöreimarhukukunayenibirplantürüolarakgirenmekânsalstratejiplanlarıhazırlanırken, diğer konular yanında “lojistikmerkezler” konusunda da ilgili kurum vekuruluşlardanverilereldeedilecekvebuverilerkapsamındaetütveanalizleryapılacaktır.

(4)Yönetmeliğin“NazımİmarPlanı”başlıklı23.maddesinin(6-ö)bendindelojistikmerkezalanlarınayerverilmiştir.“(6) Nazım imar planlarının hazırlanması sürecinde, planlama alanı sınırları kapsamında aşağıda genel başlıklar halinde belirtilen konularda ilgili kurum ve kuruluşlardan veriler elde edilir; bu veriler kapsamında analiz, etüt ve araştırmalar yapılır: (…) ö) Lojistik merkez alanları…” Bunagöre nazımimarplanlarınınhazırlanmasısürecindediğerkonularyanında,“lojistikmerkezalanları”konusundadailgilikurumvekuruluşlardanverilereldeedilecekvebuverilerkapsamındaanaliz,etütvearaştırmalaryapılacaktır.

(5)Yönetmeliğin“UygulamaİmarPlanı”başlıklı24.maddesinin(10-ü)bendindelojistikalanlarayerverilmiştir. “(10) Uygulama imar planlarının hazırlanması sürecinde, aşağıda genel başlıklar halinde belirtilen konularda ilgili kurum ve kuruluşlardan veriler elde edilir; bu veriler kapsamında aşağıdaki analiz ve araştırmalar yapılır: (…) ü) Lojistik alanlar.” Bunagörenazımimarplanlarıgibiuygulamaimarplanlarıhazırlanırkende,diğerkonularyanında “lojistik alanlara” ilişkin olarak ta, ilgili kurum ve kuruluşlardan veriler eldeedilecekvebuverilerkapsamındaanalizvearaştırmalaryapılacaktır.

(6)Yönetmeliktedoğrudanlojistikkavramınayervermemeklebirlikte,lojistiksektörüyleyakından ilgili bir başka önemli düzenleme ulaşım planlamasına yönelik yapılmıştır.Yönetmeliğin“Tanımlar”başlıklı5.maddesinin(1-j)bendinde“UlaşımAnaPlanı”tanımımayerverilmiştir.UlaşımAnaPlanı:“Şehrin mekânsal, sosyal ve ekonomik özelliklerine göre ulaşım ihtiyaç ve talepleri ile sürdürülebilir gelişmeyi dikkate alarak; şehir ve yakın çevresinin ulaşım sistemini, ulaşım ağını, standart ve kapasiteleri ile ulaşımın türlere dağılımını, kara, deniz ve hava ulaşımı ve bu ulaşım türlerinin birbirleriyle entegrasyonu, bu türlere ait transfer noktalarını, depolama ve aktarma merkezlerini, ticari yük koridorlarını ve toplu taşıma güzergâhları ile gerektiğinde otopark, bisiklet ve yaya yolları, erişilebilirlik ve trafik konularında gereken ayrıntıları belirleyen, toplu taşımaya ağırlık veren ve öncelikli kılan, kısa ve uzun dönemde ulaşım türlerine ait sorunlara çözüm önerilerini ortaya koyan, gerektiğinde şehrin üst ve alt kademe planları ile eşgüdümlü olarak hazırlanabilen, plan paftası ve raporuyla bir bütün olan planı…”Yönetmeliğin“MekânsalPlanlamaKademeleriveİlişkileri”başlıklı6.maddesinin(7)fıkrasıuyarıncaulaşımanaplanı;mekânsalplanlamakademelenmesinde yer almamakla birlikte, ana planlara girdi sağlayan ve imar planıkararlarına veri oluşturan veyagerektiğindemekânsal planlarınuygulanmasına yönelik

28

araçveayrıntılarıdaiçerebilen,stratejikplanyaklaşımıilegerektiğindeşematikvegrafikplanlamadilikullanılarakyapılan,planpaftası,eylemplanıveplanlamaraporuilebütünolançalışmalarolarakkabuledilmektedir.

(7) Yukarıdaözetlenenmaddelerde tanımlananyadayer verilen, lojistikbölge, lojistikmerkezi, lojistik tesis alanı gibi kavramların gösterim şekillerini Yönetmeliğin eklerindegörmekmümkündür.Getirilendüzenlemelerindaha iyi anlaşılabilmesi açısındandetaykataloglarla“lejand”yadadiğerbir söyleyişlegösterimleregözatmakyararlıolacaktır.Yönetmeliğin “Gösterim (Lejand) Teknikleri” başlıklı 10. maddesinde; “(1) Her türlü mekânsal plan, kendi kademesinin ve yapılış amacının gerektirdiği çizim ve gösterim tekniğine göre hazırlanır. (2) Planlar, Bakanlıkça belirlenen ve EK-1 Gösterimler başlığı altında yer alan EK-1a Ortak Gösterimler, EK-1b Mekânsal Strateji Planları Gösterimleri, EK-1c Çevre Düzeni Planı Gösterimleri, EK-1ç Nazım İmar Planı Gösterimleri, EK-1d Uygulama İmar Planı Gösterimleri ve EK-1e Detay Kataloğuna uygun olarak hazırlanır…”,hükmüyeralmaktadır.MaddedebelirtilenveYönetmelikekindeyeralangösterimlerdelojistikleilgiliolanlaraşağıdagösterilmiştir.

Tablo 1: Mekânsal Strateji Planı Gösterimler (Yönetmelik Ek-1b)

ANA ULAŞIM SİSTEMİ

ULUSLARARASIVEULUSALULAŞIM

KORİDORLARI

240/220/220

%50 Saydam

BÖLGELERARASIULAŞIMKORİDORLARI

215/215/215

%50 Saydam

ULAŞIMODAĞI

KARAYOLUAĞI

DEMİRYOLUAĞI

LİMANLAR

HAVALİMANLARI

LOJİSTİK MERKEZLER

29

Tablo 2:Çevre Düzeni Planı Gösterimler (Yönetmelik Ek-1c)

KENTSEL ÇALIŞMA ALANLARI

LOJİSTİK BÖLGE

LB 194/158/215

Tablo 3:Nazım İmar Planı Gösterimler (Yönetmelik Ek-1ç)

KENTSEL ÇALIŞMA ALANLARI

LOJİSTİK TESİS ALANI

LTA

224/0/33

Tablo 4:Uygulama İmar Planı Gösterimler (Yönetmelik Ek-1d)

KENTSEL ÇALIŞMA ALANLARI

LOJİSTİK TESİS ALANI

LTA 194/158/215

Tablo 5:Mekânsal Planlar Detay Katalogları (Yönetmelik Ek-1e)

I- MEKÂNSAL STRATEJİ PLANI DETAY KATALOĞULOJİSTİK MERKEZLER

DETAY SINIFIDETAY ALT SINIFI ANAULAŞIMSİSTEMİGÖSTERİMNOKTA SINIRSEMBOL TARAMA RGB TİPİ RGB

255/0/0

GEOMETRİ TİPİ TARAMA TİPİ AÇIKLAMASI SINIR TİPİ AÇIKLAMASIMSP NOKTA

30

II-ÇEVRE DÜZENİ PLANI–NAZIM İMAR PLANI–UYGULAMA İMAR PLANI DETAY KATALOĞU

LOJİSTİK BÖLGESİDETAY SINIFI ALANKULLANIMLARIDETAY ALT SINIFI KENTSELÇALIŞMAALANLARIGÖSTERİMALAN SINIRSEMBOL TARAMA RGB TİPİ RGB

LB 194/158/215

GEOMETRİ TİPİ TARAMA TİPİ AÇIKLAMASI SINIR TİPİ AÇIKLAMASIUİPNİPÇDP ÇOKLU

POLİGONÇİZGİKALINLIĞI:0.2mm1mmtaramaçiftleriilekarolajçiftlerarasımesafe3mm

LOJİSTİK TESİS ALANIDETAY SINIFI ALANKULLANIMLARIDETAY ALT SINIFI KENTSELÇALIŞMAALANLARIGÖSTERİMALAN SINIRSEMBOL TARAMA RGB TİPİ RGB

LTA 194/158/215

GEOMETRİ TİPİ

TARAMA TİPİ AÇIKLAMASI SINIR TİPİ AÇIKLAMASI

UİP ÇOKLUPOLİGON

ÇİZGİKALINLIĞI:0.2mm1mmtaramaçiftleriile45derecekarelajçiftlerarasımesafe5mm

NİP ÇOKLUPOLİGON

ÇİZGİKALINLIĞI:0.2mm1mmtaramaçiftleriile45derecekarelajçiftlerarasımesafe3mm

ÇDP

31

YapılanbirröportajdaUluslararasıNakliyecilerDerneğiEskiBaşkanıR.EnginÖzmen,şöylediyordu:

“Bugün baktığımızda, İstanbul gibi büyük bir metropolün değerli arazilerinin üzerinde çeşitli yerlerde onlarca depo, onlarca tır garajı var. Bunların hepsinin bir yerde toplanması lazım. Hem çevre faktörü için hem bu kadar büyük değerli yerlerde bu işin yapılmaması için. Yani şehrin dışında altyapısı bitmiş, otoban, havalimanı, demiryolu ve deniz yolu bağlantıları tamamlanmış büyük alanlara ihtiyaç var. Bunu, Almanlar yaptılar, becerdiler. Almanya’da 30-33 noktada bunu yaparak lojistik kümelenmeyi, lojistik köyleri oluşturdular. İstanbul için de iki yerde bu düşünülüyor. Biri İstanbul’un Anadolu yakasında, diğer Avrupa yakasında ama bugüne kadar böyle bir mesafe kat edildi mi derseniz böyle bir mesafe kat edilmedi. Çünkü 1/125 binlik büyük metropol planlarında dahi lojistik alan olarak tahsis edilmiş veyahut da lekelenmiş bir alan yok. Bunların yapılması lazım. Bunu yapmak için de devletin buna sahip çıkması lazım, devletin ön ayak olması lazım” (akt. Karabulut, 2013: 272-280).

Özmen’in röportajında belirttiği lojistik sektöründe mekânsal planlama eksikliği, yaniimarplanlamasında lojistikalanlarayerverilmemesikonusu,yukarıdatemelhükümlerive gösterim teknikleri açıklananMekânsal Planlar Yapım Yönetmeliği ile büyük ölçüdegiderilmişolmaktadır.

3. Sonuç

Hakkında bazı eleştiriler olmasına rağmen Mekânsal Planlar Yapım Yönetmeliği,uygulamada oldukça sorun olan planlama kademelerine açıklık getirmesi ve plandeğişikliklerinizorlaştıranhükümlereyervermesiaçısındanoldukçaönemlibirdüzenlemeolarak görülmektedir. Özellikle son yıllarda usulsüz imar planı değişikliklerine ilişkininceleme ve soruşturmaların ağırlık kazandığı dikkate alındığında; Yönetmelikle plandeğişikliklerininzorlaştırılmasıoldukçayararlıbulunmuştur.BuYönetmelik,ülkemizdekimekânsalyadaimarplanlamasınailişkinönemlidüzemelergetirmesininyanında,lojistikveulaşımayönelikdedikkatçekicihükümleriçermektedir.ZiraanılanYönetmelikleilkkez,lojistikbölgesi,lojistikmerkezi,lojistiktesisalanıgibidoğrudanlojistiğeyönelikhükümlereyer verilmiş olunmaktadır. Dolayısıyla bundan böyle, her düzey mekânsal planlamayapılırkenlojistikolgusumutlakagözönündebulundurulmakdurumundakalınacaktır.Bugelişmeninlojistiksektörüneolumlukatkıyapacağırahatlıklasöylenebilir.

Ancakmevzuatlagetirilendüzenlemelerinyaşamageçebilmesi için,öncelikleplanlamakonusundakiyetkiliidarelerin(belediyeler,ilözelidarelerivb.)bukonudaüzerinedüşen

32

görevleri yapması, lojistik sektörünün temsilerinin demekânsal planlama çalışmalarınıyakından takip etmesi gerekecektir. Bu arada ülkemiz ihtiyaçlarını karşılamaktan uzakgörülen 3194 sayılı İmar Kanunu yenilenmeden, nispeten kapsamlı ve üst mevzuattadahi tam olarak tanımlanmamış plan düzenlemeleri getiren Mekânsal Planlar YapımYönetmeliği’nin yürürlüğe konulmasının, mevzuat hazırlama tekniğine fazla uygunolmadığıdüşünülmektedir.ZiraYönetmelikteyerverilmesinerağmen,MekânsalStratejiPlanıveBütünleşikKıyıAlanlarıPlanıgibiplanlarıntanımlarına3194sayılıKanun’dayerverilmemiş olması bir eksiklik olarak görülmektedir. Yine İmar Kanunu’nda belirtilen“ilgili idare” tanımının Yönetmelikle genişletilerek, yerel yönetimler dışında “kurum vekuruluşlarının”daplanyapma,yaptırmaveonaylamakonusundayetkilendirilmişolması,yerelleşmeaçısındanolumsuzbirgelişmeolarakdeğerlendirilmektedir.

KAYNAKÇA

3194 sayılı İmar Kanunu (1985) Resmi Gazete,09.05.1985(18749),http://goo.gl/g35UxA,Erişimtarihi:10Ekim2014.

644 sayılı Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (2011) Resmi Gazete,04.07.2011(27984),http://goo.gl/tZt6yC,Erişimtarihi:10Ekim2014.

Başa, (2014) Mülkiye Müfettişliği İncelemeveAraştırmaRaporu(15.07.2014tarihlive1/1sayılı),Ankara:İçişleriBakanlığı(Yayımlanmamış).

Karabulut, Necla (2013) “Türkiye’yi Lojistik Anlamda Kaçırılmaması Gereken FırsatlarBekliyor”,Lojistikte Güncel Konular, Kavramlar ve Uygulamalariçinde(der.Meral,PınarSeden),s.272-280,İstanbul:BeykozLojistikMeslekYüksekokulu.

Mekânsal Planlar Yapım Yönetmeliği (2014) Resmi Gazete,14.06.2014(29030),http://goo.gl/KfA1zR,Erişimtarihi:10Ekim2014.

Mimarlar Odası Ankara Şubesi (2014) “MekânsalPlanlamaYönetmeliğiRantsalPlanlamaYönetmeliğidir” (19 Haziran 2014 tarihli Basın Bildirisi), http://goo.gl/1bH6OU, Erişimtarihi:10Ekim2014.

http://goo.gl/g35UxAhttp://goo.gl/tZt6yChttp://goo.gl/KfA1zRhttp://goo.gl/KfA1zRhttp://goo.gl/1bH6OU

33

MAKALEBeykoz Akademi Dergisi,2(2),s.33-45.

POST-POZİTİVİST PARADİGMALAR

ALİ SOMEL(1)

ÖZ

Sosyal bilimlerde pozitivist yöntem metafizikten kopuşu temsil etmektedir. Felsefi düzeydepozitivizminkısırlıklarınınortayaçıkmasıbuyöntemisorgulatmıştır.İlkbaştaözne-nesneilişkisiveevrenselliknoktasındaeleştirilenpozitivizmkarşısınayorumsamacılıkvefenomenolojiçıkarılmıştır.Nesnelciliktengöreliuzaklaşmaüzerinebusorgulama,öznelerarasılık,yaşamdünyası,hakikatvedilkavramsallaştırmalarıyla inceltilmeyeçalışılmaktadır.Nihayetbiryolayrımınagelinmekte,birtaraftanpozitivizmiortayaçıkaranakılcılıközgürleşimkavramıylayenidenüretilmekte,diğertaraftanetnometodolojiyaklaşımıylagöreceliliktedahailerigidilmektedir.Pozitivizmiönceleyendiyalektiktarihselmaddecilikisepost-pozitivistparadigmalarınöznelidealizmilenesnelidealizmarasındakisalınımınıaşanbiryöntemönermektedir.Pozitivizmsonrasıyöntemselgelişimintarihselarkaplanı,diyalektiktarihselmaddeciliğininceltilmesiveyenidenüretilmesiihtiyacınaişaretetmektedir.

Anahtar Kelimeler:Pozitivizm,post-pozitivizm,yorumsamacılık,tarihselmateryalizm.JEL kodu: B50

POST-POSITIVIST PARADIGMS

ABSTRACT

Positivistmethodologysymbolizestherupturefrommetaphysicsinsocialsciences.Thismethodhas been questioned philosophically as its inadequacies became evident. Initially positivismwascriticizedregardingthesubject-objectrelationshipanduniversalityandwaschallengedbyhermeneutics andphenomenology. The relativedivergence fromobjectivismwas tried toberefinedwiththeconceptualizationsofintersubjectivity,lifeworld,truthandlanguage.Finallyataturningpoint,whilerationalityastheoriginofpositivismisregeneratedwiththeconceptofemancipation,relativismisfurtherdevelopedwiththeethnomethodologicalapproach.Dialecticalhistorical materialism, as the antecedent of positivism proposes a method transcending theoscillationofpost-positivistparadigmsbetweensubjectivistidealismandobjectivistidealism.Thehistoricalbackgroundofthismethodologicaldevelopmentindicatestotheneedfortherefinementandregenerationofdialecticalhistoricalmaterialism.

Keywords: Positivism,post-positivism,hermeneutics,historicalmaterialism.JEL Codes: B50

1Ar.Gör.Dr.,OndokuzMayısÜniversitesi,İktisadiveİdariBilimlerFakültesi,SiyasetBilimiveKamuYönetimiBölümü,asomel@gmail.com.

34

Giriş

Sosyalbilimlerdepozitivizmieleştirerekkendinekulvaraçandüşünceakımlarıilkbakıştaçokçeşitligörünmektedir.Pozitivizmibirbilimfelsefesi,biryöntem,birideolojivb.olarakeleştirenbuakımlarkendileriniaynıdüzlemçeşitliliğiiçerisindekonumlandırdıklarıölçüdekarmaşıkbirdüşüncelerhavuzumeydanagetirmişlerdir.

Buçalışmadaönceliklebunlarıngerçekçeşitliliğivepozitivizmlenasılbirsüreklilikveyakopuş ilişkisi içindeoldukları incelenecektir.Bununiçinpozitivizmeitirazettikleritemelnoktalardanhareketleherakımınkendiözelindeyürüttüğütartışmalaraeğileceğiz.Post-pozitivist paradigmalar Comteçu pozitivizmin reddiyesi veya geliştirilmesimecrasındanilerlemiştir. Pozitivizmin Auguste Comte tarafından inşa edilmesinin arifesinde temeliatılan diyalektik ve tarihsel materyalizm ise post-pozitivist paradigmalardan bağımsızbir pencere açmaktadır ve ayrı bir başlıkta incelenecektir. Son olarak pozitivizmegetirileneleştirilerinneölçüdeyöntemselbiralternatifoluşturduklarınıtarihselbağlamayerleştirilereksomutlamayaçalışacağız.

1. İlk Sorgulamalar: Yorumsamacılık ve Fenomenoloji

Bir yöntem olarak pozitivizme getirilen temel eleştiri özne-nesne ilişkisi ve evrensellikiddiasıdır. Bu yaklaşıma göre pozitivizmin sorunu, doğa bilimlerinde olaylar arasındakiyasallıklarıvefenomenlerinoluşlarınıincelemeyönteminisosyalbilimleregenişletmesidir.

Metafizikten kurtuluş mücadelesinin son aşaması olarak öznellikten arındırılmış birnesnellik olabileceği varsayımınadayalı olarak sosyal olgularında genel geçer yasalarabağlanabileceği tezi, insan ve toplumundoğadan farklı bazı niteliklere sahip olduğunugörmezdengelmektedir.Bunlarınbaşındavaroluşmeselesigelmektevekurallaranazaranistisnaları veri almanın gerekliliğini çeşitli düzeylerde vurgulayan yaklaşımlara kapıaralamaktadır. Çünkü varoluş, tekilliği çağrıştırmakta, yasallık ise evrensellik kabulünedayanmaktadır.

Bu çerçevedeki tartışmaların bir boyutu özne-nesne ilişkisinin yeniden kurulmasınıgerektiren “anlama” konusu üzerinde durmakta, diğer boyutu dış yerine “iç gözlem”edayalıbirolguculuğutemelalmaktadır.

İlktartışmadanbaşlayacakolursak:HermeneutikveTinBilimleriadlıeserindeWilhelmDilthey(1999:16),tümbilimlerindeneybilimleriolduğukonusundakipozitivistöğretiye“her deney kökensel bağlamını bilincimizin koşulları içinde bulur”diyeşerhkoyar.Dilthey,buradan hareketle saptadığı “epistemolojik temellendirme ihtiyacının” yaşantılarınyorumlanmasıyla karşılanabileceğini ileri sürer. “Yaşantıların merkezinde duran

35

neliğimizin dış dünya gerçekliğinden daha kesin bir veri olduğu”nusöylemeksuretiyledebuyaklaşımınaKartezyenbirontolojikatar(Dilthey,1999:19).

Dilthey, kitabında yorumsamacılığın tarihi üzerinde durmaktadır. Antik Yunan yazınınıtasniffaaliyetlerindenYeniveEskiAhit’inbirleştirilmesiüzerineOrtaçağ’danRönesans’ageçişteyapılantartışmalara,yorumsamacılığınalegorik,dilbilimselvetarihselçözümlemeüzerinden gelişim çizgisini izlemektedir. Aslında Dilthey’in içerip aştığı “anlama”yaklaşımının kökeninde aynı kuşaktan sayılabilecek Weber’in “verstehen” kavramıbulunmaktadır. NitekimWeber’in Protestan ahlâkı-kapitalizm ruhu ilişkisini incelerken“yorumlayıcı anlama”yönteminikullandığıbilinmektedir(KeatveUrry,1994:177,207).

Yorumsamacılığın nihai amacı, eser sahibini onun kendisini anladığından daha iyianlayabilmektir. Tekilin anlaşılması bütünü, bütünün anlaşılması tekilin anlaşılmasınıgetirecektir. Düşünce geliştikçe bu döngü tekrarlanır – ancak açımlama bir yere kadaretkilidir ve anlama daima göreceli kalır (Dilthey, 1999: 107). Buradaki totolojininnedeni, pozitivizmin parça-bütün ve özne-nesne ilişkisinde varsaydığı ikilik korunurkenher iki tarafın eşdeğer kılınması ve etkileşimin karşılıklı hale getirilmesidir. Böylecegörecelileştirilenanlamadolayımıylabilgidegörecelileşmektedir.

Dilthey bu çerçevede doğa bilimlerinden farklı olarak toplumun “Tin Bilimleri” olarakincelenebileceğini ileri sürer. Doğa bilimleri ve tarih bilimleri ayrımını savunanDiltheykendidönemindeYeniKantçılıkveAlmanTarihOkuluileetkileşimiçindedir.

Tartışmanın ikinci boyutunun temelini atan EdmundHusserl, fenomenoloji yöntemiyleolguların özüne zihinsel olarak ulaşılmasını önermiştir: Tüm dış dünya, bilincimiztarafından sorgulanmalıdır. Pozitivizmin doğadan aldığı olgular dünyası zihnimizdevarsayılıp,ontolojisiburadakurulmalıdır.Bilincinyönelmediğinesneninanlamıdayoktur.Tüm somut tekillikleri paranteze aldığımızda bilincin özüne nüfuz edebiliriz: Husserlbuna “epoché” veya “doğal tutum”demektedir. Bu yolla önyargılardanarındırılmış birhakikateerişmemizdemümkünolacaktır(Giddens,2003:40).Aslındahemtransandantalfenomenolojidehemdepozitivizmdetekilliklerdenarındırılmışbirevrenselözeulaşmaçabasıvardır.Nevarkiilkyöntemdışdünyanesnelliğine,ikinciyöntemiseinsanbilincininöznelliğineyönelmektedir.

BöyleceDilthey’deparalelbirşekildeeşitlenenparça-bütün,özne-nesnedengesi,Husserlileartıkbütün(tekil“şekil”karşısındaevrensel“öz”olarak)veöznelehinebozulmaktadır.

36

2. Göreceliliğe Karşı Fren: Öznelerarasılık, Yaşam Dünyası, Hakikat ve Dil

Frankfurt Okulu’ndan Theodor Adorno, Husserl’i tarih bilincinden yoksun olmakla ve“yeniden şeylere dönelim” söylemiyle idealizme karşı gibi görünüp idealizm yapmaklaeleştirir.BunakarşınHusserl’inpsikolojistfelsefenindogmacıönyargılarınakarşıeleştirelakıllaverdiğimücadeleyiöver.NitekimHusserl’dehemakılcıhemdehülyacıbiryanvardır(Woff, 1997: 509-511). Transandantal fenomenolojiden vazgeçen Husserl’in takipçileride ya akılcı yanı olan tecrübe konusuna (dünya içinde insan) ya da hülyacı yanı olanvaroluşsallığa(egopsikolojisi)veburadanirrasyonalizmeyönelmiştir(Giddens,2003:52).

2. Dünya Savaşı sonrası Jean-Paul Sartre öncülüğünde yükselişe geçen varoluşçulukkarşısındailgikaybedentecrübeciyaklaşımınyegânetemsilcisiAlfredSchutz’tur.Husserl’inöğrencisi olan Schutz,epoché’yi tersine çevirir:Maddi dünyadeğil, ona yönelik şüpheaskıya alınır.Niyetsel edimle (yönelimsellikle) geçmiş tecrübeler kompleksi ile bağlantıkurulur–pragmatikbilgistoklarındanyararlanılır(Giddens,2003:43).Aslındazihinseldentoplumsala,özneldennesneleyönelenfenomenolojiHusserl’inmantığınıbiryerdetersineçevirmektedir.Transandantalfenomenolojininzihnimizdenayıklamayaçalıştığıolgularınideal olmayan biçimlerine kaynaklık eden günlük yaşam, bu defa yönteminmerkezineyerleştirilmektedir.

Schutz, fenomonoloji-sosyoloji bağını işte bu “yaşam dünyası” üzerinden kurar. Yaşamsınavından geçmek için sağduyuya ihtiyaç duyulur, bunun için insan deneyimlenenşeyleri simgeleştirir/tipleştirir. İnsan, eylemin öznel temellerini anlayabilmek için butipik davranış biçimleri hakkında teorikmodeller inşa etmektedir (Giddens, 2003: 46,47). Husserl’in terminolojisiyle tanımlayacak olursak, olguların ‘özünü’ oluşturan dabumodellerdir. Sağduyu bilgisi ve deneyim paylaşımına dayanan söz konusu yöntem,perspektiflerin karşılıklılığını ve öznelerarasılığını ortaya çıkarır (Smith, 2007: 96, 97).Schutz, fenomenoloğun“nesnelerin kendilerini değil, zihin etkinliklerimizin oluşturduğu özlerini ortaya koyan anlamlarını”incelemesigerektiğinisöylemektedir(Woff,1997:506).Sonuç olarak yaşamsallık içerisinde ortaya çıkan fenomenoloji ile yorumsama, Schutztarafındansentezlenmektedir.

Fenomenologların özsel sezgisi ile pozitivistlerin nesnel objektif bilgiye başvurusunda,“zamanlar üstü bir hakikât ve akıl”varsayımıortaktır(Hekman,1999:79).BugörüşünsahibiolanKarlMannheim,yorumsamacıgelenektenolupHusserl’itakipedenkuşaktandır.İlginçolan,post-pozitivistbiryaklaşımolarakyorumsamacılığaparalelkomşukulvardailerleyenfenomenolojininpozitivizmleortaklığınadikkatçekiyoroluşudur.Mannheim’ındüşüncesi,Savaş sonrasındanetleşecekolanyorumsamacı kopuşunarahalkasınıoluşturmaktadır.ZiraMannheimyorumsamacılıkiçinde“doğru anlaşılmış pozitivizm”nitelendirmesindebulunmuştur.Kendisidepozitivizminepistemolojisindenkopamamış,yalnızcanesnellik

37

arayışına“öznelerarasılık”aşısıyapmıştır(Hekman,1999:97,105,109).

Dünya savaşının yaklaştığı yıllarda çıkardığı İdeoloji ve Ütopya kitabıyla ideolojininstatükocu,ütopyanıniseyıkıcıolduğunusavunmaktadır.Yöntemselolarakbütüncüllüktentaviz vermeyen bu yaklaşımı, bilgiyi bireysel değil kolektif süreçlere dayandıran birepistemolojiyledesteklenmektedir(Hekman,1999:113).Bunakarşılıkideolojiyedönükkuşkuculuğuylada tutarlıbiçimde,evrenselci görüşekarşı tekillikleri gözönünealmayısavunanbiryorumsamacılıklakarşımızaçıkmaktadır.

Mannheim’laaynızemindebirkopuşyaşayanisimHansGeorgGadamerşuortaknoktayıöne çıkarmaktadır: Yorumlayan ve yorumlananın önyargılarının metnin anlamını tesisettiğidüşüncesivegöreceliliğekarşıbağlamsallık.Gadamer’inbunoktayabasarakHakikât ve Yöntem kitabında, hakikatin yöntemin gölgesinde kaldığı tezi ile pozitivizme kılıçattığınıgörürüz.Buanlamda‘yöntem’doğa